श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

సప్తమోఽధ్యాయః

ప్రథమః ఖణ్డః

పరమార్థతత్త్వోపదేశప్రధానపరః షష్ఠోఽధ్యాయః సదాత్మైకత్వనిర్ణయపరతయైవోపయుక్తః । న సతోఽర్వాగ్వికారలక్షణాని తత్త్వాని నిర్దిష్టానీత్యతస్తాని నామాదీని ప్రాణాన్తాని క్రమేణ నిర్దిశ్య తద్ద్వారేణాపి భూమాఖ్యం నిరతిశయం తత్త్వం నిర్దేక్ష్యామి — శాఖాచన్ద్రదర్శనవత్ , ఇతీమం సప్తమం ప్రపాఠకమారభతే ; అనిర్దిష్టేషు హి సతోఽర్వాక్తత్త్వేషు సన్మాత్రే చ నిర్దిష్టే అన్యదప్యవిజ్ఞాతం స్యాదిత్యాశఙ్కా కస్యచిత్స్యాత్ , సా మా భూదితి వా తాని నిర్దిదిక్షతి ; అథవా సోపానారోహణవత్ స్థూలాదారభ్య సూక్ష్మం సూక్ష్మతరం చ బుద్ధివిషయం జ్ఞాపయిత్వా తదతిరిక్తే స్వారాజ్యేఽభిషేక్ష్యామీతి నామాదీని నిర్దిదిక్షతి ; అథవా నామాద్యుత్తరోత్తరవిశిష్టాని తత్త్వాని అతితరాం చ తేషాముత్కృష్టతమం భూమాఖ్యం తత్త్వమితి తత్స్తుత్యర్థం నామాదీనాం క్రమేణోపన్యాసః । ఆఖ్యాయికా తు పరవిద్యాస్తుత్యర్థా । కథమ్ ? నారదో దేవర్షిః కృతకర్తవ్యః సర్వవిద్యోఽపి సన్ అనాత్మజ్ఞత్వాత్ శుశోచైవ, కిము వక్తవ్యమ్ అన్యోఽల్పవిజ్జన్తుః అకృతపుణ్యాతిశయోఽకృతార్థ ఇతి ; అథవా నాన్యదాత్మజ్ఞానాన్నిరతిశయశ్రేయఃసాధనమస్తీత్యేతత్ప్రదర్శనార్థం సనత్కుమారనారదాఖ్యాయికా ఆరభ్యతే, యేన సర్వవిజ్ఞానసాధనశక్తిసమ్పన్నస్యాపి నారదస్య దేవర్షేః శ్రేయో న బభూవ, యేనోత్తమాభిజనవిద్యావృత్తసాధనశక్తిసమ్పత్తినిమిత్తాభిమానం హిత్వా ప్రాకృతపురుషవత్ సనత్కుమారముపససాద శ్రేయఃసాధనప్రాప్తయే ; అతః ప్రఖ్యాపితం భవతి నిరతిశయశ్రేయఃప్రాప్తిసాధనత్వమాత్మవిద్యాయా ఇతి ॥

అధీహి భగవ ఇతి హోపససాద సనత్కుమారం నారదస్తꣳ హోవాచ యద్వేత్థ తేన మోపసీద తతస్య ఊర్ధ్వం వక్ష్యామీతి స హోవాచ ॥ ౧ ॥

అధీహి అధీష్వ భగవః భగవన్నితి హ కిల ఉపససాద । అధీహి భగవ ఇతి మన్‍త్రః । సనత్కుమారం యోగీశ్వరం బ్రహ్మిష్ఠం నారదః ఉపసన్నవాన్ । తం న్యాయతః ఉపసన్నం హ ఉవాచ — యదాత్మవిషయే కిఞ్చిద్వేత్థ తేన తత్ప్రఖ్యాపనేన మాముపసీద ఇదమహం జానే ఇతి, తతః అహం భవతః విజ్ఞానాత్ తే తుభ్యమ్ ఊర్ధ్వం వక్ష్యామి, ఇత్యుక్తవతి స హ ఉవాచ నారదః ॥

ఋగ్వేదం భగవోఽధ్యేమి యజుర్వేదꣳ సామవేదమాథర్వణం చతుర్థమితిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదానాం వేదం పిత్ర్యꣳ రాశిం దైవం నిధిం వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం భూతవిద్యాం క్షత్త్రవిద్యాం నక్షత్రవిద్యాꣳ సర్పదేవజనవిద్యామేతద్భగవోఽధ్యేమి ॥ ౨ ॥

ఋగ్వేదం భగవః అధ్యేమి స్మరామి, ‘యద్వేత్థ’ ఇతి విజ్ఞానస్య పృష్టత్వాత్ । తథా యజుర్వేదం సామవేదమాథర్వణం చతుర్థం వేదం వేదశబ్దస్య ప్రకృతత్వాత్ ఇతిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదం వేదానాం భారతపఞ్చమానాం వేదం వ్యాకరణమిత్యర్థః । వ్యాకరణేన హి పదాదివిభాగశః ఋగ్వేదాదయో జ్ఞాయన్తే ; పిత్ర్యం శ్రాద్ధకల్పమ్ ; రాశిం గణితమ్ ; దైవమ్ ఉత్పాతజ్ఞానమ్ ; నిధిం మహాకాలాదినిధిశాస్త్రమ్ ; వాకోవాక్యం తర్కశాస్త్రమ్ ; ఎకాయనం నీతిశాస్త్రమ్ ; దేవవిద్యాం నిరుక్తమ్ ; బ్రహ్మణః ఋగ్యజుఃసామాఖ్యస్య విద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం శిక్షాకల్పచ్ఛన్దశ్చితయః ; భూతవిద్యాం భూతతన్‍త్రమ్ ; క్షత్రవిద్యాం ధనుర్వేదమ్ ; నక్షత్రవిద్యాం జ్యౌతిషమ్ ; సర్పదేవజనవిద్యాం సర్పవిద్యాం గారుడం దేవజనవిద్యాం గన్ధయుక్తినృత్యగీతవాద్యశిల్పాదివిజ్ఞానాని ; ఎతత్సర్వం హే భగవః అధ్యేమి ॥

సోఽహం భగవో మన్‍త్రవిదేవాస్మి నాత్మవిచ్ఛ్రుతం హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిదితి సోఽహం భగవః శోచామి తం మా భగవాఞ్ఛోకస్య పారం తారయత్వితి తం హోవాచ యద్వై కిఞ్చైతదధ్యగీష్ఠా నామైవైతత్ ॥ ౩ ॥

సోఽహం భగవః ఎతత్సర్వం జానన్నపి మన్‍త్రవిదేవాస్మి శబ్దార్థమాత్రవిజ్ఞానవానేవాస్మీత్యర్థః । సర్వో హి శబ్దః అభిధానమాత్రమ్ అభిధానం చ సర్వం మన్త్రేష్వన్తర్భవతి । మన్‍త్రవిదేవాస్మి మన్‍త్రవిత్కర్మవిదిత్యర్థః । ‘మన్త్రేషు కర్మాణి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౪ । ౧) ఇతి హి వక్ష్యతి । న ఆత్మవిత్ న ఆత్మానం వేద్మి । నన్వాత్మాపి మన్త్రైః ప్రకాశ్యత ఎవేతి కథం మన్‍త్రవిచ్చేత్ నాత్మవిత్ ? న, అభిధానాభిధేయభేదస్య వికారత్వాత్ । న చ వికార ఆత్మేష్యతే । నన్వాత్మాప్యాత్మశబ్దేన అభిధీయతే । న, ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧), ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । కథం తర్హి ‘ఆత్మైవాధస్తాత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౬ । ౧) ఇత్యాదిశబ్దాః ఆత్మానం ప్రత్యాయయన్తి ? నైష దోషః । దేహవతి ప్రత్యగాత్మని భేదవిషయే ప్రయుజ్యమానః శబ్దః దేహాదీనామాత్మత్వే ప్రత్యాఖ్యాయమానే యత్పరిశిష్టం సత్ , అవాచ్యమపి ప్రత్యాయయతి — యథా సరాజికాయాం దృశ్యమానాయాం సేనాయాం ఛత్రధ్వజపతాకాదివ్యవహితే అదృశ్యమానేఽపి రాజని ఎష రాజా దృశ్యత ఇతి భవతి శబ్దప్రయోగః ; తత్ర కోఽసౌ రాజేతి రాజవిశేషనిరూపణాయాం దృశ్యమానేతరప్రత్యాఖ్యానే అన్యస్మిన్నదృశ్యమానేఽపి రాజని రాజప్రతీతిర్భవేత్ — తద్వత్ । తస్మాత్సోఽహం మన్‍త్రవిత్ కర్మవిదేవాస్మి, కర్మకార్యం చ సర్వం వికార ఇతి వికారజ్ఞ ఎవాస్మి, న ఆత్మవిత్ న ఆత్మప్రకృతిస్వరూపజ్ఞ ఇత్యర్థః । అత ఎవోక్తమ్ ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి ; ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ । శ్రుతమాగమజ్ఞానమస్త్యేవ హి యస్మాత్ మే మమ భగవద్దౄశేభ్యో యుష్మత్సదృశేభ్యః తరతి అతిక్రమతి శోకం మనస్తాపమ్ అకృతార్థబుద్ధితామ్ ఆత్మవిత్ ఇతి ; అతః సోఽహమనాత్మవిత్త్వాత్ హే భగవః శోచామి అకృతార్థబుద్ధ్యా సన్తప్యే సర్వదా ; తం మా మాం శోకస్య శోకసాగరస్య పారమ్ అన్తం భగవాన్ తారయతు ఆత్మజ్ఞానోడుపేన కృతార్థబుద్ధిమాపాదయతు అభయం గమయత్విత్యర్థః । తమ్ ఎవముక్తవన్తం హ ఉవాచ — యద్వై కిఞ్చ ఎతదధ్యగీష్ఠాః అధీతవానసి, అధ్యయనేన తదర్థజ్ఞానముపలక్ష్యతే, జ్ఞాతవానసీత్యేతత్ , నామైవైతత్ , ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి శ్రుతేః ॥

నామ వా ఋగ్వేదో యజుర్వేదః సామవేద ఆథర్వణశ్చతుర్థ ఇతిహాసపురాణః పఞ్చమో వేదానాం వేదః పిత్ర్యో రాశిర్దైవో నిధిర్వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యా బ్రహ్మవిద్యా భూతవిద్యా క్షత్త్రవిద్యా నక్షత్రవిద్యా సర్పదేవజనవిద్యా నామైవైతన్నామోపాస్స్వేతి ॥ ౪ ॥

నామ వా ఋగ్వేదో యజుర్వేద ఇత్యాది నామైవైతత్ । నామోపాస్స్వ బ్రహ్మేతి బ్రహ్మబుద్ధ్యా — యథా ప్రతిమాం విష్ణుబుద్ధ్యా ఉపాస్తే, తద్వత్ ॥

స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావన్నామ్నో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో నామ్నో భూయ ఇతి నామ్నో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౫ ॥

స యస్తు నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే, తస్య యత్ఫలం భవతి, తచ్ఛృణు — యావన్నామ్నో గతం నామ్నో గోచరం తత్ర తస్మిన్ నామవిషయేఅస్య యథాకామచారః కామచరణం రాజ్ఞ ఇవ స్వవిషయే భవతి । యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఇత్యుపసంహారః । కిమస్తి భగవః నామ్నో భూయః అధికతరం యద్బ్రహ్మదృష్ట్యర్హమన్యదిత్యభిప్రాయః । సనత్కుమార ఆహ — నామ్నో వావ భూయః అస్త్యేవేతి । ఉక్తః ఆహ — యద్యస్తి తన్మే భగవాన్బ్రవీతు ఇతి ॥
ఇతి ప్రథమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయః ఖణ్డః

వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ వాగ్వా ఋగ్వేదం విజ్ఞాపయతి యజుర్వేదꣳ సామవేదమాథర్వణం చతుర్థమితిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదానాం వేదం పిత్ర్యꣳ రాశిం దైవం నిధిం వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం భూతవిద్యాం క్షత్రవిద్యాం సర్పదేవజనవిద్యాం దివం చ పృథివీం చ వాయుం చాకాశం చాపశ్చ తేజశ్చ దేవాꣳశ్చ మనుష్యాꣳశ్చ పశూꣳశ్చ వయాꣳసి చ తృణవనస్పతీఞ్శ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకం ధర్మం చాధర్మం చ సత్యం చానృతం చ సాధు చాసాధు చ హృదయజ్ఞం చాహృదయజ్ఞం చ యద్వై వాఙ్నాభవిష్యన్న ధర్మో నాధర్మో వ్యజ్ఞాపయిష్యన్న సత్యం నానృతం న సాధు నాసాధు న హృదయజ్ఞో నాహృదయజ్ఞో వాగేవైతత్సర్వం విజ్ఞాపయతి వాచముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

వాగ్వావ । వాగితి ఇన్ద్రియం జిహ్వామూలాదిష్వష్టసు స్థానేషు స్థితం వర్ణానామభివ్యఞ్జకమ్ । వర్ణాశ్చ నామేతి నామ్నో వాగ్భూయసీత్యుచ్యతే । కార్యాద్ధి కారణం భూయో దృష్టం లోకే — యథా పుత్రాత్పితా, తద్వత్ । కథం చ వాఙ్నామ్నో భూయసీతి, ఆహ — వాగ్వా ఋగ్వేదం విజ్ఞాపయతి — అయమ్ ఋగ్వేద ఇతి । తథా యజుర్వేదమిత్యాది సమానమ్ । హృదయజ్ఞం హృదయప్రియమ్ ; తద్విపరీతమహృదయజ్ఞమ్ । యత్ యది వాఙ్ నాభవిష్యత్ ధర్మాది న వ్యజ్ఞాపయిష్యత్ , వాగభావే అధ్యయనాభావః అధ్యయనాభావే తదర్థశ్రవణాభావః తచ్ఛ్రవణాభావే ధర్మాది న వ్యజ్ఞాపయిష్యత్ న విజ్ఞాతమభవిష్యదిత్యర్థః । తస్మాత్ వాగేవైతత్ శబ్దోచ్చారణేన సర్వం విజ్ఞాపయతి । అతః భూయసీ వాఙ్నామ్నః । తస్మాద్వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ ॥

స యో వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావద్వాచో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో వాచో భూయ ఇతి వాచో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

సమానమన్యత్ ॥
ఇతి ద్వితీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥

తృతీయః ఖణ్డః

మనో వావ వాచో భూయో యథా వై ద్వే వామలకే ద్వే వా కోలే ద్వౌ వాక్షౌ ముష్టిరనుభవత్యేవం వాచం చ నామ చ మనోఽనుభవతి స యదా మనసా మనస్యతి మన్త్రానధీయీయేత్యథాధీతే కర్మాణి కుర్వీయేత్యథ కురుతే పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చేత్ఛేయేత్యథేచ్ఛత ఇమం చ లోకమముం చేత్ఛేయేత్యథేచ్ఛతే మనో హ్యాత్మా మనో హి లోకో మనో హి బ్రహ్మ మన ఉపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

మనః మనస్యనవిశిష్టమన్తఃకరణం వాచః భూయః । తద్ధి మనస్యనవ్యాపారవత్ వాచం వక్తవ్యే ప్రేరయతి । తేన వాక్ మనస్యన్తర్భవతి । యచ్చ యస్మిన్నన్తర్భవతి తత్తస్య వ్యాపకత్వాత్ తతో భూయో భవతి । యథా వై లోకే ద్వే వా ఆమలకే ఫలే ద్వే వా కోలే బదరఫలే ద్వౌ వా అక్షౌ విభీతకఫలే ముష్టిరనుభవతి ముష్టిస్తే ఫలే వ్యాప్నోతి ముష్టౌ హి తే అన్తర్భవతః, ఎవం వాచం చ నామ చ ఆమలకాదివత్ మనోఽనుభవతి । స యదా పురుషః యస్మిన్కాలే మనసా అన్తఃకరణేన మనస్యతి, మనస్యనం వివక్షాబుద్ధిః, కథం మన్త్రాన్ అధీయీయ ఉచ్చారయేయమ్ — ఇత్యేవం వివక్షాం కృత్వా అథాధీతే । తథా కర్మాణి కుర్వీయేతి చికీర్షాబుద్ధిం కృత్వా అథ కురుతే । పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చ ఇచ్ఛేయేతి ప్రాప్తీచ్ఛాం కృత్వా తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానేన అథేచ్ఛతే, పుత్రాదీన్ప్రాప్నోతీత్యర్థః । తథా ఇమం చ లోకమ్ అముం చ ఉపాయేన ఇచ్ఛేయేతి తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానేన అథేచ్ఛతే ప్రాప్నోతి । మనో హి ఆత్మా, ఆత్మనః కర్తృత్వం భోక్తృత్వం చ సతి మనసి నాన్యథేతి మనో హి ఆత్మేత్యుచ్యతే । మనో హి లోకః, సత్యేవ హి మనసి లోకో భవతి తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానం చ ఇతి మనో హి లోకః యస్మాత్ , తస్మాన్మనో హి బ్రహ్మ । యత ఎవం తస్మాన్మన ఉపాస్స్వేతి ॥

స యో మనో బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావన్మనసో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో మనో బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో మనసో భూయ ఇతి మనసో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

స యో మన ఇత్యాది సమానమ్ ॥
ఇతి తృతీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥

చతుర్థః ఖణ్డః

సఙ్కల్పో వావ మనసో భూయాన్యదా వై సఙ్కల్పయతేఽథ మనస్యత్యథ వాచమీరయతి తాము నామ్నీరయతి నామ్ని మన్త్రా ఎకం భవన్తి మన్త్రేషు కర్మాణి ॥ ౧ ॥

సఙ్కల్పో వావ మనసో భూయాన్ । సఙ్కల్పోఽపి మనస్యనవత్ అన్తఃకరణవృత్తిః, కర్తవ్యాకర్తవ్యవిషయవిభాగేన సమర్థనమ్ । విభాగేన హి సమర్థితే విషయే చికీర్షాబుద్ధిః మనస్యనానన్తరం భవతి । కథమ్ ? యదా వై సఙ్కల్పయతే కర్తవ్యాదివిషయాన్విభజతే — ఇదం కర్తుం యుక్తమ్ ఇదం కర్తుమయుక్తమితి, అథ మనస్యతి మన్త్రానధీయీయేత్యాది । అథ అనన్తరం వాచమ్ ఈరయతి మన్త్రాద్యుచ్చారణే । తాం చ వాచమ్ ఉ నామ్ని నామోచ్చారణనిమిత్తం వివక్షాం కృత్వా ఈరయతి । నామ్ని నామసామాన్యే మన్త్రాః శబ్దవిశేషాః సన్తః ఎకం భవన్తి అన్తర్భవన్తీత్యర్థః । సామాన్యే హి విశేషః అన్తర్భవతి । మన్త్రేషు కర్మాణ్యేకం భవన్తి । మన్‍త్రప్రకాశితాని కర్మాణి క్రియన్తే, న అమన్‍త్రకమస్తి కర్మ । యద్ధి మన్‍త్రప్రకాశనేన లబ్ధసత్తాకం సత్ కర్మ, బ్రాహ్మణేనేదం కర్తవ్యమ్ అస్మై ఫలాయేతి విధీయతే, యాప్యుత్పత్తిర్బ్రాహ్మణేషు కర్మణాం దృశ్యతే, సాపి మన్త్రేషు లబ్ధసత్తాకానామేవ కర్మణాం స్పష్టీకరణమ్ । న హి మన్త్రాప్రకాశితం కర్మ కిఞ్చిత్ బ్రాహ్మణే ఉత్పన్నం దృశ్యతే । త్రయీవిహితం కర్మేతి ప్రసిద్ధం లోకే ; త్రయీశబ్దశ్చ ఋగ్యజుఃసామసమాఖ్యా । మన్త్రేషు కర్మాణి కవయో యాన్యపశ్యన్ — ఇతి చ ఆథర్వణే । తస్మాద్యుక్తం మన్త్రేషు కర్మాణ్యేకం భవన్తీతి ॥

తాని హ వా ఎతాని సఙ్కల్పైకాయనాని సఙ్కల్పాత్మకాని సఙ్కల్పే ప్రతిష్ఠితాని సమక్లృప్తాం ద్యావాపృథివీ సమకల్పేతాం వాయుశ్చాకాశం చ సమకల్పన్తాపశ్చ తేజశ్చ తేషాꣳ సఙ్‍క్లృత్యై వర్షꣳ సఙ్కల్పతే వర్షస్య సఙ్క్లృప్త్యా అన్నꣳ సఙ్కల్పతేఽన్నస్య సఙ్‍క్లృత్యై ప్రాణాః సఙ్కల్పన్తే ప్రాణానాꣳ సఙ్‍క్లృత్యై మన్త్రాః సఙ్కల్పన్తే మన్త్రాణాꣳ సఙ్‍క్లృత్యై కర్మాణి సఙ్కల్పన్తే కర్మణాꣳ సఙ్‍క్లృత్యై లోకః సఙ్కల్పతే లోకస్య సఙ్‍క్లృత్యై సర్వꣳ సఙ్కల్పతే స ఎష సఙ్కల్పః సఙ్కల్పముపాస్స్వేతి ॥ ౨ ॥

తాని హ వా ఎతాని మనఆదీని సఙ్కల్పైకాయనాని సఙ్కల్పః ఎకో అయనం గమనం ప్రలయః యేషాం తాని సఙ్కల్పైకాయనాని, సఙ్కల్పాత్మకాని ఉత్పత్తౌ, సఙ్కల్పే ప్రతిష్ఠితాని స్థితౌ । సమక్లృపతాం సఙ్కల్పం కృతవత్యావివ హి ద్యౌశ్చ పృథివీ చ ద్యావాపృథివీ, ద్యావాపృథివ్యౌ నిశ్చలే లక్ష్యేతే । తథా సమకల్పేతాం వాయుశ్చాకాశం చ ఎతావపి సఙ్కల్పం కృతవన్తావివ । తథా సమకల్పన్త ఆపశ్చ తేజశ్చ, స్వేన రూపేణ నిశ్చలాని లక్ష్యన్తే । యతస్తేషాం ద్యావాపృథివ్యాదీనాం సఙ్‍క్లృప్త్యై సఙ్కల్పనిమిత్తం వర్షం సఙ్కల్పతే సమర్థీభవతి । తథా వర్షస్య సఙ్‍క్లృప్త్యై సఙ్కల్పనిమిత్తమ్ అన్నం సఙ్కల్పతే । వృష్టేర్హి అన్నం భవతి । అన్నస్య సఙ్‍క్లృప్త్యై ప్రాణాః సఙ్కల్పన్తే । అన్నమయా హి ప్రాణాః అన్నోపష్ఠమ్భకాః । ‘అన్నం దామ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి హి శ్రుతిః । తేషాం సఙ్‍క్లృత్యై మన్త్రాః సఙ్కల్పన్తే । ప్రాణవాన్హి మన్త్రానధీతే నాబలః । మన్త్రాణాం హి సఙ్‍క్లృప్త్యై కర్మాణ్యగ్నిహోత్రాదీని సఙ్కల్పన్తే అనుష్ఠీయమానాని మన్‍త్రప్రకాశితాని సమర్థీభవన్తి ఫలాయ । తతో లోకః ఫలం సఙ్కల్పతే కర్మకర్తృసమవాయితయా సమర్థీభవతీత్యర్థః । లోకస్య సఙ్‍క్లృత్యై సర్వం జగత్ సఙ్కల్పతే స్వరూపావైకల్యాయ । ఎతద్ధీదం సర్వం జగత్ యత్ఫలావసానం తత్సర్వం సఙ్కల్పమూలమ్ । అతః విశిష్టః స ఎష సఙ్కల్పః । అతః సఙ్కల్పముపాస్స్వ — ఇత్యుక్త్వా ఫలమాహ తదుపాసకస్య ॥

స యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే సఙ్క్లృప్తాన్వై స లోకాన్ధ్రువాన్ధ్రువః ప్రతిష్ఠితాన్ ప్రతిష్ఠితోఽవ్యథమానానవ్యథమానోఽభిసిధ్యతి యావత్సఙ్కల్పస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవః సఙ్కల్పాద్భూయ ఇతి సఙ్కల్పాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౩ ॥

స యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేతి బ్రహ్మబుద్ధ్యా ఉపాస్తే, సఙ్‍క్లృప్తాన్వై ధాత్రా అస్యేమే లోకాః ఫలమితి క్లృప్తాన్ సమర్థితాన్ సఙ్కల్పితాన్ స విద్వాన్ ధ్రువాన్ నిత్యాన్ అత్యన్తాధ్రువాపేక్షయా, ధ్రువశ్చ స్వయమ్ , లోకినో హి అధ్రువత్వే లోకే ధ్రువక్లృప్తిర్వ్యర్థేతి ధ్రువః సన్ ప్రతిష్ఠితానుపకరణసమ్పన్నానిత్యర్థః, పశుపుత్రాదిభిః ప్రతితిష్ఠతీతి దర్శనాత్ , స్వయం చ ప్రతిష్ఠితః ఆత్మీయోపకరణసమ్పన్నః అవ్యథమానాత్ అమిత్రాదిత్రాసరహితాన్ అవ్యథమానశ్చ స్వయమ్ అభిసిధ్యతి అభిప్రాప్నోతీత్యర్థః । యావత్సఙ్కల్పస్య గతం సఙ్కల్పగోచరః తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి, ఆత్మనః సఙ్కల్పస్య, న తు సర్వేషాం సఙ్కల్పస్యేతి, ఉత్తరఫలవిరోధాత్ । యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
ఇతి చతుర్థఖణ్డభాష్యమ్ ॥

పఞ్చమః ఖణ్డః

చిత్తం వావ సఙ్కల్పాద్భూయో యదా వై చేతయతేఽథ సఙ్కల్పయతేఽథ మనస్యత్యథ వాచమీరయతి తాము నామ్నీరయతి నామ్ని మన్త్రా ఎకం భవన్తి మన్త్రేషు కర్మాణి ॥ ౧ ॥

చిత్తం వావ సఙ్కల్పాద్భూయః । చిత్తం చేతయితృత్వం ప్రాప్తకాలానురూపబోధవత్త్వమ్ అతీతానాగతవిషయప్రయోజననిరూపణసామర్థ్యం చ, తత్సఙ్కల్పాదపి భూయః । కథమ్ ? యదా వై ప్రాప్తం వస్తు ఇదమేవం ప్రాప్తమితి చేతయతే, తదా తదాదానాయ వా అపోహాయ వా అథ సఙ్కల్పయతే అథ మనస్యతీత్యాది పూర్వవత్ ॥

తాని హ వా ఎతాని చిత్తైకాయనాని చిత్తాత్మాని చిత్తే ప్రతిష్ఠితాని తస్మాద్యద్యపి బహువిదచిత్తో భవతి నాయమస్తీత్యేవైనమాహుర్యదయం వేద యద్వా అయం విద్వాన్నేత్థమచిత్తః స్యాదిత్యథ యద్యల్పవిచ్చిత్తవాన్భవతి తస్మా ఎవోత శుశ్రూషన్తే చిత్తం హ్యేవైషామేకాయనం చిత్తమాత్మా చిత్తం ప్రతిష్ఠా చిత్తముపాస్స్వేతి ॥ ౨ ॥

తాని సఙ్కల్పాదీని కర్మఫలాన్తాని చిత్తైకాయనాని చిత్తాత్మాని చిత్తోత్పత్తీని చిత్తే ప్రతిష్ఠితాని చిత్తస్థితానీత్యపి పూర్వవత్ । కిఞ్చ చిత్తస్య మాహాత్మ్యమ్ । యస్మాచ్చిత్తం సఙ్కల్పాదిమూలమ్ , తస్మాత్ యద్యపి బహువిత్ బహుశాస్త్రాదిపరిజ్ఞానవాన్సన్ అచిత్తో భవతి ప్రాప్తాదిచేతయితృత్వసామర్థ్యవిరహితో భవతి, తం నిపుణాః లౌకికాః నాయమస్తి విద్యమానోఽప్యసత్సమ ఎవేతి ఎనమాహుః । యచ్చాయం కిఞ్చిత్ శాస్త్రాది వేద శ్రుతవాన్ తదాప్యస్య వృథైవేతి కథయన్తి । కస్మాత్ ? యద్యయం విద్వాన్స్యాత్ ఇత్థమేవమచిత్తో న స్యాత్ , తస్మాదస్య శ్రుతమప్యశ్రుతమేవేత్యాహురిత్యర్థః । అథ అల్పవిదపి యది చిత్తవాన్భవతి తస్మా ఎతస్మై తదుక్తార్థగ్రహణాయైవ ఉత అపి శుశ్రూషన్తే శ్రోతుమిచ్ఛన్తి తస్మాచ్చ । చిత్తం హ్యేవైషాం సఙ్కల్పాదీనామ్ ఎకాయనమిత్యాది పూర్వవత్ ॥

స యశ్చిత్తం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే చితాన్వై స లోకాన్ధ్రువాన్ధ్రువః ప్రతిష్ఠితాన్ప్రతిష్ఠితోఽవ్యథమానానవ్యథమానోఽభిసిధ్యతి యావచ్చిత్తస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యశ్చిత్తం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవశ్చిత్తాద్భూయ ఇతి చిత్తాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౩ ॥

చితాన్ ఉపచితాన్బుద్ధిమద్గుణైః స చిత్తోపాసకః ధ్రువానిత్యాది చ ఉక్తార్థమ్ ॥
ఇతి పఞ్చమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

షష్ఠః ఖణ్డః

ధ్యానం వావ చిత్తాద్భూయో ధ్యాయతీవ పృథివీ ధ్యాయతీవాన్తరిక్షం ధ్యాయతీవ ద్యౌర్ధ్యాయన్తీవాపో ధ్యాయన్తీవ పర్వతా దేవమనుష్యాస్తస్మాద్య ఇహ మనుష్యాణాం మహత్తాం ప్రాప్నువన్తి ధ్యానాపాదాంశా ఇవైవ తే భవన్త్యథ యేఽల్పాః కలహినః పిశునా ఉపవాదినస్తేఽథ యే ప్రభవో ధ్యానాపాదాంశా ఇవైవ తే భవన్తి ధ్యానముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

స యో ధ్యానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావద్ధ్యానస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో ధ్యానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో ధ్యానాద్భూయ ఇతి ధ్యానాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

ధ్యానం వావ చిత్తాద్భూయః । ధ్యానం నామ శాస్త్రోక్తదేవతాద్యాలమ్బనేష్వచలః భిన్నజాతీయైరనన్తరితః ప్రత్యయసన్తానః, ఎకాగ్రతేతి యమాహుః । దృశ్యతే చ ధ్యానస్య మాహాత్మ్యం ఫలతః । కథమ్ ? యథా యోగీ ధ్యాయన్నిశ్చలో భవతి ధ్యానఫలలాభే, ఎవం ధ్యాయతీవ నిశ్చలా దృశ్యతే పృథివీ । ధ్యాయతీవాన్తరిక్షమిత్యాది సమానమన్యత్ । దేవాశ్చ మనుష్యాశ్చ దేవమనుష్యాః మనుష్యా ఎవ వా దేవసమాః దేవమనుష్యాః శమాదిగుణసమ్పన్నాః మనుష్యాః దేవస్వరూపం న జహతీత్యర్థః । యస్మాదేవం విశిష్టం ధ్యానమ్ , తస్మాత్ య ఇహ లోకే మనుష్యాణామేవ ధనైర్విద్యయా గుణైర్వా మహత్తాం మహత్త్వం ప్రాప్నువన్తి ధనాదిమహత్త్వహేతుం లభన్త ఇత్యర్థః । ధ్యానాపాదాంశా ఇవ ధ్యానస్య ఆపాదనమ్ ఆపాదః ధ్యానఫలలాభ ఇత్యేతత్ , తస్యాంశః అవయవః కలా కాచిద్ధ్యానఫలలాభకలావన్త ఇవైవేత్యర్థః । తే భవన్తి నిశ్చలా ఇవ లక్ష్యన్తే న క్షుద్రా ఇవ । అథా యే పునరల్పాః క్షుద్రాః కిఞ్చిదపి ధనాదిమహత్త్వైకదేశమప్రాప్తాః తే పూర్వోక్తవిపరీతాః కలహినః కలహశీలాః పిశునాః పరదోషోద్భాసకాః ఉపవాదినః పరదోషం సామీప్యయుక్తమేవ వదితుం శీలం యేషాం తే ఉపవాదినశ్చ భవన్తి । అథ యే మహత్త్వం ప్రాప్తాః ధనాదినిమిత్తం తే అన్యాన్ప్రతి ప్రభవన్తీతి ప్రభవః విద్యాచార్యరాజేశ్వరాదయో ధ్యానాపాదాంశా ఇవేత్యాద్యుక్తార్థమ్ । అతః దృశ్యతే ధ్యానస్య మహత్త్వం ఫలతః ; అతః భూయశ్చిత్తాత్ ; అతస్తదుపాస్స్వ ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ ॥
ఇతి షష్ఠఖణ్డభాష్యమ్ ॥

సప్తమః ఖణ్డః

విజ్ఞానం వావ ధ్యానాద్భూయో విజ్ఞానేన వా ఋగ్వేదం విజానాతి యజుర్వేదꣳ సామవేదమాథర్వణం చతుర్థమితిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదానాం వేదం పిత్ర్యꣳ రాశిం దైవం నిధిం వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం భూతవిద్యాం క్షత్త్రవిద్యాం నక్షత్రవిద్యాꣳ సర్పదేవజనవిద్యాం దివం చ పృథివీం చ వాయుం చాకాశం చాపశ్చ తేజశ్చ దేవాꣳశ్చ మనుష్యాꣳశ్చ పశూꣳశ్చ వయాꣳసి చ తృణవనస్పతీఞ్ఛ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకం ధర్మం చాధర్మం చ సత్యం చానృతం చ సాధు చాసాధు చ హృదయజ్ఞం చాహృదయజ్ఞం చాన్నం చ రసం చేమం చ లోకమముం చ విజ్ఞానేనైవ విజానాతి విజ్ఞానముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

విజ్ఞానం వావ ధ్యానాద్భూయః । విజ్ఞానం శాస్త్రార్థవిషయం జ్ఞానం తస్య ధ్యానకారణత్వాత్ ధ్యానాద్భూయస్త్వమ్ । కథం చ తస్య భూయస్త్వమితి, ఆహ — విజ్ఞానేన వై ఋగ్వేదం విజానాతి అయమృగ్వేద ఇతి ప్రమాణతయా యస్యార్థజ్ఞానం ధ్యానకారణమ్ । తథా యజుర్వేదమిత్యాది । కిఞ్చ పశ్వాదీంశ్చ ధర్మాధర్మౌ శాస్త్రసిద్ధౌ సాధ్వసాధునీ లోకతః స్మార్తే వా దృష్టవిషయం చ సర్వం విజ్ఞానేనైవ విజానాతీత్యర్థః । తస్మాద్యుక్తం ధ్యానాద్విజ్ఞానస్య భూయస్త్వమ్ । అతో విజ్ఞానముపాస్స్వేతి ॥

స యో విజ్ఞానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే విజ్ఞానవతో వై స లోకాంజ్ఞానవతోఽభిసిధ్యతి యావద్విజ్ఞానస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో విజ్ఞానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో విజ్ఞానాద్భూయ ఇతి విజ్ఞానాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

శృణు ఉపాసనఫలం విజ్ఞానవతః । విజ్ఞానం యేషు లోకేషు తాన్విజ్ఞానవతో లోకాన్ జ్ఞానవతశ్చ అభిసిధ్యతి అభిప్రాప్నోతి । విజ్ఞానం శాస్త్రార్థవిషయం జ్ఞానమ్ , అన్యవిషయం నైపుణ్యమ్ , తద్వద్భిర్యుక్తాంల్లోకాన్ప్రాప్నోతీత్యర్థః । యావద్విజ్ఞానస్యేత్యాది పూర్వవత్ ॥
ఇతి సప్తమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

అష్టమః ఖణ్డః

బలం వావ విజ్ఞానాద్భూయోఽపి హ శతం విజ్ఞానవతామేకో బలవానాకమ్పయతే స యదా బలీ భవత్యథోత్థాతా భవత్యుత్తిష్ఠన్పరిచరితా భవతి పరిచరన్నుపసత్తా భవత్యుపసీదన్ద్రష్టా భవతి శ్రోతా భవతి మన్తా భవతి బోద్ధా భవతి కర్తా భవతి విజ్ఞాతా భవతి బలేన వై పృథివీ తిష్ఠతి బలేనాన్తరిక్షం బలేన ద్యౌర్బలేన పర్వతా బలేన దేవమనుష్యా బలేన పశవశ్చ వయాంసి చ తృణవనస్పతయః శ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకం బలేన లోకస్తిష్ఠతి బలముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

స యో బలం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావద్బలస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో బలం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో బలాద్భూయ ఇతి బలాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

బలం వావ విజ్ఞానాద్భూయః । బలమిత్యన్నోపయోగజనితం మనసో విజ్ఞేయే ప్రతిభానసామర్థ్యమ్ । అనశనాదృగాదీని ‘న వై మా ప్రతిభాన్తి భో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । శరీరేఽపి తదేవోత్థానాదిసామర్థ్యం యస్మాద్విజ్ఞానవతాం శతమప్యేకః ప్రాణీ బలవానాకమ్పయతే యథా హస్తీ మత్తో మనుష్యాణాం శతం సముదితమపి । యస్మాదేవమన్నాద్యుపయోగనిమిత్తం బలమ్ , తస్మాత్స పురుషః యదా బలీ బలేన తద్వాన్భవతి అథోత్థాతా ఉత్థానస్య కర్తా ఉత్తిష్ఠంశ్చ గురూణామాచార్యస్య చ పరిచరితా పరిచరణస్య శుశ్రూషాయాః కర్తా భవతి పరిచరన్ ఉపసత్తా తేషాం సమీపగోఽన్తరఙ్గః ప్రియో భవతీత్యర్థః । ఉపసీదంశ్చ సామీప్యం గచ్ఛన్ ఎకాగ్రతయా ఆచార్యస్యాన్యస్య చ ఉపదేష్టుః గురోర్ద్రష్టా భవతి । తతస్తదుక్తస్య శ్రోతా భవతి । తత ఇదమేభిరుక్తమ్ ఎవముపపద్యత ఇత్యుపపత్తితో మన్తా భవతి ; మన్వానశ్చ బోద్ధా భవతి ఎవమేవేదమితి । తత ఎవం నిశ్చిత్య తదుక్తార్థస్య కర్తా అనుష్ఠాతా భవతి విజ్ఞాతా అనుష్ఠానఫలస్యానుభవితా భవతీత్యర్థః । కిఞ్చ బలస్య మాహాత్మ్యమ్ — బలేన వై పృథివీ తిష్ఠతీత్యాది ఋజ్వర్థమ్ ॥
ఇతి అష్టమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

నవమః ఖణ్డః

అన్నం వావ బలాద్భూయస్తస్మాద్యద్యపి దశ రాత్రీర్నాశ్నీయాద్యద్యు హ జీవేదథవాద్రష్టాశ్రోతామన్తాబోద్ధాకర్తావిజ్ఞాతా భవత్యథాన్నస్యాయై ద్రష్టా భవతి శ్రోతా భవతి మన్తా భవతి బోద్ధా భవతి కర్తా భవతి విజ్ఞాతా భవత్యన్నముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

అన్నం వావ బలాద్భూయః, బలహేతుత్వాత్ । కథమన్నస్య బలహేతుత్వమితి, ఉచ్యతే — యస్మాద్బలకారణమన్నమ్ , తస్మాత్ యద్యపి కశ్చిద్దశ రాత్రీర్నాశ్నీయాత్ , సోఽన్నోపయోగనిమిత్తస్య బలస్య హాన్యా మ్రియతే ; యద్యు హ జీవేత్ — దృశ్యన్తే హి మాసమప్యనశ్నన్తో జీవన్తః — అథవా స జీవన్నపి అద్రష్టా భవతి గురోరపి, తత ఎవ అశ్రోతేత్యాది పూర్వవిపరీతం సర్వం భవతి । అథ యదా బహూన్యహాన్యనశితః దర్శనాదిక్రియాస్వసమర్థః సన్ అన్నస్యాయీ, ఆగమనమ్ ఆయః అన్నస్య ప్రాప్తిరిత్యర్థః, సః యస్య విద్యతే సోఽన్నస్యాయీ । ఆయై ఇత్యేతద్వర్ణవ్యత్యయేన । అథ అన్నస్యాయా ఇత్యపి పాఠే ఎవమేవార్థః, ద్రష్టేత్యాదికార్యశ్రవణాత్ । దృశ్యతే హి అన్నోపయోగే దర్శనాదిసామర్థ్యమ్ , న తదప్రాప్తౌ ; అతోఽన్నముపాస్స్వేతి ॥

స యోఽన్నం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽన్నవతో వై స లోకాన్పానవతోఽభిసిధ్యతి యావదన్నస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యోఽన్నం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవోఽన్నాద్భూయ ఇత్యన్నాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

ఫలం చ అన్నవతః ప్రభూతాన్నాన్వై స లోకాన్ పానవతః ప్రభూతోదకాంశ్చ అన్నపానయోర్నిత్యసమ్బన్ధాత్ లోకానభిసిధ్యతి । సమానమన్యత్ ॥
ఇతి నవమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

దశమః ఖణ్డః

ఆపో వావాన్నాద్భూయస్తస్మాద్యదా సువృష్టిర్న భవతి వ్యాధీయన్తే ప్రాణా అన్నం క నీయో భవిష్యతీత్యథ యదా సువృష్టిర్భవత్యానన్దినః ప్రాణా భవన్త్యన్నం బహు భవిష్యతీత్యాప ఎవేమా మూర్తా యేయం పృథివీ యదన్తరిక్షం యద్ద్యౌర్యత్పర్వతా యద్దేవమనుష్యా యత్పశవశ్చ వయాꣳసి చ తృణవనస్పతయః శ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకమాప ఎవేమా మూర్తా అప ఉపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

ఆపో వావ అన్నాద్భూయస్య అన్నకారణత్వాత్ । యస్మాదేవం తస్మాత్ యదా యస్మిన్కాలే సువృష్టిః సస్యహితా శోభనా వృష్టిః న భవతి, తదా వ్యాధీయన్తే ప్రాణా దుఃఖినో భవన్తి । కింనిమిత్తమితి, ఆహ — అన్నమస్మిన్సంవత్సరే నః కనీయః అల్పతరం భవిష్యతీతి । అథ పునర్యదా సువృష్టిర్భవతి, తదా ఆనన్దినః సుఖినః హృష్టాః ప్రాణాః ప్రాణినః భవన్తి అన్నం బహు ప్రభూతం భవిష్యతీతి । అప్సమ్భవత్వాన్మూర్తస్య అన్నస్య ఆప ఎవేమా మూర్తాః మూర్తభేదాకారపరిణతా ఇతి మూర్తాః — యేయం పృథివీ యదన్తంరిక్షమిత్యాది । ఆప ఎవేమా మూర్తాః ; అతః అప ఉపాస్స్వేతి ॥

స యోఽపో బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఆప్నోతి సర్వాన్కామాꣳస్తృప్తిమాన్భవతి యావదపాం గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యోఽపో బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవోఽద్భ్యో భూయ ఇత్యద్భ్యో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

ఫలమ్ — స యః అపో బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఆప్నోతి సర్వాన్కామాన్ కామ్యాన్మూర్తిమతో విషయానిత్యర్థః । అప్సమ్భవత్వాచ్చ తృప్తేరమ్బూపాసనాత్తృప్తిమాంశ్చ భవతి । సమానమన్యత్ ॥
ఇతి దశమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ఎకాదశః ఖణ్డః

తేజో వావాద్భ్యో భూయస్తద్వా ఎతద్వాయుమాగృహ్యాకాశమభితపతి తదాహుర్నిశోచతి నితపతి వర్షిష్యతి వా ఇతి తేజ ఎవ తత్పూర్వం దర్శయిత్వాథాపః సృజతే తదేతదూర్ధ్వాభిశ్చ తిరశ్చీభిశ్చ విద్యుద్భిరాహ్రాదాశ్చరన్తి తస్మాదాహుర్విద్యోతతే స్తనయతి వర్షిష్యతి వా ఇతి తేజ ఎవ తత్పూర్వం దర్శయిత్వాథాపః సృజతే తేజ ఉపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

తేజో వావ అద్భ్యో భూయః, తేజసోఽప్కారణత్వాత్ । కథమప్కారణత్వమితి, ఆహ — యస్మాదబ్యోనిస్తేజః, తస్మాత్ తద్వా ఎతత్తేజో వాయుమాగృహ్య అవష్టభ్య స్వాత్మనా నిశ్చలీకృత్య వాయుమ్ ఆకాశమభితపతి ఆకాశమభివ్యాప్నువత్తపతి యదా, తదా ఆహుర్లౌకికాః — నిశోచతి సన్తపతి సామాన్యేన జగత్ , నితపతి దేహాన్ , అతో వర్షిష్యతి వై ఇతి । ప్రసిద్ధం హి లోకే కారణమభ్యుద్యతం దృష్టవతః కార్యం భవిష్యతీతి విజ్ఞానమ్ । తేజ ఎవ తత్పూర్వమాత్మానముద్భూతం దర్శయిత్వా అథ అనన్తరమ్ అపః సృజతే, అతః అప్స్రష్టృత్వాద్భూయోఽద్భ్యస్తేజః । కిఞ్చాన్యత్ , తదేతత్తేజ ఎవ స్తనయిత్నురూపేణ వర్షహేతుర్భవతి । కథమ్ ? ఊర్ధ్వాభిశ్చ ఊర్ధ్వగాభిః విద్యుద్భిః తిరశ్చీభిశ్చ తిర్యగ్గతాభిశ్చ సహ ఆహ్రాదాః స్తనయనశబ్దాశ్చరన్తి । తస్మాత్తద్దర్శనాదాహుర్లౌకికాః — విద్యోతతే స్తనయతి, వర్షిష్యతి వై ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ । అతస్తేజ ఉపాస్స్వేతి ॥

స యస్తేజో బ్రహ్మేత్యుపాస్తే తేజస్వీ వై స తేజస్వతో లోకాన్భాస్వతోఽపహతతమస్కానభిసిధ్యతి యావత్తేజసో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యస్తేజో బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవస్తేజసో భూయ ఇతి తేజసో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

తస్య తేజస ఉపాసనఫలమ్ — తేజస్వీ వై భవతి । తేజస్వత ఎవ చ లోకాన్భాస్వతః ప్రకాశవతః అపహతతమస్కాన్ బాహ్యాధ్యాత్మికాజ్ఞానాద్యపనీతతమస్కాన్ అభిసిధ్యతి । ఋజ్వర్థమన్యత్ ॥
ఇతి ఎకాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వాదశః ఖణ్డః

ఆకాశో వావ తేజసో భూయానాకాశే వై సూర్యాచన్ద్రమసావుభౌ విద్యున్నక్షత్రాణ్యగ్నిరాకాశేనాహ్వయత్యాకాశేన శృణోత్యాకాశేన ప్రతిశృణోత్యాకాశే రమత ఆకాశే న రమత ఆకాశే జాయత ఆకాశమభిజాయత ఆకాశముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

ఆకాశో వావ తేజసో భూయాన్ , వాయుసహితస్య తేజసః కారణత్వాద్వ్యోమ్నః । ‘వాయుమాగృహ్య’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౧ । ౧) ఇతి తేజసా సహోక్తః వాయురితి పృథగిహ నోక్తస్తేజసః । కారణం హి లోకే కార్యాద్భూయో దృష్టమ్ — యథా ఘటాదిభ్యో మృత్ , తథా ఆకాశో వాయుసహితస్య తేజసః కారణమితి తతో భూయాన్ । కథమ్ ? ఆకాశే వై సూర్యాచన్ద్రమసావుభౌ తేజోరూపౌ విద్యున్నక్షత్రాణ్యగ్నిశ్చ తేజోరూపాణ్యాకాశేఽన్తః । యచ్చ యస్యాన్తర్వర్తి తదల్పమ్ , భూయ ఇతరత్ । కిఞ్చ ఆకాశేన ఆహ్వయతి చ అన్యమన్యః ; ఆహూతశ్చేతరః ఆకాశేన శృణోతి ; అన్యోక్తం చ శబ్దమ్ అన్యః ప్రతిశృణోతి ; ఆకాశే రమతే క్రీడత్యన్యోన్యం సర్వః ; తథా చ రమతే చ ఆకాశే బన్ధ్వాదివియోగే ; ఆకాశే జాయతే, న మూర్తేనావష్టబ్ధే । తథా ఆకాశమభి లక్ష్య అఙ్కురాది జాయతే, న ప్రతిలోమమ్ । అతః ఆకాశముపాస్స్వ ॥

స య ఆకాశం బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఆకాశవతో వై స లోకాన్ప్రకాశవతోఽసమ్బాధానురుగాయవతోఽభిసిధ్యతి యావదాకాశస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి య ఆకాశం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవ ఆకాశాద్భూయ ఇత్యాకాశాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

ఫలం శృణు — ఆకాశవతో వై విస్తారయుక్తాన్స విద్వాంల్లోకాన్ప్రకాశవతః, ప్రకాశాకాశయోర్నిత్యసమ్బన్ధాత్ప్రకాశవతశ్చ లోకానసమ్బాధాన్ సమ్బాధనం సమ్బాధః సమ్బాధోఽన్యోన్యపీడా తద్రహితానసమ్బాధాన్ ఉరుగాయవతః విస్తీర్ణగతీన్విస్తీర్ణప్రచారాంల్లోకాన్ అభిసిధ్యతి । యావదాకాశస్యేత్యాద్యుక్తార్థమ్ ॥
ఇతి ద్వాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

త్రయోదశః ఖణ్డః

స్మరో వావాకాశాద్భూయస్తస్మాద్యద్యపి బహవ ఆసీరన్న స్మరన్తో నైవ తే కఞ్చన శృణుయుర్న మన్వీరన్న విజానీరన్యదా వావ తే స్మరేయురథ శృణుయురథ మన్వీరన్నథ విజానీరన్స్మరేణ వై పుత్రాన్విజానాతి స్మరేణ పశూన్స్మరముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

స యః స్మరం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావత్స్మరస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యః స్మరం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవః స్మరాద్భూయ ఇతి స్మరాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

స్మరో వావ ఆకాశాద్భూయః, స్మరణం స్మరోఽన్తఃకరణధర్మః, స ఆకాశాద్భూయానితి ద్రష్టవ్యం లిఙ్గవ్యత్యయేన । స్మర్తుః స్మరణే హి సతి ఆకాశాది సర్వమర్థవత్ , స్మరణవతో భోగ్యత్వాత్ । అసతి తు స్మరణే సదప్యసదేవ, సత్త్వకార్యాభావాత్ । నాపి సత్త్వం స్మృత్యభావే శక్యమాకాశాదీనామవగన్తుమిత్యతః స్మరణస్య ఆకాశాద్భూయస్త్వమ్ । దృశ్యతే హి లోకే స్మరణస్య భూయస్త్వం యస్మాత్ , తస్మాద్యద్యపి సముదితా బహవ ఎకస్మిన్నాసీరన్ ఉపవిశేయుః, తే తత్ర ఆసీనాః అన్యోన్యభాషితమపి న స్మరన్తశ్చేత్స్యుః, నైవ తే కఞ్చన శబ్దం శృణుయుః ; తథా న మన్వీరన్ , మన్తవ్యం చేత్స్మరేయుః తదా మన్వీరన్ , స్మృత్యభావాన్న మన్వీరన్ ; తథా న విజానీరన్ । యదా వావ తే స్మరేయుర్మన్తవ్యం విజ్ఞాతావ్యం శ్రోతవ్యం చ, అథ శృణుయుః అథ మన్వీరన్ అథ విజానీరన్ । తథా స్మరేణ వై — మమ పుత్రా ఎతే — ఇతి పుత్రాన్విజానాతి, స్మరేణ పశూన్ । అతో భూయస్త్వాత్స్మరముపాస్స్వేతి । ఉక్తార్థమన్యత్ ॥
ఇతి త్రయోదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

చతుర్దశః ఖణ్డః

ఆశా వావ స్మరాద్భూయస్యాశేద్ధో వై స్మరో మన్త్రానధీతే కర్మాణి కురుతే పుత్రాꣳశ్చ పశూꣳశ్చేచ్ఛత ఇమం చ లోకమముం చేచ్ఛత ఆశాముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥

ఆశా వావ స్మరాద్భూయసీ, ఆశా అప్రాప్తవస్త్వాకాఙ్క్షా, ఆశా తృష్ణా కామ ఇతి యామాహుః పర్యాయైః ; సా చ స్మరాద్భూయసీ । కథమ్ ? ఆశయా హి అన్తఃకరణస్థయా స్మరతి స్మర్తవ్యమ్ । ఆశావిషయరూపం స్మరన్ అసౌ స్మరో భవతి । అతః ఆశేద్ధః ఆశయా అభివర్ధితః స్మరభూతః స్మరన్ ఋగాదీన్మన్త్రానధీతే ; అధీత్య చ తదర్థం బ్రాహ్మణేభ్యో విధీంశ్చ శ్రుత్వా కర్మాణి కురుతే తత్ఫలాశయైవ ; పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చ కర్మఫలభూతాన్ ఇచ్ఛతే అభివాఞ్ఛతి ; ఆశయైవ తత్సాధనాన్యనుతిష్ఠతి । ఇమం చ లోకమ్ ఆశేద్ధ ఎవ స్మరన్ లోకసఙ్గ్రహహేతుభిరిచ్ఛతే । అముం చ లోకమ్ ఆశేద్ధః స్మరన్ తత్సాధనానుష్ఠానేన ఇచ్ఛతే । అతః ఆశారశనావబద్ధం స్మరాకాశాదినామపర్యన్తం జగచ్చక్రీభూతం ప్రతిప్రాణి । అతః ఆశాయాః స్మరాదపి భూయస్త్వమిత్యత ఆశాముపాస్స్వ ॥

స య ఆశాం బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఆశయాస్య సర్వే కామాః సమృధ్యన్త్యమోఘా హాస్యాశిషో భవన్తి యావదాశాయా గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి య ఆశాం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవ ఆశాయా భూయ ఇత్యాశాయా వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥

యస్త్వాశాం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే శృణు తస్య ఫలమ్ — ఆశయా సదోపాసితయా అస్యోపాసకస్య సర్వే కామాః సమృధ్యన్తి సమృద్ధిం గచ్ఛన్తి । అమోఘా హ అస్య ఆశిషః ప్రార్థనాః సర్వాః భవన్తి ; యత్ప్రార్థితం సర్వం తదవశ్యం భవతీత్యర్థః । యావదాశాయా గతమిత్యాది పూర్వవత్ ॥
ఇతి చతుర్దశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

పఞ్చదశః ఖణ్డః

ప్రాణో వా ఆశాయా భూయాన్యథా వా అరా నాభౌ సమర్పితా ఎవమస్మిన్ప్రాణే సర్వం సమర్పితం ప్రాణః ప్రాణేన యాతి ప్రాణః ప్రాణం దదాతి ప్రాణాయ దదాతి ప్రాణో హ పితా ప్రాణో మాతా ప్రాణో భ్రాతా ప్రాణః స్వసా ప్రాణ ఆచార్యః ప్రాణో బ్రాహ్మణః ॥ ౧ ॥

నామోపక్రమమాశాన్తం కార్యకారణత్వేన నిమిత్తనైమిత్తికత్వేన చ ఉత్తరోత్తరభూయస్తయా అవస్థితం స్మృతినిమిత్తసద్భావమాశారశనాపశైర్విపాశితం సర్వం సర్వతో బిసమివ తన్తుభిర్యస్మిన్ప్రాణే సమర్పితమ్ , యేన చ సర్వతో వ్యాపినా అన్తర్బహిర్గతేన సూత్రే మణిగణా ఇవ సూత్రేణ గ్రథితం విధృతం చ, స ఎష ప్రాణో వా ఆశాయా భూయాన్ । కథమస్య భూయస్త్వమితి, ఆహ దృష్టాన్తేన సమర్థయన్ తద్భూయస్త్వమ్ — యథా వై లోకే రథచక్రస్య అరాః రథనాభౌ సమర్పితాః సమ్ప్రోతాః సమ్ప్రవేశితా ఇత్యేతత్ , ఎవమస్మింల్లిఙ్గసఙ్ఘాతరూపే ప్రాణే ప్రజ్ఞాత్మని దైహికే ముఖ్యే — యస్మిన్పరా దేవతా నామరూపవ్యాకరణాయ ఆదర్శాదౌ ప్రతిబిమ్బవజ్జీవేన ఆత్మనా అనుప్రవిష్టా ; యశ్చ మహారాజస్యేవ సర్వాధికారీశ్వరస్య, ‘కస్మిన్న్వహముత్క్రాన్త ఉత్క్రాన్తో భవిష్యామి కస్మిన్వా ప్రతిష్ఠితే ప్రతిష్ఠాస్యామీతి స ప్రాణమసృజత’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౩) (ప్ర. ఉ. ౬ । ౪) ఇతి శ్రుతేః ; యస్తు చ్ఛాయేవానుగత ఈశ్వరమ్ , ‘తద్యథా రథస్యారేషు నేమిరర్పితో నాభావరా అర్పితా ఎవమేవైతా భూతమాత్రాః ప్రజ్ఞామాత్రాస్వర్పితాః ప్రజ్ఞామాత్రాః ప్రాణేఽర్పితాః స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి కౌషీతకినామ్ — అత ఎవమస్మిన్ప్రాణే సర్వం యథోక్తం సమర్పితమ్ । అతః స ఎష ప్రాణోఽపరతన్త్రాః ప్రాణేన స్వశక్త్యైవ యాతి, నాన్యకృతం గమనాదిక్రియాస్వస్య సామర్థ్యమిత్యర్థః । సర్వం క్రియాకారకఫలభేదజాతం ప్రాణ ఎవ, న ప్రాణాద్బహిర్భూతమస్తీతి ప్రకరణార్థః । ప్రాణః ప్రాణం దదాతి । యద్దదాతి తత్స్వాత్మభూతమేవ । యస్మై దదాతి తదపి ప్రాణాయైవ । అతః పిత్రాద్యాఖ్యోఽపి ప్రాణ ఎవ ॥

స యది పితరం వా మాతరం వా భ్రాతరం వా స్వసారం వాచార్యం వా బ్రాహ్మణం వా కిఞ్చిద్భృశమివ ప్రత్యాహ ధిక్త్వాస్త్విత్యేవైనమాహుః పితృహా వై త్వమసి మాతృహా వై త్వమసి భ్రాతృహా వై త్వమసి స్వసృహా వై త్వమస్యాచార్యహా వై త్వమసి బ్రాహ్మణహా వై త్వమసీతి ॥ ౨ ॥

కథం పిత్రాదిశబ్దానాం ప్రసిద్ధార్థోత్సర్గేణ ప్రాణవిషయత్వమితి, ఉచ్యతే — సతి ప్రాణే పిత్రాదిషు పిత్రాదిశబ్దప్రయోగాత్ తదుత్క్రాన్తౌ చ ప్రయోగాభావాత్ । కథం తదితి, ఆహ — స యః కశ్చిత్పిత్రాదీనామన్యతమం యది తం భృశమివ తదననురూపమివ కిఞ్చిద్వచనం త్వఙ్కారాదియుక్తం ప్రత్యాహ, తదైనం పార్శ్వస్థా ఆహుః వివేకినః — ధిక్త్వా అస్తు ధిగస్తు త్వామిత్యేవమ్ । పితృహాం వై త్వం పితుర్హన్తేత్యాది ॥

అథ యద్యప్యేనానుత్క్రాన్తప్రాణాఞ్ఛూలేన సమాసం వ్యతిషన్దహేన్నైవైనం బ్రూయుః పితృహాసీతి న మాతృహాసీతి న భ్రాతృహాసీతి న స్వసృహాసీతి నాచార్యహాసీతి న బ్రాహ్మణహాసీతి ॥ ౩ ॥

అథ ఎనానేవ ఉత్క్రాన్తప్రాణాన్ త్యక్తదేహనాథాన్ యద్యపి శూలేన సమాసం సమస్య వ్యతిషన్దహేత్ వ్యత్యస్య సన్దహేత్ , ఎవమప్యతిక్రూరం కర్మ సమాసవ్యత్యాసాదిప్రకారేణ దహనలక్షణం తద్దేహసమ్బద్ధమేవ కుర్వాణం నైవైనం బ్రూయుః పితృహేత్యాది । తస్మాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవగమ్యతే ఎతత్పిత్రాద్యాఖ్యోఽపి ప్రాణ ఎవేతి ॥

ప్రాణో హ్యేవైతాని సర్వాణి భవతి స వా ఎష ఎవం పశ్యన్నేవం మన్వాన ఎవం విజానన్నతివాదీ భవతి తం చేద్బ్రూయురతివాద్యసీత్యతివాద్యస్మీతి బ్రూయాన్నాపహ్నువీత ॥ ౪ ॥

తస్మాత్ ప్రాణో హ్యేవైతాని పిత్రాదీని సర్వాణి భవతి చలాని స్థిరాణి చ । స వా ఎష ప్రాణవిదేవం యథోక్తప్రకారేణ పశ్యన్ ఫలతో అనుభవన్ ఎవం మన్వానః ఉపపత్తిభిశ్చిన్తయన్ ఎవం విజానన్ ఉపపత్తిభిః సంయోజ్య ఎవమేవేతి నిశ్చయం కుర్వన్నిత్యర్థః । మననవిజ్ఞానాభ్యాం హి సమ్భూతః శాస్త్రార్థో నిశ్చితో దృష్టో భవేత్ । అత ఎవం పశ్యన్ అతివాదీ భవతి నామాద్యాశాన్తమతీత్య వదనశీలో భవతీత్యర్థః । తం చేద్బ్రూయుః తం బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తస్య హి జగతః ప్రాణ ఆత్మా అహమితి బ్రువాణం యది బ్రూయుః అతివాద్యసీతి, బాఢమ్ అతివాద్యస్మీతి బ్రూయాత్ , న అపహ్నువీత । కస్మాద్ధి అసావపహ్నువీత ? యత్ప్రాణం సర్వేశ్వరమ్ అయమహమస్మి ఇత్యాత్మత్వేనోపగతః ॥
ఇతి పఞ్చదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

షోడశః ఖణ్డః

స ఎష నారదః సర్వాతిశయం ప్రాణం స్వమాత్మానం సర్వాత్మానం శ్రుత్వా నాతః పరమస్తీత్యుపరరామ, న పూర్వవత్కిమస్తి భగవః ప్రాణాద్భూయ ఇతి పప్రచ్ఛ యతః । తమేవ వికారానృతబ్రహ్మవిజ్ఞానేన పరితుష్టమకృతార్థం పరమార్థసత్యాతివాదినమాత్మానం మన్యమానం యోగ్యం శిష్యం మిథ్యాగ్రహవిశేషాత్ విప్రచ్యావయన్ ఆహ భగవాన్సనత్కుమారః —

ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి సోఽహం భగవః సత్యేనాతివదానీతి సత్యం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి సత్యం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

ఎష తు వా అతివదతి, యమహం వక్ష్యామి । న ప్రాణవిదతివాదీ పరమార్థతః । నామాద్యపేక్షం తు తస్యాతివాదిత్వమ్ । యస్తు భూమాఖ్యం సర్వాతిక్రాన్తం తత్త్వం పరమార్థసత్యం వేద, సోఽతివాదీత్యాహ — ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేన పరమార్థసత్యవిజ్ఞానవత్తయా అతివదతి । సోఽహం త్వాం ప్రపన్నః భగవః సత్యేనాతివదాని ; తథా మాం నియునక్తు భగవాన్ , యథా అహం సత్యేనాతివదానీత్యభిప్రాయః । యద్యేవం సత్యేనాతివదితుమిచ్ఛసి, సత్యమేవ తు తావద్విజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యుక్త ఆహ నారదః । తథాస్తు తర్హి సత్యం భగవో విజిజ్ఞాసే విశేషేణ జ్ఞాతుమిచ్ఛేయం త్వత్తోఽహమితి ॥
ఇతి షోడశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

సప్తదశః ఖణ్డః

యదా వై విజానాత్యథ సత్యం వదతి నావిజానన్సత్యం వదతి విజానన్నేవ సత్యం వదతి విజ్ఞానం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి విజ్ఞానం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

యదా వై సత్యం పరమార్థతః విజానాతి — ఇదం పరమార్థతః సత్యమితి, తతః అనృతం వికారజాతం వాచారమ్భణం హిత్వా సర్వవికారావస్థం సదేవైకం సత్యమితి తదేవ అథ వదతి యద్వదతి । నను వికారోఽపి సత్యమేవ, ‘నామరూపే సత్యం తాభ్యామయం ప్రాణశ్ఛన్నః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౬ । ౩) ‘ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । సత్యముక్తం సత్యత్వం శ్రుత్యన్తరే వికారస్య, న తు పరమార్థాపేక్షముక్తమ్ । కిం తర్హి ? ఇన్ద్రియవిషయావిషయత్వాపేక్షం సచ్చ త్యచ్చేతి సత్యమిత్యుక్తం తద్ద్వారేణ చ పరమార్థసత్యస్యోపలబ్ధిర్వివక్షితేతి । ‘ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి చ ఉక్తమ్ । ఇహాపి తదిష్టమేవ । ఇహ తు ప్రాణవిషయాత్పరమార్థసత్త్యవిజ్ఞానాభిమానాద్వ్యుత్థాప్య నారదం యత్సదేవ సత్యం పరమార్థతో భూమాఖ్యమ్ , తద్విజ్ఞాపయిష్యామీతి ఎష విశేషతో వివక్షితోఽర్థః । నావిజానన్సత్యం వదతి’ యస్త్వవిజానన్వదతి సోఽగ్న్యాదిశబ్దేనాగ్న్యాదీన్పరమార్థసద్రూపాన్మన్యమానో వదతి’ న తు తే రూపత్రయవ్యతిరేకేణ పరమార్థతః సన్తి । తథా తాన్యపి రూపాణి సదపేక్షయా నైవ సన్తీత్యతో నావిజానన్సత్యం వదతి । విజానన్నేవ సత్యం వదతి । న చ తత్సత్యవిజ్ఞానమవిజిజ్ఞాసితమప్రార్థితం జ్ఞాయత ఇత్యాహ — విజ్ఞానం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి । యద్యేవమ్ , విజ్ఞానం భగవో విజిజ్ఞాసే ఇతి । ఎవం సత్యాదీనాం చ ఉత్తరోత్తరాణాం కరోత్యన్తానాం పూర్వపూర్వహేతుత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ ॥
ఇతి సప్తదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

అష్టాదశః ఖణ్డః

యదా వై మనుతేఽథ విజానాతి నామత్వా విజానాతి మత్వైవ విజానాతి మతిస్త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి మతిం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

యదా వై మనుత ఇతి । మతిః మననం తర్కః ॥
ఇతి అష్టాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ఎకోనవింశః ఖణ్డః

యదా వై శ్రద్దధాత్యథ మనుతే నాశ్రద్దధన్మనుతే శ్రద్దధదేవ మనుతే శ్రద్ధా త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి శ్రద్ధాం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

మన్తవ్యవిషయే ఆదరః ఆస్తిక్యబుద్ధిః శ్రద్ధా ॥
ఇతి ఎకోనవింశతితమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

వింశః ఖణ్డః

యదా వై నిస్తిష్ఠత్యథ శ్రద్దధాతి నానిస్తిష్ఠఞ్ఛ్రద్దధాతి నిస్తిష్ఠన్నేవ శ్రద్దధాతి నిష్ఠా త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి నిష్ఠాం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

నిష్ఠా గురుశుశ్రూషాదితత్పరత్వం బ్రహ్మవిజ్ఞానాయ ॥
ఇతి వింశతితమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ఎకవింశః ఖణ్డః

యదా వై కరోత్యథ నిస్తిష్ఠతి నాకృత్వా నిస్తిష్ఠతి కృత్వైవ నిస్తిష్ఠతి కృతిస్త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి కృతిం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

యదా వై కరోతి । కృతిః ఇన్ద్రియసంయమః చిత్తైకాగ్రతాకరణం చ । సత్యాం హి తస్యాం నిష్ఠాదీని యథోక్తాని భవన్తి విజ్ఞానావసానాని ॥
ఇతి ఎకవింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వావింశః ఖణ్డః

యదా వై సుఖం లభతేఽథ కరోతి నాసుఖం లబ్ధ్వా కరోతి సుఖమేవ లబ్ధ్వా కరోతి సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి సుఖం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

సాపి కృతిః యదా సుఖం లభతే సుఖం నిరతిశయం వక్ష్యమాణం లబ్ధవ్యం మయేతి మన్యతే తదా భవతీత్యర్థః । యథా దృష్టఫలసుఖా కృతిః తథేహాపి నాసుఖం లబ్ధ్వా కరోతి । భవిష్యదపి ఫలం లబ్ధ్వేత్యుచ్యతే, తదుద్దిశ్య ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । అథేదానీం కృత్యాదిషూత్తరోత్తరేషు సత్సు సత్యం స్వయమేవ ప్రతిభాసత ఇతి న తద్విజ్ఞానాయ పృథగ్యత్నః కార్య ఇతి ప్రాప్తమ్ ; తత ఇదముచ్యతే — సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యాది । సుఖం భగవో విజిజ్ఞాస ఇత్యభిముఖీభూతాయ ఆహ ॥
ఇది ద్వావింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

త్రయోవింశః ఖణ్డః

యో వై భూమా తత్సుఖం నాల్పే సుఖమస్తి భూమైవ సుఖం భూమా త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్య ఇతి భూమానం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥

యో వై భూమా మహత్ నిరతిశయం బహ్వితి పర్యాయాః, తత్సుఖమ్ । తతోఽర్వాక్సాతిశయత్వాదల్పమ్ । అతస్తస్మిన్నల్పే సుఖం నాస్తి, అల్పస్యాధికతృష్ణాహేతుత్వాత్ । తృష్ణా చ దుఃఖబీజమ్ । న హి దుఃఖబీజం సుఖం దృష్టం జ్వరాది లోకే । తస్మాద్యుక్తం నాల్పే సుఖమస్తీతి । అతో భూమైవ సుఖమ్ । తృష్ణాదిదుఃఖబీజత్వాసమ్భవాద్భూమ్నః ॥
ఇతి త్రయోవింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

చతుర్వింశః ఖణ్డః

+“స్వే+మహిమ్ని”(ఛా.+ఉ.+౭ ।+౨౪ ।+౧)

యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమాథ యత్రాన్యత్పశ్యత్యన్యచ్ఛృణోత్యన్యద్విజానాతి తదల్పం యో వై భూమా తదమృతమథ యదల్పం తన్మర్త్యꣳ స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి స్వే మహిమ్ని యది వా న మహిమ్నీతి ॥ ౧ ॥

కింలక్షణోఽసౌ భూమేతి, ఆహ — యత్ర యస్మిన్భూమ్ని తత్త్వే న అన్యద్ద్రష్టవ్యమన్యేన కరణేన ద్రష్టా అన్యో విభక్తో దృశ్యాత్పశ్యతి । తథా నాన్యచ్ఛృణోతి । నామరూపయోరేవాన్తర్భావాద్విషయభేదస్య తద్గ్రాహకయోరేవేహ దర్శనశ్రవణయోర్గ్రహణమ్ అన్యేషాం చ ఉపలక్షణార్థత్వేన । మననం తు అత్రోక్తం ద్రష్టవ్యం నాన్యన్మనుత ఇతి, ప్రాయశో మననపూర్వకత్వాద్విజ్ఞానస్య । తథా నాన్యద్విజానాతి । ఎవంలక్షణో యః స భూమా । కిమత్ర ప్రసిద్ధాన్యదర్శనాభావో భూమ్న్యుచ్యతే నాన్యత్పశ్యతీత్యాదినా, అథ అన్యన్న పశ్యతి, ఆత్మానం పశ్యతీత్యేతత్ । కిఞ్చాతః ? యద్యన్యదర్శనాద్యభావమాత్రమిత్యుచ్యతే, తదా ద్వైతసంవ్యవహారవిలక్షణో భూమేత్యుక్తం భవతి । అథ అన్యదర్శనవిశేషప్రతిషేధేన ఆత్మానం పశ్యతీత్యుచ్యతే, తదైకస్మిన్నేవ క్రియాకారకఫలభేదోఽభ్యుపగతో భవేత్ । యద్యేవం కో దోషః స్యాత్ ? నన్వయమేవ దోషః — సంసారానివృత్తిః । క్రియాకారకఫలభేదో హి సంసార ఇతి ఆత్మైకత్వే ఎవ క్రియాకారకఫలభేదః సంసారవిలక్షణ ఇతి చేత్ , న, ఆత్మనో నిర్విశేషైకత్వాభ్యుపగమే దర్శనాదిక్రియాకారకఫలభేదాభ్యుపగమస్య శబ్దమాత్రత్వాత్ । అన్యదర్శనాద్యభావోక్తిపక్షేఽపి యత్ర ఇతి అన్యన్న పశ్యతి ఇతి చ విశేషణే అనర్థకే స్యాతామితి చేత్ — దృశ్యతే హి లోకే యత్ర శూన్యే గృహేఽన్యన్న పశ్యతీత్యుక్తే స్తమ్భాదీనాత్మానం చ న న పశ్యతీతి గమ్యతే ; ఎవమిహాపీతి చేత్ , న, తత్త్వమసీత్యేకత్వోపదేశాదధికరణాధికర్తవ్యభేదానుపపత్తేః । తథా సదేకమేవాద్వితీయం సత్యమితి షష్ఠే నిర్ధారితత్వాత్ । ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘న సన్దృశే తిష్ఠతి రూపమస్య’ (తై. నా. ౧ । ౩) ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః స్వాత్మని దర్శనాద్యనుపపత్తిః । యత్ర ఇతి విశేషణమనర్థకం ప్రాప్తమితి చేత్ , న, అవిద్యాకృతభేదాపేక్షత్వాత్ , యథా సత్యైకత్వాద్వితీయత్వబుద్ధిం ప్రకృతామపేక్ష్య సదేకమేవాద్వితీయమితి సఙ్ఖ్యాద్యనర్హమప్యుచ్యతే, ఎవం భూమ్న్యేకస్మిన్నేవ యత్ర ఇతి విశేషణమ్ । అవిద్యావస్థాయామన్యదర్శనానువాదేన చ భూమ్నస్తదభావత్వలక్షణస్య వివక్షితత్వాత్ నాన్యత్పశ్యతి ఇతి విశేషణమ్ । తస్మాత్సంసారవ్యవహారో భూమ్ని నాస్తీతి సముదాయార్థః । అథ యత్రావిద్యావిషయే అన్యోఽన్యేనాన్యత్పశ్యతీతి తదల్పమ్ అవిద్యాకాలభావీత్యర్థః ; యథా స్వప్నదృశ్యం వస్తు ప్రాక్ ప్రబోధాత్తత్కాలభావీతి, తద్వత్ । తత ఎవ తన్మర్త్యం వినాశి స్వప్నవస్తువదేవ । తద్విపరీతో భూమా యస్తదమృతమ్ । తచ్ఛబ్దః అమృతత్వపరః ; స తర్హి ఎవంలక్షణో భూమా హే భగవన్ కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి ఉక్తవన్తం నారదం ప్రత్యాహ సనత్కుమారః — స్వే మహిమ్నీతి స్వే ఆత్మీయే మహిమ్ని మాహాత్మ్యే విభూతౌ ప్రతిష్ఠితో భూమా । యది ప్రతిష్ఠామిచ్ఛసి క్వచిత్ , యది వా పరమార్థమేవ పృచ్ఛసి, న మహిమ్న్యపి ప్రతిష్ఠిత ఇతి బ్రూమః ; అప్రతిష్ఠితః అనాశ్రితో భూమా క్వచిదపీత్యర్థః ॥

గోఅశ్వమిహ మహిమేత్యాచక్షతే హస్తిహిరణ్యం దాసభార్యం క్షేత్రాణ్యాయతనానీతి నాహమేవం బ్రవీమి బ్రవీమీతి హోవాచాన్యో హ్యన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి ॥ ౨ ॥

యది స్వమహిమ్ని ప్రతిష్ఠితః భూమా, కథం తర్హ్యప్రతిష్ఠ ఉచ్యతే ? శృణు— గోఅశ్వాదీహ మహీమేత్యాచక్షతే । గావశ్చాశ్వాశ్చ గోఅశ్వం ద్వన్ద్వైకవద్భావః । సర్వత్ర గవాశ్వాది మహిమేతి ప్రసిద్ధమ్ । తదాశ్రితః తత్ప్రతిష్ఠశ్చైత్రో భవతి యథా, నాహమేవం స్వతోఽన్యం మహిమానమాశ్రితో భూమా చైత్రవదితి బ్రవీమి, అత్ర హేతుత్వేన అన్యో హ్యన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । కిన్త్వేవం బ్రవీమీతి హ ఉవాచ — స ఎవేత్యాది ॥
ఇతి చతుర్వింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

పఞ్చవింశః ఖణ్డః

స ఎవాధస్తాత్స ఉపరిష్టాత్స పశ్చాత్స పురస్తాత్స దక్షిణతః స ఉత్తరతః స ఎవేదꣳ సర్వమిత్యథాతోఽహఙ్కారాదేశ ఎవాహమేవాధస్తాదహముపరిష్టాదహం పశ్చాదహం పురస్తాదహం దక్షిణతోఽహముత్తరతోఽహమేవేదꣳ సర్వమితి ॥ ౧ ॥

కస్మాత్పునః క్వచిన్న ప్రతిష్ఠిత ఇతి, ఉచ్యతే — యస్మాత్స ఎవ భూమా అధస్తాత్ న తద్వ్యతిరేకేణాన్యద్విద్యతే యస్మిన్ప్రతిష్ఠితః స్యాత్ । తథోపరిష్టాదిత్యాది సమానమ్ । సతి భూమ్నోఽన్యస్మిన్ , భూమా హి ప్రతిష్ఠితః స్యాత్ ; న తు తదస్తి । స ఎవ తు సర్వమ్ । అతస్తస్మాదసౌ న క్వచిత్ప్రతిష్ఠితః । ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ ఇత్యధికరణాధికర్తవ్యతానిర్దేశాత్ స ఎవాధస్తాదితి చ పరోక్షనిర్దేశాత్ ద్రష్టుర్జీవాదన్యో భూమా స్యాదిత్యాశఙ్కా కస్యచిన్మా భూదితి అథాతః అనన్తరమ్ అహఙ్కారాదేశః అహఙ్కారేణ ఆదిశ్యత ఇత్యహఙ్కారాదేశః । ద్రష్టురనన్యత్వదర్శనార్థం భూమైవ నిర్దిశ్యతే అహఙ్కారేణ అహమేవాధస్తాదిత్యాదినా ॥

అథాత ఆత్మాదేశ ఎవాత్మైవాధస్తాదాత్మోపరిష్టాదాత్మా పశ్చాదాత్మా పురస్తాదాత్మా దక్షిణత ఆత్మోత్తరత ఆత్మైవేదꣳ సర్వమితి స వా ఎష ఎవం పశ్యన్నేవం మన్వాన ఎవం విజానన్నాత్మరతిరాత్మక్రీడ ఆత్మమిథున ఆత్మానన్దః స స్వరాడ్భవతి తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి అథ యేఽన్యథాతో విదురన్యరాజానస్తే క్షయ్యలోకా భవన్తి తేషాꣳ సర్వేషు లోకేష్వకామచారో భవతి ॥ ౨ ॥

అహఙ్కారేణ దేహాదిసఙ్ఘాతోఽప్యాదిశ్యతేఽవివేకిభిః ఇత్యతః తదాశఙ్కా మా భూదితి అథ అనన్తరమ్ ఆత్మాదేశః ఆత్మనైవ కేవలేన సత్స్వరూపేణ శుద్ధేన ఆదిశ్యతే । ఆత్మైవ సర్వతః సర్వమ్ — ఇత్యేవమ్ ఎకమజం సర్వతో వ్యోమవత్పూర్ణమ్ అన్యశూన్యం పశ్యన్ స వా ఎష విద్వాన్ మననవిజ్ఞానాభ్యామ్ ఆత్మరతిః ఆత్మన్యేవ రతిః రమణం యస్య సోఽయమాత్మరతిః । తథా ఆత్మక్రీడః । దేహమాత్రసాధనాః రతిః బాహ్యసాధనా క్రీడా, లోకే స్త్రీభిః సఖిభిశ్చ క్రీడతీతి దర్శనాత్ । న తథా విదుషః ; కిం తర్హి, ఆత్మవిజ్ఞాననిమిత్తమేవోభయం భవతీత్యర్థః । మిథునం ద్వన్ద్వజనితం సుఖం తదపి ద్వన్ద్వనిరపేక్షం యస్య విదుషః । తథా ఆత్మానన్దః, శబ్దాదినిమిత్తః ఆనన్దః అవిదుషామ్ , న తథా అస్య విదుషః ; కిం తర్హి, ఆత్మనిమిత్తమేవ సర్వం సర్వదా సర్వప్రకారేణ చ ; దేహజీవితభోగాదినిమిత్తబాహ్యవస్తునిరపేక్ష ఇత్యర్థః । స ఎవంలక్షణః విద్వాన్ జీవన్నేవ స్వారాజ్యేఽభిషిక్తః పతితేఽపి దేహే స్వరాడేవ భవతి । యత ఎవం భవతి, తత ఎవ తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి । ప్రాణాదిషు పూర్వభూమిషు ‘తత్రాస్య’ ఇతి తావన్మాత్రపరిచ్ఛిన్నకామచారత్వముక్తమ్ । అన్యరాజత్వం చ అర్థప్రాప్తమ్ , సాతిశయత్వాత్ । యథాప్రాప్తస్వారాజ్యకామచారత్వానువాదేన తత్తన్నివృత్తిరిహోచ్యతే — స స్వరాడిత్యాదినా । అథ పునః యే అన్యథా అతః ఉక్తదర్శనాదన్యథా వైపరీత్యేన యథోక్తమేవ వా సమ్యక్ న విదుః, తే అన్యరాజానః భవన్తి అన్యః పరో రాజా స్వామీ యేషాం తే అన్యరాజానస్తే కిఞ్చ క్షయ్యలోకాః క్షయ్యో లోకో యేషాం తే క్షయ్యలోకాః, భేదదర్శనస్య అల్పవిషయత్వాత్ , అల్పం చ తన్మర్త్యమిత్యవోచామ । తస్మాత్ యే ద్వైతదర్శినః తే క్షయ్యలోకాః స్వదర్శనానురూప్యేణైవ భవన్తి ; అత ఎవ తేషాం సర్వేషు లోకేష్వకామచారో భవతి ॥
ఇతి పఞ్చవింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

షడ్వింశః ఖణ్డః

తస్య హ వా ఎతస్యైవం పశ్యత ఎవం మన్వానస్యైవం విజానత ఆత్మతః ప్రాణ ఆత్మత ఆశాత్మతః స్మర ఆత్మత ఆకాశ ఆత్మతస్తేజ ఆత్మత ఆప ఆత్మత ఆవిర్భావతిరోభావావాత్మతోఽన్నమాత్మతో బలమాత్మతో విజ్ఞానమాత్మతో ధ్యానమాత్మతశ్చిత్తమాత్మతః సఙ్కల్ప ఆత్మతో మన ఆత్మతో వాగాత్మతో నామాత్మతో మన్త్రా ఆత్మతః కర్మాణ్యాత్మత ఎవేదం సర్వమితి ॥ ౧ ॥

తస్య హ వా ఎతస్యేత్యాది స్వారాజ్యప్రాప్తస్య ప్రకృతస్య విదుష ఇత్యర్థః । ప్రాక్సదాత్మవిజ్ఞానాత్ స్వాత్మనోఽన్యస్మాత్సతః ప్రాణాదేర్నామాన్తస్యోత్పత్తిప్రలయావభూతామ్ । సదాత్మవిజ్ఞానే తు సతి ఇదానీం స్వాత్మత ఎవ సంవృత్తౌ । తథా సర్వోఽప్యన్యో వ్యవహార ఆత్మత ఎవ విదుషః ॥

తదేష శ్లోకో న పశ్యో మృత్యుం పశ్యతి న రోగం నోత దుఃఖతాꣳ సర్వꣳ హ పశ్యః పశ్యతి సర్వమాప్నోతి సర్వశ ఇతి స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి పఞ్చధా సప్తధా నవధా చైవ పునశ్చైకాదశః స్మృతః శతం చ దశ చైకశ్చ సహస్రాణి చ విꣳశతిరాహారశుద్ధౌ సత్త్వశుద్ధిః సత్త్వశుద్ధౌ ధ్రువా స్మృతిః స్మృతిలమ్భే సర్వగ్రన్థీనాం విప్రమోక్షస్తస్మై మృదితకషాయాయ తమసస్పారం దర్శయతి భగవాన్సనాత్కుమారస్తꣳ స్కన్ద ఇత్యాచక్షతే తꣳ స్కన్ద ఇత్యాచక్షతే ॥ ౨ ॥

కిఞ్చ తత్ ఎతస్మిన్నర్థే ఎష శ్లోకః మన్త్రోఽపి భవతి — న పశ్యః పశ్యతీతి పశ్యః యథోక్తదర్శీ విద్వానిత్యర్థః, మృత్యుం మరణం రోగం జ్వరాది దుఃఖతాం దుఃఖభావం చాపి న పశ్యతి । సర్వం హ సర్వమేవ స పశ్యః పశ్యతి ఆత్మానమేవ । సర్వం తతః సర్వమాప్నోతి సర్వశః సర్వప్రకారైరితి । కిఞ్చ స విద్వాన్ ప్రాక్సృష్టిప్రభేదాత్ ఎకధైవ భవతి ; ఎకధైవ చ సన్ త్రిధాదిభేదైరనన్తభేదప్రకారో భవతి సృష్టికాలే ; పునః సంహారకాలే మూలమేవ స్వం పారమార్థికమ్ ఎకధాభావం ప్రతిపద్యతే స్వతన్‍త్ర ఎవ — ఇతి విద్యాం ఫలేన ప్రరోచయన్ స్తౌతి । అథేదానీం యథోక్తాయా విద్యాయాః సమ్యగవభాసకారణం ముఖావభాసకారణస్యేవ ఆదర్శస్య విశుద్ధికారణం సాధనముపదిశ్యతే — ఆహారశుద్ధౌ । ఆహ్రియత ఇత్యాహారః శబ్దాదివిషయవిజ్ఞానం భోక్తుర్భోగాయ ఆహ్రియతే । తస్య విషయోపలబ్ధిలక్షణస్య విజ్ఞానస్య శుద్ధిః ఆహారశుద్ధిః, రాగద్వేషమోహదోషైరసంసృష్టం విషయవిజ్ఞానమిత్యర్థః । తస్యామాహారశుద్ధౌ సత్యాం తద్వతోఽన్తఃకరణస్య సత్త్వస్య శుద్ధిః నైర్మల్యం భవతి । సత్త్వశుద్ధౌ చ సత్యాం యథావగతే భూమాత్మని ధ్రువా అవిచ్ఛిన్నా స్మృతిః అవిస్మరణం భవతి । తస్యాం చ లబ్ధాయాం స్మృతిలమ్భే సతి సర్వేషామవిద్యాకృతానర్థపాశరూపాణామ్ అనేకజన్మాన్తరానుభవభావనాకఠినీకృతానాం హృదయాశ్రయాణాం గ్రన్థీనాం విప్రమోక్షః విశేషేణ ప్రమోక్షణం వినాశో భవతీతి । యత ఎతదుత్తరోత్తరం యథోక్తమాహారశుద్ధిమూలం తస్మాత్సా కార్యేత్యర్థః । సర్వం శాస్త్రార్థమశేషత ఉక్త్వా ఆఖ్యాయికాముపసంహరతి శ్రుతిః — తస్మై మృదితకషాయాయ వార్క్షాదిరివ కషాయో రాగద్వేషాదిదోషః సత్త్వస్య రఞ్చనారూపత్వాత్ సః జ్ఞానవైరాగ్యాభ్యాసరూపక్షారేణ క్షాలితః మృదితః వినాశితః యస్య నారదస్య, తస్మై యోగ్యాయ మృదితకషాయాయ తమసః అవిద్యాలక్షణాత్ పారం పరమార్థతత్త్వం దర్శయతి దర్శితవానిత్యర్థః । కోఽసౌ ? భగవాన్ ‘ఉత్పత్తిం ప్రలయం చైవ భూతానామాగతిం గతిమ్ । వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో భగవానితి’ ఎవంధర్మా సనత్కుమారః । తమేవ సనత్కుమారం దేవం స్కన్ద ఇతి ఆచక్షతే కథయన్తి తద్విదః । ద్విర్వచనమధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థమ్ ॥
ఇతి షడ్వింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమత్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ఛాన్దోగ్యోపనిషద్భాష్యే సప్తమోఽధ్యాయః సమాప్తః ॥