ప్రథమః ఖణ్డః
వాయుప్రాణయోర్బ్రహ్మణః పాదదృష్ట్యధ్యాసః పురస్తాద్వర్ణితః । అథేదానీం తయోః సాక్షాద్బ్రహ్మత్వేనోపాస్యత్వాయోత్తరమారభ్యతే । సుఖావబోధార్థా ఆఖ్యాయికా, విద్యాదానగ్రహణవిధిప్రదర్శనార్థా చ । శ్రద్ధాన్నదానానుద్ధతత్వాదీనాం చ విద్యాప్రాప్తిసాధనత్వం ప్రదర్శ్యతే ఆఖ్యాయికయా —
జానశ్రుతిర్హ పౌత్రాయణః శ్రద్ధాదేయో బహుదాయీ బహుపాక్య ఆస స హ సర్వత ఆవసథాన్మాపయాఞ్చక్రే సర్వత ఎవ మేఽన్నమత్స్యన్తీతి ॥ ౧ ॥
జానశ్రుతిః జనశ్రుతస్యాపత్యమ్ । హ ఐతిహ్యార్థః । పుత్రస్య పౌత్రః పౌత్రాయణః స ఎవ శ్రద్ధాదేయః శ్రద్ధాపురఃసరమేవ బ్రాహ్మణాదిభ్యో యమస్యేతి శ్రద్ధాదేయః । బహుదాయీ ప్రభూతం దాతుం శీలమస్యేతి బహుదాయీ । బహుపాక్యః బహు పక్తవ్యమహన్యహని గృహే యస్యాసౌ బహుపాక్యః ; భోజనార్థిభ్యో బహ్వస్య గృహేఽన్నం పచ్యత ఇత్యర్థః । ఎవంగుణసమ్పన్నోఽసౌ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణో విశిష్టే దేశే కాలే చ కస్మింశ్చిత్ ఆస బభూవ । స హ సర్వతః సర్వాసు దిక్షు గ్రామేషు నగరేషు ఆవసథాన్ ఎత్య వసన్తి యేష్వితి ఆవసథాః తాన్ మాపయాఞ్చక్రే కారితవానిత్యర్థః । సర్వత ఎవ మే మమ అన్నం తేష్వావసథేషు వసన్తః అత్స్యన్తి భోక్ష్యన్త ఇత్యేవమభిప్రాయః ॥
అథ హꣳసా నిశాయామతిపేతుస్తద్ధైవꣳ హꣳ సోహꣳ సమభ్యువాద హో హోఽయి భల్లాక్ష భల్లాక్ష జానశ్రుతేః పౌత్రాయణస్య సమం దివా జ్యోతిరాతతం తన్మా ప్రసాఙ్క్షీ స్తత్త్వా మా ప్రధాక్షీరితి ॥ ౨ ॥
తత్రైవం సతి రాజని తస్మిన్ఘర్మకాలే హర్మ్యతలస్థే అథ హ హంసా నిశాయాం రాత్రౌ అతిపేతుః । ఋషయో దేవతా వా రాజ్ఞోఽన్నదానగుణైస్తోషితాః సన్తః హంసరూపా భూత్వా రాజ్ఞో దర్శనగోచరే అతిపేతుః పతితవన్తః । తత్ తస్మిన్కాలే తేషాం పతతాం హంసానామ్ ఎకః పృష్ఠతః పతన్ అగ్రతః పతన్తం హంసమభ్యువాద అభ్యుక్తవాన్ — హో హోయీతి భో భో ఇతి సమ్బోధ్య భల్లాక్ష భల్లాక్షేత్యాదరం దర్శయన్ యథా పశ్య పశ్యాశ్చర్యమితి తద్వత్ ; భల్లాక్షేతి మన్దదృష్టిత్వం సూచయన్నాహ ; అథవా సమ్యగ్బ్రహ్మదర్శనాభిమానవత్త్వాత్తస్య అసకృదుపాలబ్ధస్తేన పీడ్యమానోఽమర్షితయా తత్సూచయతి భల్లాక్షేతి ; జానశ్రుతేః పౌత్రాయణస్య సమం తుల్యం దివా ద్యులోకేన జ్యోతిః ప్రభాస్వరమ్ అన్నదానాదిజనితప్రభావజమ్ ఆతతం వ్యాప్తం ద్యులోకస్పృగిత్యర్థః ; దివా అహ్నా వా సమం జ్యోతిరిత్యేతత్ ; తన్మా ప్రసాఙ్క్షీః సఞ్జనం సక్తిం తేన జ్యోతిషా సమ్బన్ధం మా కార్షిరిత్యర్థః । తత్ప్రసఞ్జనేన తత్ జ్యోతిః త్వా త్వాం మా ప్రధాక్షీః మా దహత్విత్యర్థః ; పురుషవ్యత్యయేన మా ప్రధాక్షీదితి ॥
తము హ పరః ప్రత్యువాచ కమ్వర ఎనమేతత్సన్తꣳ సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థేతి యో ను కథꣳ సయుగ్వా రైక్వ ఇతి ॥ ౩ ॥
తమ్ ఎవముక్తవన్తం పరః ఇతరోఽగ్రగామీ ప్రత్యువాచ — అరే నికృష్టోఽయం రాజా వరాకః, తం కము ఎనం సన్తం కేన మాహాత్మ్యేన యుక్తం సన్తమితి కుత్సయతి ఎనమేవం సబహుమానమేతద్వచనమాత్థ రైక్వమివ సయుగ్వానమ్ , సహ యుగ్వనా గన్త్ర్యా వర్తత ఇతి సయుగ్వా రైక్వః, తమివ ఆత్థ ఎనమ్ ; అననురూపమస్మిన్నయుక్తమీదృశం వక్తుం రైక్వ ఇవేత్యభిప్రాయః । ఇతరశ్చ ఆహ — యో ను కథం త్వయోచ్యతే సయుగ్వా రైక్వః । ఇత్యుక్తవన్తం భల్లాక్ష ఆహ — శృణు యథా స రైక్వః ॥
యథా కృతాయవిజితాయాధరేయాః సంయన్త్యేవమేనం సర్వం తదభిసమైతి యత్కిఞ్చప్రజాః సాధు కుర్వన్తి యస్తద్వేద యత్స వేద స మయైతదుక్త ఇతి ॥ ౪ ॥
యథా లోకే కృతాయః కృతో నామాయో ద్యూతసమయే ప్రసిద్ధశ్చతురఙ్కః, స యదా జయతి ద్యూతే ప్రవృత్తానామ్ , తస్మై విజితాయ తదర్థమితరే త్రిద్వ్యేకాఙ్కా అధరేయాః త్రేతాద్వాపరకలినామానః సంయన్తి సఙ్గచ్ఛన్తేఽన్తర్భవన్తి ; చతురఙ్కే కృతాయే త్రిద్వ్యేకాఙ్కానాం విద్యమానత్వాత్తదన్తర్భవన్తీత్యర్థః । యథా అయం దృష్టాన్తః, ఎవమేనం రైక్వం కృతాయస్థానీయం త్రేతాద్యయస్థానీయం సర్వం తదభిసమైతి అన్తర్భవతి రైక్వే । కిం తత్ ? యత్కిఞ్చ లోకే సర్వాః ప్రజాః సాధు శోభనం ధర్మజాతం కుర్వన్తి, తత్సర్వం రైక్వస్య ధర్మేఽన్తర్భవతి, తస్య చ ఫలే సర్వప్రాణిధర్మఫలమన్తర్భవతీత్యర్థః । తథా అన్యోఽపి కశ్చిత్ యః తత్ వేద్యం వేద । కిం తత్ ? యత్ వేద్యం సః రైక్వః వేద ; తద్వేద్యమన్యోఽపి యో వేద, తమపి సర్వప్రాణిధర్మజాతం తత్ఫలం చ రైక్వమివాభిసమైతీత్యనువర్తతే । సః ఎవంభూతః అరైక్వోఽపి మయా విద్వాన్ ఎతదుక్తః ఎవముక్తః, రైక్వవత్స ఎవ కృతాయస్థానీయో భవతీత్యభిప్రాయః ॥
తదు హ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణ ఉపశుశ్రావ స హ సఞ్జిహాన ఎవ క్షత్తారమువాచాఙ్గారే హ సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థేతి యో ను కథం సయుగ్వా రైక్వ ఇతి ॥ ౫ ॥
యథా కృతాయవిజితాయాధరేయాః సంయన్త్యేవమేనం సర్వం తదభిసమైతి యత్కిఞ్చ ప్రజాః సాధు కుర్వన్తి యస్తద్వేద యత్స వేద స మయైతదుక్త ఇతి ॥ ౬ ॥
తదు హ తదేతదీదృశం హంసవాక్యమాత్మనః కుత్సారూపమన్యస్య విదుషో రైక్వాదేః ప్రశంసారూపమ్ ఉపశుశ్రావ శ్రుతవాన్హర్మ్యతలస్థో రాజా జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః । తచ్చ హంసవాక్యం స్మరన్నేవ పౌనఃపున్యేన రాత్రిశేషమతివాహయామాస । తతః స వన్దిభీ రాజా స్తుతియుక్తాభిర్వాగ్భిః ప్రతిబోధ్యమానః ఉవాచ క్షత్తారం సఞ్జిహాన ఎవ శయనం నిద్రాం వా పరిత్యజన్నేవ, హేఽఙ్గ వత్స అరే సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థ కిం మామ్ ; స ఎవ స్తుత్యర్హో నాహమిత్యభిప్రాయః । అథవా సయుగ్వానం రైక్వమాత్థ గత్వా మమ తద్దిదృక్షామ్ । తదా ఇవశబ్దోఽవధారణార్థోఽనర్థకో వా వాచ్యః । స చ క్షత్తా ప్రత్యువాచ రైక్వానయనకామో రాజ్ఞోఽభిప్రాయజ్ఞః — యో ను కథం సయుగ్వా రైక్వ ఇతి, రాజ్ఞా ఎవం చోక్తః ఆనేతుం తచ్చిహ్నం జ్ఞాతుమిచ్ఛన్ యో ను కథం సయుగ్వా రైక్వ ఇత్యవోచత్ । స చ భల్లాక్షవచనమేవావోచత్ తస్య స్మరన్ ॥
స హ క్షత్తాన్విష్య నావిదమితి ప్రత్యేయాయ తꣳ హోవాచ యత్రారే బ్రాహ్మణస్యాన్వేషణా తదేనమర్చ్ఛేతి ॥ ౭ ॥
స హ క్షత్తా నగరం గ్రామం వా గత్వా అన్విష్య రైక్వం నావిదం న వ్యజ్ఞాసిషమితి ప్రత్యేయాయ ప్రత్యాగతవాన్ । తం హోవాచ క్షత్తారమ్ — అరే యత్ర బ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మవిద ఎకాన్తేఽరణ్యే నదీపులినాదౌ వివిక్తే దేశే అన్వేషణా అనుమార్గణం భవతి, తత్ తత్ర ఎనం రైక్వమ్ అర్చ్ఛ ఋచ్ఛ గచ్ఛ, తత్ర మార్గణం కుర్విత్యర్థః ॥
సోఽధస్తాచ్ఛకటస్య పామానం కషమాణముపోపవివేశ తం హాభ్యువాద త్వం ను భగవః సయుగ్వా రైక్వ ఇత్యహం హ్యరా౩ ఇతి హ ప్రతిజజ్ఞే స హ క్షత్తావిదమితి ప్రత్యేయాయ ॥ ౮ ॥
ఇత్యుక్తః క్షత్తా అన్విష్య తం విజనే దేశే అధస్తాచ్ఛకటస్య గన్త్ర్యాః పామానం ఖర్జూం కషమాణం కణ్డూయమానం దృష్ట్వా, అయం నూనం సయుగ్వా రైక్వ ఇతి ఉప సమీపే ఉపవివేశ వినయేనోపవిష్టవాన్ । తం చ రైక్వం హ అభ్యువాద ఉక్తవాన్ । త్వమసి హే భగవః భగవన్ సయుగ్వా రైక్వ ఇతి । ఎవం పృష్టః అహమస్మి హి అరా౩ అరే ఇతి హ అనాదర ఎవ ప్రతిజజ్ఞే అభ్యుపగతవాన్ — స తం విజ్ఞాయ అవిదం విజ్ఞాతవానస్మీతి ప్రత్యేయాయ ప్రత్యాగత ఇత్యర్థః ॥
ఇతి ప్రథమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ద్వితీయః ఖణ్డః
తదు హ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః షట్శతాని గవాం నిష్కమశ్వతరీరథం తదాదాయ ప్రతిచక్రమే తం హాభ్యువాద ॥ ౧ ॥
తత్ తత్ర ఋషేర్గార్హస్థ్యం ప్రతి అభిప్రాయం బుద్ధ్వా ధనార్థితాం చ ఉ హ ఎవ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః షట్శతాని గవాం నిష్కం కణ్ఠహారమ్ అశ్వతరీరథమ్ అశ్వతరీభ్యాం యుక్తం రథం తదాదాయ ధనం గృహీత్వా ప్రతిచక్రమే రైక్వం ప్రతి గతవాన్ । తం చ గత్వా అభ్యువాద హ అభ్యుక్తవాన్ ॥
రైక్వేమాని షట్శతాని గవామయం నిష్కోఽయమశ్వతరీరథోఽను మ ఎతాం భగవో దేవతాꣳ శాధి యాం దేవతాముపాస్స ఇతి ॥ ౨ ॥
హే రైక్వ గవాం షట్ శతాని ఇమాని తుభ్యం మయా ఆనీతాని, అయం నిష్కః అశ్వతరీరథశ్చాయమ్ ఎతద్ధనమాదత్స్వ । భగవోఽనుశాధి చ మే మామ్ ఎతామ్ , యాం చ దేవతాం త్వముపాస్సే తద్దేవతోపదేశేన మామనుశాధీత్యర్థః ॥
తము హ పరః ప్రత్యువాచాహ హారేత్వా శూద్ర తవైవ సహ గోభిరస్త్వితి తదు హ పునరేవ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః సహస్రం గవాం నిష్కమశ్వతరీరథం దుహితరం తదాదాయ ప్రతిచక్రమే ॥ ౩ ॥
తమ్ ఎవముక్తవన్తం రాజానం ప్రత్యువాచ పరో రైక్వః । అహేత్యయం నిపాతో వినిగ్రహార్థీయోఽన్యత్ర, ఇహ త్వనర్థకః, ఎవశబ్దస్య పృథక్ప్రయోగాత్ । హారేత్వా హారేణ యుక్తా ఇత్వా గన్త్రీ సేయం హారేత్వా గోభిః సహ తవైవాస్తు తవైవ తిష్ఠతు న మమ అపర్యాప్తేన కర్మార్థమనేన ప్రయోజనమిత్యభిప్రాయః । హే శూద్రేతి — నను రాజాసౌ క్షత్తృసమ్బన్ధాత్ , స హ క్షత్తారమువాచేత్యుక్తమ్ ; విద్యాగ్రహణాయ చ బ్రాహ్మణసమీపోపగమాత్ శూద్రస్య చ అనధికారాత్ కథమిదమననురూపం రైక్వేణోచ్యతే హే శూద్రేతి । తత్రాహురాచార్యాః — హంసవచనశ్రవణాత్ శుగేనమావివేశ ; తేనాసౌ శుచా శ్రుత్వా రైక్వస్య మహిమానం వా ఆద్రవతీతి ఋషిః ఆత్మనః పరోక్షజ్ఞతాం దర్శయన్ శూద్రేత్యాహేతి । శూద్రవద్వా ధనేనైవ ఎవం విద్యాగ్రహణాయోపజాగమ న చ శుశ్రూషయా । న తు జాత్యైవ శూద్ర ఇతి । అపరే పునరాహుః అల్పం ధనమాహృతమితి రుషైవ ఎవముక్తవాన్ శూద్రేతి । లిఙ్గం చ బహ్వాహరణే ఉపాదానం ధనస్యేతి । తదు హ ఋషేర్మతం జ్ఞాత్వా పునరేవ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణో గవాం సహస్రమధికం జాయాం చ ఋషేరభిమతాం దుహితరమాత్మనః తదాదాయ ప్రతిచక్రమే క్రాన్తవాన్ ॥
తꣳ హాభ్యువాద రైక్వేదꣳ సహస్రం గవామయం నిష్కోఽయమశ్వతరీరథ ఇయం జాయాయం గ్రామో యస్మిన్నాస్సేఽన్వేవ మా భగవః శాధీతి ॥ ౪ ॥
తస్యా హ ముఖముపోద్గృహ్ణన్నువాచాజహారేమాః శూద్రానేనైవ ముఖేనాలాపయిష్యథా ఇతి తే హైతే రైక్వపర్ణా నామ మహావృషేషు యత్రాస్మా ఉవాస స తస్మై హోవాచ ॥ ౫ ॥
రైక్వ ఇదం గవాం సహస్రమ్ అయం నిష్కః అయమశ్వతరీరథః ఇయం జాయా జాయార్థం మమ దుహితా ఆనీతా అయం చ గ్రామః యస్మిన్నాస్సే తిష్ఠసి స చ త్వదర్థే మయా కల్పితః ; తదేతత్సర్వమాదాయ అనుశాధ్యేవ మా మాం హే భగవః, ఇత్యుక్తః తస్యా జాయార్థమానీతాయా రాజ్ఞో దుహితుః హ ఎవ ముఖం ద్వారం విద్యాయా దానే తీర్థమ్ ఉపోద్గృహ్ణన్ జానన్నిత్యర్థః । ‘బ్రహ్మచారీ ధనదాయీ మేధావీ శ్రోత్రియః ప్రియః । విద్యయా వా విద్యాం ప్రాహ తీర్థాని షణ్మమ’ ( ? ) ఇతి విద్యాయా వచనం విజ్ఞాయతే హి । ఎవం జానన్ ఉపోద్గృహ్ణన్ ఉవాచ ఉక్తవాన్ । ఆజహార ఆహృతవాన్ భవాన్ ఇమాః గాః యచ్చాన్యద్ధనం తత్సాధ్వితి వాక్యశేషః శూద్రేతి పూర్వోక్తానుకృతిమాత్రం న తు కారణాన్తరాపేక్షయా పూర్వవత్ । అనేనైవ ముఖేన విద్యాగ్రహణతీర్థేన ఆలాపయిష్యథాః ఆలాపయసీతి మాం భాణయసీత్యర్థః । తే హ ఎతే గ్రామా రైక్వపర్ణా నామ విఖ్యాతా మహావృషేషు దేశేషు యత్ర యేషు గ్రామేషు ఉవాస ఉషితవాన్ రైక్వః, తానసౌ గ్రామానదాదస్మై రైక్వాయ రాజా । తస్మై రాజ్ఞే ధనం దత్తవతే హ కిల ఉవాచ విద్యాం సః రైక్వః ॥
ఇతి ద్వితీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥
తృతీయః ఖణ్డః
వాయుర్వావ సంవర్గో యదా వా అగ్నిరుద్వాయతి వాయుమేవాప్యేతి యదా సూర్యోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి యదా చన్ద్రోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి ॥ ౧ ॥
వాయుర్వావ సంవర్గః వాయుర్బాహ్యః, వావేత్యవధారణార్థః, సంవర్జనాత్సఙ్గ్రహణాత్సఙ్గ్రసనాద్వా సంవర్గః ; వక్ష్యమాణా అగ్న్యాద్యా దేవతా ఆత్మభావమాపాదయతీత్యతః సంవర్గః సంవర్జనాఖ్యో గుణో ధ్యేయో వాయోః, కృతాయాన్తర్భావదృష్టాన్తాత్ । కథం సంవర్గత్వం వాయోరితి, ఆహ — యదా యస్మిన్కాలే వై అగ్నిః ఉద్వాయతి ఉద్వాసనం ప్రాప్నోతి ఉపశామ్యతి, తదా అసౌ అగ్నిః వాయుమేవ అప్యేతి వాయుస్వాభావ్యమపిగచ్ఛతి । తథా యదా సూర్యోఽస్తమేతి, వాయుమేవాప్యేతి । యదా చన్ద్రోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి । నను కథం సూర్యాచన్ద్రమసోః స్వరూపావస్థితయోః వాయౌ అపిగమనమ్ ? నైష దోషః, అస్తమనే అదర్శనప్రాప్తేః వాయునిమిత్తత్వాత్ ; వాయునా హి అస్తం నీయతే సూర్యః, చలనస్య వాయుకార్యత్వాత్ । అథవా ప్రలయే సూర్యాచన్ద్రమసోః స్వరూపభ్రంశే తేజోరూపయోర్వాయావేవ అపిగమనం స్యాత్ ॥
యదాప ఉచ్ఛుష్యన్తి వాయుమేవాపియన్తి వాయుర్హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్త ఇత్యధిదైవతమ్ ॥ ౨ ॥
తథా యదా ఆపః ఉచ్ఛుష్యన్తి ఉచ్ఛోషమాప్నువన్తి, తదా వాయుమేవ అపియన్తి । వాయుర్హి యస్మాదేవ ఎతాన్ అగ్న్యాద్యాన్మహాబలాన్ సంవృఙ్క్తే, అతో వాయుః సంవర్గగుణ ఉపాస్య ఇత్యర్థః । ఇత్యధిదైవతం దేవతాసు సంవర్గదర్శనముక్తమ్ ॥
అథాధ్యాత్మం ప్రాణో వావ సంవర్గః స యదా స్వపితి ప్రాణమేవ వాగప్యేతి ప్రాణం చక్షుః ప్రాణꣳ శ్రోత్రం ప్రాణం మనః ప్రాణో హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్త ఇతి ॥ ౩ ॥
అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మమ్ ఆత్మని సంవర్గదర్శనమిదముచ్యతే । ప్రాణః ముఖ్యః వావ సంవర్గః । స పురుషః యదా యస్మిన్కాలే స్వపితి, తదా ప్రాణమేవ వాగప్యేతి — వాయుమివాగ్నిః । ప్రాణం చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మనః ప్రాణో హి యస్మాదేవైతాన్వాగాదీన్ సర్వాన్సంవృఙ్క్త ఇతి ॥
తౌ వా ఎతౌ ద్వౌ సంవర్గౌ వాయురేవ దేవేషు ప్రాణః ప్రాణేషు ॥ ౪ ॥
తౌ వా ఎతౌ ద్వౌ సంవర్గౌ సంవర్జనగుణౌ — వాయురేవ దేవేషు సంవర్గః ప్రాణః ప్రాణేషు వాగాదిషు ముఖ్యః ॥
అథ హ శౌనకం చ కాపేయమభిప్రతారిణం చ కాక్షసేనిం పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ బిభిక్షే తస్మా ఉ హ న దదతుః ॥ ౫ ॥
అథ ఎతయోః స్తుత్యర్థమ్ ఇయమాఖ్యాయికా ఆరభ్యతే । హేత్యైతిహ్యార్థః । శౌనకం చ శునకస్యాపత్యం శౌనకం కాపేయం కపిగోత్రమభిప్రతారిణం చ నామతః కక్షసేనస్యాపత్యం కాక్షసేనిం భోజనాయోపవిష్టౌ పరివిష్యమాణౌ సూపకారైః బ్రహ్మచారీ బ్రహ్మవిచ్ఛౌణ్డో బిభిక్షే భిక్షితవాన్ । బ్రహ్మచారిణో బ్రహ్మవిన్మానితాం బుద్ధ్వా తం జిజ్ఞాసమానౌ తస్మై ఉ భిక్షాం న దదతుః న దత్తవన్తౌ హ కిమయం వక్ష్యతీతి ॥
స హోవాచ మహాత్మనశ్చతురో దేవ ఎకః కః స జగార భువనస్య గోపాస్తం కాపేయ నాభిపశ్యన్తి మర్త్యా అభిప్రతారిన్బహుధా వసన్తం యస్మై వా ఎతదన్నం తస్మా ఎతన్న దత్తమితి ॥ ౬ ॥
స హ ఉవాచ బ్రహ్మచారీ మహాత్మనశ్చతుర ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । దేవ ఎకః అగ్న్యాదీన్వాయుర్వాగాదీన్ప్రాణః । కః సః ప్రజాపతిః జగార గ్రసితవాన్ । కః స జాగరేతి ప్రశ్నమేకే । భువనస్య భవన్త్యస్మిన్భూతానీతి భువనం భూరాదిః సర్వో లోకః తస్య గోపాః గోపాయితా రక్షితా గోప్తేత్యర్థః । తం కం ప్రజాపతిం హే కాపేయ నాభిపశ్యన్తి న జానన్తి మర్త్యాః మరణధర్మాణోఽవివేకినో వా హే అభిప్రతారిన్ బహుధా అధ్యాత్మాధిదైవతాధిభూతప్రకారైః వసన్తమ్ । యస్మై వై ఎతత్ అహన్యహని అన్నమ్ అదనాయాహ్రియతే సంస్క్రియతే చ, తస్మై ప్రజాపతయే ఎతదన్నం న దత్తమితి ॥
తదు హ శౌనకః కాపేయః ప్రతిమన్వానః ప్రత్యేయాయాత్మా దేవానాం జనితా ప్రజానాం హిరణ్యదꣳష్ట్రో బభసోఽనసూరిర్మహాన్తమస్య మహిమానమాహురనద్యమానో యదనన్నమత్తీతి వై వయం బ్రహ్మచారిన్నేదముపాస్మహే దత్తాస్మై భిక్షామితి ॥ ౭ ॥
తదు హ బ్రహ్మచారిణో వచనం శౌనకః కాపేయః ప్రతిమన్వానః మనసా ఆలోచయన్ బ్రహ్మచారిణం ప్రత్యేయాయ ఆజగామ । గత్వా చ ఆహ యం త్వమవోచః నాభిపశ్యన్తి మర్త్యా ఇతి, తం వయం పశ్యామః । కథమ్ ? ఆత్మా సర్వస్య స్థావరజఙ్గమస్య । కిఞ్చ దేవానామగ్న్యాదీనామ్ ఆత్మని సంహృత్య గ్రసిత్వా పునర్జనయితా ఉత్పాదయితా వాయురూపేణాధిదైవతమగ్న్యాదీనామ్ । అధ్యాత్మం చ ప్రాణరూపేణ వాగాదీనాం ప్రజానాం చ జనితా । అథవా ఆత్మా దేవానామగ్నివాగాదీనాం జనితా ప్రజానాం స్థావరజఙ్గమానామ్ । హిరణ్యదంష్ట్రః అమృతదంష్ట్రః అభగ్నదంష్ట్ర ఇతి యావత్ । బభసో భక్షణశీలః । అనసూరిః సూరిర్మేధావీ న సూరిరసూరిస్తత్ప్రతిషేధోఽనసూరిః సూరిరేవేత్యర్థః । మహాన్తమతిప్రమాణమప్రమేయమస్య ప్రజాపతేర్మహిమానం విభూతిమ్ ఆహుర్బ్రహ్మవిదః । యస్మాత్స్వయమన్యైరనద్యమానః అభక్ష్యమాణః యదనన్నమ్ అగ్నివాగాదిదేవతారూపమ్ అత్తి భక్షయతీతి । వా ఇతి నిరర్థకః । వయం హే బ్రహ్మచారిన్ , ఆ ఇదమ్ ఎవం యథోక్తలక్షణం బ్రహ్మ వయమా ఉపాస్మహే । వయమితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । అన్యే న వయమిదముపాస్మహే, కిం తర్హి ? పరమేవ బ్రహ్మ ఉపాస్మహే ఇతి వర్ణయన్తి । దత్తాస్మై భిక్షామిత్యవోచద్భృత్యాన్ ॥
తస్మా ఉ హ దదుస్తే వా ఎతే పఞ్చాన్యే పఞ్చాన్యే దశ సన్తస్తత్కృతం తస్మాత్సర్వాసు దిక్ష్వన్నమేవ దశ కృతꣳ సైషా విరాడన్నాదీ తయేదꣳ సర్వం దృష్టꣳ సర్వమస్యేదం దృష్టం భవత్యన్నాదో భవతి య ఎవం వేద య ఎవం వేద ॥ ౮ ॥
తస్మా ఉ హ దదుః తే హి భిక్షామ్ । తే వై యే గ్రస్యన్తే అగ్న్యాదయః యశ్చ తేషాం గ్రసితా వాయుః పఞ్చాన్యే వాగాదిభ్యః, తథా అన్యే తేభ్యః పఞ్చాధ్యాత్మం వాగాదయః ప్రాణశ్చ, తే సర్వే దశ భవన్తి సఙ్ఖ్యయా, దశ సన్తః తత్కృతం భవతి తే, చతురఙ్క ఎకాయః ఎవం చత్వారస్త్ర్యఙ్కాయః ఎవం త్రయోఽపరే ద్వ్యఙ్కాయః ఎవం ద్వావన్యావేకాఙ్కాయః ఎవమేకోఽన్యః ఇత్యేవం దశ సన్తః తత్కృతం భవతి । యత ఎవమ్ , తస్మాత్ సర్వాసు దిక్షు దశస్వప్యగ్న్యాద్యా వాగాద్యాశ్చ దశసఙ్ఖ్యాసామాన్యాదన్నమేవ, ‘దశాక్షరా విరాట్’ ‘విరాడన్నమ్’ ఇతి హి శ్రుతిః । అతోఽన్నమేవ, దశసఙ్ఖ్యత్వాత్ । తత ఎవ దశ కృతం కృతేఽన్తర్భావాత్ చతురఙ్కాయత్వేనేత్యవోచామ । సైషా విరాట్ దశసఙ్ఖ్యా సతీ అన్నం చ అన్నాదీ అన్నాదినీ చ కృతత్వేన । కృతే హి దశసఙ్ఖ్యా అన్తర్భూతా, అతోఽన్నమన్నాదినీ చ సా । తథా విద్వాన్దశదేవతాత్మభూతః సన్ విరాట్త్వేన దశసఙ్ఖ్యయా అన్నం కృతసఙ్ఖ్యయా అన్నాదీ చ । తయా అన్నాన్నాదిన్యా ఇదం సర్వం జగత్ దశదిక్సంస్థం దృష్టం కృతసఙ్ఖ్యాభూతయా ఉపలబ్ధమ్ । ఎవంవిదః అస్య సర్వం కృతసఙ్ఖ్యాభూతస్య దశదిక్సమ్బద్ధం దృష్టమ్ ఉపలబ్ధం భవతి । కిఞ్చ అన్నాదశ్చ భవతి, య ఎవం వేద యథోక్తదర్శీ । ద్విరభ్యాసః ఉపాసనసమాప్త్యర్థః ॥
ఇతి తృతీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥
చతుర్థః ఖణ్డః
సత్యకామో హ జాబాలో జబాలాం మాతరమామన్త్రయాఞ్చక్రే బ్రహ్మచర్యం భవతి వివత్స్యామి కిఙ్గోత్రో న్వహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
సర్వం వాగాద్యగ్న్యాది చ అన్నాన్నాదత్వసంస్తుతం జగదేకీకృత్య షోడశధా ప్రవిభజ్య తస్మిన్బ్రహ్మదృష్టిర్విధాతవ్యేత్యారభ్యతే । శ్రద్ధాతపసోర్బ్రహ్మోపాసనాఙ్గత్వప్రదర్శనాయ ఆఖ్యాయికా । సత్యకామో హ నామతః, హ—శబ్ద ఐతిహ్యార్థః, జబాలాయా అపత్యం జాబాలః జబాలాం స్వాం మాతరమ్ ఆమన్త్రయాఞ్చక్రే ఆమన్త్రితవాన్ । బ్రహ్మచర్యం స్వాధ్యాయగ్రహణాయ హే భవతి వివత్స్యామి ఆచార్యకులే, కిఙ్గోత్రోఽహం కిమస్య మమ గోత్రం సోఽహం కిఙ్గోత్రో ను అహమస్మీతి ॥
సా హైనమువాచ నాహమేతద్వేద తాత యద్గోత్రస్త్వమసి బహ్వహం చరన్తీ పరిచారిణీ యౌవనే త్వామలభే సాహమేతన్న వేద యద్గోత్రస్త్వమసి జబాలా తు నామాహమస్మి సత్యకామో నామ త్వమసి స సత్యకామ ఎవ జాబాలో బ్రవీథా ఇతి ॥ ౨ ॥
ఎవం పృష్టా జబాలా సా హ ఎనం పుత్రమువాచ — నాహమేతత్ తవ గోత్రం వేద, హే తాత యద్గోత్రస్త్వమసి । కస్మాన్న వేత్సీత్యుక్తా ఆహ — బహు భర్తృగృహే పరిచర్యాజాతమతిథ్యభ్యాగతాది చరన్తీ అహం పరిచారిణీ పరిచరన్తీతి పరిచరణశీలైవాహమ్ , పరిచరణచిత్తతయా గోత్రాదిస్మరణే మమ మనో నాభూత్ । యౌవనే చ తత్కాలే త్వామలభే లబ్ధవత్యస్మి । తదైవ తే పితోపరతః ; అతోఽనాథా అహమ్ , సాహమేతన్న వేద యద్గోత్రస్త్వమసి । జబాలా తు నామాహమస్మి, సత్యకామో నామ త్వమసి, స త్వం సత్యకామ ఎవాహం జాబాలోఽస్మీత్యాచార్యాయ బ్రవీథాః ; యద్యాచార్యేణ పృష్ట ఇత్యభిప్రాయః ॥
స హ హారిద్రుమతం గౌతమమేత్యోవాచ బ్రహ్మచర్యం భగవతి వత్స్యామ్యుపేయాం భగవన్తమితి ॥ ౩ ॥
తꣳ హోవాచ కిఙ్గోత్రో ను సోమ్యాసీతి స హోవాచ నాహమేతద్వేద భో యద్గోత్రోఽహమస్మ్యపృచ్ఛం మాతరం సా మా ప్రత్యబ్రవీద్బహ్వహం చరన్తీ పరిచారిణీ యౌవనే త్వామలభే సాహమేతన్న వేద యద్గోత్రస్త్వమసి జబాలా తు నామాహమస్మి సత్యకామో నామ త్వమసీతి సోఽహం సత్యకామో జాబాలోఽస్మి భో ఇతి ॥ ౪ ॥
స హ సత్యకామః హారిద్రుమతం హరిద్రుమతోఽపత్యం హారిద్రుమతం గౌతమం గోత్రతః ఎత్య గత్వా ఉవాచ — బ్రహ్మచర్యం భగవతి పూజావతి త్వయి వత్స్యామి అతః ఉపేయామ్ ఉపగచ్ఛేయం శిష్యతయా భగవన్తమ్ ఇత్యుక్తవన్తం తం హ ఉవాచ గౌతమః కిఙ్గోత్రః ను సోమ్య అసీతి, విజ్ఞాతకులగోత్రః శిష్య ఉపనేతవ్యః ; ఇతి పృష్టః ప్రత్యాహ సత్యకామః । స హ ఉవాచ — నాహమేతద్వేద భో, యద్గోత్రోఽహమస్మి ; కిం తు అపృచ్ఛం పృష్టవానస్మి మాతరమ్ ; సా మయా పృష్టా మాం ప్రత్యబ్రవీన్మాతా ; బహ్వహం చరన్తీత్యాది పూర్వవత్ ; తస్యా అహం వచః స్మరామి ; సోఽహం సత్యకామో జాబాలోఽస్మి భో ఇతి ॥
తꣳ హోవాచ నైతదబ్రాహ్మణో వివక్తుమర్హతి సమిధꣳ సోమ్యాహరోప త్వా నేష్యే న సత్యాదగా ఇతి తముపనీయ కృశానామబలానాం చతుఃశతా గా నిరాకృత్యోవాచేమాః సోమ్యానుసంవ్రజేతి తా అభిప్రస్థాపయన్నువాచ నాసహస్రేణావర్తేయేతి స హ వర్షగణం ప్రోవాస తా యదా సహస్రꣳ సమ్పేదుః ॥ ౫ ॥
తం హ ఉవాచ గౌతమః — నైతద్వచః అబ్రాహ్మణే విశేషేణ వక్తుమర్హతి ఆర్జవార్థసంయుక్తమ్ । ఋజావో హి బ్రాహ్మణా నేతరే స్వభావతః । యస్మాన్న సత్యాత్ బ్రాహ్మణజాతిధర్మాత్ అగాః నాపేతవానసి, అతః బ్రాహ్మణం త్వాముపనేష్యే ; అతః సంస్కారార్థం హోమాయ సమిధం సోమ్య ఆహర, ఇత్యుక్త్వా తముపనీయ కృశానామబలానాం గోయూథాన్నిరాకృత్య అపకృష్య చతుఃశతా చత్వారిశతాని గవామ్ ఉవాచ — ఇమాః గాః సోమ్య అనుసంవ్రజ అనుగచ్ఛ । ఇత్యుక్తః తా అరణ్యం ప్రత్యభిప్రస్థాపయన్నువాచ — నాసహస్రేణ అపూర్ణేన సహస్రేణ నావర్తేయ న ప్రత్యాగచ్ఛేయమ్ । స ఎవముక్త్వా గాః అరణ్యం తృణోదకబహులం ద్వన్ద్వరహితం ప్రవేశ్య స హ వర్షగణం దీర్ఘం ప్రోవాస ప్రోషితవాన్ । తాః సమ్యగ్గావః రక్షితాః యదా యస్మిన్కాలే సహస్రం సమ్పేదుః సమ్పన్నా బభూవుః ॥
ఇతి చతుర్థఖణ్డభాష్యమ్ ॥
పఞ్చమః ఖణ్డః
అథ హైనమృషభోఽభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ప్రాప్తాః సోమ్య సహస్రꣳ స్మః ప్రాపయ న ఆచార్యకులమ్ ॥ ౧ ॥
తమేతం శ్రద్ధాతపోభ్యాం సిద్ధం వాయుదేవతా దిక్సమ్బన్ధినీ తుష్టా సతీ ఋషభమనుప్రవిశ్య ఋషభభావమాపన్నా అనుగ్రహాయ అథ హ ఎనమృషభోఽభ్యువాద అభ్యుక్తవాన్ సత్యకామ౩ ఇతి సమ్బోధ్య । తమ్ అసౌ సత్యకామో భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ప్రతివచనం దదౌ । ప్రాప్తాః సోమ్య సహస్రం స్మః, పూర్ణా తవ ప్రతిజ్ఞా, అతః ప్రాపయ నః అస్మానాచార్యకులమ్ ॥
బ్రహ్మణశ్చ తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ ప్రాచీ దిక్కలా ప్రతీచీ దిక్కలా దక్షిణా దిక్కలోదీచీ దిక్కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణః ప్రకాశవాన్నామ ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ అహం బ్రహ్మణః పరస్య తే తుభ్యం పాదం బ్రవాణి కథయాని । ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ — బ్రవీతు
కథయతు మే మహ్యం భగవాన్ । ఇత్యుక్తః ఋషభః తస్మై సత్యకామాయ హ ఉవాచ — ప్రాచీ దిక్కలా బ్రహ్మణః పాదస్య చతుర్థో భాగః । తథా ప్రతీచీ దిక్కలా దక్షిణా దిక్కలా ఉదీచీ దిక్కలా, ఎష వై సోమ్య బ్రహ్మణః పాదః చతుష్కలః చతస్రః కలా అవయవా యస్య సోఽయం చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణః ప్రకాశవాన్నామ ప్రకాశవానిత్యేవ నామ అభిధానం యస్య । తథోత్తరేఽపి పాదాస్త్రయశ్చతుష్కలా బ్రహ్మణః ॥
స య ఎతమేవం విద్వాంశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణః ప్రకాశవానిత్యుపాస్తే ప్రకాశవానస్మింల్లోకే భవతి ప్రకాశవతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాంశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణః ప్రకాశవానిత్యుపాస్తే ॥ ౩ ॥
స యః కశ్చిత్ ఎవం యథోక్తమేతం బ్రహ్మణః చతుష్కలం పాదం విద్వాన్ ప్రకాశవానిత్యనేన గుణేన విశిష్టమ్ ఉపాస్తే, తస్యేదం ఫలమ్ — ప్రకాశవానస్మింల్లోకే భవతి ప్రఖ్యాతో భవతీత్యర్థః ; తథా అదృష్టం ఫలమ్ — ప్రకాశవతః హ లోకాన్ దేవాదిసమ్బన్ధినః మృతః సన్ జయతి ప్రాప్నోతి ; య ఎతమేవం విద్వాన్ చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణః ప్రకాశవానిత్యుపాస్తే ॥
ఇతి పఞ్చమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
షష్ఠః ఖణ్డః
అగ్నిష్టే పాదం వక్తేతి స హ శ్వోభూతే గా అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార తా యత్రాభి సాయం బభూవుస్తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపరుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙుపోపవివేశ ॥ ౧ ॥
సోఽగ్నిః తే పాదం వక్తేత్యుపరరామ ఋషభః । సః సత్యకామః హ శ్వోభూతే పరేద్యుః నైత్యకం నిత్యం కర్మ కృత్వా గాః అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార ఆచార్యకులం ప్రతి । తాః శనైశ్చరన్త్యః ఆచార్యకులాభిముఖ్యః ప్రస్థితాః యత్ర యస్మిన్కాలే దేశేఽభి సాయం నిశాయామభిసమ్బభూవుః ఎకత్రాభిముఖ్యః సమ్భూతాః, తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపరుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙ్ముఖః ఉపవివేశ ఋషభవచో ధ్యాయన్ ॥
తమగ్నిరభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౨ ॥
తమగ్నిరభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి సమ్బోధ్య । తమ్ అసౌ సత్యకామో భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ప్రతివచనం దదౌ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవితు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ పృథివీ కలాన్తరిక్షం కలా ద్యౌః కలా సముద్రః కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణోఽనన్తవాన్నామ ॥ ౩ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి । బ్రవీతు మే భగవానితి । తస్మై హ ఉవాచ, పృథివీ కలా అన్తరిక్షం కలా ద్యౌః కలా సముద్రః కలేత్యాత్మగోచరమేవ దర్శనమగ్నిరబ్రవీత్ । ఎష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణోఽనన్తవాన్నామ ॥
స య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణోఽనన్తవానిత్యుపాస్తేఽనన్తవానస్మింల్లోకే భవత్య నన్తవతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణోఽనన్తవానిత్యుపాస్తే ॥ ౪ ॥
స యః కశ్చిత్ యథోక్తం పాదమనన్తవత్త్వేన గుణేనోపాస్తే, స తథైవ తద్గుణో భవత్యస్మింల్లోకే, మృతశ్చ అనన్తవతో హ లోకాన్ స జయతి ; య ఎతమేవమిత్యాది పూర్వవత్ ॥
ఇతి షష్ఠఖణ్డభాష్యమ్ ॥
సప్తమః ఖణ్డః
హꣳసస్తే పాదం వక్తేతి స హ శ్వోభూతే గా అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార తా యత్రాభి సాయం బభూవుస్తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపారుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙుపోపవివేశ ॥ ౧ ॥
తꣳ హꣳస ఉపనిపత్యాభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౨ ॥
సోఽగ్నిః హంసః తే పాదం వక్తేత్యుక్త్వా ఉపరరామ । హంస ఆదిత్యః, శౌక్ల్యాత్పతనసామాన్యాచ్చ । స హ శ్వోభూతే ఇత్యాది సమానమ్ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచాగ్నిః కలా సూర్యః కలా చన్ద్రః కలా విద్యుత్కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణో జ్యోతిష్మాన్నామ ॥ ౩ ॥
స య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణో జ్యోతిష్మానిత్యుపాస్తే జ్యోతిష్మానస్మింల్లోకే భవతి జ్యోతిష్మతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణో జ్యోతిష్మానిత్యుపాస్తే ॥ ౪ ॥
అగ్నిః కలా సూర్యః కలా చన్ద్రః కలా విద్యుత్కలైష వై సోమ్యేతి జ్యోతిర్విషయమేవ చ దర్శనం ప్రోవాచ ; అతో హంసస్య ఆదిత్యత్వం ప్రతీయతే । విద్వత్ఫలమ్ — జ్యోతిష్మాన్ దీప్తియుక్తోఽస్మింల్లోకే భవతి । చన్ద్రాదిత్యాదీనాం జ్యోతిష్మత ఎవ చ మృత్వా లోకాన్ జయతి । సమానముత్తరమ్ ॥
ఇతి సప్తమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
అష్టమః ఖణ్డః
మద్గుష్టే పాదం వక్తేతి స హ శ్వోభూతే గా అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార తా యత్రాభి సాయం బభూవుస్తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపరుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙుపోపవివేశ ॥ ౧ ॥
హంసోఽపి మద్గుష్టే పాదం వక్తేత్యుపరరామ । మద్గుః ఉదకచరః పక్షీ, స చ అప్సమ్బన్ధాత్ప్రాణః । స హ శ్వోభూతే ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
తం మద్గురుపనిపత్యాభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౨ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ ప్రాణః కలా చక్షుః కలా శ్రోత్రం కలా మనః కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణ ఆయతనవాన్నామ ॥ ౩ ॥
స చ మద్గుః ప్రాణః స్వవిషయమేవ చ దర్శనమువాచ ప్రాణః కలేత్యాద్యాయతనవానిత్యేవం నామ । ఆయతనం నామ మనః సర్వకరణోపహృతానాం భోగానాం తద్యస్మిన్పాదే విద్యత ఇత్యాయతనవాన్నామ పాదః ॥
స య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణ ఆయతనవానిత్యుపాస్త ఆయతనవానస్మింల్లోకే భవత్యాయతనవతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణ ఆయతనవానిత్యుపాస్తే ॥ ౪ ॥
తం పాదం తథైవోపాస్తే యః స ఆయతనవాన్ ఆశ్రయవానస్మింల్లోకే భవతి । ఆయతనవత ఎవ సావకాశాంల్లోకాన్మృతో జయతి । య ఎతమేవమిత్యాది పూర్వవత్ ॥
ఇతి అష్టమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
నవమః ఖణ్డః
ప్రాప హాచార్యకులం తమాచార్యోఽభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౧ ॥
స ఎవం బ్రహ్మవిత్సన్ ప్రాప హ ప్రాప్తవానాచార్యకులమ్ । తమాచార్యోఽభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి ; భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥
బ్రహ్మవిదివ వై సోమ్య భాసి కో ను త్వానుశశాసేత్యన్యే మనుష్యేభ్య ఇతి హ ప్రతిజజ్ఞే భగవాꣳస్త్వేవ మే కామే బ్రూయాత్ ॥ ౨ ॥
బ్రహ్మవిదివ వై సోమ్య భాసి । ప్రసన్నేన్ద్రియః ప్రహసితవదనశ్చ నిశ్చిన్తః కృతార్థో బ్రహ్మవిద్భవతి । అత ఆహ ఆచార్యో బ్రహ్మవిదివ భాసీతి ; కో న్వితి వితర్కయన్నువాచ — కస్త్వామనుశశాసేతి । స చ ఆహ సత్యకామః అన్యే మనుష్యేభ్యః । దేవతా మామనుశిష్టవత్యః । కోఽన్యో భగవచ్ఛిష్యం మాం మనుష్యః సన్ అనుశాసితుముత్సహేతేత్యభిప్రాయః । అతోఽన్యే మనుష్యేభ్య ఇతి హ ప్రతిజజ్ఞే ప్రతిజ్ఞాతవాన్ । భగవాంస్త్వేవ మే కామే మమేచ్ఛాయాం బ్రూయాత్ కిమన్యైరుక్తేన, నాహం తద్గణయామీత్యభిప్రాయః ॥
శ్రుతꣳ హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్య ఆచార్యాద్ధైవ విద్యా విదితా సాధిష్ఠం ప్రాపతీతి తస్మై హైతదేవోవాచాత్ర హ న కిఞ్చన వీయాయేతి వీయాయేతి ॥ ౩ ॥
కిఞ్చ శ్రుతం హి యస్మాత్ మమ విద్యతే ఎవాస్మిన్నర్థే భగవద్దృశేభ్యో భగవత్సమేభ్యః ఋషిభ్యః । ఆచార్యాద్ధైవ విద్యా విదితా సాధిష్ఠం సాధుతమత్వం ప్రాపతి ప్రాప్నోతి ; అతో భగవానేవ బ్రూయాదిత్యుక్తః ఆచార్యః అబ్రవీత్ తస్మై తామేవ దైవతైరుక్తాం విద్యామ్ । అత్ర హ న కిఞ్చన షోడశకలవిద్యాయాః కిఞ్చిదేకదేశమాత్రమపి న వీయాయ న విగతమిత్యర్థః । ద్విరభ్యాసో విద్యాపరిసమాప్త్యర్థః ॥
ఇతి నవమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
దశమః ఖణ్డః
పునర్బ్రహ్మవిద్యాం ప్రకారాన్తరేణ వక్ష్యామీత్యారభతే గతిం చ తద్విదోఽగ్నివిద్యాం చ । ఆఖ్యాయాయికా పూర్వవచ్ఛ్రద్ధతపసోర్బ్రహ్మవిద్యాసాధనత్వప్రదర్శనార్థా —
ఉపకోసలో హ వై కామలాయనః సత్యకామే జాబాలే బ్రహ్మచర్యమువాస తస్య హ ద్వాదశ వర్షాణ్యగ్నీన్పరిచచార స హ స్మాన్యానన్తేవాసినః సమావర్తయꣳస్తꣳ హ స్మైవ న సమావర్తయతి ॥ ౧ ॥
ఉపకోసలో హ వై నామతః కమలస్యాపత్యం కామలాయనః సత్యకామే జాబాలే బ్రహ్మచర్యమువాస । తస్య, హ ఐతిహ్యార్థః, తస్య ఆచార్యస్య ద్వాదశ వర్షాణి అగ్నీన్పరిచచార అగ్నీనాం పరిచరణం కృతవాన్ । స హ స్మ ఆచార్యః అన్యాన్బ్రహ్మచారిణః స్వాధ్యాయం గ్రాహయిత్వా సమావర్తయన్ తమేవోపకోసలమేకం న సమావర్తయతి స్మ హ ॥
తం జాయోవాచ తప్తో బ్రహ్మచారీ కుశలమగ్నీన్పరిచచారీన్మా త్వాగ్నయః పరిప్రవోచన్ప్రబ్రూహ్యస్మా ఇతి తస్మై హాప్రోచ్యైవ ప్రవాసాఞ్చక్రే ॥ ౨ ॥
తమ్ ఆచార్యం జాయా ఉవాచ — తప్తో బ్రహ్మచారీ కుశలం సమ్యక్ అగ్నీన్ పరిచచారీత్ పరిచరితవాన్ ; భగవాంశ్చ అగ్నిషు భక్తం న సమావర్తయతి ; అతః అస్మద్భక్తం న సమావర్తయతీతి జ్ఞాత్వా త్వామ్ అగ్నయః మా పరిప్రవోచన్ గర్హాం తవ మా కుర్యుః ; అతః ప్రబ్రూహి అస్మై విద్యామిష్టామ్ ఉపకోసలాయేతి । తస్మై ఎవం జాయయా ఉక్తోఽపి హ అప్రోచ్యైవ అనుక్త్వైవ కిఞ్చిత్ప్రవాసాఞ్చక్రే ప్రవసితవాన్ ॥
స హ వ్యాధినానశితుం దధ్రే తమాచార్యజాయోవాచ బ్రహ్మచారిన్నశాన కిం ను నాశ్నాసీతి స హోవాచ బహవ ఇమేఽస్మిన్పురుషే కామా నానాత్యయా వ్యాధిభిః ప్రతిపూర్ణోఽస్మి నాశిష్యామీతి ॥ ౩ ॥
స హ ఉపకోసలః వ్యాధినా మానసేన దుఃఖేన అనశితుమ్ అనశనం కర్తుం దధ్రే ధృతవాన్మనః । తం తూష్ణీమగ్న్యాగారేఽవస్థితమ్ ఆచార్యజాయోవాచ — హే బ్రహ్మచారిన్ అశాన భుఙ్క్ష్వ, కిం ను కస్మాన్ను కారణాన్నాశ్నాసి ? ఇతి । స హ ఉవాచ — బహవః అనేకేఽస్మిన్పురుషేఽకృతార్థే ప్రాకృతే కామాః ఇచ్ఛాః కర్తవ్యం ప్రతి నానా అత్యయః అతిగమనం యేషాం వ్యాధీనాం కర్తవ్యచిన్తానాం తే నానాత్యయాః వ్యాధయః కర్తవ్యతాప్రాప్తినిమిత్తాని చిత్తదుఃఖానీత్యర్థః ; తైః ప్రతిపూర్ణోఽస్మి ; అతో నాశిష్యామీతి ॥
అథ హాగ్నయః సమూదిరే తప్తో బ్రహ్మచారీ కుశలం నః పర్యచారీద్ధన్తాస్మై ప్రబ్రవామేతి తస్మై హోచుః ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి ॥ ౪ ॥
ఉక్త్వా తూష్ణీమ్భూతే బ్రహ్మచారిణి, అథ హ అగ్నయః శుశ్రూషయావర్జితాః కారుణ్యావిష్టాః సన్తః త్రయోఽపి సమూదిరే సమ్భూయోక్తవన్తః — హన్త ఇదానీమ్ అస్మై బ్రహ్మచారిణే అస్మద్భక్తాయ దుఃఖితాయ తపస్వినే శ్రద్దధానాయ సర్వేఽనుశాస్మః అనుప్రబ్రవామ బ్రహ్మవిద్యామ్ , ఇతి ఎవం సమ్ప్రధార్య, తస్మై హ ఊచుః ఉక్తవన్తః — ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి ॥
స హోవాచ విజానామ్యహం యత్ప్రాణో బ్రహ్మ కం చ తు ఖం చ న విజానామీతి తే హోచుర్యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమితి ప్రాణం చ హాస్మై తదాకాశం చోచుః ॥ ౫ ॥
స హ ఉవాచ బ్రహ్మచారీ — విజానామ్యహం యద్భవద్భిరుక్తం ప్రసిద్ధపదార్థకత్వాత్ప్రాణో బ్రహ్మేతి, సః యస్మిన్సతి జీవనం యదపగమే చ న భవతి, తస్మిన్వాయువిశేషే లోకే రూఢః ; అతః యుక్తం బ్రహ్మత్వం తస్య ; తేన ప్రసిద్ధపదార్థకత్వాద్విజానామ్యహం యత్ప్రాణో బ్రహ్మేతి । కం చ తు ఖం చ న విజానామీతి । నను కఙ్ఖంశబ్దయోరపి సుఖాకాశవిషయత్వేన ప్రసిద్ధపదార్థకత్వమేవ, కస్మాద్బ్రహ్మచారిణోఽజ్ఞానమ్ ? నూనమ్ , సుఖస్య కంశబ్దవాచ్యస్య క్షణప్రధ్వంసిత్వాత్ ఖంశబ్దవాచ్యస్య చ ఆకాశస్యాచేతనస్య కథం బ్రహ్మత్వమితి, మన్యతే ; కథం చ భగవతాం వాక్యమప్రమాణం స్యాదితి ; అతో న విజానామీత్యాహ । తమ్ ఎవముక్తవన్తం బ్రహ్మచారిణం తే హ అగ్నయ ఊచుః — యద్వావ యదేవ వయం కమ్ అవోచామ, తదేవ ఖమ్ ఆకాశమ్ , ఇత్యేవం ఖేన విశేష్యమాణం కం విషయేన్ద్రియసంయోగజాత్సుఖాన్నివర్తితం స్యాత్ — నీలేనేవ విశేష్యమాణముత్పలం రక్తాదిభ్యః । యదేవ ఖమ్ ఇత్యాకాశమవోచామ, తదేవ చ కం సుఖమితి జానీహి । ఎవం చ సుఖేన విశేష్యమాణం ఖం భౌతికాదచేతనాత్ఖాన్నివర్తితం స్యాత్ — నీలోత్పలవదేవ । సుఖమాకాశస్థం నేతరల్లౌకికమ్ , ఆకాశం చ సుఖాశ్రయం నేతరద్భౌతికమిత్యర్థః । నన్వాకాశం చేత్ సుఖేన విశేషయితుమిష్టమ్ , అస్త్వన్యతరదేవ విశేషణమ్ — యద్వావ కం తదేవ ఖమ్ ఇతి, అతిరిక్తమితరత్ ; యదేవ ఖం తదేవ కమితి పూర్వవిశేషణం వా ; నను సుఖాకాశయోరుభయోరపి లౌకికసుఖాకాశాభ్యాం వ్యావృత్తిరిష్టేత్యవోచామ । సుఖేన ఆకాశే విశేషితే వ్యావృత్తిరుభయోరర్థప్రాప్తైవేతి చేత్ , సత్యమేవమ్ ; కిన్తు సుఖేన విశేషితస్యైవ ఆకాశస్య ధ్యేయత్వం విహితమ్ ; న త్వాకాశగుణస్య విశేషణస్య శుఖస్య ధ్యేయత్వం విహితం స్యాత్ , విశేషణోపాదానస్య విశేష్యనియన్తృత్వేనైవోపక్షయాత్ । అతః ఖేన సుఖమపి విశేష్యతే ధ్యేయత్వాయ । కుతశ్చైతన్నిశ్చీయతే ? కంశబ్దస్యాపి బ్రహ్మశబ్దసమ్బన్ధాత్ కం బ్రహ్మేతి । యది హి సుఖగుణవిశిష్టస్య ఖస్య ధ్యేయత్వం వివక్షితం స్యాత్ , కం ఖం బ్రహ్మేతి బ్రూయుః అగ్నయః ప్రథమమ్ । న చైవముక్తవన్తః । కిం తర్హి ? కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి । అతః బ్రహ్మచారిణో మోహాపనయనాయ కఙ్ఖంశబ్దయోరితరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వనిర్దేశో యుక్త ఎవ యద్వావ కమిత్యాదిః । తదేతదగ్నిభిరుక్తం వాక్యార్థమస్మద్బోధాయ శ్రుతిరాహ — ప్రాణం చ హ అస్మై బ్రహ్మాచరిణే, తస్య ఆకాశః తదాకాశః, ప్రాణస్య సమ్బన్ధీ ఆశ్రయత్వేన హార్ద ఆకాశ ఇత్యర్థః, సుఖగుణవత్త్వనిర్దేశాత్ ; తం చ ఆకాశం సుఖగుణవిశిష్టం బ్రహ్మ తత్స్థం చ ప్రాణం బ్రహ్మసమ్పర్కాదేవ బ్రహ్మేత్యుభయం ప్రాణం చ ఆకాశం చ సముచ్చిత్య బ్రహ్మణీ ఊచుః అగ్నయ ఇతి ॥
ఇతి దశమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఎకాదశః ఖణ్డః
అథ హైనం గార్హపత్యోఽనుశశాస పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్య ఇతి య ఎష ఆదిత్యే పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి స ఎవాహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
సమ్భూయాగ్నయః బ్రహ్మచారిణే బ్రహ్మ ఉక్తవన్తః । అథ అనన్తరం ప్రత్యేకం స్వస్వవిషయాం విద్యాం వక్తుమారేభిరే । తత్ర ఆదౌ ఎనం బ్రహ్మచారిణం గార్హపత్యః అగ్నిః అనుశశాస — పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్య ఇతి మమైతాశ్చతస్రస్తనవః । తత్ర య ఆదిత్యే ఎష పురుషో దృశ్యతే, సోఽహమస్మి గార్హపత్యోఽగ్నిః, యశ్చ గార్హపత్యోఽగ్నిః స ఎవాహమాదిత్యే పురుషోఽస్మి, ఇతి పునః పరావృత్త్యా స ఎవాహమస్మీతి వచనమ్ । పృథివ్యన్నయోరివ భోజ్యత్వలక్షణయోః సమ్బన్ధో న గార్హపత్యాదిత్యయోః । అత్తృత్వపక్తృత్వప్రకాశనధర్మా అవిశిష్టా ఇత్యతః ఎకత్వమేవానయోరత్యన్తమ్ । పృథివ్యన్నయోస్తు భోజ్యత్వేన ఆభ్యాం సమ్బన్ధః ॥
స య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తేఽపహతే పాపకృత్యాం లోకీ భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి నాస్యావరపురుషాః క్షీయన్త ఉప వయం తం భుఞ్జామోఽస్మిꣳశ్చ లోకేఽముష్మిꣳశ్చ య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే ॥ ౨ ॥
స యః కశ్చిత్ ఎవం యథోక్తం గార్హపత్యమగ్నిమ్ అన్నాన్నాదత్వేన చతుర్ధా ప్రవిభక్తమ్ ఉపాస్తే, సోఽపహతే వినాశయతి పాపకృత్యాం పాపం కర్మ । లోకీ లోకవాంశ్చాస్మదీయేన లోకేనాగ్నేయేన తద్వాన్భవతి యథా వయమ్ । ఇహ చ లోకే సర్వం వర్షశతమ్ ఆయురేతి ప్రాప్నోతి । జ్యోక్ ఉజ్జ్వలం జీవతి నాప్రఖ్యాత ఇత్యేతత్ । న చ అస్య అవరాశ్చ తే పురుషాశ్చ అస్య విదుషః సన్తతిజా ఇత్యర్థః, న క్షీయన్తే సన్తత్యుచ్ఛేదో న భవతీత్యర్థః । కిం చ తం వయమ్ ఉపభుఞ్జామః పాలయామః అస్మింశ్చ లోకే జీవన్తమ్ అముష్మింశ్చ పరలోకే । య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే, యథోక్తం తస్య తత్ఫలమిత్యర్థః ॥
ఇతి ఎకాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ద్వాదశః ఖణ్డః
అథ హైనమన్వాహార్యపచనోఽనుశశాసాపో దిశో నక్షత్రాణి చన్ద్రమా ఇతి య ఎష చన్ద్రమసి పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి స ఎవాహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
స య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తేఽపహతే పాపకృత్యాం లోకీ భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి నాస్యావరపురుషాః క్షీయన్త ఉప వయం తం భుఞ్జామోఽస్మిꣳశ్చ లోకేఽముష్మిꣳశ్చ య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే ॥ ౨ ॥
అథ హ ఎనమ్ అన్వాహార్యపచనః అనుశశాస దక్షిణాగ్నిః — ఆపో దిశో నక్షత్రాణి చన్ద్రమా ఇత్యేతా మమ చతస్రస్తనవః చతుర్ధా అహమన్వాహార్యపచనే ఆత్మానం ప్రవిభజ్యావస్థితః । తత్ర య ఎష చన్ద్రమసి పురుషో దృశ్యతే, సోఽహమస్మి, స ఎవాహమస్మీతి పూర్వవత్ । అన్నసమ్బన్ధాజ్జ్యోతిష్ట్వసామాన్యాచ్చ అన్వాహార్యపచనచన్ద్రమసోరేకత్వం దక్షిణదిక్సమ్బన్ధాచ్చ । అపాం నక్షత్రాణాం చ పూర్వవదన్నత్వేనైవ సమ్బన్ధః, నక్షత్రాణాం చన్ద్రమసో భోగ్యత్వప్రసిద్ధేః । అపామన్నోత్పాదకత్వాదన్నత్వం దక్షిణాగ్నేః — పృథివీవద్గార్హపత్యస్య । సమానమన్యత్ ॥
ఇతి ద్వాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
చతుర్దశః ఖణ్డః
తే హోచురుపకోసలైషా సోమ్య తేఽస్మద్విద్యాత్మవిద్యా చాచార్యస్తు తే గతిం వక్తేత్యాజగామ హాస్యాచార్యస్తమాచార్యోఽభ్యువాదోపకోసల౩ ఇతి ॥ ౧ ॥
తే పునః సమ్భూయోచుః హ — ఉపకోసల ఎషా సోమ్య తే తవ అస్మద్విద్యా అగ్నివిద్యేత్యర్థః ; ఆత్మవిద్యా పూర్వోక్తా ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి చ ; ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా విద్యాఫలప్రాప్తయే ఇత్యుక్త్వా ఉపరేమురగ్నయః । ఆజగామ హ అస్య ఆచార్యః కాలేన । తం చ శిష్యమ్ ఆచార్యో అభ్యువాద ఉపకోసల౩ ఇతి ॥
భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ బ్రహ్మవిద ఇవ సోమ్య తే ముఖం భాతి కో ను త్వానుశశాసేతి కో ను మానుశిష్యాద్భో ఇతీహాపేవ నిహ్నుత ఇమే నూనమీదృశా అన్యాదృశా ఇతీహాగ్నీనభ్యూదే కిం ను సోమ్య కిల తేఽవోచన్నితి ॥ ౨ ॥
ఇదమితి హ ప్రతిజజ్ఞే లోకాన్వావ కిల సోమ్య తేఽవోచన్నహం తు తే తద్వక్ష్యామి యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యత ఇతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ ॥ ౩ ॥
భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ । బ్రహ్మవిద ఇవ సోమ్య తే ముఖం ప్రసన్నం భాతి కో ను త్వా అనుశశాస ఇత్యుక్తః ప్రత్యాహ — కో ను మా అనుశిష్యాత్ అనుశాసనం కుర్యాత్ భో భగవన్ త్వయి ప్రోషితే, ఇతి ఇహ అప ఇవ నిహ్నుతే అపనిహ్నుత ఇవేతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః, న చ అపనిహ్నుతే, న చ యథావదగ్నిభిరుక్తం బ్రవీతీత్యభిప్రాయః । కథమ్ ? ఇమే అగ్నయః మయా పరిచరితాః ఉక్తవన్తః నూనమ్ , యతస్త్వాం దృష్ట్వా వేపమానా ఇవ ఈదృశా దృశ్యన్తే పూర్వమన్యాదృశాః సన్తః, ఇతి ఇహ అగ్నీన్ అభ్యూదే అభ్యుక్తవాన్ కాక్వా అగ్నీన్దర్శయన్ । కిం ను సోమ్య కిల తే తుభ్యమ్ అవోచన్ అగ్నయః ? ఇతి, పృష్టః ఇత్యేవమ్ ఇదముక్తవన్తః ఇత్యేవం హ ప్రతిజజ్ఞే ప్రతిజ్ఞాతవాన్ ప్రతీకమాత్రం కిఞ్చిత్ , న సర్వం యథోక్తమగ్నిభిరుక్తమవోచత్ । యత ఆహ ఆచార్యః — లోకాన్వావ పృథివ్యాదీన్ హే సోమ్య కిల తే అవోచన్ , న బ్రహ్మ సాకల్యేన । అహం తు తే తుభ్యం తద్బ్రహ్మ యదిచ్ఛసి త్వం శ్రోతుం వక్ష్యామి, శృణు తస్య మయోచ్యమానస్య బ్రహ్మణో జ్ఞానమాహాత్మ్యమ్ — యథా పుష్కరపలాశే పద్మపత్రే ఆపో న శ్లిష్యన్తే, ఎవం యథా వక్ష్యామి బ్రహ్మ, ఎవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే న సమ్బధ్యతే ఇతి । ఎవముక్తవతి ఆచార్యే ఆహ ఉపకోసలః — బ్రవీతు మే భగవానితి । తస్మై హ ఉవాచ ఆచార్యః ॥
ఇతి చతుర్దశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
షోడశః ఖణ్డః
రహస్యప్రకరణే ప్రసఙ్గాత్ ఆరణ్యకత్వసామాన్యాచ్చ యజ్ఞే క్షత ఉత్పన్నే వ్యాహృతయః ప్రాయశ్చిత్తార్థా విధాతవ్యాః, తదభిజ్ఞస్య చ ఋత్విజో బ్రహ్మణో మౌనమిత్యత ఇదమారభ్యతే —
ఎష హ వై యజ్ఞో యోఽయం పవత ఎష హ యన్నిదం సర్వం పునాతి యదేష యన్నిదం సర్వం పునాతి తస్మాదేష ఎవ యజ్ఞస్తస్య మనశ్చ వాక్చ వర్తనీ ॥ ౧ ॥
ఎష వై ఎష వాయుః యోఽయం పవతే అయం యజ్ఞః । హ వై ఇతి ప్రసిద్ధార్థావద్యోతకౌ నిపాతౌ । వాయుప్రతిష్ఠో హి యజ్ఞః ప్రసిద్ధః శ్రుతిషు, ‘స్వాహరా వాతేధాః’ ‘అయం వై యజ్ఞో యోఽయం పవతే’ (ఐ. బ్రా. ౨౫ । ౮) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । వాత ఎవ హి చలనాత్మకత్వాత్క్రియాసమవాయీ, ‘వాత ఎవ యజ్ఞస్యారమ్భకో వాతః ప్రతిష్ఠా’ ఇతి చ శ్రవణాత్ । ఎష హ యన్ గచ్ఛన్ చలన్ ఇదం సర్వం జగత్ పునాతి పావయతి శోధయతి । న హి అచలతః శుద్ధిరస్తి । దోషనిరసనం చలతో హి దృష్టం న స్థిరస్య । యత్ యస్మాచ్చ యన్ ఎష ఇదం సర్వం పునాతి, తస్మాదేష ఎవ యజ్ఞః యత్పునాతీతి । తస్యాస్యైవం విశిష్టస్య యజ్ఞస్య వాక్చ మన్త్రోచ్చారణే వ్యాపృతా, మనశ్చ యథాభూతార్థజ్ఞానే వ్యాపృతమ్ , తే ఎతే వాఙ్మనసే వర్తనీ మార్గౌ, యాభ్యాం యజ్ఞస్తాయమానః ప్రవర్తతే తే వర్తనీ ; ‘ప్రాణాపానపరిచలనవత్యా హి వాచశ్చిత్తస్య చోత్తరోత్తరక్రమో యద్యజ్ఞః’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ । అతో వాఙ్మనసాభ్యాం యజ్ఞో వర్తత ఇతి వాఙ్మనసే వర్తనీ ఉచ్యేతే యజ్ఞస్య ॥
తయోరన్యతరాం మనసా సంస్కరోతి బ్రహ్మా వాచా హోతాధ్వర్యురుద్గాతాన్యతరాం స యత్రోపాకృతే ప్రాతరనువాకే పురా పరిధానీయాయా బ్రహ్మా వ్యవదతి ॥ ౨ ॥
అన్యతరామేవ వర్తనీꣳ సꣳస్కరోతి హీయతేఽన్యతరా స యథైకపాద్వ్రజన్‌రథో వైకేన చక్రేణ వర్తమానో రిష్యత్యేవమస్య యజ్ఞో రిష్యతి యజ్ఞం రిష్యన్తం యజమానోఽనురిష్యతి స ఇష్ట్వా పాపీయాన్భవతి ॥ ౩ ॥
తయోః వర్తన్యోః అన్యతరాం వర్తనీం మనసా వివేకజ్ఞానవతా సంస్కరోతి బ్రహ్మా ఋత్విక్ , వాచా వర్తన్యా హోతాధ్వర్యురుద్గాతా ఇత్యేతే త్రయోఽపి ఋత్విజః అన్యతరాం వాగ్లక్షణాం వర్తనీం వాచైవ సంస్కుర్వన్తి । తత్రైవం సతి వాఙ్మనసే వర్తనీ సంస్కార్యే యజ్ఞే । అథ స బ్రహ్మా యత్ర యస్మిన్కాలే ఉపాకృతే ప్రారబ్ధే ప్రాతరనువాకే శస్త్రే, పురా పూర్వం పరిధానీయాయా ఋచః బ్రహ్మా ఎతస్మిన్నన్తరే కాలే వ్యవదతి మౌనం పరిత్యజతి యది, తదా అన్యతరామేవ వాగ్వర్తనీం సంస్కరోతి । బ్రహ్మణా సంస్క్రియమాణా మనోవర్తనీ హీయతే వినశ్యతి ఛిద్రీభవతి అన్యతరా ; స యజ్ఞః వాగ్వర్తన్యైవ అన్యతరయా వర్తితుమశక్నువన్ రిష్యతి । కథమివేతి, ఆహ — స యథైకపాత్ పురుషః వ్రజన్ గచ్ఛన్నధ్వానం రిష్యతి, రథో వైకేన చక్రేణ వర్తమానో గచ్ఛన్ రిష్యతి, ఎవమస్య యజమానస్య కుబ్రహ్మణా యజ్ఞో రిష్యతి వినశ్యతి । యజ్ఞం రిష్యన్తం యజమానోఽనురిష్యతి । యజ్ఞప్రాణో హి యజమానః । అతో యుక్తో యజ్ఞరేషే రేషస్తస్య । సః తం యజ్ఞమిష్ట్వా తాదృశం పాపీయాన్ పాపతరో భవతి ॥
అథ యత్రోపాకృతే ప్రాతరనువాకే న పురా పరిధానీయాయా బ్రహ్మా వ్యవదత్యుభే ఎవ వర్తనీ సంస్కుర్వన్తి న హీయతేఽన్యతరా ॥ ౪ ॥
స యథోభయపాద్వ్రజన్‌రథో వోభాభ్యాం చక్రాభ్యాం వర్తమానః ప్రతితిష్ఠత్యేవమస్య యజ్ఞః ప్రతితిష్ఠతి యజ్ఞం ప్రతితిష్ఠన్తం యజమానోఽనుప్రతితిష్ఠతి స ఇష్ట్వా శ్రేయాన్భవతి ॥ ౫ ॥
అథ పునః యత్ర బ్రహ్మా విద్వాన్ మౌనం పరిగృహ్య వాగ్విసర్గమకుర్వన్ వర్తతే యావత్పరిధానీయాయా న వ్యవదతి, తథైవ సర్వర్త్విజః, ఉభే ఎవ వర్తనీ సంస్కుర్వన్తి న హీయతేఽన్యతరాపి । కిమివేత్యాహ పూర్వోక్తవిపరీతౌ దృష్టాన్తౌ । ఎవమస్య యజమానస్య యజ్ఞః స్వవర్తనీభ్యాం వర్తమానః ప్రతితిష్ఠతి స్వేన ఆత్మనావినశ్యన్వర్తత ఇత్యర్థః । యజ్ఞం ప్రతితిష్ఠన్తం యజమానోఽనుప్రతితిష్ఠతి । సః యజమానః ఎవం మౌనవిజ్ఞానవద్బ్రహ్మోపేతం యజ్ఞమిష్ట్వా శ్రేయాన్భవతి శ్రేష్ఠో భవతీత్యర్థః ॥
ఇతి షోడశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
సప్తదశః ఖణ్డః
అత్ర బ్రహ్మణో మౌనం విహితమ్ , తద్రేషే బ్రహ్మత్వకర్మణి చ అథాన్యస్మింశ్చ హౌత్రాదికర్మరేషే వ్యాహృతిహోమః ప్రాయశ్చిత్తమితి తదర్థం వ్యాహృతయో విధాతవ్యా ఇత్యాహ —
ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్తేషాం తప్యమానానాం రసాన్ప్రావృహదగ్నిం పృథివ్యా వాయుమన్తరిక్షాదాదిత్యం దివః ॥ ౧ ॥
ప్రజాపతిః లోకానభ్యతపత్ లోకానుద్దిశ్య తత్ర సారజిఘృక్షయా ధ్యానలక్షణం తపశ్చచార । తేషాం తప్యమానానాం లోకానాం రసాన్ సారరూపాన్ప్రావృహత్ ఉద్ధృతవాన్ జగ్రాహేత్యర్థః । కాన్ ? అగ్నిం రసం పృథివ్యాః, వాయుమన్తరిక్షాత్ , ఆదిత్యం దివః ॥
స ఎతాస్తిస్రో దేవతా అభ్యతపత్తాసాం తప్యమానానాꣳ రసాన్ప్రావృహదగ్నేర్‌ఋచో వాయోర్యజూంషి సామాన్యాదిత్యాత్ ॥ ౨ ॥
పునరప్యేవమేవాగ్న్యాద్యాః స ఎతాస్తిస్రో దేవతా ఉద్దిశ్య అభ్యతపత్ । తతోఽపి సారం రసం త్రయీవిద్యాం జగ్రాహ ॥
స ఎతాం త్రయీం విద్యామభ్యతపత్తస్యాస్తప్యమానాయా రసాన్ప్రావృహద్భూరిత్యృగ్భ్యో భువరితి యజుర్భ్యః స్వరితి సామభ్యః ॥ ౩ ॥
తద్యదృక్తో రిష్యేద్భూః స్వాహేతి గార్హపత్యే జుహుయాదృచామేవ తద్రసేనర్చాం వీర్యేణర్చాం యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి ॥ ౪ ॥
స ఎతాం పునరభ్యతపత్ త్రయీం విద్యామ్ । తస్యాస్తప్యమానాయా రసం భూరితి వ్యాహృతిమ్ ఋగ్భ్యో జగ్రాహ ; భువరితి వ్యాహృతిం యజుర్భ్యః ; స్వరితి వ్యాహృతిం సామభ్యః । అత ఎవ లోకదేవవేదరసా మహావ్యాహృతయః । అతః తత్ తత్ర యజ్ఞే యది ఋక్తః ఋక్సమ్బన్ధాదృఙ్నిమిత్తం రిష్యేత్ యజ్ఞః క్షతం ప్రాప్నుయాత్ , భూః స్వాహేతి గార్హపత్యే జుహుయాత్ । సా తత్ర ప్రాయశ్చిత్తిః । కథమ్ ? ఋచామేవ, తదితి క్రియావిశేషణమ్ , రసేన ఋచాం విర్యేణ ఓజసా ఋచాం యజ్ఞస్య ఋక్సమ్బన్ధినో యజ్ఞస్య విరిష్టం విచ్ఛిన్నం క్షతరూపముత్పన్నం సన్దధాతి ప్రతిసన్ధత్తే ॥
స యది యజుష్టో రిష్యేద్భువః స్వాహేతి దక్షిణాగ్నౌ జుహుయాద్యజుషామేవ తద్రసేన యజుషాం వీర్యేణ యజుషాం యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి ॥ ౫ ॥
అథ యది సామతో రిష్యేత్స్వః స్వాహేత్యాహవనీయే జుహుయాత్సామ్నామేవ తద్రసేన సామ్నాం వీర్యేణ సామ్నాం యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి ॥ ౬ ॥
అథ యది యజుష్టో యజుర్నిమిత్తం రిష్యేత్ , భువః స్వాహేతి దక్షిణాగ్నౌ జుహుయాత్ । తథా సామనిమిత్తే రేషే స్వః స్వాహేత్యాహవనీయే జుహుయాత్ । తథా పూర్వవద్యజ్ఞం సన్దధాతి । బ్రహ్మనిమిత్తే తు రేషే త్రిష్వగ్నిషు తిసృభిర్వ్యాహృతిభిర్జుహుయాత్ । త్రయ్యా హి విద్యాయాః స రేషః, ‘అథ కేన బ్రహ్మత్వమిత్యనయైవ త్రయ్యా విద్యయా’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః । న్యాయాన్తరం వా మృగ్యం బ్రహ్మత్వనిమిత్తే రేషే ॥
తద్యథా లవణేన సువర్ణం సన్దధ్యాత్సువర్ణేన రజతం రజతేన త్రపు త్రపుణా సీసం సీసేన లోహం లోహేన దారు దారు చర్మణా ॥ ౭ ॥
ఎవమేషాం లోకానామాసాం దేవతానామస్యాస్త్రయ్యా విద్యాయా వీర్యేణ యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి భేషజకృతో హ వా ఎష యజ్ఞో యత్రైవంవిద్బ్రహ్మా భవతి ॥ ౮ ॥
తద్యథా లవణేన సువర్ణం సన్దధ్యాత్ । క్షారేణ టఙ్కణాదినా ఖరే మృదుత్వకరం హి తత్ । సువర్ణేన రజతమశక్యసన్ధానం సన్దధ్యాత్ । రజతేన తథా త్రపు, త్రపుణా సీసమ్ , సీసేన లోహమ్ , లోహేన దారు, దారు చర్మణా చర్మబన్ధనేన । ఎవమేషాం లోకానామాసాం దేవతానామస్యాస్త్రయ్యా విద్యాయా వీర్యేణ రసాఖ్యేనౌజసా యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి । భేషజకృతో హ వా ఎష యజ్ఞః — రోగార్త ఇవ పుమాంశ్చికిత్సకేన సుశిక్షితేన ఎష యజ్ఞో భవతి । కోఽసౌ ? యత్ర యస్మిన్యజ్ఞే ఎవంవిత్ యథోక్తవ్యాహృతిహోమప్రాయశ్చిత్తవిత్ బ్రహ్మా ఋత్విగ్భవతి స యజ్ఞ ఇత్యర్థః ॥
ఎష హ వా ఉదక్ప్రవణో యజ్ఞో యత్రైవంవిద్బ్రహ్మా భవత్యేవంవిదం హ వా ఎషా బ్రహ్మాణమనుగాథా యతో యత ఆవర్తతే తత్తద్గచ్ఛతి ॥ ౯ ॥
కిం చ, ఎష హ వా ఉదక్ప్రవణ ఉదఙ్నిమ్నో దక్షిణోచ్ఛ్రాయో యజ్ఞో భవతి ; ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తిహేతురిత్యర్థః । యత్రైవంవిద్బ్రహ్మా భవతి । ఎవంవిదం హ వై బ్రహ్మాణమ్ ఋత్విజం ప్రతి ఎషా అనుగాథా బ్రహ్మణః స్తుతిపరా — యతో యత ఆవర్తతే కర్మ ప్రదేశాత్ ఋత్విజాం యజ్ఞః క్షతీభవన్ , తత్తద్యజ్ఞస్య క్షతరూపం ప్రతిసన్దధత్ ప్రాయశ్చిత్తేన గచ్ఛతి పరిపాలయతీత్యేతత్ ॥
మానవో బ్రహ్మైవైక ఋత్విక్కురూనశ్వాభిరక్షత్యేవంవిద్ధ వై బ్రహ్మా యజ్ఞం యజమానం సర్వాంశ్చర్త్విజోఽభిరక్షతి తస్మాదేవంవిదమేవ బ్రహ్మాణం కుర్వీత నానేవంవిదం నానేవంవిదమ్ ॥ ౧౦ ॥
మానవో బ్రహ్మా మౌనాచరణాన్మననాద్వా జ్ఞానవత్త్వాత్ ; తతో బ్రహ్మైవైకః ఋత్విక్ కురూన్ కర్తౄన్ — యోద్ధౄనారూఢానశ్వా బడబా యథా అభిరక్షతి, ఎవంవిత్ హ వై బ్రహ్మా యజ్ఞం యజమానం సర్వాంశ్చ ఋత్విజోఽభిరక్షతి, తత్కృతదోషాపనయనాత్ । యత ఎవం విశిష్టో బ్రహ్మా విద్వాన్ , తస్మాదేవంవిదమేవ యథోక్తవ్యాహృత్యాదివిదం బ్రహ్మాణం కుర్వీత, నానేవంవిదం కదాచనేతి । ద్విరభ్యాసోఽధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థః ॥
ఇతి సప్తదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ఛాన్దోగ్యోపనిషద్భాష్యే చతుర్థోఽధ్యాయః సమాప్తః ॥