छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्షష్ఠోఽధ్యాయఃప్రథమః ఖణ్డః
షష్ఠోఽధ్యాయః
ప్రథమః ఖణ్డః
శ్వేతకేతుః హ ఆరుణేయ ఆస ఇత్యాద్యధ్యాయసమ్బన్ధః — ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలాన్’ ఇత్యుక్తమ్ , కథం తస్మాత్ జగదిదం జాయతే తస్మిన్నేవ చ లీయతే అనితి చ తేనైవ ఇత్యేతద్వక్తవ్యమ్ । అనన్తరం చ ఎకస్మిన్భుక్తే విదుషి సర్వం జగత్తృప్తం భవతీత్యుక్తమ్ , తత్ ఎకత్వే సతి ఆత్మనః సర్వభూతస్థస్య ఉపపద్యతే, న ఆత్మభేదే ; కథం చ తదేకత్వమితి తదర్థోఽయం షష్ఠోఽధ్యాయ ఆరభ్యతే —
శ్వేతకేతుర్హారుణేయ ఆస తꣳ హ పితోవాచ శ్వేతకేతో వస బ్రహ్మచర్యం న వైసోమ్యాస్మత్కులీనోఽననూచ్య బ్రహ్మబన్ధురివ భవతీతి ॥ ౧ ॥
పితాపుత్రాఖ్యాయికా విద్యాయాః సారిష్ఠత్వప్రదర్శనార్థా । శ్వేతకేతురితి నామతః, హ ఇత్యైతిహ్యార్థః, ఆరుణేయః అరుణస్య పౌత్రః ఆస బభూవ । తం పుత్రం హ ఆరుణిః పితా యోగ్యం విద్యాభాజనం మన్వానః తస్యోపనయనకాలాత్యయం చ పశ్యన్ ఉవాచ — హే శ్వేతకేతో అనురూపం గురుం కులస్య నో గత్వా వస బ్రహ్మచర్యమ్ ; న చ ఎతద్యుక్తం యదస్మత్కులీనో హే సోమ్య అననూచ్య అనధీత్య బ్రహ్మబన్ధురివ భవతీతి బ్రాహ్మణాన్బన్ధూన్వ్యపదిశతి న స్వయం బ్రాహ్మణవృత్త ఇతి । తస్య అతః ప్రవాసో అనుమీయతే పితుః, . యేన స్వయం గుణవాన్సన్ పుత్రం నోపనేష్యతి ॥
స హ ద్వాదశవర్ష ఉపేత్య చతుర్విꣳశతివర్షః సర్వాన్వేదానధీత్య మహామనా అనూచానమానీ స్తబ్ధ ఎయాయ తꣳహ పితోవాచ ॥ ౨ ॥
సః పిత్రోక్తః శ్వేతకేతుః హ ద్వాదశవర్షః సన్ ఉపేత్య ఆచార్యం యావచ్చతుర్వింశతివర్షో బభూవ, తావత్ సర్వాన్వేదాన్ చతురోఽప్యధీత్య తదర్థం చ బుద్ధ్వా మహామనాః మహత్ గమ్భీరం మనః యస్య అసమమాత్మానమన్యైర్మన్యమానం మనః యస్య సోఽయం మహామనాః అనూచానమానీ అనూచానమాత్మానం మన్యత ఇతి ఎవంశీలో యః సోఽనూచానమానీ స్తబ్ధః అప్రణతస్వభావః ఎయాయ గృహమ్ । తమ్ ఎవంభూతం హ ఆత్మనోఽననురూపశీలం స్తబ్ధం మానినం పుత్రం దృష్ట్వా పితోవాచ సద్ధర్మావతారచికీర్షయా ॥
శ్వేతకేతో యన్ను సోమ్యేదం మహామనా అనూచానమానీ స్తబ్ధోఽస్యుత తమాదేశమప్రాక్ష్యః యేనాశ్రుతꣳ శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమితి కథం ను భగవః స ఆదేశో భవతీతి ॥ ౩ ॥
శ్వేతకేతో యన్ను ఇదం మహామనాః అనూచానమానీ స్తబ్ధశ్చాసి, కస్తేఽతిశయః ప్రాప్తః ఉపాధ్యాయాత్ , ఉత అపి తమాదేశం ఆదిశ్యత ఇత్యాదేశః కేవలశాస్త్రాచర్యోపదేశగమ్యమిత్యేతత్ , యేన వా పరం బ్రహ్మ ఆదిశ్యతే స ఆదేశః తమప్రాక్ష్యః పృష్టవానస్యాచార్యమ్ ? తమాదేశం విశినష్టి — యేన ఆదేశేన శ్రుతేన అశ్రుతమపి అన్యచ్ఛ్రుతం భవతి అమతం మతమ్ అతర్కితం తర్కితం భవతి అవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతం అనిశ్చితం నిశ్చితం భవతీతి । సర్వానపి వేదానధీత్య సర్వం చ అన్యద్వేద్యమధిగమ్యాపి అకృతార్థ ఎవ భవతి యావదాత్మతత్త్వం న జానాతీత్యాఖ్యాయికాతోఽవగమ్యతే । తదేతదద్భుతం శ్రుత్వా ఆహ, కథం ను ఎతదప్రసిద్ధమ్ అన్యవిజ్ఞానేనాన్యద్విజ్ఞాతం భవతీతి ; ఎవం మన్వానః పృచ్ఛతి — కథం ను కేన ప్రకారేణ హే భగవః స ఆదేశో భవతీతి ॥
యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన సర్వం మృన్మయం విజ్ఞాతꣳ స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౪ ॥
యథా స ఆదేశో భవతి తచ్ఛృణు హే సోమ్య — యథా లోకే ఎకేన మృత్పిణ్డేన రుచకకుమ్భాదికారణభూతేన విజ్ఞాతేన సర్వమన్యత్తద్వికారజాతం మృన్మయం మృద్వికారజాతం విజ్ఞాతం స్యాత్ । కథం మృత్పిణ్డే కారణే విజ్ఞాతే కార్యమన్యద్విజ్ఞాతం స్యాత్ ? నైష దోషః, కారణేనానన్యత్వాత్కార్యస్య । యన్మన్యసే అన్యస్మిన్విజ్ఞాతేఽన్యన్న జ్ఞాయత ఇతి — సత్యమేవం స్యాత్ , యద్యన్యత్కారణాత్కార్యం స్యాత్ , న త్వేవమన్యత్కారణాత్కార్యమ్ । కథం తర్హీదం లోకే — ఇదం కారణమయమస్య వికార ఇతి ? శృణు । వాచారమ్భణం వాగారమ్భణం వాగాలమ్బనమిత్యేతత్ । కోఽసౌ ? వికారో నామధేయం నామైవ నామధేయమ్ , స్వార్థే ధేయప్రత్యయః, వాగాలమ్బనమాత్రం నామైవ కేవలం న వికారో నామ వస్త్వస్తి ; పరమార్థతో మృత్తికేత్యేవ మృత్తికైవ తు సత్యం వస్త్వస్తి ॥
యథా సోమ్యైకేన లోహమణినా సర్వం లోహమయం విజ్ఞాతꣳస్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం లోహితమిత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౫ ॥
యథా సోమ్య ఎకేన లోహమణినా సువర్ణపిణ్డేన సర్వమన్యద్వికారజాతం కటకముకుటకేయూరాది విజ్ఞాతం స్యాత్ । వాచారమ్భణమిత్యాది సమానమ్ ॥
యథా సోమ్యైకేన నఖనికృన్తనేన సర్వం కార్ష్ణాయసం విజ్ఞాతꣳ స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం కృష్ణాయసమిత్యేవ సత్యమేవꣳ సోమ్య స ఆదేశో భవతీతి ॥ ౬ ॥
యథా సోమ్య ఎకేన నఖనికృన్తనేనోపలక్షితేన కృష్ణాయసపిణ్డేనేత్యర్థః ; సర్వం కార్ష్ణాయసం కృష్ణాయసవికారజాతం విజ్ఞాతం స్యాత్ । సమానమన్యత్ । అనేకదృష్టాన్తోపాదానం దార్ష్టాన్తికానేకభేదానుగమార్థమ్ , దృఢప్రతీత్యర్థం చ । ఎవం సోమ్య స ఆదేశః, యః మయోక్తః భవతి । ఇత్యుక్తవతి పితరి, ఆహ ఇతరః —
న వై నూనం భగవన్తస్త ఎతదవేదిషుర్యద్ధ్యేతదవేదిష్యన్కథం మే నావక్ష్యన్నితి భగవాꣳస్త్వేవ మే తద్బ్రవీత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౭ ॥
న వై నూనం భగవన్తః పూజావన్తః గురవః మమ యే, తే ఎతత్ యద్భవదుక్తం వస్తు నావేదిషుః న విజ్ఞాతవన్తః నూనమ్ । యత్ యది హి అవేదిష్యన్ విదితవన్తః ఎతద్వస్తు, కథం మే గుణవతే భక్తాయానుగతాయ నావక్ష్యన్ నోక్తవన్తః, తేనాహం మన్యే — న విదితవన్త ఇతి । అవాచ్యమపి గురోర్న్యగ్భావమవాదీత్ పునర్గురుకులం ప్రతి ప్రేషణభయాత్ । అతో భగవాంస్త్వేవ మే మహ్యం తద్వస్తు, యేన సర్వజ్ఞత్వం జ్ఞాతేన మే స్యాత్ , తద్బ్రవీతు కథయతు ; ఇత్యుక్తః పితోవాచ — తథాస్తు సోమ్యేతి ॥
ద్వితీయః ఖణ్డః
సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ । తద్ధైక ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయం తస్మాదసతః సజ్జాయత ॥ ౧ ॥
సదేవ సదితి అస్తితామాత్రం వస్తు సూక్ష్మం నిర్విశేషం సర్వగతమేకం నిరఞ్జనం నిరవయవం విజ్ఞానమ్ , యదవగమ్యతే సర్వవేదాన్తేభ్యః । ఎవ - శబ్దః అవధారణార్థః । కిం తదవధ్రియత ఇతి, ఆహ — ఇదం జగత్ , నామరూపక్రియావద్వికృతముపలభ్యతే యత్ , తత్సదేవాసీత్ ఇతి ఆసీచ్ఛబ్దేన సమ్బధ్యతే । కదా సదేవేదమాసీదితి, ఉచ్యతే — అగ్రే జగతః ప్రాగుత్పత్తేః । కిం నేదానీమిదం సత్ , యేన అగ్రే ఆసీదితి విశేష్యతే ? న । కథం తర్హి విశేషణమ్ ? ఇదానీమపీదం సదేవ, కిన్తు నామరూపవిశేషణవదిదంశబ్దబుద్ధివిషయం చ ఇతీదం చ భవతి । ప్రాగుత్పత్తేస్తు అగ్రే కేవలసచ్ఛబ్దబుద్ధిమాత్రగమ్యమేవేతి సదేవేదమగ్ర ఆసీదిత్యవధార్యతే । న హి ప్రాగుత్పత్తేః నామవద్రూపవద్వా ఇదమితి గ్రహీతుం శక్యం వస్తు సుషుప్తకాలే ఇవ । యథా సుషుప్తాదుత్థితః సత్త్వమాత్రమవగచ్ఛతి సుషుప్తే సన్మాత్రమేవ కేవలం వస్త్వితి, తథా ప్రాగుత్పత్తేరిత్యభిప్రాయః । యథా ఇదముచ్యతే లోకే — పూర్వాహ్ణే ధటాది సిసృక్షుణా కులాలేన మృత్పిణ్డం ప్రసారితముపలభ్య గ్రామాన్తరం గత్వా ప్రత్యాగతః అపరాహ్ణే తత్రైవ ఘటశరావాద్యనేకభేదభిన్నం కార్యముపలభ్య మృదేవేదం ఘటశరావాది కేవలం పూర్వాహ్న ఆసీదితి, తథా ఇహాప్యుచ్యతే — సదేవేదమగ్ర ఆసీదితి । ఎకమేవేతి । స్వకార్యపతితమన్యన్నాస్తీతి ఎకమేవేత్యుచ్యతే । అద్వితీయమితి । మృద్వ్యతిరేకేణ మృదః యథా అన్యద్ఘటాద్యాకారేణ పరిణమయితృకులాలాదినిమిత్తకారణం దృష్టమ్ , తథా సద్వ్యతిరేకేణ సతః సహకారికారణం ద్వితీయం వస్త్వన్తరం ప్రాప్తం ప్రతిషిధ్యతే — అద్వితీయమితి, నాస్య ద్వితీయం వస్త్వన్తరం విద్యతే ఇత్యద్వితీయమ్ । నను వైశేషికపక్షేఽపి సత్సామానాధికరణ్యం సర్వస్యోపపద్యతే, ద్రవ్యగుణాదిషు సచ్ఛబ్దబుద్ధ్యనువృత్తేః — సద్ద్రవ్యం సన్గుణః సన్కర్మేత్యాదిదర్శనాత్ । సత్యమేవం స్యాదిదానీమ్ ; ప్రాగుత్పత్తేస్తు నైవేదం కార్యం సదేవాసీదిత్యభ్యుపగమ్యతే వైశేషికైః, ప్రాగుత్పత్తేః కార్యస్యాసత్త్వాభ్యుపగమాత్ । న చ ఎకమేవ సదద్వితీయం ప్రాగుత్పత్తేరిచ్ఛన్తి । తస్మాద్వైశేషికపరికల్పితాత్సతః అన్యత్కారణమిదం సదుచ్యతే మృదాదిదృష్టాన్తేభ్యః । తత్ తత్ర హ ఎతస్మిన్ప్రాగుత్పత్తేర్వస్తునిరూపణే ఎకే వైనాశికా ఆహుః వస్తు నిరూపయన్తః — అసత్ సదభావమాత్రం ప్రాగుత్పత్తేః ఇదం జగత్ ఎకమేవ అగ్రే అద్వితీయమాసీదితి । సదభావమాత్రం హి ప్రాగుత్పత్తేస్తత్త్వం కల్పయన్తి బౌద్ధాః । న తు సత్ప్రతిద్వన్ద్వి వస్త్వన్తరమిచ్ఛన్తి । యథా సచ్చాసదితి గృహ్యమాణం యథాభూతం తద్విపరీతం తత్త్వం భవతీతి నైయాయికాః । నను సదభావమాత్రం ప్రాగుత్పత్తేశ్చేదభిప్రేతం వైనాశికైః, కథం ప్రాగుత్పత్తేరిదమాసీదసదేకమేవాద్వితీయం చేతి కాలసమ్బన్ధః సఙ్‍ఖ్యాసమ్వన్ధోఽద్వితీయత్వం చ ఉచ్యతే తైః । బాఢం న యుక్తం తేషాం భావాభావమాత్రమభ్యుపగచ్ఛతామ్ । అసత్త్వమాత్రాభ్యుపగమోఽప్యయుక్త ఎవ, అభ్యుపగన్తురనభ్యుపగమానుపపత్తేః । ఇదానీమభ్యుపగన్తా అభ్యుపగమ్యతే న ప్రాగుత్పత్తేరితి చేత్ , న, ప్రాగుత్పత్తేః సదభావస్య ప్రమాణాభావాత్ । ప్రాగుత్పత్తే రసదేవేతి కల్పనానుపపత్తిః । నను కథం వస్త్వాకృతేః శబ్దార్థత్వే అసదేకమేవాద్వితీయమితి పదార్థవాక్యార్థోపపత్తిః, తదనుపపత్తౌ చ ఇదం వాక్యమప్రమాణం ప్రసజ్యేతేతి చేత్ , నైష దోషః, సద్గ్రహణనివృత్తిపరత్వాద్వాక్యస్య । సదిత్యయం తావచ్ఛబ్దః సదాకృతివాచకః । ఎకమేవాద్వితీయమిత్యేతౌ చ సచ్ఛబ్దేన సమానాధికరణౌ ; తథేదమాసీదితి చ । తత్ర నఞ్ సద్వాక్యే ప్రయుక్తః సద్వాక్యమేవావలమ్బ్య సద్వాక్యార్థవిషయాం బుద్ధిం సదేకమేవాద్వితీయమిదమాసీదిత్యేవంలక్షణాం తతః సద్వాక్యార్థాన్నివర్తయతి, అశ్వారూఢ ఇవ అశ్వాలమ్బనః అశ్వం తదభిముఖవిషయాన్నివర్తయతి — తద్వత్ । న తు పునః సదభావమేవ అబిధత్తే । అతః పురుషస్య విపరీతగ్రహణనివృత్త్యర్థపరమ్ ఇదమసదేవేత్యాది వాక్యం ప్రయుజ్యతే । దర్శయిత్వా హి విపరీతగ్రహణం తతో నివర్తయితుం శక్యత ఇత్యర్థవత్త్వాత్ అసదాదివాక్యస్య శ్రౌతత్వం ప్రామాణ్యం చ సిద్ధమిత్యదోషః । తస్మాత్ అసతః సర్వాభావరూపాత్ సత్ విద్యమానమ్ జాయత సముత్పన్నమ్ అడభావః ఛాన్దసః ॥
కుతస్తు ఖలు సోమ్యైవం స్యాదితి హోవాచ కథమసతః సజ్జాయేతేతి । సత్త్వేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ ॥ ౨ ॥
తదేతద్విపరీతగ్రహణం మహావైనాశికపక్షం దర్శయిత్వా ప్రతిషేధతి — కుతస్తు ప్రమాణాత్ఖలు హే సోమ్య ఎవం స్యాత్ అసతః సజ్జాయేత ఇత్యేవం కుతో భవేత్ ? న కుతశ్చిత్ప్రమాణాదేవం సమ్భవతీత్యర్థః । యదపి బీజోపమర్దేఽఙ్కురో జాయమానో దృష్టః అభావాదేవేతి, తదప్యభ్యుపగమవిరుద్ధం తేషామ్ । కథమ్ ? యే తావద్బీజావయవాః బీజసంస్థానవిశిష్టాః తేఽఙ్కురేఽప్యనువర్తన్త ఎవ, న తేషాముపమర్దోఽఙ్కురజన్మని । యత్పునర్బీజాకారసంస్థానమ్ , తద్బీజావయవవ్యతిరేకేణ వస్తుభూతం న వైనాశికైరభ్యుపగమ్యతే, యదఙ్కురజన్మన్యుపమృద్యేత । అథ తదస్తి అవయవవ్యతిరిక్తం వస్తుభూతమ్ , తథా చ సతి అభ్యుపగమవిరోధః । అథ సంవృత్యా అభ్యుపగతం బీజసంస్థానరూపముపమృద్యత ఇతి చేత్ , కేయం సంవృతిర్నామ — కిమసావభావః, ఉత భావః ఇతి ? యద్యభావః, దృష్టాన్తాభావః । అథ భావః, తథాపి నాభావాదఙ్కురోత్పత్తిః, బీజావయవేభ్యో హి అఙ్కురోత్పత్తిః । అవయవా అప్యుపమృద్యన్త ఇతి చేత్ , న, తదవయవేషు తుల్యత్వాత్ । యథా వైనాశికానాం బీజసంస్థానరూపోఽవయవీ నాస్తి, తథా అవయవా అపీతి తేషామప్యుపమర్దానుపపత్తిః । బీజావయవానామపి సూక్ష్మావయవాః తదవయవానామప్యన్యే సూక్ష్మతరావయవాః ఇత్యేవం ప్రసఙ్గస్యానివృత్తేః సర్వత్రోపమర్దానుపపత్తిః । సద్బుద్ధ్యనువృత్తేః సత్త్వానివృత్తిశ్చేతి సద్వాదినాం సత ఎవ సదుత్పత్తిః సేత్స్యతి । న తు అసద్వాదినాం దృష్టాన్తోఽస్తి అసతః సదుత్పత్తేః । మృత్పిణ్డాద్ఘటోత్పత్తిర్దృశ్యతే సద్వాదినామ్ , తద్భావే భావాత్తదభావే చాభావాత్ । యద్యభావాదేవ ఘట ఉత్పద్యేత, ఘటార్థినా మృత్పిణ్డో నోపాదీయేత, అభావశబ్దబుద్ధ్యనువృత్తిశ్చ ఘటాదౌ ప్రసజ్యేత ; న త్వేతదస్తి ; అతః నాసతః సదుత్పత్తిః । యదప్యాహుః మృద్బుద్ధిర్ఘటబుద్ధేర్నిమిత్తమితి మృద్బుద్ధిర్ఘటబుద్ధేః కారణముచ్యతే, న తు పరమార్థత ఎవ మృద్ఘటో వా అస్తీతి, తదపి మృద్బుద్ధిర్విద్యమానా విద్యమానాయా ఎవ ఘటబుద్ధేః కారణమితి నాసతః సదుత్పత్తిః । మృద్ఘటబుద్ధ్యోః నిమిత్తనైమిత్తికతయా ఆనన్తర్యమాత్రమ్ , న తు కార్యకారణత్వమితి చేత్ , న, బుద్ధీనాం నైరన్తర్యే గమ్యమానే వైనాశికానాం బహిర్దృష్టాన్తాభావాత్ । అతః కుతస్తు ఖలు సోమ్య ఎవం స్యాత్ ఇతి హ ఉవాచ — కథం కేన ప్రకారేణ అసతః సజ్జాయేత ఇతి ; అసతః సదుత్పత్తౌ న కశ్చిదపి దృష్టాన్తప్రకారోఽస్తీత్యభిప్రాయః । ఎవమసద్వాదిపక్షమున్మథ్య ఉపసంహరతి — సత్త్వేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదితి స్వపక్షసిద్ధిమ్ । నను సద్వాదినోఽపి సతః సదుత్పద్యతే ఇతి నైవ దృష్టాన్తోఽస్తి, ఘటాద్ఘటాన్తరోత్పత్త్యదర్శనాత్ । సత్యమేవం న సతః సదన్తరముత్పద్యతే ; కిం తర్హి, సదేవ సంస్థానాన్తరేణావతిష్ఠతే — యథా సర్పః కుణ్డలీ భవతి, యథా చ మృత్ చూర్ణపిణ్డఘటకపాలాదిప్రభేదైః । యద్యేవం సదేవ సర్వప్రకారావస్థమ్ , కథం ప్రాగుత్పత్తేరిదమాసీదిత్యుచ్యతే ? నను న శ్రుతం త్వయా, సదేవేత్యవధారణమ్ ఇదం — శబ్దవాచ్యస్య కార్యస్య । ప్రాప్తం తర్హి ప్రాగుత్పత్తేః అసదేవాసీత్ న ఇదం — శబ్దవాచ్యమ్ , ఇదానీమిదం జాతమితి । న, సత ఎవ ఇదం — శబ్దబుద్ధివిషయతయా అవస్థానాత్ , యథా మృదేవ పిణ్డఘటాదిశబ్దబుద్ధివిషయత్వేనావతిష్ఠతే — తద్వత్ । నను యథా మృద్వస్తు ఎవం పిణ్డఘటాద్యపి, తద్వత్ సద్బుద్ధేరన్యబుద్ధివిషయత్వాత్కార్యస్య సతోఽన్యద్వస్త్వన్తరం స్యాత్కార్యజాతం యథా అశ్వాద్గౌః । న, పిణ్డఘటాదీనామితరేతరవ్యభిచారేఽపి మృత్త్వావ్యభిచారాత్ । యద్యపి ఘటః పిణ్డం వ్యభిచరతి పిణ్డశ్చ ఘటమ్ , తథాపి పిణ్డఘటౌ మృత్త్వం న వ్యభిచరతః తస్మాన్మృన్మాత్రం పిణ్డఘటౌ । వ్యభిచరతి త్వశ్వం గౌః అశ్వో వా గామ్ । తస్మాన్మృదాదిసంస్థానమాత్రం ఘటాదయః । ఎవం సత్సంస్థానమాత్రమిదం సర్వమితి యుక్తం ప్రాగుత్పత్తేః సదేవేతి, వాచారమ్భణమాత్రత్వాద్వికారసంస్థానమాత్రస్య । నను నిరవయవం సత్ , ‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనం’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ‘దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ; నిరవయవస్య సతః కథం వికారసంస్థానముపపద్యతే ? నైష దోషః, రజ్జ్వాద్యవయవేభ్యః సర్పాదిసంస్థానవత్ బుద్ధిపరికల్పితేభ్యః సదవయవేభ్యః వికారసంస్థానోపపత్తేః । ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఎవం సదేవ సత్యమ్ — ఇతి శ్రుతేః । ఎకమేవాద్వితీయం పరమార్థతః ఇదమ్బుద్ధికాలేఽపి ॥
తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోఽసృజత తత్తేజ ఐక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తదపోఽసృజత । తస్మాద్యత్ర క్వచ శోచతి స్వేదతే వా పురుషస్తేజస ఎవ తదధ్యాపో జాయన్తే ॥ ౩ ॥
తత్ సత్ ఐక్షత ఈక్షాం దర్శనం కృతవత్ । అతశ్చ న ప్రధానం సాఙ్ఖ్యపరికల్పితం జగత్కారణమ్ , ప్రధానస్యాచేతనత్వాభ్యుపగమాత్ । ఇదం తు సత్ చేతనమ్ , ఈక్షితృత్వాత్ । తత్కథమైక్షతేతి, ఆహ — బహు ప్రభూతం స్యాం భవేయం ప్రజాయేయ ప్రకర్షేణోత్పద్యేయ, యథా మృద్ఘటాద్యాకారేణ యథా వా రజ్జ్వాది సర్పాద్యాకారేణ బుద్ధిపరికల్పితేన । అసదేవ తర్హి సర్వమ్ , యద్గృహ్యతే రజ్జురివ సర్పాద్యాకారేణ । న, సత ఎవ ద్వైతభేదేన అన్యథాగృహ్యమాణత్వాత్ న అసత్త్వం కస్యచిత్క్వచిదితి బ్రూమః । యథా సతోఽన్యద్వస్త్వన్తరం పరికల్ప్య పునస్తస్యైవ ప్రాగుత్పత్తేః ప్రధ్వంసాచ్చోర్ధ్వమ్ అసత్త్వం బ్రువతే తార్కికాః, న తథా అస్మాభిః కదాచిత్క్వచిదపి సతోఽన్యదభిధానమభిధేయం వా వస్తు పరికల్ప్యతే । సదేవ తు సర్వమభిధానమభిధీయతే చ యదన్యబుద్ధ్యా, యథా రజ్జురేవ సర్పబుద్ధ్యా సర్ప ఇత్యభిధీయతే, యథా వా పిణ్డఘటాది మృదోఽన్యబుద్ధ్యా పిణ్డఘటాదిశబ్దేనాభిధీయతే లోకే । రజ్జువివేకదర్శినాం తు సర్పాభిధానబుద్ధీ నివర్తేతే, యథా చ మృద్వివేకదర్శినాం ఘటాదిశబ్దబుద్ధీ, తద్వత్ సద్వివేకదర్శినామన్యవికారశబ్దబుద్ధీ నివర్తేతే — ‘యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి, ‘అనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఎవమీక్షిత్వా తత్ తేజః అసృజత తేజః సృష్టవత్ । నను ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరే ఆకాశాద్వాయుః తతస్తృతీయం తేజః శ్రుతమ్ , ఇహ కథం ప్రాథమ్యేన తస్మాదేవ తేజః సృజ్యతే తత ఎవ చ ఆకాశమితి విరుద్ధమ్ ? నైష దోషః, ఆకాశవాయుసర్గానన్తరం తత్సత్ తేజోఽసృజతేతి కల్పనోపపత్తేః । అథవా అవివక్షితః ఇహ సృష్టిక్రమః ; సత్కార్యమిదం సర్వమ్ , అతః సదేకమేవాద్వితీయమిత్యేతద్వివక్షితమ్ , మృదాదిదృష్టాన్తాత్ । అథవా త్రివృత్కరణస్య వివక్షితత్వాత్ తేజోబన్నానామేవ సృష్టిమాచష్టే । తేజ ఇతి ప్రసిద్ధం లోకే దగ్ధృ పక్తృ ప్రకాశకం రోహితం చేతి । తత్ సత్సృష్టం తేజః ఐక్షత తేజోరూపసంస్థితం సత్ ఐక్షతేత్యర్థః । బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి పూర్వవత్ । తత్ అపోఽసృజత ఆపః ద్రవాః స్నిగ్ధాః స్యన్దిన్యః శుక్లాశ్చేతి ప్రసిద్ధా లోకే । యస్మాత్తేజసః కార్యభూతా ఆపః, తస్మాద్యత్ర క్వచ దేశే కాలే వా శోచతి సన్తప్యతే స్వేదతే ప్రస్విద్యతే వా పురుషః తేజస ఎవ తత్ తదా ఆపః అధిజాయన్తే ॥
తా ఆప ఐక్షన్త బహ్వ్యః స్యామ ప్రజాయేమహీతి తా అన్నమసృజన్త తస్మాద్యత్ర క్వ చ వర్షతి తదేవ భూయిష్ఠమన్నం భవత్యద్భ్య ఎవ తదధ్యన్నాద్యం జాయతే ॥ ౪ ॥
తా ఆప ఐక్షన్త పూర్వవదేవ అబాకారసంస్థితం సదైక్షతేత్యర్థః । బహ్వయః ప్రభూతాః స్యామ భవేమ ప్రజాయేమహి ఉత్పద్యేమహీతి । తా అన్నమసృజన్త పృథివీలక్షణమ్ । పార్థివం హి అన్నమ్ ; యస్మాదప్కార్యమన్నమ్ , తస్మాత్ యత్ర క్వ చ వర్షతి దేశే తత్ తత్రైవ భూయిష్ఠం ప్రభూతమన్నం భవతి । అతః అద్భ్య ఎవ తదన్నాద్యమధిజాయతే । తా అన్నమసృజన్తేతి పృథివ్యుక్తా పూర్వమ్ , ఇహ తు దృష్టాన్తే అన్నం చ తదాద్యం చేతి విశేషణాత్ వ్రీహియవాద్యా ఉచ్యన్తే । అన్నం చ గురు స్థిరం ధారణం కృష్ణం చ రూపతః ప్రసిద్ధమ్ ॥
నను తేజఃప్రభృతిషు ఈక్షణం న గమ్యతే, హింసాదిప్రతిషేధాభావాత్ త్రాసాదికార్యానుపలమ్భాచ్చ ; తత్ర కథం తత్తేజ ఐక్షతేత్యాది ? నైష దోషః । ఈక్షితృకారణపరిణామత్వాత్తేజఃప్రభృతీనాం సత ఎవ ఈక్షితుః నియతక్రమవిశిష్టకార్యోత్పాదకత్వాచ్చ తేజఃప్రభృతి ఈక్షతే ఇవ ఈక్షతే ఇత్యుచ్యతే భూతమ్ । నను సతోఽప్యుపచరితమేవ ఈక్షితృత్వమ్ । న । సదీక్షణస్య కేవలశబ్దగమ్యత్వాత్ న శక్యముపచరితం కల్పయితుమ్ । తేజఃప్రభృతీనాం త్వనుమీయతే ముఖ్యేక్షణాభావ ఇతి యుక్తముపచరితం కల్పయితుమ్ । నను సతోఽపి మృద్వత్కారణత్వాదచేతనత్వం శక్యమనుమాతుమ్ । అతః ప్రధానస్యైవాచేతనస్య సతశ్చేతనార్థత్వాత్ నియతకాలక్రమవిశిష్టకార్యోత్పాదకత్వాచ్చ ఐక్షత ఇవ ఐక్షతేతి శక్యమనుమాతుమ్ ఉపచరితమేవ ఈక్షణమ్ । దృష్టశ్చ లోకే అచేతనే చేతనవదుపచారః, యథా కూలం పిపతిషతీతి తద్వత్ సతోఽపి స్యాత్ । న, ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౩) ఇతి తస్మిన్నాత్మోపదేశాత్ । ఆత్మోపదేశోఽప్యుపచరిత ఇతి చేత్— యథా మమాత్మా భద్రసేన ఇతి సర్వార్థకారిణ్యనాత్మని ఆత్మోపచారః — తద్వత్ ; న, సదస్మీతి సత్సత్యాభిసన్ధస్య ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి మోక్షోపదేశాత్ । సోఽప్యుపచార ఇతి చేత్— ప్రధానాత్మాభిసన్ధస్య మోక్షసామీప్యం వర్తత ఇతి మోక్షోపదేశోఽప్యుపచరిత ఎవ, యథా లోకే గ్రామం గన్తుం ప్రస్థితః ప్రాప్తవానహం గ్రామమితి బ్రూయాత్త్వగపేక్షయా — తద్వత్ ; న, యేన విజ్ఞాతేనావిజ్ఞాతం విజ్ఞాతం భవతీత్యుపక్రమాత్ । సతి ఎకస్మిన్విజ్ఞాతే సర్వం విజ్ఞాతం భవతి, తదనన్యత్వాత్ సర్వస్యాద్వితీయవచనాచ్చ । న చ అన్యద్విజ్ఞాతవ్యమవశిష్టం శ్రావితం శ్రుత్యా అనుమేయం వా లిఙ్గతః అస్తి, యేన మోక్షోపదేశ ఉపచరితః స్యాత్ । సర్వస్య చ ప్రపాఠకార్థస్య ఉపచరితత్వపరికల్పనాయాం వృథా శ్రమః పరికల్పయితుః స్యాత్ , పురుషార్థసాధనవిజ్ఞానస్య తర్కేణైవాధిగతత్వాత్తస్య । తస్మాద్వేదప్రామాణ్యాత్ న యుక్తః శ్రుతార్థపరిత్యాగః । అతః చేతనావత్కారణం జగత ఇతి సిద్ధమ్ ॥
తృతీయః ఖణ్డః
తేషాం ఖల్వేషాం భూతానాం త్రీణ్యేవ బీజాని భవన్త్యాణ్డజం జీవజముద్భిజ్జమితి ॥ ౧ ॥
తేషాం జీవావిష్టానాం ఖలు ఎషాం పక్ష్యాదీనాం భూతానామ్ , ఎషామితి ప్రత్యక్షనిర్దేశాత్ , న తు తేజఃప్రభృతీనామ్ , తేషాం త్రివృత్కరణస్య వక్ష్యమాణత్వాత్ ; అసతి త్రివృత్కరణే ప్రత్యక్షనిర్దేశానుపపత్తిః । దేవతాశబ్దప్రయోగాచ్చ తేజఃప్రభృతిషు — ‘ఇమాస్తిస్రో దేవతాః’ ఇతి । తస్మాత్ తేషాం ఖల్వేషాం భూతానాం పక్షిపశుస్థావరాదీనాం త్రీణ్యేవ నాతిరిక్తాని బీజాని కారణాని భవన్తి । కాని తానీతి, ఉచ్యన్తే — ఆణ్డజమ్ అణ్డాజ్జాతమణ్డజమ్ అణ్డజమేవ ఆణ్డజం పక్ష్యాది । పక్షిసర్పాదిభ్యో హి పక్షిసర్పాదయో జాయమానా దృశ్యన్తే । తేన పక్షీ పక్షిణాం బీజం సర్పః సర్పాణాం బీజం తథా అన్యదప్యణ్డాజ్జాతం తజ్జాతీయానాం బీజమిత్యర్థః । నను అణ్డాజ్జాతమ్ అణ్డజముచ్యతే, అతోఽణ్డమేవ బీజమితి యుక్తమ్ ; కథమణ్డజం బీజముచ్యతే ? సత్యమేవం స్యాత్ , యది త్వదిచ్ఛాతన్త్రా శ్రుతిః స్యాత్ ; స్వతన్త్రా తు శ్రుతిః, యత ఆహ అణ్డజాద్యేవ బీజం న అణ్డాదీతి । దృశ్యతే చ అణ్డజాద్యభావే తజ్జాతీయసన్తత్యభావః, న అణ్డాద్యభావే । అతః అణ్డజాదీన్యేవ బీజాని అణ్డజాదీనామ్ । తథా జీవాజ్జాతం జీవజం జరాయుజమిత్యేతత్పురుషపశ్వాది । ఉద్భిజ్జమ్ ఉద్భినత్తీత్యుద్భిత్ స్థావరం తతో జాతముద్భిజ్జమ్ , ధానా వా ఉద్భిత్ తతో జాయత ఇత్యుద్భిజ్జం స్థావరబీజం స్థావరాణాం బీజమిత్యర్థః । స్వేదజసంశోకజయోరణ్డజోద్భిజ్జయోరేవ యథాసమ్భవమన్తర్భావః । ఎవం హి అవధారణం త్రీణ్యేవ బీజానీత్యుపపన్నం భవతి ॥
సేయం దేవతైక్షత హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణీతి ॥ ౨ ॥
సేయం ప్రకృతా సదాఖ్యా తేజోబన్నయోనిః దేవతా ఉక్తా ఐక్షత ఈక్షితవతీ యథాపూర్వం బహు స్యామితి । తదేవ బహుభవనం ప్రయోజనం నాద్యాపి నిర్వృత్తమ్ ఇత్యతః ఈక్షాం పునః కృతవతీ బహుభవనమేవ ప్రయోజనమురరీకృత్య । కథమ్ ? హన్త ఇదానీమహమిమాః యథోక్తాః తేజఆద్యాః తిస్రో దేవతాః అనేన జీవేనేతి స్వబుద్ధిస్థం పూర్వసృష్ట్యనుభూతప్రాణధారణమ్ ఆత్మానమేవ స్మరన్తీ ఆహ— అనేన జీవేన ఆత్మనేతి । ప్రాణధారణకర్త్రా ఆత్మనేతి వచనాత్ స్వాత్మనోఽవ్యతిరిక్తేన చైతన్యస్వరూపతయా అవిశిష్టేనేత్యేతద్దర్శయతి । అనుప్రవిశ్య తేజోబన్నభూతమాత్రాసంసర్గేణ లబ్ధవిశేషవిజ్ఞానా సతీ నామ చ రూపం చ నామరూపే వ్యాకరవాణి విస్పష్టమాకరవాణి, అసౌనామాయమ్ ఇదంరూప ఇతి వ్యాకుర్యామిత్యర్థః ॥
నను న యుక్తమిదమ్ — అసంసారిణ్యాః సర్వజ్ఞాయాః దేవతాయాః బుద్ధిపూర్వకమనేకశతసహస్రానర్థాశ్రయం దేహమనుప్రవిశ్య దుఃఖమనుభవిష్యామీతి సఙ్కల్పనమ్ , అనుప్రవేశశ్చ స్వాతన్త్ర్యే సతి । సత్యమేవం న యుక్తం స్యాత్ — యది స్వేనైవావికృతేన రూపేణానుప్రవిశేయం దుఃఖమనుభవేయమితి చ సఙ్కల్పితవతీ ; న త్వేవమ్ । కథం తర్హి ? అనేన జీవేన ఆత్మనా అనుప్రవిశ్య ఇతి వచనాత్ । జీవో హి నామ దేవతాయా ఆభాసమాత్రమ్ , బుద్ధ్యాది భూతమాత్రాసంసర్గజనితః — ఆదర్శే ఇవ ప్రవిష్టః పురుషప్రతిబిమ్బః, జలాదిష్వివ చ సూర్యాదీనామ్ । అచిన్త్యానన్తశక్తిమత్యా దేవతాయాః బుద్ధ్యాదిసమ్బన్ధః చైతన్యాభాసః దేవతాస్వరూపవివేకాగ్రహణనిమిత్తః సుఖీ దుఃఖీ మూఢ ఇత్యాద్యనేకవికల్పప్రత్యయహేతుః । ఛాయామాత్రేణ జీవరూపేణానుప్రవిష్టత్వాత్ దేవతా న దైహికైః స్వతః సుఖదుఃఖాదిభిః సమ్బధ్యతే — యథా పురుషాదిత్యాదయః ఆదర్శోదకాదిషు చ్ఛాయామాత్రేణానుప్రవిష్టాః ఆదర్శోదకాదిదోషైర్న సమ్బధ్యన్తే — తద్వద్దేవతాపి । ‘సూర్యో యథా సర్వలోకస్య చక్షుర్న లిప్యతే చాక్షుషైర్బాహ్యదోషైః । ఎకస్తథా సర్వభూతాన్తరాత్మా న లిప్యతే లోకదుఃఖేన బాహ్యః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ‘ఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యః’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి హి కాఠకే ; ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి చ వాజసనేయకే । నను చ్ఛాయామాత్రశ్చేజ్జీవః మృషైవ ప్రాప్తః, తథా పరలోకేహలోకాది చ తస్య । నైష దోషః, సదాత్మనా సత్యత్వాభ్యుపగమాత్ । సర్వం చ నామరూపాది సదాత్మనైవ సత్యం వికారజాతమ్ , స్వతస్త్వనృతమేవ, ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యుక్తత్వాత్ । తథా జీవోఽపీతి । యక్షానురూపో హి బలిరితి న్యాయప్రసిద్ధిః । అతః సదాత్మనా సర్వవ్యవహారాణాం సర్వవికారాణాం చ సత్యత్వం సతోఽన్యత్వే చ అనృతత్వమితి న కశ్చిద్దోషః తార్కికైరిహానువక్తుం శక్యః, యథా ఇతరేతరవిరుద్ధద్వైతవాదాః స్వబుద్ధివికల్పమాత్రా అతత్త్వనిష్ఠా ఇతి శక్యం వక్తుమ్ ॥
తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకాం కరవాణీతి సేయం దేవతేమాస్తిస్రో దేవతా అనేనైవ జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరోత్ ॥ ౩ ॥
సైవం తిస్రో దేవతాః అనుప్రవిశ్య స్వాత్మావస్థే బీజభూతే అవ్యాకృతే నామరూపే వ్యాకరవాణీతి ఈక్షిత్వా తాసాం చ తిసృణాం దేవతానామేకైకాం త్రివృతం త్రివృతం కరవాణి — ఎకైకస్యాస్త్రివృత్కరణే ఎకైకస్యాః ప్రాధాన్యం ద్వయోర్ద్వయోర్గుణభావః ; అన్యథా హి రజ్జ్వా ఇవ ఎకమేవ త్రివృత్కరణం స్యాత్ , న తు తిసృణాం పృథక్పృథక్త్రివృత్కరణమితి । ఎవం హి తేజోబన్నానాం పృథఙ్నామప్రత్యయలాభః స్యాత్ — తేజ ఇదమ్ ఇమా ఆపః అన్నమిదమ్ ఇతి చ । సతి చ పృథఙ్నామప్రత్యయలాభే దేవతానాం సమ్యగ్వ్యవహారస్య ప్రసిద్ధిః ప్రయోజనం స్యాత్ । ఎవమీక్షిత్వా సేయం దేవతా ఇమాస్తిస్రో దేవతాః అనేనైవ యథోక్తేనైవ జీవేన సూర్యబిమ్బవదన్తః ప్రవిశ్య వైరాజం పిణ్డం ప్రథమం దేవాదీనాం చ పిణ్డాననుప్రవిశ్య యథాసఙ్కల్పమేవ నామరూపే వ్యాకరోత్ — అసౌనామా అయమ్ ఇదంరూప ఇతి ॥
తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకామకరోద్యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాస్త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే విజానీహీతి ॥ ౪ ॥
తాసాం చ దేవతానాం గుణప్రధానభావేన త్రివృతం త్రివృతమ్ ఎకైకామకరోత్ కృతవతీ దేవతా । తిష్ఠతు తావద్దేవతాదిపిణ్డానాం నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతానాం తేజోబన్నమయత్వేన త్రిధాత్వమ్ , యథా తు బహిరిమాః పిణ్డేభ్యస్తిస్రో దేవతాత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే మమ నిగదతః విజానీహి విస్పష్టమ్ అవధారయ ఉదాహరణతః ॥
చతుర్థః ఖణ్డః
యదగ్నే రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాదగ్నేరగ్నిత్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౧ ॥
యత్తద్దేవతానాం త్రివృత్కరణముక్తమ్ తస్యైవోదాహరణముచ్యతే — ఉదాహరణం నామ ఎకదేశప్రసిద్ధ్యా అశేషప్రసిద్ధ్యర్థముదాహ్రియత ఇతి । తదేతదాహ — యదగ్నేః త్రివృత్కృతస్య రోహితం రూపం ప్రసిద్ధం లోకే, తత్ అత్రివృత్కృతస్య తేజసో రూపమితి విద్ధి । తథా యచ్ఛుక్లం రూపమగ్నేరేవ తదపామత్రివృత్కృతానామ్ ; యత్కృష్ణం తస్యైవాగ్నేః రూపమ్ తదన్నస్య పృథివ్యాః అత్రివృత్కృతాయాః ఇతి విద్ధి । తత్రైవం సతి రూపత్రయవ్యతిరేకేణ అగ్నిరితి యన్మన్యసే త్వమ్ , తస్యాగ్నేరగ్నిత్వమిదానీమ్ అపాగాత్ అపగతమ్ । ప్రాగ్రూపత్రయవివేకవిజ్ఞానాత్ యా అగ్నిబుద్ధిరాసీత్ తే, సా అగ్నిబుద్ధిరపగతా అగ్నిశబ్దశ్చేత్యర్థః — యథా దృశ్యమానరక్తోపధానసంయుక్తః స్ఫటికో గృహ్యమాణః పద్మరాగోఽయమితిశబ్దబుద్ధ్యోః ప్రయోజకో భవతి ప్రాగుపధానస్ఫటికయోర్వివేకవిజ్ఞానాత్ , తద్వివేకవిజ్ఞానే తు పద్మరాగశబ్దబుద్ధీ నివర్తేతే తద్వివేకవిజ్ఞాతుః — తద్వత్ । నను కిమత్ర బుద్ధిశబ్దకల్పనయా క్రియతే, ప్రాగ్రూపత్రయవివేకకరణాదగ్నిరేవాసీత్ , తదగ్నేరగ్నిత్వం రోహితాదిరూపవివేకకరణాదపాగాదితి యుక్తమ్ — యథా తన్త్వపకర్షణే పటాభావః । నైవమ్ , బుద్ధిశబ్దమాత్రమేవ హి అగ్నిః ; యత ఆహ వాచారమ్భణమగ్నిర్నామ వికారో నామధేయం నామమాత్రమిత్యర్థః । అతః అగ్నిబుద్ధిరపి మృషైవ । కిం తర్హి తత్ర సత్యమ్ ? త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ , నాణుమాత్రమపి రూపత్రయవ్యతిరేకేణ సత్యమస్తీత్యవధారణార్థః ॥
యదాదిత్యస్య రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాదాదిత్యాదాదిత్యత్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౨ ॥
యచ్చన్ద్రమసో రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాచ్చాన్ద్రాచ్చన్ద్రత్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౩ ॥
యద్విద్యుతో రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యత్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాద్విద్యుతో విద్యుత్త్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౪ ॥
తథా యదాదిత్యస్య యచ్చన్ద్రమసో యద్విద్యుత ఇత్యాది సమానమ్ । నను ‘యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాస్త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే విజానీహి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౪ । ౪) ఇత్యుక్త్వా తేజస ఎవ చతుర్భిరప్యుదాహరణైః అగ్న్యాదిభిః త్రివృత్కరణం దర్శితమ్ , న అబన్నయోరుదాహరణం దర్శితం త్రివృత్కరణే । నైష దోషః అబన్నవిషయాణ్యప్యుదాహరణాని ఎవమేవ చ ద్రష్టవ్యానీతి మన్యతే శ్రుతిః । తేజస ఉదాహరణముపలక్షణార్థమ్ , రూపవత్త్వాత్స్పష్టార్థత్వోపపత్తేశ్చ । గన్ధరసయోరనుదాహరణం త్రయాణామసమ్భవాత్ । న హి గన్ధరసౌ తేజసి స్తః । స్పర్శశబ్దయోరనుదాహరణం విభాగేన దర్శయితుమశక్యత్వాత్ । యది సర్వం జగత్ త్రివృత్కృతమితి అగ్న్యాదివత్ త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ , అగ్నేరగ్నిత్వవత్ అపాగాజ్జగతో జగత్త్వమ్ । తథా అన్నస్యాప్యప్శుఙ్గత్వాత్ ఆప ఇత్యేవ సత్యం వాచారమ్భణమాత్రమన్నమ్ । తథా అపామపి తేజఃశుఙ్గత్వాత్ వాచారమ్భణత్వం తేజ ఇత్యేవ సత్యమ్ । తేజసోఽపిసచ్ఛుఙ్గత్వాత్ వాచారమ్భణత్వం సదిత్యేవ సత్యమ్ ఇత్యేషోఽర్థో వివక్షితః । నను వాయ్వన్తరిక్షే తు అత్రివృత్కృతే తేజఃప్రభృతిష్వనన్తర్భూతత్వాత్ అవశిష్యేతే, ఎవం గన్ధరసశబ్దస్పర్శాశ్చావశిష్టా ఇతి కథం సతా విజ్ఞాతేన సర్వమన్యదవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతం భవేత్ ? తద్విజ్ఞానే వా ప్రకారాన్తరం వాచ్యమ్ ; నైష దోషః, రూపవద్ద్రవ్యే సర్వస్య దర్శనాత్ । కథమ్ ? తేజసి తావద్రూపవతి శబ్దస్పర్శయోరప్యుపలమ్భాత్ వాయ్వన్తరిక్షయోః తత్ర స్పర్శశబ్దగుణవతోః సద్భావో అనుమీయతే । తథా అబన్నయోః రూపవతో రసగన్ధాన్తర్భావ ఇతి । రూపవతాం త్రయాణాం తేజోబన్నానాం త్రివృత్కరణప్రదర్శనేన సర్వం తదన్తర్భూతం సద్వికారత్వాత్ త్రీణ్యేవ రూపాణి విజ్ఞాతం మన్యతే శ్రుతిః । న హి మూర్తం రూపవద్ద్రవ్యం ప్రత్యాఖ్యాయ వాయ్వాకాశయోః తద్గుణయోర్గన్ధరసయోర్వా గ్రహణమస్తి । అథవా రూపవతామపి త్రివృత్కరణం ప్రదర్శనార్థమేవ మన్యతే శ్రుతిః । యథా తు త్రివృత్కృతే త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ , తథా పఞ్చీకరణేఽపి సమానో న్యాయ ఇత్యతః సర్వస్య సద్వికారత్వాత్ సతా విజ్ఞాతేన సర్వమిదం విజ్ఞాతం స్యాత్ సదేకమేవాద్వితీయం సత్యమితి సిద్ధమేవ భవతి । తదేకస్మిన్సతి విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతీతి సూక్తమ్ ॥
ఎతద్ధ స్మ వై తద్విద్వాంస ఆహుః పూర్వే మహాశాలా మహాశ్రోత్రియా న నోఽద్య కశ్చనాశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతముదాహరిష్యతీతి హ్యేభ్యో విదాఞ్చక్రుః ॥ ౫ ॥
ఎతత్ విద్వాంసః విదితవన్తః పూర్వే అతిక్రాన్తాః మహాశాలాః మహాశ్రోత్రియాః ఆహుః హ స్మ వై కిల । కిముక్తవన్త ఇతి, ఆహ — న నః అస్మాకం కులే అద్య ఇదానీం యథోక్తవిజ్ఞానవతాం కశ్చన కశ్చిదపి అశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతమ్ ఉదాహరిష్యతి నోదాహరిష్యతి, సర్వం విజ్ఞాతమేవ అస్మత్కులీనానాం సద్విజ్ఞానవత్త్వాత్ ఇత్యభిప్రాయః । తే పునః కథం సర్వం విజ్ఞాతవన్త ఇతి, ఆహ — ఎభ్యః త్రిభ్యః రోహితాదిరూపేభ్యః త్రివృత్కృతేభ్యః విజ్ఞాతేభ్యః సర్వమప్యన్యచ్ఛిష్టమేవమేవేతి విదాఞ్చక్రుః విజ్ఞాతవన్తః యస్మాత్ , తస్మాత్సర్వజ్ఞా ఎవ సద్విజ్ఞానాత్ తే ఆసురిత్యర్థః । అథవా ఎభ్యో విదాఞ్చక్రురితి అగ్న్యాదిభ్యో దృష్టాన్తేభ్యో విజ్ఞాతేభ్యః సర్వమన్యద్విదాఞ్చక్రురిత్యేతత్ ॥
యదు రోహితమివాభూదితి తేజసస్తద్రూపమితి తద్విదాఞ్చక్రుర్యదు శుక్లమివాభూదిత్యపాం రూపమితి తద్విదాఞ్చక్రుర్యదు కృష్ణమివాభూదిత్యన్నస్య రూపమితి తద్విదాఞ్చక్రుః ॥ ౬ ॥
యద్వవిజ్ఞాతమివాభూదిత్యేతాసామేవ దేవతానాం సమాస ఇతి తద్విదాఞ్చక్రుర్యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాః పురుషం ప్రాప్య త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే విజానీహీతి ॥ ౭ ॥
కథమ్ ? యదన్యద్రూపేణ సన్దిహ్యమానే కపోతాదిరూపే రోహితమివ యద్గృహ్యమాణమభూత్ తేషాం పూర్వేషాం బ్రహ్మవిదామ్ , తత్తేజసో రూపమితి విదాఞ్చక్రుః । తథా యచ్ఛుక్లమివాభూద్గృహ్యమాణం తదపాం రూపమ్ , యత్కృష్ణమివ । గృహ్యమాణం తదన్నస్యేతి విదాఞ్చక్రుః । ఎవమేవాత్యన్తదుర్లక్ష్యం యత్ ఉ అపి అవిజ్ఞాతమివ విశేషతో అగృహ్యమాణమభూత్ తదప్యేతాసామేవ తిసృణాం దేవతానాం సమాసః సముదాయ ఇతి విదాఞ్చక్రుః । ఎవం తావద్బాహ్యం వస్త్వగ్న్యాదివద్విజ్ఞాతమ్ , తథేదానీం యథా తు ఖలు హే సోమ్య ఇమాః యథోక్తాస్తిస్రో దేవతాః పురుషం శిరఃపాణ్యాదిలక్షణం కార్యకారణసఙ్ఘాతం ప్రాప్య పురుషేణోపయుజ్యమానాః త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి, తత్ ఆధ్యాత్మికం విజానీహి నిగదతః ఇత్యుక్త్వా ఆహ ॥
పఞ్చమః ఖణ్డః
అన్నమశితం త్రేధా విధీయతే తస్య యః స్థవిష్ఠో ధాతుస్తత్పురీషం భవతి యో మధ్యమస్తన్మాꣳసం యోఽణిష్ఠస్తన్మనః ॥ ౧ ॥
అన్నమ్ అశితం భుక్తం త్రేధా విధీయతే జాఠరేణాగ్నినా పచ్యమానం త్రిధా విభజ్యతే । కథమ్ ? తస్యాన్నస్య త్రిధా విధీయమానస్య యః స్థవిష్ఠః స్థూలతమో ధాతుః స్థూలతమం వస్తు విభక్తస్య స్థూలాంశః, తత్పురీషం భవతి ; యో మధ్యమాంశః ధాతురన్నస్య, తద్రసాదిక్రమేణ పరిణమ్య మాంసం భవతి ; యః అణిష్ఠః అణుతమో ధాతుః, స ఊర్ధ్వం హృదయం ప్రాప్య సూక్ష్మాసు హితాఖ్యాసు నాడీషు అనుప్రవిశ్య వాగాదికరణసఙ్ఘాతస్య స్థితిముత్పాదయన్ మనో భవతి । మనోరూపేణ విపరిణమన్ మనస ఉపచయం కరోతి । తతశ్చ అన్నోపచితత్వాత్ మనసః భౌతికత్వమేవ న వైశేషికతన్త్రోక్తలక్షణం నిత్యం నిరవయవం చేతి గృహ్యతే । యదపి మనోఽస్య దైవం చక్షురితి వక్ష్యతి తదపి న నిత్యత్వాపేక్షయా ; కిం తర్హి, సూక్ష్మవ్యవహితవిప్రకృష్టాదిసర్వేన్ద్రియవిషయవ్యాపారకత్వాపేక్షయా । యచ్చాన్యేన్ద్రియవిషయాపేక్షయా నిత్యత్వమ్ , తదప్యాపేక్షికమేవేతి వక్ష్యామః, ‘సత్ . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ఇతి శ్రుతేః ॥
ఆపః పీతాస్త్రేధా విధీయన్తే తాసాం యః స్థవిష్ఠో ధాతుస్తన్మూత్రం భవతి యో మధ్యమస్తల్లోహితం యోఽణిష్ఠః స ప్రాణః ॥ ౨ ॥
తథా ఆపః పీతాః త్రేధా విధీయన్తే । తాసాం యః స్థవిష్ఠో ధాతుః, తన్మూత్రం భవతి, యో మధ్యమః, తల్లోహితం భవతి ; యోఽణిష్ఠః, స ప్రాణో భవతి । వక్ష్యతి హి — ‘ఆపోమయః ప్రాణో నపిబతో విచ్ఛేత్స్యతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౭ । ౧) ఇతి ॥
తేజోఽశితం త్రేధా విధీయతే తస్య యః స్థవిష్ఠో ధాతుస్తదస్థి భవతి యో మధ్యమః స మజ్జా యోఽణిష్ఠః సా వాక్ ॥ ౩ ॥
తథా తేజః అశితం తైలఘృతాది భక్షితం త్రేధా విధీయతే । తస్య యః స్థవిష్ఠో ధాతుః తదస్థి భవతి ; యో మధ్యమః, స మజ్జా అస్థ్యన్తర్గతః స్నేహః ; యోఽణిష్ఠః సా వాక్ । తైలఘృతాదిభక్షణాద్ధి వాగ్విశదా భాషణే సమర్థా భవతీతి ప్రసిద్ధం లోకే ॥
+“అన్నమయం+హి”(ఛా.+ఉ.+౬ ।+౫ ।+౪)
అన్నమయꣳ హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణస్తేజోమయీ వాగితి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౪ ॥
యత ఎవమ్ , అన్నమయం హి సోమ్య మనః ఆపోమయః ప్రాణః తేజోమయీ వాక్ । నను కేవలాన్నభక్షిణ ఆఖుప్రభృతయో వాగ్మినః ప్రాణవన్తశ్చ, తథా అబ్మాత్రభక్ష్యాః సాముద్రా మీనమకరప్రభృతయో మనస్వినో వాగ్మినశ్చ, తథా స్నేహపానామపి ప్రాణవత్త్వం మనస్విత్వం చ అనుమేయమ్ ; యది సన్తి, తత్ర కథమన్నమయం హి సోమ్య మన ఇత్యాద్యుచ్యతే ? నైష దోషః, సర్వస్య త్రివృత్కృతత్వాత్సర్వత్ర సర్వోపపత్తేః । న హి అత్రివృత్కృతమన్నమశ్నాతి కశ్చిత్ , ఆపో వా అత్రివృత్కృతాః పీయన్తే, తేజో వా అత్రివృత్కృతమశ్నాతి కశ్చిత్ ఇత్యన్నాదానామాఖుప్రభృతీనాం వాగ్మిత్వం ప్రాణవత్త్వం చ ఇత్యాద్యవిరుద్ధమ్ । ఇత్యేవం ప్రత్యాయితః శ్వేతకేతురాహ — భూయ ఎవ పునరేవ మా మాం భగవాన్ అన్నమయం హి సోమ్య మన ఇత్యాది విజ్ఞాపయతు దృష్టాన్తేనావగమయతు, నాద్యాపి మమ అస్మిన్నర్థే సమ్యఙ్నిశ్చయో జాతః । యస్మాత్తేజోబన్నమయత్వేనావిశిష్టే దేహే ఎకస్మిన్నుపయుజ్యమానాన్యన్నాప్స్నేహజాతాని అణిష్ఠధాతురూపేణ మనఃప్రాణవాచ ఉపచిన్వన్తి స్వజాత్యనతిక్రమేణేతి దుర్విజ్ఞేయమిత్యభిప్రాయః ; అతో భూయ ఎవేత్యాద్యాహ । తమేవముక్తవన్తం తథాస్తు సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా శృణ్వత్ర దృష్టాన్తం యథైతదుపపద్యతే యత్పృచ్ఛసి ॥
షష్ఠః ఖణ్డః
దధ్నః సోమ్య మథ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి తత్సర్పిర్భవతి ॥ ౧ ॥
దధ్నః సోమ్య మథ్యమానస్య యోఽణిమా అణుభావః స ఊర్ధ్వః సముదీషతి సమ్భూయోర్ధ్వం నవనీతభావేన గచ్ఛతి, తత్సర్పిర్భవతి ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్యాన్నస్యాశ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి తన్మనో భవతి ॥ ౨ ॥
యథా అయం దృష్ఠాన్తః, ఎవమేవ ఖలు సోమ్య అన్నస్య ఓదనాదేః అశ్యమానస్య భుజ్యమానస్య ఔదర్యేణాగ్నినా వాయుసహితేన ఖజేనేవ మథ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి ; తన్మనో భవతి, మనోవయవైః సహ సమ్భూయ మన ఉపచినోతీత్యేతత్ ॥
అపాం సోమ్య పీయమానానాం యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి స ప్రాణో భవతి ॥ ౩ ॥
తథా అపాం సోమ్య పీయమానానాం యో అణిమా, స ఊర్ధ్వః సముదీషతి, స ప్రాణో భవతీతి ॥
తేజసః సోమ్యాశ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి సా వాగ్భవతి ॥ ౪ ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్య తేజసోఽశ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి సా వాగ్భవతి ॥
అన్నమయం హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణస్తేజోమయీ వాగితి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౫ ॥
అన్నమయం హి సోమ్య మనః ఆపోమయః ప్రాణః తేజోమయీ వాక్ ఇతి యుక్తమేవ మయోక్తమిత్యభిప్రాయః । అతః అప్తేజసోరస్త్వేతత్సర్వమేవమ్ । మనస్త్వన్నమయమిత్యత్ర నైకాన్తేన మమ నిశ్చయో జాతః । అతః భూయ ఎవ మా భగవాన్ మనసోఽన్నమయత్వం దృష్టాన్తేన విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
సప్తమః ఖణ్డః
షోడశకలః సోమ్య పురుషః పఞ్చదశాహాని మాశీః కామమపః పిబాపోమయః ప్రాణో నపిబతో విచ్ఛేత్స్యత ఇతి ॥ ౧ ॥
అన్నస్య భుక్తస్య యో అణిష్ఠో ధాతుః, స మనసి శక్తిమధాత్ । సా అన్నోపచితా మనసః శక్తిః షోడశధా ప్రవిభజ్య పురుషస్య కలాత్వేన నిర్దిదిక్షితా । తయా మనస్యన్నోపచితయా శక్త్యా షోడశధా ప్రవిభక్తయా సంయుక్తః తద్వన్కార్యకారణసఙ్ఘాతలక్షణో జీవవిశిష్టః పురుషః షోడశకల ఉచ్యతే ; యస్యాం సత్యాం ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా బోద్ధా కర్తా విజ్ఞాతా సర్వక్రియాసమర్థః పురుషో భవతి ; హీయమానాయాం చ యస్యాం సామర్థ్యహానిః । వక్ష్యతి చ ‘అథాన్నస్యాయీ ద్రష్టా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౯ । ౧) ఇత్యాది । సర్వస్య కార్యకారణస్య సామర్థ్యం మనఃకృతమేవ । మానసేన హి బలేన సమ్పన్నా బలినో దృశ్యన్తే లోకే ధ్యానాహారాశ్చ కేచిత్ , అన్నస్య సర్వాత్మకత్వాత్ । అతః అన్నకృతం మానసం వీర్యమ్ షోడశ కలాః యస్య పురుషస్య సోఽయం షోడశకలః పురుషః । ఎతచ్చేత్ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛసి, పఞ్చదశసఙ్ఖ్యాకాన్యహాని మాశీః అశనం మాకార్షీః, కామమ్ ఇచ్ఛాతః అపః పిబ, యస్మాత్ నపిబతః అపః తే ప్రాణో విచ్ఛేత్స్యతే విచ్ఛేదమాపత్స్యతే, యస్మాదాపోమయః అబ్వికారః ప్రాణ ఇత్యవోచామ । న హి కార్యం స్వకారణోపష్టమ్భమన్తరేణ అవిభ్రంశమానం స్థాతుముత్సహతే ॥
స హ పఞ్చదశాహాని నాశాథ హైనముపససాద కిం బ్రవీమి భో ఇత్యృచః సోమ్య యజూꣳషి సామానీతి స హోవాచ న వై మా ప్రతిభాన్తి భో ఇతి ॥ ౨ ॥
స హ ఎవం శ్రుత్వా మనసః అన్నమయత్వం ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛన్ పఞ్చదశాహాని న ఆశ అశనం న కృతవాన్ । అథ షోడశేఽహని హ ఎవం పితరముపససాద ఉపగతవాన్ ఉపగమ్య చ ఉవాచ — కిం బ్రవీమి భో ఇతి । ఇతర ఆహ — ఋచః సోమ్య యజూంషి సామాన్యధీష్వేతి । ఎవముక్తః పిత్రా ఆహ — న వై మా మామ్ ఋగాదీని ప్రతిభాన్తి మమ మనసి న దృశ్యన్త ఇత్యర్థః హే భో భగవన్నితి ॥
తꣳహోవాచ యథా సోమ్య మహతోఽభ్యాహితస్యైకోఽఙ్గారః ఖద్యోతమాత్రః పరిశిష్టః స్యాత్తేన తతోఽపి న బహు దహేదేవꣳ సోమ్య తే షోడశానాం కలానామేకా కలాతిశిష్టా స్యాత్తయైతర్హి వేదాన్నానుభవస్యశానాథ మే విజ్ఞాస్యసీతి ॥ ౩ ॥
ఎవముక్తవన్తం పితా ఆహ — శృణు తత్ర కారణమ్ , యేన తే తాని ఋగాదీని న ప్రతిభాన్తీతి ; తం హ ఉవాచ — యథా లోకే హే సోమ్య మహతః మహత్పరిమాణస్య అభ్యాహితస్య ఉపచితస్య ఇన్ధనైః అగ్నేః ఎకోఽఙ్గారః ఖద్యోతమాత్రః ఖద్యోతపరిమాణః శాన్తస్య పరిశిష్టః అవశిష్టః స్యాత్ భవేత్ , తేనాఙ్గారేణ తతోఽపి తత్పరిమాణాత్ ఈషదపి న బహు దహేత్ , ఎవమేవ ఖలు సోమ్య తే తవ అన్నోపచితానాం షోడశానాం కలానామేకా కలా అవయవః అతిశిష్టా అవశిష్టా స్యాత్ , తయా త్వం ఖద్యోతమాత్రాఙ్గారతుల్యయా ఎతర్హి ఇదానీం వేదాన్ నానుభవసి న ప్రతిపద్యసే, శ్రుత్వా చ మే మమ వాచమ్ అథ అశేషం విజ్ఞాస్యసి అశాన భుఙ్క్ష్వ తావత్ ॥
స హాశాథ హైనముపససాద తꣳ హ యత్కిఞ్చ పప్రచ్ఛ సర్వꣳ హ ప్రతిపేదే ॥ ౪ ॥
స హ తథైవ ఆశ భుక్తవాన్ । అథ అనన్తరం హ ఎవం పితరం శుశ్రూషుః ఉపససాద । తం హ ఉపగతం పుత్రం యత్కిఞ్చ ఋగాదిషు పప్రచ్ఛ గ్రన్థరూపమర్థజాతం వా పితా । స శ్వేతకేతుః సర్వం హ తత్ప్రతిపేదే ఋగాద్యర్థతో గ్రన్థతశ్చ ॥
తంహోవాచ యథా సోమ్య మహతోఽభ్యాహితస్యైకమఙ్గారం ఖద్యోతమాత్రం పరిశిష్టం తం తృణైరుపసమాధాయ ప్రాజ్వలయేత్తేన తతోఽపి బహు దహేత్ ॥ ౫ ॥
తం హ ఉవాచ పునః పితా — యథా సోమ్య మహతః అభ్యాహితస్యేత్యాది సమానమ్ , ఎకమఙ్గారం శాన్తస్యాగ్నేః ఖద్యోతమాత్రం పరిశిష్టం తం తృణైశ్చూర్ణైశ్చ ఉపసమాధాయ ప్రాజ్వలయేత్ వర్ధయేత్ । తేనేద్ధేన అఙ్గారేణ తతోఽపి పూర్వపరిమాణాత్ బహు దహేత్ ॥
ఎవꣳ సోమ్య తే షోడశానాం కలానామేకా కలాతిశిష్టాభూత్సాన్నేనోపసమాహితా ప్రాజ్వాలీ తయైతర్హి వేదాననుభవస్యన్నమయꣳ హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణస్తేజోమయీ వాగితి తద్ధాస్య విజజ్ఞావితి విజజ్ఞావితి ॥ ౬ ॥
ఎవం సోమ్య తే షోడశానామన్నకలానాం సామర్థ్యరూపాణామ్ ఎకా కలా అతిశిష్టా అభూత్ అతిశిష్టా ఆసీత్ , పఞ్చదశాహాన్యభుక్తవతః ఎకైకేనాహ్నా ఎకైకా కలా చన్ద్రమస ఇవ అపరపక్షే క్షీణా, సా అతిశిష్టా కలా తవ అన్నేన భుక్తేనోపసమాహితా వర్ధితా ఉపచితా ప్రాజ్వాలీ, దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ , ప్రజ్వలితా వర్ధితేత్యర్థః । ప్రాజ్వాలిదితి పాఠాన్తరమ్ , తదా తేనోపసమాహితా స్వయం ప్రజ్వలితవతీత్యర్థః । తయా వర్ధితయా ఎతర్హి ఇదానీం వేదాననుభవసి ఉపలభసే । ఎవం వ్యావృత్త్యనువృత్తిభ్యామన్నమయత్వం మనసః సిద్ధమితి ఉపసంహరతి — అన్నమయం హి సోమ్య మన ఇత్యాది । యథా ఎతన్మనసోఽన్నమయత్వం తవ సిద్ధమ్ , తథా ఆపోమయః ప్రాణః తేజోమయీ వాక్ ఇత్యేతదపి సిద్ధమేవేత్యభిప్రాయః । తదేతద్ధ అస్య పితురుక్తం మనఆదీనామన్నాదిమయత్వం విజజ్ఞౌ విజ్ఞాతవాన్ శ్వేతకేతుః । ద్విరభ్యాసః త్రివృత్కరణప్రకరణసమాప్త్యర్థః ॥
అష్టమః ఖణ్డః
ఉద్దాలకో హారుణిః శ్వేతకేతుం పుత్రమువాచ స్వప్నాన్తం మే సోమ్య విజానీహీతి యత్రైతత్పురుషః స్వపితి నామ సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి తస్మాదేనꣳ స్వపితీత్యాచక్షతే స్వꣳ హ్యపీతో భవతి ॥ ౧ ॥
యస్మిన్మనసి జీవేనాత్మనానుప్రవిష్టా పరా దేవతా — ఆదర్శే ఇవ పురుషః ప్రతిబిమ్బేన జలాదిష్వివ చ సూర్యాదయః ప్రతిబిమ్బైః, తన్మనః అన్నమయం తేజోమయాభ్యాం వాక్ప్రాణాభ్యాం సఙ్గతమధిగతమ్ । యన్మయో యత్స్థశ్చ జీవో మననదర్శనశ్రవణాదివ్యవహారాయ కల్పతే తదుపరమే చ స్వం దేవతారూపమేవ ప్రతిపద్యతే । తదుక్తం శ్రుత్యన్తరే — ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ ‘సధీః స్వప్నో భూత్వేమం లోకమతిక్రామతి’ (బృ. మా. ౪ । ౧ । ౭) ‘స వా అయమాత్మా బ్రహ్మ విజ్ఞానమయో మనోమయః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫), (బృ. మా. ౪ । ౨ । ౬) ఇత్యాది, ‘స్వప్నేన శారీరమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౧) ఇత్యాది, ‘ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యాది చ । తస్యాస్య మనస్థస్య మనఆఖ్యాం గతస్య మనఉపశమద్వారేణేన్ద్రియవిషయేభ్యో నివృత్తస్య యస్యాం పరస్యాం దేవతాయాం స్వాత్మభూతాయాం యదవస్థానమ్ , తత్ , పుత్రాయ ఆచిఖ్యాసుః ఉద్దాలకో హ కిల ఆరుణిః శ్వేతకేతుం పుత్రమువాచ ఉక్తవాన్ — స్వప్నాన్తం స్వప్నమధ్యమ్ స్వప్న ఇతి దర్శనవృత్తేః స్వప్నస్యాఖ్యా, తస్య మధ్యం స్వప్నాన్తం సుషుప్తమిత్యేతత్ ; అథవా స్వప్నాన్తం స్వప్నసతత్త్వమిత్యర్థః । తత్రాప్యర్థాత్సుషుప్తమేవ భవతి, ‘స్వమపీతో భవతి’ ఇతి వచనాత్ ; న హి అన్యత్ర సుషుప్తాత్ స్వమపీతిం జీవస్య ఇచ్ఛన్తి బ్రహ్మవిదః । తత్ర హి ఆదర్శాపనయనే పురుషప్రతిబిమ్బః ఆదర్శగతః యథా స్వమేవ పురుషమపీతో భవతి, ఎవం మన ఆద్యుపరమే చైతన్యప్రతిబిమ్బరూపేణ జీవేన ఆత్మనా మనసి ప్రవిష్టా నామరూపవ్యాకరణాయ పరా దేవతా సా స్వమేవ ఆత్మానం ప్రతిపద్యతే జీవరూపతాం మనఆఖ్యాం హిత్వా । అతః సుషుప్త ఎవ స్వప్నాన్తశబ్దవాచ్య ఇత్యవగమ్యతే । యత్ర తు సుప్తః స్వప్నాన్పశ్యతి తత్స్వాప్నం దర్శనం సుఖదుఃఖసంయుక్తమితి పుణ్యాపుణ్యకార్యమ్ । పుణ్యాపుణ్యయోర్హి సుఖదుఃఖారమ్భకత్వం ప్రసిద్ధమ్ । పుణ్యాపుణ్యయోశ్చావిద్యాకామోపష్టమ్భేనైవ సుఖదుఃఖదర్శనకార్యారమ్భకత్వముపపద్యతే నాన్యథేత్యవిద్యాకామకర్మభిః సంసారహేతుభిః సంయుక్త ఎవ స్వప్నే ఇతి న స్వమపీతో భవతి । ‘అనన్వాగతం పుణ్యేనానన్వాగతం పాపేన తీర్ణో హి తదా సర్వాన్ శోకాన్ హృదయస్య భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ‘తద్వా అస్యైతదతిచ్ఛన్దా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ‘ఎష పరమ ఆనన్దః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । సుషుప్త ఎవ స్వం దేవతారూపం జీవత్వవినిర్ముక్తం దర్శయిష్యామీత్యాహ — స్వప్నాన్తం మే మమ నిగదతో హే సోమ్య విజానీహి విస్పష్టమవధారయేత్యర్థః । కదా స్వప్నాన్తో భవతీతి, ఉచ్యతే — యత్ర యస్మిన్కాలే ఎతన్నామ భవతి పురుషస్య స్వప్స్యతః । ప్రసిద్ధం హి లోకే స్వపితీతి । గౌణం చేదం నామేత్యాహ — యదా స్వపితీత్యుచ్యతే పురుషః, తదా తస్మిన్కాలే సతా సచ్ఛబ్దవాచ్యయా ప్రకృతయా దేవతయా సమ్పన్నో భవతి సఙ్గతః ఎకీభూతో భవతి । మనసి ప్రవిష్టం మనఆదిసంసర్గకృతం జీవరూపం పరిత్యజ్య స్వం సద్రూపం యత్పరమార్థసత్యమ్ అపీతః అపిగతః భవతి । అతః తస్మాత్ స్వపితీత్యేనమాచక్షతే లౌకికాః । స్వమాత్మానం హి యస్మాదపీతో భవతి ; గుణనామప్రసిద్ధితోఽపి స్వాత్మప్రాప్తిర్గమ్యతే ఇత్యభిప్రాయః । కథం పునర్లౌకికానాం ప్రసిద్ధా స్వాత్మసమ్పత్తిః ? జాగ్రచ్ఛ్రమనిమిత్తోద్భవత్వాత్స్వాపస్య ఇత్యాహుః — జాగరితే హి పుణ్యాపుణ్యనిమిత్తసుఖదుఃఖాద్యనేకాయాసానుభవాచ్ఛ్రాన్తో భవతి ; తతశ్చ ఆయస్తానాం కరణానామనేకవ్యాపారనిమిత్తగ్లానానాం స్వవ్యాపారేభ్య ఉపరమో భవతి । శ్రుతేశ్చ ‘శ్రామ్యత్యేవ వాక్ శ్రామ్యతి చక్షుః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇత్యేవమాది । తథా చ ‘గృహీతా వాక్ గృహీతం చక్షుః గృహీతం శ్రోత్రం గృహీతం మనః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇత్యేవమాదీని కరణాని ప్రాణగ్రస్తాని ; ప్రాణ ఎకః అశ్రాన్తః దేహే కులాయే యో జాగర్తి, తదా జీవః శ్రమాపనుత్తయే స్వం దేవతారూపమాత్మానం ప్రతిపద్యతే । నాన్యత్ర స్వరూపావస్థానాచ్ఛ్రమాపనోదః స్యాదితి యుక్తా ప్రసిద్ధిర్లౌకికానామ్ — స్వం హ్యపీతో భవతీతి । దృశ్యతే హి లోకే జ్వరాదిరోగగ్రస్తానాం తద్వినిర్మోకే స్వాత్మస్థానాం విశ్రమణమ్ , తద్వదిహాపి స్యాదితి యుక్తమ్ । ‘తద్యథా శ్యేనో వా సుపర్ణో వా విపరిపత్య శ్రాన్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౯) ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ ॥
స యథా శకునిః సూత్రేణ ప్రబద్ధో దిశం దిశం పతిత్వాన్యత్రాయతనమలబ్ధ్వా బన్ధనమేవోపశ్రయత ఎవమేవ ఖలు సోమ్య తన్మనో దిశం దిశం పతిత్వాన్యత్రాయతనమలబ్ధ్వా ప్రాణమేవోపశ్రయతే ప్రాణబన్ధనꣳ హి సోమ్య మన ఇతి ॥ ౨ ॥
తత్రాయం దృష్టాన్తః యథోక్తేఽర్థే — స యథా శకునిః పక్షీ శకునిఘాతకస్య హస్తగతేన సూత్రేణ ప్రబద్ధః పాశితః దిశం దిశం బన్ధనమోక్షార్థీ సన్ ప్రతిదిశం పతిత్వా అన్యత్ర బన్ధనాత్ ఆయతనమ్ ఆశ్రయం విశ్రణాయ అలబ్ధ్వా అప్రాప్య బన్ధనమేవోపశ్రయతే । ఎవమేవ యథా అయం దృష్టాన్తః ఖలు హే సోమ్య తన్మనః తత్ప్రకృతం షోడశకలమన్నోపచితం మనో నిర్ధారితమ్ , తత్ప్రవిష్టః తత్స్థః తదుపలక్షితో జీవః తన్మన ఇతి నిర్దిశ్యతే — మఞ్చాక్రోశనవత్ । స మనఆఖ్యోపాధిః జీవః అవిద్యాకామకర్మోపదిష్టాం దిశం దిశం సుఖదుఃఖాదిలక్షణాం జాగ్రత్స్వప్నయోః పతిత్వా గత్వా అనుభూయేత్యర్థః, అన్యత్ర సదాఖ్యాత్ స్వాత్మనః ఆయతనం విశ్రమణస్థానమలబ్ధ్వా ప్రాణమేవ, ప్రాణేన సర్వకార్యకరణాశ్రయేణోపలక్షితా ప్రాణ ఇత్యుచ్యతే సదాఖ్యా పరా దేవతా, ‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౮) ‘ప్రాణశరీరో భారూపః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః । అతః తాం దేవతాం ప్రాణం ప్రాణాఖ్యామేవ ఉపశ్రయతే । ప్రాణో బన్ధనం యస్య మనసః తత్ప్రాణబన్ధనం హి యస్మాత్ సోమ్య మనః ప్రాణోపలక్షితదేవతాశ్రయమ్ , మన ఇతి తదుపలక్షితో జీవ ఇతి ॥
అశనాపిపాసే మే సోమ్య విజానీహీతి యత్రైతత్పురుషోఽశిశిషతి నామాప ఎవ తదశితం నయన్తే తద్యథా గోనాయోఽశ్వనాయః పురుషనాయ ఇత్యేవం తదప ఆచక్షతేఽశనాయేతి తత్రైతచ్ఛుఙ్గముత్పతితꣳ సోమ్య విజానీహి నేదమమూలం భవిష్యతీతి ॥ ౩ ॥
ఎవం స్వపితినామప్రసిద్ధిద్వారేణ యజ్జీవస్య సత్యస్వరూపం జగతో మూలమ్ , తత్పుత్రస్య దర్శయిత్వా ఆహ అన్నాదికార్యకారణపరమ్పరయాపి జగతో మూలం సద్దిదర్శయిషుః — అశనాపిపాసే అశితుమిచ్ఛా అశనా, సన్ యలోపేన, పాతుమిచ్ఛా పిపాసా తే అశనాపిపాసే అశనాపిపాసయోః సతత్త్వం విజానీహీత్యేతత్ । యత్ర యస్మిన్కాలే ఎతన్నామ పురుషో భవతి । కిం తత్ ? అశిశిషతి అశితుమిచ్ఛతీతి । తదా తస్య పురుషస్య కింనిమిత్తం నామ భవతీతి, ఆహ — యత్తత్పురుషేణ అశితమన్నం కఠినం పీతా ఆపో నయన్తే ద్రవీకృత్య రసాదిభావేన విపరిణమయన్తే, తదా భుక్తమన్నం జీర్యతి । అథ చ భవత్యస్య నామ అశిశిషతీతి గౌణమ్ । జీర్ణే హి అన్నే అశితుమిచ్ఛతి సర్వో హి జన్తుః । తత్ర అపామశితనేతృత్వాత్ అశనాయా ఇతి నామ ప్రసిద్ధమిత్యేతస్మిన్నర్థే । తథా గోనాయః గాం నయతీతి గోనాయః ఇత్యుచ్యతే గోపాలః, యథా అశ్వాన్నయతీత్యశ్వనాయః అశ్వపాల ఇత్యుచ్యతే, పురుషనాయః పురుషాన్నయతీతి రాజా సేనాపతిర్వా, ఎవం తత్ తదా అప ఆచక్షతే లౌకికాః అశనాయేతి విసర్జనీయలోపేన । తత్రైవం సతి అద్భిః రసాదిభావేన నీతేన అశితేనాన్నేన నిష్పాదితమిదం శరీరం వటకణికాయామివ శుఙ్గః అఙ్కుర ఉత్పతితః ఉద్గతః ; తమిమం శుఙ్గం కార్యం శరీరాఖ్యం వటాదిశుఙ్గవదుత్పతితం హే సోమ్య విజానీహి । కిం తత్ర విజ్ఞేయమితి, ఉచ్యతే — శృణు ఇదం శుఙ్గవత్కార్యత్వాత్ శరీరం నామూలం మూలరహితం భవిష్యతి ఇత్యుక్తః ఆహ శ్వేతకేతుః ॥
తస్య క్వ మూలꣳ స్యాదన్యత్రాన్నాదేవమేవ ఖలు సోమ్యాన్నేన శుఙ్గేనాపో మూలమన్విచ్ఛద్భిః సోమ్య శుఙ్గేన తేజో మూలమన్విచ్ఛ తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛ సన్మూలాః సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠాః ॥ ౪ ॥
యద్యేవం సమూలమిదం శరీరం వటాదిశుఙ్గవత్ , తస్య అస్య శరీరస్య క్వ మూలం స్యాత్ భవేత్ ఇత్యేవం పృష్టః ఆహ పితా — తస్య క్వ మూలం స్యాత్ అన్యత్రాన్నాదన్నం మూలమిత్యభిప్రాయః । కథమ్ ? అశితం హి అన్నమద్భిర్ద్రవీకృతం జాఠరేణాగ్నినా పచ్యమానం రసభావేన పరిణమతే । రసాచ్ఛోణితం శోణితాన్మాంసం మాంసాన్మేదో మేదసోఽస్థీన్యస్థిభ్యో మజ్జా మజ్జాయాః శుక్రమ్ । తథా యోషిద్భుక్తం చ అన్నం రసాదిక్రమేణైవం పరిణతం లోహితం భవతి । తాభ్యాం శుక్రశోణితాభ్యామన్నకార్యాభ్యాం సంయుక్తాభ్యామన్నేన ఎవం ప్రత్యహం భుజ్యమానేన ఆపూర్యమాణాభ్యాం కుడ్యమివ మృత్పిణ్డైః ప్రత్యహముపచీయమానః అన్నమూలః దేహశుఙ్గః పరినిష్పన్న ఇత్యర్థః । యత్తు దేహశుఙ్గస్య మూలమన్నం నిర్దిష్టమ్ , తదపి దేహవద్వినాశోత్పత్తిమత్త్వాత్ కస్మాచ్చిన్మూలాదుత్పతితం శుఙ్గ ఎవేతి కృత్వా ఆహ — యథా దేహశుఙ్గః అన్నమూలః ఎవమేవ ఖలు సోమ్య అన్నేన శుఙ్గేన కార్యభూతేన అపో మూలమన్నస్య శుఙ్గస్యాన్విచ్ఛ ప్రతిపద్యస్వ ।
అపామపి వినాశోత్పత్తిమత్త్వాత్ శుఙ్గత్వమేవేతి అద్భిః సోమ్య శుఙ్గేన కార్యేణ కారణం తేజో మూలమన్విచ్ఛ । తేజసోఽపి వినాశోత్పత్తిమత్త్వాత్ శుఙ్గత్వమితి తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమ్ ఎకమేవాద్వితీయం పరమార్థసత్యమ్ । యస్మిన్సర్వమిదం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమనృతం రజ్జ్వామివ సర్పాదివికల్పజాతమధ్యస్తమవిద్యయా, తదస్య జగతో మూలమ్ ; అతః సన్మూలాః సత్కారణాః హే సోమ్య ఇమాః స్థావరజఙ్గమలక్షణాః సర్వాః ప్రజాః । న కేవలం సన్మూలా ఎవ, ఇదానీమపి స్థితికాలే సదాయతనాః సదాశ్రయా ఎవ । న హి మృదమనాశ్రిత్య ఘటాదేః సత్త్వం స్థితిర్వా అస్తి । అతః మృద్వత్సన్మూలత్వాత్ప్రజానాం సత్ ఆయతనం యాసాం తాః సదాయతనాః ప్రజాః । అన్తే చ సత్ప్రతిష్ఠాః సదేవ ప్రతిష్ఠా లయః సమాప్తిః అవసానం పరిశేషః యాసాం తాః సత్ప్రతిష్ఠాః ॥
అథ యత్రైతత్పురుషః పిపాసతి నామ తేజ ఎవ తత్పీతం నయతే తద్యథా గోనాయోఽశ్వనాయః పురుషనాయ ఇత్యేవం తత్తేజ ఆచష్ట ఉదన్యేతి తత్రైతదేవ శుఙ్గముత్పతితꣳ సోమ్య విజానీహి నేదమమూలం భవిష్యతీతి ॥ ౫ ॥
అథ ఇదానీమప్శుఙ్గద్వారేణ సతో మూలస్యానుగమః కార్య ఇత్యాహ — యత్ర యస్మిన్కాలే ఎతన్నామ పిపాసతి పాతుమిచ్ఛతీతి పురుషో భవతి । అశిశిషతీతివత్ ఇదమపి గౌణమేవ నామ భవతి । ద్రవీకృతస్యాశితస్యాన్నస్య నేత్ర్యః ఆపః అన్నశుఙ్గం దేహం క్లేదయన్త్యః శిథిలీకుర్యుః అబ్బాహుల్యాత్ యది తేజసా న శోష్యన్తే । నితరాం చ తేజసా శోష్యమాణాస్వప్సు దేహభావేన పరిణమమానాసు పాతుమిచ్ఛా పురుషస్య జాయతే ; తదా పురుషః పిపాసతి నామ ; తదేతదాహ — తేజ ఎవ తత్ తదా పీతమబాది శోషయత్ దేహగతలోహితప్రాణభావేన నయతే పరిణమయతి । తద్యథా గోనాయ ఇత్యాది సమానమ్ ; ఎవం తత్తేజ ఆచష్టే లోకః — ఉదన్యేతి ఉదకం నయతీత్యుదన్యమ్ , ఉదన్యేతి చ్ఛాన్దసం తత్రాపి పూర్వవత్ । అపామపి ఎతదేవ శరీరాఖ్యం శుఙ్గం నాన్యదిత్యేవమాది సమానమన్యత్ ॥
తస్య క్వ మూలꣳ స్యాదన్యత్రాద్భ్యోఽద్భిః సోమ్య శుఙ్గేన తేజో మూలమన్విచ్ఛ తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛ సన్మూలాః సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠా యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాః పురుషం ప్రాప్య త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తదుక్తం పురస్తాదేవ భవత్యస్య సోమ్య పురుషస్య ప్రయతో వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్ ॥ ౬ ॥
సామర్థ్యాత్ తేజసోఽప్యేతదేవ శరీరాఖ్యం శుఙ్గమ్ । అతః అప్శుఙ్గేన దేహేన ఆపో మూలం గమ్యతే । అద్భిః శుఙ్గేన తేజో మూలం గమ్యతే । తేజసా శుఙ్గేన సన్మూలం గమ్యతే పూర్వవత్ । ఎవం హి తేజోబన్నమయస్య దేహశుఙ్గస్య వాచారమ్భణమాత్రస్య అన్నాదిపరమ్పరయా పరమార్థసత్యం సన్మూలమభయమసన్త్రాసం నిరాయాసం సన్మూలమన్విచ్ఛేతి పుత్రం గమయిత్వా అశిశిషతి పిపాసతీతి నామప్రసిద్ధిద్వారేణ యదన్యత్ ఇహ అస్మిన్ప్రకరణే తేజోబన్నానాం పురుషేణోపయుజ్యమానానాం కార్యకరణసఙ్ఘాతస్య దేహశుఙ్గస్య స్వజాత్యసాఙ్కర్యేణోపచయకరత్వం వక్తవ్యం ప్రాప్తమ్ , తదిహోక్తమేవ ద్రష్టవ్యమితి పూర్వోక్తం వ్యపదిశతి — యథా తు ఖలు యేన ప్రకారేణ ఇమాః తేజోబన్నాఖ్యాః తిస్రః దేవతాః పురుషం ప్రాప్య త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి, తదుక్తం పురస్తాదేవ భవతి ‘అన్నమశితం త్రేధా విధీయతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౫ । ౧) ఇత్యాది తత్రైవోక్తమ్ । అన్నాదీనామశితానాం యే మధ్యమా ధాతవః, తే సాప్తధాతుకం శరీరముపచిన్వన్తీత్యుక్తమ్ — మాంసం భవతి లోహితం భవతి మజ్జా భవతి అస్థి భవతీతి । యే త్వణిష్ఠా ధాతవః మనః ప్రాణం వాచం దేహస్యాన్తఃకరణసఙ్ఘాతముపచిన్వన్తీతి చ ఉక్తమ్ — తన్మనో భవతి స ప్రాణో భవతి స వాగ్భవతీతి ।
సోఽయం ప్రాణకరణసఙ్ఘాతః దేహే విశీర్ణే దేహాన్తరం జీవాధిష్ఠితః యేన క్రమేణ పూర్వదేహాత్ప్రచ్యుతః గచ్ఛతి, తదాహ — అస్య హే సోమ్య పురుషస్య ప్రయతః మ్రియమాణస్య వాక్ మనసి సమ్పద్యతే మనస్యుపసంహ్రియతే । అథ తదాహుః జ్ఞాతయో న వదతీతి । మనఃపూర్వకో హి వాగ్వ్యాపారః, ‘యద్వై మనసా ధ్యాయతి తద్వాచా వదతి’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః । వాచ్యుపసంహృతాయాం మనసి మననవ్యాపారేణ కేవలేన వర్తతే । మనోఽపి యదా ఉపసంహ్రియతే, తదా మనః ప్రాణే సమ్పన్నం భవతి — సుషుప్తకాలే ఇవ ; తదా పార్శ్వస్థా జ్ఞాతయః న విజానాతీత్యాహుః । ప్రాణశ్చ తదోర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీ స్వాత్మన్యుపసంహృతబాహ్యకరణః సంవర్గవిద్యాయాం దర్శనాత్ హస్తపాదాదీన్విక్షిపన్ మర్మస్థానాని నికృన్తన్నివ ఉత్సృజన్ క్రమేణోపసంహృతః తేజసి సమ్పద్యతే ; తదాహుః జ్ఞాతయో న చలతీతి । మృతః నేతి వా విచికిత్సన్తః దేహమాలభమానాః ఉష్ణం చ ఉపలభమానాః దేహః ఉష్ణః జీవతీతి యదా తదప్యౌష్ణ్యలిఙ్గం తేజ ఉపసంహ్రియతే, తదా తత్తేజః పరస్యాం దేవతాయాం ప్రశామ్యతి । తదైవం క్రమేణోపసంహృతే స్వమూలం ప్రాప్తే చ మనసి తత్స్థో జీవోఽపి సుషుప్తకాలవత్ నిమిత్తోపసంహారాదుపసంహ్రియమాణః సన్ సత్యాభిసన్ధిపూర్వకం చేదుపసంహ్రియతే సదేవ సమ్పద్యతే న పునర్దేహాన్తరాయ సుషుప్తాదివోత్తిష్ఠతి, యథా లోకే సభయే దేశే వర్తమానః కథఞ్చిదివాభయం దేశం ప్రాప్తః — తద్వత్ । ఇతరస్తు అనాత్మజ్ఞః తస్మాదేవ మూలాత్ సుషుప్తాదివోత్థాయ మృత్వా పునర్దేహజాలమావిశతి యస్మాన్మూలాదుత్థాయ దేహమావిశతి జీవః ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౭ ॥
స యః సదాఖ్యః ఎషః ఉక్తః అణిమా అణుభావః జగతో మూలమ్ ఐతదాత్మ్యమ్ ఎతత్సదాత్మా యస్య సర్వస్య తత్ ఎతదాత్మ తస్య భావః ఐతదాత్మ్యమ్ । ఎతేన సదాఖ్యేన ఆత్మనా ఆత్మవత్ సర్వమిదం జగత్ । చాన్యోఽస్త్యస్యాత్మాసంసారీ, ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ నాన్యదతోఽస్తి శ్రోతృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ । యేన చ ఆత్మనా ఆత్మవత్సర్వమిదం జగత్ , తదేవ సదాఖ్యం కారణం సత్యం పరమార్థసత్ । అతః స ఎవ ఆత్మా జగతః ప్రత్యక్స్వరూపం సతత్త్వం యాథాత్మ్యమ్ , ఆత్మశబ్దస్య నిరుపపదస్య ప్రత్యగాత్మని గవాదిశబ్దవత్ నిరూఢత్వాత్ । అతః తత్ సత్ త్వమసీతి హే శ్వేతకేతో ఇత్యేవం ప్రత్యాయితః పుత్రః ఆహ — భూయ ఎవ మా భగవాన్ విజ్ఞాపయతు, యద్భవదుక్తం తత్ సన్దిగ్ధం మమ — అహన్యహని సర్వాః ప్రజాః సుషుప్తౌ సత్ సమ్పద్యన్తే ఇత్యేతత్ , యేన సత్ సమ్పద్య న విదుః సత్సమ్పన్నా వయమితి । అతః దృష్టాన్తేన మాం ప్రత్యాయయత్విత్యర్థః । ఎవముక్తః తథా అస్తు సోమ్య ఇతి హ ఉవాచ పితా ॥
నవమః ఖణ్డః
యథా సోమ్య మధు మధుకృతో నిస్తిష్ఠన్తి నానాత్యయానాం వృక్షాణాꣳ రసాన్సమవహారమేకతాꣳ రసం గమయన్తి ॥ ౧ ॥
యత్పృచ్ఛసి — అహన్యహని సత్సమ్పద్య న విదుః సత్సమ్పన్నాః స్మ ఇతి, తత్కస్మాదితి — అత్ర శృణు దృష్టాన్తమ్ — యథా లోకే హే సోమ్య మధుకృతః మధు కుర్వన్తీతి మధుకృతః మధుకరమక్షికాః మధు నిస్తిష్ఠన్తి మధు నిష్పాదయన్తి తత్పరాః సన్తః । కథమ్ ? నానాత్యయానాం నానాగతీనాం నానాదిక్కానాం వృక్షాణాం రసాన్ సమవహారం సమాహృత్య ఎకతామ్ ఎకభావం మధుత్వేన రసాన్ గమయన్తి మధుత్వమాపాదయన్తి ॥
తే యథా తత్ర న వివేకం లభన్తేఽముష్యాహం వృక్షస్య రసోఽస్మ్యముష్యాహం వృక్షస్య రసోఽస్మీత్యేవమేవ ఖలు సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సతి సమ్పద్య న విదుః సతి సమ్పద్యామహ ఇతి ॥ ౨ ॥
తే రసాః యథా మధుత్వేనైకతాం గతాః తత్ర మధుని వివేకం న లభన్తే ; కథమ్ ? అముష్యాహమామ్రస్య పనసస్య వా వృక్షస్య రసోఽస్మీతి — యథా హి లోకే బహూనాం చేతనావతాం సమేతానాం ప్రాణినాం వివేకలాభో భవతి అముష్యాహం పుత్రః అముష్యాహం నప్తాస్మీతి ; తే చ లబ్ధవివేకాః సన్తః న సఙ్కీర్యన్తే ; న తథా ఇహ అనేకప్రకారవృక్షరసానామపి మధురామ్లతిక్తకటుకాదీనాం మధుత్వేన ఎకతాం గతానాం మధురాదిభావేన వివేకో గృహ్యత ఇత్యభిప్రాయః । యథా అయం దృష్టాన్తః, ఇత్యేవమేవ ఖలు సోమ్య ఇమాః సర్వాః ప్రజాః అహన్యహని సతి సమ్పద్య సుషుప్తికాలే మరణప్రలయయోశ్చ న విదుః న విజానీయుః — సతి సమ్పద్యామహే ఇతి సమ్పన్నా ఇతి వా ॥
త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సింహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దꣳశో వా మశకో వా యద్యద్భవన్తి తదాభవన్తి ॥ ౩ ॥
యస్మాచ్చ ఎవమాత్మనః సద్రూపతామజ్ఞాత్వైవ సత్సమ్పద్యన్తే, అతః తే ఇహ లోకే యత్కర్మనిమిత్తాం యాం యాం జాతిం ప్రతిపన్నా ఆసుః వ్యాఘ్రాదీనామ్ — వ్యాఘ్రోఽహం సింహోహఽమిత్యేవమ్ , తే తత్కర్మజ్ఞానవాసనాఙ్కితాః సన్తః సత్ప్రవిష్టా అపి తద్భావేనైవ పునరాభవన్తి పునః సత ఆగత్య వ్యాఘ్రో వా సింహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దంశో వా మశకో వా యద్యత్పూర్వమిహ లోకే భవన్తి బభూవురిత్యర్థః, తదేవ పునరాగత్య భవన్తి । యుగసహస్రకోట్యన్తరితాపి సంసారిణః జన్తోః యా పురా భావితా వాసనా, సా న నశ్యతీత్యర్థః । ‘యథాప్రజ్ఞం హి సమ్భవాః’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వꣳ తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౪ ॥
తాః ప్రజాః యస్మిన్ప్రవిశ్య పునరావిర్భవన్తి, యే తు ఇతోఽన్యే సత్సత్యాత్మాభిసన్ధాః యమణుభావం యదాత్మానం ప్రవిశ్య నావర్తన్తే, స య ఎషోఽణిమేత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ । యథా లోకే స్వకీయే గృహే సుప్తః ఉత్థాయ గ్రామాన్తరం గతః జానాతి స్వగృహాదాగతోఽస్మీతి, ఎవం సత ఆగతోఽస్మీతి చ జన్తూనాం కస్మాద్విజ్ఞానం న భవతీతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు ఇత్యుక్తః తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
దశమః ఖణ్డః
ఇమాః సోమ్య నద్యః పురస్తాత్ప్రాచ్యః స్యన్దన్తే పశ్చాత్ప్రతీచ్యస్తాః సముద్రాత్సముద్రమేవాపియన్తి స సముద్ర ఎవ భవతి తా యథా తత్ర న విదురియమహమస్మీయమహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
శృణు తత్ర దృష్టాన్తమ్ — యథా సోమ్య ఇమా నద్యః గఙ్గాద్యాః పురస్తాత్ పూర్వాం దిశం ప్రతి ప్రాచ్యః ప్రాగఞ్చనాః స్యన్దన్తే స్రవన్తీ । పశ్చాత్ ప్రతీచీ దిశం ప్రతి సిన్ధ్వాద్యాః ప్రతీచీమ్ అఞ్జన్తి గచ్ఛన్తీతి ప్రతీచ్యః, తాః సముద్రాదమ్భోనిధేః జలధరైరాక్షిప్తాః పునర్వృష్టిరూపేణ పతితాః గఙ్గాదినదీరూపిణ్యః పునః సముద్రమ్ అమ్భోనిధిమేవ అపియన్తి స సముద్ర ఎవ భవతి । తా నద్యః యథా తత్ర సముద్రే సముద్రాత్మనా ఎకతాం గతాః న విదుః న జానన్తి — ఇయం గఙ్గాం అహమస్మి ఇయం యమునా అహమస్మీతి చ ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సత ఆగమ్య న విదుః సత ఆగచ్ఛామాహ ఇతి త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సిꣳహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దꣳశో వా మశకో వా యద్యద్భవన్తి తదాభవన్తి ॥ ౨ ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్య ఇమాః సర్వాః ప్రజాః యస్మాత్ సతి సమ్పద్య న విదుః, తస్మాత్సత ఆగమ్య విదుః — సత ఆగచ్ఛామహే ఆగతా ఇతి వా । త ఇహ వ్యాఘ్ర ఇత్యాది సమానమన్యత్ । దృష్టం లోకే జలే వీచీతరఙ్గఫేనబుద్బుదాదయ ఉత్థితాః పునస్తద్భావం గతా వినష్టా ఇతి । జీవాస్తు తత్కారణభావం ప్రత్యహం గచ్ఛన్తోఽపి సుషుప్తే మరణప్రలయయోశ్చ న వినశ్యన్తీత్యేతత్ , భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు దృష్టాన్తేన । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
ఎకాదశః ఖణ్డః
అస్య సోమ్య మహతో వృక్షస్య యో మూలేఽభ్యాహన్యాజ్జీవన్స్రవేద్యో మధ్యేఽభ్యాహన్యాజ్జీవన్స్రవేద్యోఽగ్రేఽభ్యాహన్యాజ్జీవన్స్రవేత్స ఎష జీవేనాత్మనానుప్రభూతః పేపీయమానో మోదమానస్తిష్టతి ॥ ౧ ॥
శృణు దృష్టాన్తమ్ — అస్య హే సోమ్య మహతః అనేకశాఖాదియుక్తస్య వృక్షస్య, అస్యేత్యగ్రతః స్థితం వృక్షం దర్శయన్ ఆహ — యది యః కశ్చిత్ అస్య మూలే అభ్యాహన్యాత్ , పరశ్వాదినా సకృద్ఘాతమాత్రేణ న శుష్యతీతి జీవన్నేవ భవతి, తదా, తస్య రసః స్రవేత్ । తథా యో మధ్యే అభ్యాహన్యాత్ జీవన్స్రవేత్ , తథా యోఽగ్రే అభ్యాహన్యాత్ జీవన్స్రవేత్ । స ఎష వృక్షః ఇదానీం జీవేన ఆత్మనా అనుప్రభూతః అనువ్యాప్తః పేపీయమానః అత్యర్థం పిబన్ ఉదకం భౌమాంశ్చ రసాన్ మూలైర్గృహ్ణన్ మోదమానః హర్షం ప్రాప్నువన్ తిష్ఠతి ॥
అస్య యదేకాం శాఖాం జీవో జహాత్యథ సా శుష్యతి ద్వితీయాం జహాత్యథ సా శుష్యతి తృతీయాం జహాత్యథ సా శుష్యతి సర్వం జహాతి సర్వః శుష్యతి ॥ ౨ ॥
తస్యాస్య యదేకాం శాఖాం రోగగ్రస్తామ్ ఆహతాం వా జీవః జహాతి ఉపసంహరతి శాఖాయాం విప్రసృతమాత్మాంశమ్ , అథ సా శుష్యతి । వాఙ్మనఃప్రాణకరణగ్రామానుప్రవిష్టో హి జీవ ఇతి తదుపసంహారే ఉపసంహ్రియతే । జీవేన చ ప్రాణయుక్తేన అశితం పీతం చ రసతాం గతం జీవచ్ఛరీరం వృక్షం చ వర్ధయత్ రసరూపేణ జీవస్య సద్భావే లిఙ్గం భవతి । అశితపీతాభ్యాం హి దేహే జీవస్తిష్ఠతి । తే చ అశితపీతే జీవకర్మానుసారిణీ ఇతి తస్యైకాఙ్గవైకల్యనిమిత్తం కర్మ యదోపస్థితం భవతి, తదా జీవః ఎకాం శాఖాం జహాతి శాఖాయ ఆత్మానముపసంహరతి ; అథ తదా సా శాఖా శుష్యతి । జీవస్థితినిమిత్తో రసః జీవకర్మాక్షిప్తః జీవోపసంహారే న తిష్ఠతి । రసాపగమే చ శాఖా శోషముపైతి । తథా సర్వం వృక్షమేవ యదా అయం జహాతి తదా సర్వోఽపి వృక్షః శుష్యతి । వృక్షస్య రసస్రవణశోషణాదిలిఙ్గాత్ జీవవత్త్వం దృష్టాన్తశ్రుతేశ్చ చేతనావన్తః స్థావరా ఇతి బౌద్ధకాణాదమతమచేతనాః స్థావరా ఇత్యేతదసారమితి దర్శితం భవతి ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్య విద్ధీతి హోవాచ జీవాపేతం వావ కిలేదం మ్రియతే న జీవో మ్రియత ఇతి స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
యథా అస్మిన్వృక్షదృష్టాన్తే దర్శితమ్ — జీవేన యుక్తః వృక్షః అశుష్కః రసపానాదియుక్తః జీవతీత్యుచ్యతే, తదపేతశ్చ మ్రియత ఇత్యుచ్యతే ; ఎవమేవ ఖలు సోమ్య విద్ధీతి హ ఉవాచ — జీవాపేతం జీవవియుక్తం వావ కిల ఇదం శరీరం మ్రియతే న జీవో మ్రియత ఇతి । కార్యశేషే చ సుప్తోత్థితస్య మమ ఇదం కార్యశేషమ్ అపరిసమాప్తమితి స్మృత్వా సమాపనదర్శనాత్ । జాతమాత్రాణాం చ జన్తూనాం స్తన్యాభిలాషభయాదిదర్శనాచ్చ అతీతజన్మాన్తరానుభూతస్తన్యపానదుఃఖానుభవస్మృతిర్గమ్యతే । అగ్నిహోత్రాదీనాం చ వైదికానాం కర్మణామర్థవత్త్వాత్ న జీవో మ్రియత ఇతి । స య ఎషోఽణిమేత్యాది సమానమ్ । కథం పునరిదమత్యన్తస్థూలం పృథివ్యాది నామరూపవజ్జగత్ అత్యన్తసూక్ష్మాత్సద్రూపాన్నామరూపరహితాత్సతో జాయతే, ఇతి ఎతద్దృష్టాన్తేన భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు ఇతి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
ద్వాదశః ఖణ్డః
న్యగ్రోధఫలమత ఆహరేతీదం భగవ ఇతి భిన్ద్ధీతి భిన్నం భగవ ఇతి కిమత్ర పశ్యసీత్యణ్వ్య ఇవేమా ధానా భగవ ఇత్యాసామఙ్గైకాం భిన్ద్ధీతి భిన్నా భగవ ఇతి కిమత్ర పశ్యసీతి న కిఞ్చన భగవ ఇతి ॥ ౧ ॥
యది ఎతత్ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛసి అతోఽస్మాన్మహతః న్యగ్రోధాత్ ఫలమేకమాహర — ఇత్యుక్తః తథా చకార సః ; ఇదం భగవ ఉపహృతం ఫలమితి దర్శితవన్తం ప్రతి ఆహ — ఫలం భిన్ద్ధీతి । భిన్నమిత్యాహ ఇతరః । తమాహ పితా — కిమత్ర పశ్యసీతి ; ఉక్తః ఆహ — అణ్వ్యః అణుతరా ఇవ ఇమాః ధానాః బీజాని పశ్యామి భగవ ఇతి । ఆసాం ధానానామేకాం ధానామ్ అఙ్గ హే వత్స భిన్ద్ఘి, ఇత్యుక్తః ఆహ — భిన్నా భగవ ఇతి । యది భిన్నా ధానా తస్యాం భిన్నాయాం కిం పశ్యసి, ఇత్యుక్తః ఆహ — న కిఞ్చన పశ్యామి భగవ ఇతి ॥
తꣳ హోవాచ యం వై సోమ్యైతమణిమానం న నిభాలయస ఎతస్య వై సోమ్యైషోఽణిమ్న ఎవం మహాన్యగ్రోధస్తిష్ఠతి శ్రద్ధత్స్వ సోమ్యేతి ॥ ౨ ॥
తం పుత్రం హ ఉవాచ — వటధానాయాం భిన్నాయాం యం వటబీజాణిమానం హే సోమ్య ఎతం న నిభాలయసే న పశ్యసి, తథా అప్యేతస్య వై కిల సోమ్య ఎష మహాన్యగ్రోధః బీజస్య అణిమ్నః సూక్ష్మస్య అదృశ్యమానస్య కార్యభూతః స్థూలశాఖాస్కన్ధఫలపలాశవాన్ తిష్ఠతి ఉత్పన్నః సన్ , ఉత్తిష్ఠతీతి వా, ఉచ్ఛబ్దోఽధ్యాహార్యః । అతః శ్రద్ధత్స్వ సోమ్య సత ఎవ అణిమ్నః స్థూలం నామరూపాదిమత్కార్యం జగదుత్పన్నమితి । యద్యపి న్యాయాగమాభ్యాం నిర్ధారితోఽర్థః తథైవేత్యవగమ్యతే, తథాపి అత్యన్తసూక్ష్మేష్వర్థేషు బాహ్యవిషయాసక్తమనసః స్వభావప్రవృత్తస్యాసత్యాం గురుతరాయాం శ్రద్ధాయాం దురవగమత్వం స్యాదిత్యాహ — శ్రద్ధత్స్వేతి । శ్రద్ధాయాం తు సత్యాం మనసః సమాధానం బుభుత్సితేఽర్థే భవేత్ , తతశ్చ తదర్థావగతిః, ‘అన్యత్రమనా అభూవమ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ । యది తత్సజ్జగతో మూలమ్ , కస్మాన్నోపలభ్యత ఇత్యేతద్దృష్టాన్తేన మా భగవాన్భూయ ఎవ విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
త్రయోదశః ఖణ్డః
లవణమేతదుదకేఽవధాయాథ మా ప్రాతరుపసీదథా ఇతి స హ తథా చకార తం హోవాచ యద్దోషా లవణముదకేఽవాధా అఙ్గ తదాహరేతి తద్ధావమృశ్య న వివేద ॥ ౧ ॥
విద్యమానమపి వస్తు నోపలభ్యతే, ప్రకారాన్తరేణ తు ఉపలభ్యత ఇతి శృణు అత్ర దృష్టాన్తమ్ — యది చ ఇమమర్థం ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛసి, పిణ్డరూపం లవణమ్ ఎతద్ఘటాదౌ ఉదకే అవధాయ ప్రక్షిప్య అథ మా మాం శ్వః ప్రాతః ఉపసీదథాః ఉపగచ్ఛేథాః ఇతి । స హ పిత్రోక్తమర్థం ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛన్ తథా చకార । తం హ ఉవాచ పరేద్యుః ప్రాతః — యల్లవణం దోషా రాత్రౌ ఉదకే అవాధాః నిక్షిప్తవానసి అఙ్గ హే వత్స తదాహర — ఇత్యుక్తః తల్లవణమాజిహీర్షుః హ కిల అవమృశ్య ఉదకే న వివేద న విజ్ఞాతవాన్ । యథా తల్లవణం విద్యమానమేవ సత్ అప్సు లీనం సంశ్లిష్టమభూత్ ॥
యథా విలీనమేవాఙ్గాస్యాన్తాదాచామేతి కథమితి లవణమితి మధ్యాదాచామేతి కథమితి లవణమిత్యన్తాదాచామేతి కథమితి లవణమిత్యభిప్రాస్యైతదథ మోపసీదథా ఇతి తద్ధ తథా చకార తచ్ఛశ్వత్సంవర్తతే తంꣳ హోవాచాత్ర వావ కిల సత్సోమ్య న నిభాలయసేఽత్రైవ కిలేతి ॥ ౨ ॥
యథా విలీనం లవణం న వేత్థ, తథాపి తచ్చక్షుషా స్పర్శనేన చ పిణ్డరూపం లవణమగృహ్యమాణం విద్యత ఎవ అప్సు, ఉపలభ్యతే చ ఉపాయాన్తరేణ — ఇత్యేతత్ పుత్రం ప్రత్యాయయితుమిచ్ఛన్ ఆహ — అఙ్గ అస్యోదకస్య అన్తాత్ ఉపరి గృహీత్వా ఆచామ — ఇత్యుక్త్వా పుత్రం తథాకృతవన్తమువాచ — కథమితి ; ఇతర ఆహ — లవణం స్వాదుత ఇతి । తథా మధ్యాదుదకస్య గృహీత్వా ఆచామ ఇతి, కథమితి, లవణమితి । తథాన్తాత్ అధోదేశాత్ గృహీత్వా ఆచామ ఇతి, కథమితి, లవణమితి । యద్యేవమ్ , అభిప్రాస్య పరిత్యజ్య ఎతదుదకమ్ ఆచమ్య అథ మోపసీదథాః ఇతి ; తద్ధ తథా చకార లవణం పరిత్యజ్య పితృసమీపమాజగామేత్యర్థః ఇదం వచనం బ్రువన్ — తల్లవణం తస్మిన్నేవోదకే యన్మయా రాత్రౌ క్షిప్తం శశ్వన్నిత్యం సంవర్తతే విద్యమానమేవ సత్ సమ్యగ్వర్తతే । ఇతి ఎవముక్తవన్తం తం హ ఉవాచ పితా — యథేదం లవణం దర్శనస్పర్శనాభ్యాం పూర్వం గృహీతం పునరుదకే విలీనం తాభ్యామగృహ్యమాణమపి విద్యత ఎవ ఉపాయాన్తరేణ జిహ్వయోపలభ్యమానత్వాత్ — ఎవమేవ అత్రైవ అస్మిన్నేవ తేజోబన్నాదికార్యే శుఙ్గే దేహే, వావ కిలేత్యాచార్యోపదేశస్మరణప్రదర్శనార్థౌ, సత్ తేజోబన్నాదిశుఙ్గకారణం వటబీజాణిమవద్విద్యమానమేవ ఇన్ద్రియైర్నోపలభసే న నిభాలయసే । యథా అత్రైవోదకే దర్శనస్పర్శనాభ్యామనుపలభ్యమానం లవణం విద్యమానమేవ జిహ్వయా ఉపలబ్ధవానసి — ఎవమేవాత్రైవ కిల విద్యమానం సత్ జగన్మూలమ్ ఉపాయాన్తరేణ లవణాణిమవత్ ఉపలప్స్యస ఇతి వాక్యశేషః ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాది సమానమ్ । యద్యేవం లవణాణిమవదిన్ద్రియైరనుపలభ్యమానమపి జగన్మూలం సత్ ఉపాయాన్తరేణ ఉపలబ్ధుం శక్యతే, యదుపలమ్భాత్కృతార్థః స్యామ్ అనుపలమ్భాచ్చాకృతార్థః స్యామహమ్ , తస్యైవోపలబ్ధౌ క ఉపాయః ఇత్యేతత్ భూయ ఎవ మా భగవాన్ విజ్ఞాపయతు దృష్టాన్తేన । తథా సోమ్య ఇతి హ ఉవాచ ॥
చతుర్దశః ఖణ్డః
యథా సోమ్య పురుషం గన్ధారేభ్యోఽభినద్ధాక్షమానీయ తం తతోఽతిజనే విసృజేత్స యథా తత్ర ప్రాఙ్వోదఙ్వాధరాఙ్వా ప్రత్యఙ్వా ప్రధ్మాయీతాభినద్ధాక్ష ఆనీతోఽభినద్ధాక్షో విసృష్టః ॥ ౧ ॥
యథా లోకే హే సోమ్య పురుషం యం కఞ్చిత్ గన్ధారేభ్యో జనపదేభ్యః అభినద్ధాక్షం బద్ధచక్షుషమ్ ఆనీయ ద్రవ్యహర్తా తస్కరః తమభినద్ధాక్షమేవ బద్ధహస్తమ్ అరణ్యే తతోఽప్యతిజనే అతిగతజనే అత్యన్తవిగతజనే దేశే విసృజేత్ , స తత్ర దిగ్భ్రమోపేతః యథా ప్రాఙ్వా ప్రాగఞ్చనః ప్రాహ్ముఖో వేత్యర్థః, తథోదఙ్వా అధరాఙ్వా ప్రత్యఙ్వా ప్రధ్మాయీత శబ్దం కుర్యాత్ విక్రోశేత్ — అభినద్ధాక్షోఽహం గన్ధారేభ్యస్తస్కరేణానీతోఽభినద్ధాక్ష ఎవ విసృష్ట ఇతి ॥
తస్య యథాభినహనం ప్రముచ్య ప్రబ్రూయాదేతాం దిశం గన్ధారా ఎతాం దిశం వ్రజేతి స గ్రామాద్గ్రామం పృచ్ఛన్పణ్డితో మేధావీ గన్ధారానేవోపసమ్పద్యేతైవమేవేహాచార్యవాన్పురుషో వేద తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్య ఇతి ॥ ౨ ॥
ఎవం విక్రోశతః తస్య యథాభినహనం యథా బన్ధనం ప్రముచ్య ముక్త్వా కారుణికః కశ్చిత్ ఎతాం దిశముత్తరతః గన్ధారాః ఎతాం దిశం వ్రజ — ఇతి ప్రబ్రూయాత్ । స ఎవం కారుణికేన బన్ధనాన్మోక్షితః గ్రామాత్ గ్రామాన్తరం పృచ్ఛన్ పణ్డితః ఉపదేశవాన్ మేధావీ పరోపదిష్టగ్రామప్రవేశమార్గావధారణసమర్థః సన్ గన్ధారానేవోపసమ్పద్యేత । నేతరో మూఢమతిః దేశాన్తరదర్శనతృడ్వా । యథా అయం దృష్టాన్తః వర్ణితః — స్వవిషయేభ్యో గన్ధారేభ్యః పురుషః తస్కరైరభినద్ధాక్షః అవివేకః దిఙ్మూఢః అశనాయాపిపాసాదిమాన్ వ్యాఘ్రతస్కరాద్యనేకభయానర్థవ్రాతయుతమరణ్యం ప్రవేశితః దుఃఖార్తః విక్రోశన్ బన్ధనేభ్యో ముముక్షుస్తిష్ఠతి, స కథఞ్చిదేవ కారుణికేన కేనచిన్మోక్షితః స్వదేశాన్గన్ధారానేవాపన్నః నిర్వృతః సుఖ్యభూత్ — ఎవమేవ సతః జగదాత్మస్వరూపాత్తేజోబన్నాదిమయం దేహారణ్యం వాతపిత్తకఫరుధిరమేదోమాంసాస్థిమజ్జాశుక్రకృమిమూత్రపురీషవత్ శీతోష్ణాద్యనేకద్వన్ద్వదుఃఖవచ్చ ఇదం మోహపటాభినద్ధాక్షః భార్యాపుత్రమిత్రపశుబన్ధ్వాదిదృష్టాదృష్టానేకవిషయతృష్ణాపాశితః పుణ్యాపుణ్యాదితస్కరైః ప్రవేశితః అహమముష్య పుత్రః, మమైతే బాన్ధవాః, సుఖ్యహం దుఃఖీ మూఢః పణ్డితో ధార్మికో బన్ధుమాన్ జాతః మృతో జీర్ణః పాపీ, పుత్రో మే మృతః, ధనం మే నష్టమ్ , హా హతోఽస్మి, కథం జీవిష్యామి, కా మే గతిః, కిం మే త్రాణమ్ — ఇత్యేవమనేకశతసహస్రానర్థజాలవాన్ విక్రోశన్ కథఞ్చిదేవ పుణ్యాతిశయాత్పరమకారుణికం కఞ్చిత్సద్బ్రహ్మాత్మవిదం విముక్తబన్ధనం బ్రహ్మిష్ఠం యదా ఆసాదయతి, తేన చ బ్రహ్మవిదా కారుణ్యాత్ దర్శితసంసారవిషయదోషదర్శనమార్గః విరక్తః సంసారవిషయేభ్యః — నాసి త్వం సంసారీ అముష్య పుత్రత్వాదిధర్మవాన్ , కిం తర్హి, సత్ యత్తత్త్వమసి —ఇత్యవిద్యామోహపటాభినహనాన్మోక్షితః గన్ధారపురుషవచ్చ స్వం సదాత్మానమ్ ఉపసమ్పద్య సుఖీ నిర్వృతః స్యాదిత్యేతమేవార్థమాహ — ఆచార్యవాన్పురుషో వేదేతి । తస్యాస్య ఎవమాచార్యవతో ముక్తావిద్యాభినహనస్య తావదేవ తావానేవ కాలః చిరం క్షేపః సదాత్మస్వరూపసమ్పత్తేరితి వాక్యశేషః । కియాన్కాలశ్చిరమితి, ఉచ్యతే — యావన్న విమోక్ష్యే న విమోక్ష్యతే ఇత్యేతత్పురుషవ్యత్యయేన, సామర్థ్యాత్ ; యేన కర్మణా శరీరమారబ్ధం తస్యోపభోగేన క్షయాత్ దేహపాతో యావదిత్యర్థః । అథ తదైవ సత్ సమ్పత్స్యే సమ్పత్స్యతే ఇతి పూర్వవత్ । న హి దేహమోక్షస్య సత్సమ్పత్తేశ్చ కాలభేదోఽస్తి యేన అథ - శబ్దః ఆనన్తర్యార్థః స్యాత్ ॥
నను యథా సద్విజ్ఞానానన్తరమేవ దేహపాతః సత్సమ్పత్తిశ్చ న భవతి కర్మశేషవశాత్ , తథా అప్రవృత్తఫలాని ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేర్జన్మాన్తరసఞ్చితాన్యపి కర్మాణి సన్తీతి తత్ఫలోపభోగార్థం పతితే అస్మిఞ్శరీరాన్తరమారబ్ధవ్యమ్ । ఉత్పన్నే చ జ్ఞానే యావజ్జీవం విహితాని ప్రతిషిద్ధాని వా కర్మాణి కరోత్యేవేతి తత్ఫలోపభోగార్థం చ అవశ్యం శరీరాన్తరమారబ్ధవ్యమ్ , తతశ్చ కర్మాణి తతః శరీరాన్తరమ్ ఇతి జ్ఞానానర్థక్యమ్ , కర్మణాం ఫలవత్త్వాత్ । అథ జ్ఞానవతః క్షీయన్తే కర్మాణి, తదా జ్ఞానప్రాప్తిసమకాలమేవ జ్ఞానస్య సత్సమ్పత్తిహేతుత్వాన్మోక్షః స్యాదితి శరీరపాతః స్యాత్ । తథా చ ఆచార్యాభావః ఇతి ఆచార్యవాన్పురుషో వేద ఇత్యనుపపత్తిః । జ్ఞానాన్మోక్షాభావప్రసఙ్గశ్చ దేశాన్తరప్రాప్త్యుపాయజ్ఞానవదనైకాన్తికఫలత్వం వా జ్ఞానస్య । న, కర్మణాం ప్రవృత్తాప్రవృత్తఫలవత్త్వవిశేషోపపత్తేః । యదుక్తమ్ అప్రవృత్తఫలానాం కర్మణాం ధ్రువఫలవత్త్వాద్బ్రహ్మవిదః శరీరే పతితే శరీరాన్తరమారబ్ధవ్యమ్ అప్రవృత్తకర్మఫలోపభోగార్థమితి, ఎతదసత్ । విదుషః ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ ఇతి శ్రుతేః ప్రామాణ్యాత్ । నను ‘పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతేరపి ప్రామాణ్యమేవ । సత్యమేవమ్ । తథాపి ప్రవృత్తఫలానామప్రవృత్తఫలానాం చ కర్మణాం విశేషోఽస్తి । కథమ్ ? యాని ప్రవృత్తఫలాని కర్మాణి యైర్విద్వచ్ఛరీరమారబ్ధమ్ , తేషాముపభాగేనైవ క్షయః — యథా ఆరబ్ధవేగస్య లక్ష్యముక్తేష్వాదేః వేగక్షయాదేవ స్థితిః, న తు లక్ష్యవేధసమకాలమేవ ప్రయోజనం నాస్తీతి — తద్వత్ । అన్యాని తు అప్రవృత్తఫలాని ఇహ ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేరూర్ధ్వం చ కృతాని వా క్రియమాణాని వా అతీతజన్మాన్తరకృతాని వా అప్రవృత్తఫలాని జ్ఞానేన దహ్యన్తే ప్రాయశ్చిత్తేనేవ ; ‘జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి భస్మసాత్కురుతే తథా’ (భ. గీ. ౪ । ౩౭) ఇతి స్మృతేశ్చ । ‘క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి చ ఆథర్వణే । అతః బ్రహ్మవిదః జీవనాదిప్రయోజనాభావేఽపి ప్రవృత్తఫలానాం కర్మణామవశ్యమేవ ఫలోపభోగః స్యాదితి ముక్తేషువత్ తస్య తావదేవ చిరమితి యుక్తమేవోక్తమితి యథోక్తదోషచోదనానుపపత్తిః । జ్ఞానోత్పత్తేరూర్ధ్వం చ బ్రహ్మవిదః కర్మాభావమవోచామ ‘బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇత్యత్ర । తచ్చ స్మర్తుమర్హసి ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ । ఆచార్యవాన్ విద్వాన్ యేన క్రమేణ సత్ సమ్పద్యతే, తం క్రమం దృష్టాన్తేన భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్య ఇతి హ ఉవాచ ॥
పఞ్చదశః ఖణ్డః
పురుషం సోమ్యోతోపతాపినం జ్ఞాతయః పర్యుపాసతే జానాసి మాం జానాసి మామితి తస్య యావన్న వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయాం తావజ్జానాతి ॥ ౧ ॥
పురుషం హే సోమ్య ఉత ఉపతాపినం జ్వరాద్యుపతాపవన్తం జ్ఞాతయః బాన్ధవాః పరివార్య ఉపాసతే ముమూర్షుమ్ — జానాసి మాం తవ పితరం పుత్రం భ్రాతరం వా — ఇతి పృచ్ఛన్తః । తస్య ముమూర్షోః యావన్న వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్ ఇత్యేతదుక్తార్థమ్ ॥
అథ యదాస్య వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామథ న జానాతి ॥ ౨ ॥
సంసారిణః యః మరణక్రమః స ఎవాయం విదుషోఽపి సత్సమ్పత్తిక్రమ ఇత్యేతదాహ — పరస్యాం దేవతాయాం తేజసి సమ్పన్నే అథ న జానాతి । అవిద్వాంస్తు సత ఉత్థాయ ప్రాగ్భావితం వ్యాఘ్రాదిభావం దేవమనుష్యాదిభావం వా విశతి । విద్వాంస్తు శాస్త్రాచార్యోపదేశజనితజ్ఞానదీపప్రకాశితం సద్బ్రహ్మాత్మానం ప్రవిశ్య న ఆవర్తతే ఇత్యేష సత్సమ్పత్తిక్రమః । అన్యే తు మూర్ధన్యయా నాడ్యా ఉత్క్రమ్య ఆదిత్యాదిద్వారేణ సద్గచ్ఛన్తీత్యాహుః ; తదసత్ , దేశకాలనిమిత్తఫలాభిసన్ధానేన గమనదర్శనాత్ । న హి సదాత్మైకత్వదర్శినః సత్యాభిసన్ధస్య దేశకాలనిమిత్తఫలాద్యనృతాభిసన్ధిరుపపద్యతే, విరోధాత్ । అవిద్యాకామకర్మణాం చ గమననిమిత్తానాం సద్విజ్ఞానహుతాశనవిప్లుష్టత్వాత్ గమనానుపపత్తిరేవ ; ‘పర్యోప్తకామస్య కృతాత్మనస్త్విహైవ సర్వే ప్రవిలీయన్తి కామాః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౨) ఇత్యాద్యాథర్వణే నదీసముద్రదృష్టాన్తశ్రుతేశ్చ ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాది సమానమ్ । యది మరిష్యతో ముముక్షతశ్చ తుల్యా సత్సమ్పత్తిః, తత్ర విద్వాన్ సత్సమ్పన్నో నావర్తతే, ఆవర్తతే త్వవిద్వాన్ — ఇత్యత్ర కారణం దృష్టాన్తేన భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ ॥
షోడశః ఖణ్డః
పురుషꣳ సోమ్యోత హస్తగృహీతమానయన్త్యపహార్షీత్స్తేయమకార్షీత్పరశుమస్మై తపతేతి స యది తస్య కర్తా భవతి తత ఎవానృతమాత్మానం కురుతే సోఽనృతాభిసన్ధోఽనృతేనాత్మానమన్తర్ధాయ పరశుం తప్తం ప్రతిగృహ్ణాతి స దహ్యతేఽథ హన్యతే ॥ ౧ ॥
శృణు — యథా సోమ్య పురుషం చౌర్యకర్మణి సన్దిహ్యమానం నిగ్రహాయ పరీక్షణాయ చ ఉత అపి హస్తగృహీతం బద్ధహస్తమ్ ఆనయన్తి రాజపురుషాః । కిం కృతవానయమితి పృష్టాశ్చ ఆహుః — అపహార్షీద్ధనమస్యాయమ్ । తే చ ఆహుః — కిమపహరణమాత్రేణ బన్ధనమర్హతి, అన్యథా దత్తేఽపి ధనే బన్ధనప్రసఙ్గాత్ ; ఇత్యుక్తాః పునరాహుః — స్తేయమకార్షీత్ చౌర్యేణ ధనమపహార్షీదితి । తేష్వేవం వదత్సు ఇతరః అపహ్నుతే — నాహం తత్కర్తేతి । తే చ ఆహుః — సన్దిహ్యమానం స్తేయమకార్షీః త్వమస్య ధనస్యేతి । తస్మింశ్చ అపహ్నువానే ఆహుః — పరశుమస్మై తపతేతి శోధయత్వాత్మానమితి । స యది తస్య స్తైన్యస్య కర్తా భవతి బహిశ్చాపహ్నుతే, స ఎవంభూతః తత ఎవానృతమన్యథాభూతం సన్తమన్యథాత్మానం కురుతే । స తథా అనృతాభిసన్ధోఽనృతేనాత్మానమన్తర్ధాయ వ్యవహితం కృత్వా పరశుం తప్తం మోహాత్ప్రతిగృహ్ణాతి, స దహ్యతే, అథ హన్యతే రాజపురుషైః స్వకృతేనానృతాభిసన్ధిదోషేణ ॥
అథ యది తస్యాకర్తా భవతి తత ఎవ సత్యమాత్మానం కురుతే స సత్యాభిసన్ధః సత్యేనాత్మానమన్తర్ధాయ పరశుం తప్తం ప్రతిగృహ్ణాతి స న దహ్యతేఽథ ముచ్యతే ॥ ౨ ॥
అథ యది తస్య కర్మణః అకర్తా భవతి, తత ఎవ సత్యమాత్మానం కురుతే । స సత్యేన తయా స్తైన్యాకర్తృతయా ఆత్మానమన్తర్ధాయ పరశుం తప్తం ప్రతిగృహ్ణాతి । స సత్యాభిసన్ధః సన్ న దహ్యతే సత్యవ్యవధానాత్ , అథ ముచ్యతే చ మృషాభియోక్తృభ్యః । తప్తపరశుహస్తతలసంయోగస్య తుల్యత్వేఽపి స్తేయకర్త్రకర్త్రోరనృతాభిసన్ధో దహ్యతే న తు సత్యాభిసన్ధః ॥
స యథా తత్ర నాదాహ్యేతైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇది తద్ధాస్య విజజ్ఞావితి విజజ్ఞావితి ॥ ౩ ॥
స యథా సత్యాభిసన్ధః తప్తపరశుగ్రహణకర్మణి సత్యవ్యవహితహస్తతలత్వాత్ నాదాహ్యేత న దహ్యేతేత్యేతత్ , ఎవం సద్బ్రహ్మసత్యాభిసన్ధేతరయోః శరీరపాతకాలే చ తుల్యాయాం సత్సమ్పత్తౌ విద్వాన్ సత్సమ్పద్య న పునర్వ్యాఘ్రదేవాదిదేహగ్రహణాయ ఆవర్తతే । అవిద్వాంస్తు వికారానృతాభిసన్ధః పునర్వ్యాఘ్రాదిభావం దేవతాదిభావం వా యథాకర్మ యథాశ్రుతం ప్రతిపద్యతే । యదాత్మాభిసన్ధ్యనభిసన్ధికృతే మోక్షబన్ధనే, యచ్చ మూలం జగతః, యదాయతనా యత్ప్రతిష్ఠాశ్చ సర్వాః ప్రజాః, యదాత్మకం చ సర్వం యచ్చాజమమృతమభయం శివమద్వితీయమ్ , తత్సత్యం స ఆత్మా తవ, అతస్తత్త్వమసి శ్వేతకేతో — ఇత్యుక్తార్థమసకృద్వాక్యమ్ । కః పునరసౌ శ్వేతకేతుః త్వంశబ్దార్థః ? యోఽహం శ్వేతకేతురుద్దాలకస్య పుత్ర ఇతి వేద ఆత్మానమాదేశం శ్రుత్వా మత్వా విజ్ఞాయ చ, అశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతుం పితరం పప్రచ్ఛ ‘కథం ను భగవః స ఆదేశో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇతి । స ఎషః అధికృతః శ్రోతా మన్తా విజ్ఞాతా తేజోబన్నమయం కార్యకరణసఙ్ఘాతం ప్రవిష్టా పరైవ దేవతా నామరూపవ్యాకరణాయ — ఆదర్శే ఇవ పురుషః సూర్యాదిరివ జలాదౌ ప్రతిబిమ్బరూపేణ । స ఆత్మానం కార్యకరణేభ్యః ప్రవిభక్తం సద్రూపం సర్వాత్మానం ప్రాక్ పితుః శ్రవణాత్ న విజజ్ఞౌ । అథేదానీం పిత్రా ప్రతిబోధితః తత్త్వమసి ఇతి దృష్టాన్తైర్హేతుభిశ్చ తత్ పితురస్య హ కిలోక్తం సదేవాహమస్మీతి విజజ్ఞౌ విజ్ఞాతవాన్ । ద్విర్వచనమధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థమ్ ॥
కిం పునరత్ర షష్ఠే వాక్యప్రమాణేన జనితం ఫలమాత్మని ? కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరధికృతత్వవిజ్ఞాననివృత్తిః తస్య ఫలమ్ , యమవోచామ త్వంశబ్దవాచ్యమర్థం శ్రోతుం మన్తుం చ అధికృతమవిజ్ఞాతవిజ్ఞానఫలార్థమ్ । ప్రాక్చ ఎతస్మాద్విజ్ఞానాత్ అహమేవం కరిష్యామ్యగ్నిహోత్రాదీని కర్మాణి, అహమత్రాధికృతః, ఎషాం చ కర్మణాం ఫలమిహాముత్ర చ భోక్ష్యే, కృతేషు వా కర్మసు కృతకర్తవ్యః స్యామ్ — ఇత్యేవం కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరధికృతోఽస్మీత్యాత్మని యద్విజ్ఞానమభూత్ తస్య, యత్సజ్జగతో మూలమ్ ఎకమేవాద్వితీయం తత్త్వమసీత్యనేన వాక్యేన ప్రతిబుద్ధస్య నివర్తతే, విరోధాత్ — న హి ఎకస్మిన్నద్వితీయే ఆత్మని అయమహమస్మీతి విజ్ఞాతే మమేదమ్ అన్యదనేన కర్తవ్యమ్ ఇదం కృత్వా అస్య ఫలం భోక్ష్యే — ఇతి వా భేదవిజ్ఞానముపపద్యతే । తస్మాత్ సత్సత్యాద్వితీయాత్మవిజ్ఞానే వికారానృతజీవాత్మవిజ్ఞానం నివర్తతే ఇతి యుక్తమ్ । నను ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యత్ర త్వంశబ్దవాచ్యేఽర్థే సద్బుద్ధిరాదిశ్యతే — యథా ఆదిత్యమనఆదిషు బ్రహ్మాదిబుద్ధిః, యథా చ లోకే ప్రతిమాదిషు విష్ణ్వాదిబుద్ధిః, తద్వత్ ; న తు సదేవ త్వమితి ; యది సదేవ శ్వేతకేతుః స్యాత్ , కథమాత్మానం న విజానీయాత్ , యేన తస్మై తత్త్వమసీత్యుపదిశ్యతే ? న, ఆదిత్యాదివాక్యవైలక్షణ్యాత్ — ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాదౌ ఇతిశబ్దవ్యవధానాత్ న సాక్షాద్బ్రహ్మత్వం గమ్యతే, రూపాదిమత్త్వాచ్చ ఆదిత్యాదీనామ్ । ఆకాశమనసోశ్చ ఇతిశబ్దవ్యవధానాదేవ అబ్రహ్మత్వమ్ । ఇహ తు సత ఎవేహ ప్రవేశం దర్శయిత్వా ‘తత్త్వమసి’ ఇతి నిరఙ్కుశం సదాత్మభావముపదిశతి । నను పరాక్రమాదిగుణః సింహోఽసి త్వమ్ ఇతివత్ తత్త్వమసీతి స్యాత్ । న, మృదాదివత్ సదేకమేవాద్వితీయం సత్యమ్ ఇత్యుపదేశాత్ । న చ ఉపచారవిజ్ఞానాత్ ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి సత్సమ్పత్తిరుపదిశ్యేత । మృషాత్వాదుపచారవిజ్ఞానస్య — త్వమిన్ద్రో యమ ఇతివత్ । నాపి స్తుతిః, అనుపాస్యత్వాచ్ఛ్వేతకేతోః । నాపి సత్ శ్వేతకేతుత్వోపదేశేన స్తూయేత — న హి రాజా దాసస్త్వమితి స్తుత్యః స్యాత్ । నాపి సతః సర్వాత్మన ఎకదేశనిరోధో యుక్తః తత్త్వమసీతిదేశాధిపతేరివ గ్రామాధ్యక్షస్త్వమితి । న చ అన్యా గతిరిహ సదాత్మత్వోపదేశాత్ అర్థాన్తరభూతా సమ్భవతి । నను సదస్మీతి బుద్ధిమాత్రమిహ కర్తవ్యతయా చోద్యతే న త్వజ్ఞాతం సదసీతి జ్ఞాప్యత ఇతి చేత్ । నన్వస్మిన్పక్షేఽపి ‘అశ్రుతం శ్రుతం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇత్యాద్యనుపపన్నమ్ । న, సదస్మీతి బుద్ధివిధేః స్తుత్యర్థత్వాత్ । న, ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద । తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇత్యుపదేశాత్ । యది హి సదస్మీతి బుద్ధిమాత్రం కర్తవ్యతయా విధీయతే న తు త్వంశబ్దవాచ్యస్య సద్రూపత్వమేవ, తదా న ఆచార్యవాన్వేద ఇతి జ్ఞానోపయోపదేశో వాచ్యః స్యాత్ । యథా ‘అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్’ ( ? ) ఇత్యేవమాదిష్వర్థప్రాప్తమేవ ఆచార్యవత్త్వమితి, తద్వత్ । ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ ఇతి చ క్షేపకరణం న యుక్తం స్యాత్ , సదాత్మతత్త్వే అవిజ్ఞాతేఽపి సకృద్బుద్ధిమాత్రకరణే మోక్షప్రసఙ్గాత్ । న చ తత్త్వమసీత్యుక్తే నాహం సదితి ప్రమాణవాక్యమజనితా బుద్ధిః నివర్తయితుం శక్యా ; నోత్పన్నేతి వా శక్యం వక్తుమ్ , సర్వోపనిషద్వాక్యానాం తత్పరతయైవోపక్షయాత్ । యథా అగ్నిహోత్రాదివిధిజనితాగ్నిహోత్రాదికర్తవ్యతాబుద్ధీనామతథార్థత్వమనుత్పన్నత్వం వా న శక్యతే వక్తుమ్ — తద్వత్ । యత్తూక్తం సదాత్మా సన్ ఆత్మానం కథం న జానీయాదితి, నాసౌ దోషః, కార్యకరణసఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తః అహం జీవః కర్తా భోక్తేత్యపి స్వభావతః ప్రాణినాం విజ్ఞానాదర్శనాత్ । కిము తస్య సదాత్మవిజ్ఞానమ్ । కథమేవం వ్యతిరిక్తవిజ్ఞానే అసతి తేషాం కర్తృత్వాదివిజ్ఞానం సమ్భవతి దృశ్యతే చ । తద్వత్తస్యాపి దేహాదిష్వాత్మబుద్ధిత్వాత్ న స్యాత్సదాత్మవిజ్ఞానమ్ । తస్మాత్ వికారానృతాధికృతజీవాత్మవిజ్ఞాననివర్తకమేవ ఇదం వాక్యమ్ ‘తత్త్వమసి’ ఇతి సిద్ధమితి ॥