श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ప్రథమోఽధ్యాయః

ప్రథమః ఖణ్డః

‘ఓమిత్యేతదక్షరమ్’ ఇత్యాద్యష్టాధ్యాయీ ఛాన్దోగ్యోపనిషత్ । తస్యాః సఙ్క్షేపతః అర్థజిజ్ఞాసుభ్యః ఋజువివరణమల్పగ్రన్థమిదమారభ్యతే । తత్ర సమ్బన్ధః — సమస్తం కర్మాధిగతం ప్రాణాదిదేవతావిజ్ఞానసహితమ్ అర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మప్రతిపత్తికారణమ్ ; కేవలం చ కర్మ ధూమాదిమార్గేణ చన్ద్రలోకప్రతిపత్తికారణమ్ ; స్వభావవృత్తానాం చ మార్గద్వయపరిభ్రష్టానాం కష్టా అధోగతిరుక్తా ; న చ ఉభయోర్మార్గయోరన్యతరస్మిన్నపి మార్గే ఆత్యన్తికీ పురుషార్థసిద్ధిః — ఇత్యతః కర్మనిరపేక్షమ్ అద్వైతాత్మవిజ్ఞానం సంసారగతిత్రయహేతూపమర్దేన వక్తవ్యమితి ఉపనిషదారభ్యతే । న చ అద్వైతాత్మవిజ్ఞానాదన్యత్ర ఆత్యన్తికీ నిఃశ్రేయసప్రాప్తిః । వక్ష్యతి హి — ‘అథ యేఽన్యథాతో విదురన్యరాజానస్తే క్షయ్యలోకా భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ; విపర్యయే చ — ‘స స్వరాడ్ భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) — ఇతి । తథా — ద్వైతవిషయానృతాభిసన్ధస్య బన్ధనమ్ , తస్కరస్యేవ తప్తపరశుగ్రహణే బన్ధదాహభావః, సంసారదుఃఖప్రాప్తిశ్చ ఇత్యుక్త్వా — అద్వైతాత్మసత్యాభిసన్ధస్య, అతస్కరస్యేవ తప్తపరశుగ్రహణే బన్ధదాహాభావః, సంసారదుఃఖనివృత్తిర్మోక్షశ్చ — ఇతి ॥
అత ఎవ న కర్మసహభావి అద్వైతాత్మదర్శనమ్ ; క్రియాకారకఫలభేదోపమర్దేన ‘సత్ . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧), (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యేవమాదివాక్యజనితస్య బాధకప్రత్యయానుపపత్తేః । కర్మవిధిప్రత్యయ ఇతి చేత్ , న ; కర్తృభోక్తృస్వభావవిజ్ఞానవతః తజ్జనితకర్మఫలరాగద్వేషాదిదోషవతశ్చ కర్మవిధానాత్ । అధిగతసకలవేదార్థస్య కర్మవిధానాత్ అద్వైతజ్ఞానవతోఽపి కర్మేతి చేత్ , న ; కర్మాధికృతవిషయస్య కర్తృభోక్త్రాదిజ్ఞానస్య స్వాభావికస్య ‘సత . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ ఇత్యనేనోపమర్దితత్వాత్ । తస్మాత్ అవిద్యాదిదోషవత ఎవ కర్మాణి విధీయన్తే ; న అద్వైతజ్ఞానవతః । అత ఎవ హి వక్ష్యతి — ‘సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తి, బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇతి ॥
తత్రైతస్మిన్నద్వైతవిద్యాప్రకరణే అభ్యుదయసాధనాని ఉపాసనాన్యుచ్యన్తే, కైవల్యసన్నికృష్టఫలాని చ అద్వైతాదీషద్వికృతబ్రహ్మవిషయాణి ‘మనోమయః ప్రాణశరీరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧౨) ఇత్యాదీని, కర్మసమృద్ధిఫలాని చ కర్మాఙ్గసమ్బన్ధీని ; రహస్యసామాన్యాత్ మనోవృత్తిసామాన్యాచ్చ — యథా అద్వైతజ్ఞానం మనోవృత్తిమాత్రమ్ , తథా అన్యాన్యప్యుపాసనాని మనోవృత్తిరూపాణి — ఇత్యస్తి హి సామాన్యమ్ । కస్తర్హి అద్వైతజ్ఞానస్యోపాసనానాం చ విశేషః ? ఉచ్యతే — స్వాభావికస్య ఆత్మన్యక్రియేఽధ్యారోపితస్య కర్త్రాదికారకక్రియాఫలభేదవిజ్ఞానస్య నివర్తకమద్వైతవిజ్ఞానమ్ , రజ్జ్వాదావివ సర్పాద్యధ్యారోపలక్షణజ్ఞానస్య రజ్జ్వాదిస్వరూపనిశ్చయః ప్రకాశనిమిత్తః ; ఉపాసనం తు యథాశాస్త్రసమర్థితం కిఞ్చిదాలమ్బనముపాదాయ తస్మిన్సమానచిత్తవృత్తిసన్తానకరణం తద్విలక్షణప్రత్యయానన్తరితమ్ — ఇతి విశేషః । తాన్యేతాన్యుపాసనాని సత్త్వశుద్ధికరత్వేన వస్తుతత్త్వావభాసకత్వాత్ అద్వైతజ్ఞానోపకారకాణి, ఆలమ్బనవిషయత్వాత్ సుఖసాధ్యాని చ — ఇతి పూర్వముపన్యస్యన్తే । తత్ర కర్మాభ్యాసస్య దృఢీకృతత్వాత్ కర్మపరిత్యాగేనోపాసన ఎవ దుఃఖం చేతఃసమర్పణం కర్తుమితి కర్మాఙ్గవిషయమేవ తావత్ ఆదౌ ఉపాసనమ్ ఉపన్యస్యతే ॥

ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత । ఓమితి హ్యుద్గాయతి తస్యోపవ్యాఖ్యానమ్ ॥ ౧ ॥

ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత — ఓమిత్యేతదక్షరం పరమాత్మనోఽభిధానం నేదిష్ఠమ్ ; తస్మిన్హి ప్రయుజ్యమానే స ప్రసీదతి, ప్రియనామగ్రహణ ఇవ లోకః ; తదిహ ఇతిపరం ప్రయుక్తమ్ అభిధాయకత్వాద్వ్యావర్తితం శబ్దస్వరూపమాత్రం ప్రతీయతే ; తథా చ అర్చాదివత్ పరస్యాత్మనః ప్రతీకం సమ్పద్యతే ; ఎవం నామత్వేన ప్రతీకత్వేన చ పరమాత్మోపాసనసాధనం శ్రేష్ఠమితి సర్వవేదాన్తేష్వవగతమ్ ; జపకర్మస్వాధ్యాయాద్యన్తేషు చ బహుశః ప్రయోగాత్ ప్రసిద్ధమస్య శ్రైష్ఠ్యమ్ ; అతః తదేతత్ , అక్షరం వర్ణాత్మకమ్ , ఉద్గీథభక్త్యవయవత్వాదుద్గీథశబ్దవాచ్యమ్ , ఉపాసీత — కర్మాఙ్గావయవభూతే ఓఙ్కారేపరమాత్మప్రతీకే దృఢామైకాగ్ర్యలక్షణాం మతిం సన్తనుయాత్ । స్వయమేవ శ్రుతిః ఓఙ్కారస్య ఉద్గీథశబ్దవాచ్యత్వే హేతుమాహ — ఓమితి హ్యుద్గాయతి ; ఓమిత్యారభ్య, హి యస్మాత్ , ఉద్గాయతి, అత ఉద్గీథ ఓఙ్కార ఇత్యర్థః । తస్య ఉపవ్యాఖ్యానమ్ — తస్య అక్షరస్య, ఉపవ్యాఖ్యానమ్ ఎవముపాసనమేవంవిభూత్యేవంఫలమిత్యాదికథనమ్ ఉపవ్యాఖ్యానమ్ , ప్రవర్తత ఇతి వాక్యశేషః ॥

ఎషాం భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపో రసః । అపామోషధయో రస ఓషధీనాం పురుషో రసః పురుషస్య వాగ్రసో వాచ ఋగ్రస ఋచః సామ రసః సామ్న ఉద్గీథో రసః ॥ ౨ ॥

ఎషాం చరాచరాణాం భూతానాం పృథివీ రసః గతిః పరాయణమవష్టమ్భః ; పృథివ్యా ఆపః రసః — అప్సు హి ఓతా చ ప్రోతా చ పృథివీ ; అతః తాః రసః పృథివ్యాః । అపామ్ ఓషధయః రసః, అప్పరిణామత్వాదోషధీనామ్ ; తాసాం పురుషో రసః, అన్నపరిణామత్వాత్పురుషస్య ; తస్యాపి పురుషస్య వాక్ రసః — పురుషావయవానాం హి వాక్ సారిష్ఠా, అతో వాక్ పురుషస్య రస ఉచ్యతే ; తస్యా అపి వాచః, ఋక్ సరః సారతరా ; ఋచః సామ రసః సారతరమ్ ; తస్యాపి సామ్నః ఉద్గీథః ప్రకృతత్వాదోఙ్కారః సారతరః ॥

స ఎష రసానాꣳ రసతమః పరమః పరార్ధ్యోఽష్టమో యదుద్గీథః ॥ ౩ ॥

ఎవమ్ — స ఎషః ఉద్గీథాఖ్య ఓఙ్కారః, భూతాదీనాముత్తరోత్తరరసానామ్ , అతిశయేన రసః రసతమః ; పరమః, పరమాత్మప్రతీకత్వాత్ ; పరార్ధ్యః — అర్ధం స్థానమ్ , పరం చ తదర్ధం చ పరార్ధమ్ , తదర్హతీతి పరార్ధ్యః, — పరమాత్మస్థానార్హః, పరమాత్మవదుపాస్యత్వాదిత్యభిప్రాయః ; అష్టమః — పృథివ్యాదిరససఙ్ఖ్యాయామ్ ; యదుద్గీథః య ఉద్గీథః ॥

కతమా కతమర్క్కతమత్కతమత్సామ కతమః కతమ ఉద్గీథ ఇతి విమృష్టం భవతి ॥ ౪ ॥

వాచ ఋగ్రసః . . . ఇత్యుక్తమ్ ; కతమా సా ఋక్ ? కతమత్తత్సామః ? కతమో వా స ఉద్గీథః ? కతమా కతమేతి వీప్సా ఆదరార్థా । నను ‘వా బహూనాం జాతిపరిప్రశ్నే డతమచ్’ (పా. సూ. ౫ । ౩ । ౯౩) ఇతి డతమచ్ప్రత్యయః ఇష్టః ; న హి అత్ర ఋగ్జాతిబహుత్వమ్ ; కథం డతమచ్ప్రయోగః ? నైష దోషః ; జాతౌ పరిప్రశ్నో జాతిపరిప్రశ్నః — ఇత్యేతస్మిన్విగ్రహే జాతావృగ్వ్యక్తీనాం బహుత్వోపపత్తేః, న తు జాతేః పరిప్రశ్న ఇతి విగృహ్యతే । నను జాతేః పరిప్రశ్నః — ఇత్యస్మిన్విగ్రహే ‘కతమః కఠః’ ఇత్యాద్యుదాహరణముపపన్నమ్ , జాతౌ పరిప్రశ్న ఇత్యత్ర తు న యుజ్యతే — తత్రాపి కఠాదిజాతావేవ వ్యక్తిబహుత్వాభిప్రాయేణ పరిప్రశ్న ఇత్యదోషః । యది జాతేః పరిప్రశ్నః స్యాత్ , ‘కతమా కతమర్క్’ ఇత్యాదావుపసఙ్ఖ్యానం కర్తవ్యం స్యాత్ । విమృష్టం భవతి విమర్శః కృతో భవతి ॥

వాగేవర్క్ప్రాణః సామోమిత్యేతదక్షరముద్గీథః । తద్వా ఎతన్మిథునం యద్వాక్చ ప్రాణశ్చర్క్చ సామ చ ॥ ౫ ॥

విమర్శే హి కృతే సతి, ప్రతివచనోక్తిరుపపన్నా — వాగేవ ఋక్ ప్రాణః సామ ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథః ఇతి । వాగృచోరేకత్వేఽపి న అష్టమత్వవ్యాఘాతః, పూర్వస్మాత్ వాక్యాన్తరత్వాత్ ; ఆప్తిగుణసిద్ధయే హి ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథః ఇతి । వాక్ప్రాణౌ ఋక్సామయోనీ ఇతి వాగేవ ఋక్ ప్రాణః సామ ఇత్యుచ్యతే ; యథా క్రమమ్ ఋక్సామయోన్యోర్వాక్ప్రాణయోర్గ్రహణే హి సర్వాసామృచాం సర్వేషాం చ సామ్నామవరోధః కృతః స్యాత్ ; సర్వర్క్సామావరోధే చ ఋక్సామసాధ్యానాం చ సర్వకర్మణామవరోధః కృతః స్యాత్ ; తదవరోధే చ సర్వే కామా అవరుద్ధాః స్యుః । ఓమిత్యేతదక్షరమ్ ఉద్గీథః ఇతి భక్త్యాశఙ్కా నివర్త్యతే । తద్వా ఎతత్ ఇతి మిథునం నిర్దిశ్యతే । కిం తన్మిథునమితి, ఆహ — యద్వాక్చ ప్రాణశ్చ సర్వర్క్సామకారణభూతౌ మిథునమ్ ; ఋక్చ సామ చేతి ఋక్సామకారణౌ ఋక్సామశబ్దోక్తావిత్యర్థః ; న తు స్వాతన్త్ర్యేణ ఋక్చ సామ చ మిథునమ్ । అన్యథా హి వాక్ప్రాణశ్చ ఇత్యేకం మిథునమ్ , ఋక్సామ చ అపరమ్ , ఇతి ద్వే మిథునే స్యాతామ్ ; తథా చ తద్వా ఎతన్మిథునమ్ ఇత్యేకవచననిర్దేశోఽనుపపన్నః స్యాత్ ; తస్మాత్ ఋక్సామయోన్యోర్వాక్ప్రాణయోరేవ మిథునత్వమ్ ॥

తదేతన్మిథునమోమిత్యేతస్మిన్నక్షరే సం సృజ్యతే యదా వై మిథునౌ సమాగచ్ఛత ఆపయతో వై తావన్యోన్యస్య కామమ్ ॥ ౬ ॥

తదేతత్ ఎవంలక్షణం మిథునమ్ ఓమిత్యేతస్మిన్నక్షరే సంసృజ్యతే ; ఎవం సర్వకామాప్తిగుణవిశిష్టం మిథునమ్ ఓఙ్కారే సంసృష్టం విద్యత ఇతి ఓఙ్కారస్య సర్వకామాప్తిగుణవత్త్వం సిద్ధమ్ ; వాఙ్మయత్వమ్ ఓఙ్కారస్య ప్రాణనిష్పాద్యత్వం చ మిథునేన సంసృష్టత్వమ్ । మిథునస్య కామాపయితృత్వం ప్రసిద్ధమితి దృష్టాన్త ఉచ్యతే — యథా లోకే మిథునౌ మిథునావయవౌ స్త్రీపుంసౌ యదా సమాగచ్ఛతః గ్రామ్యధర్మతయా సంయుజ్యేయాతాం తదా ఆపయతః ప్రాపయతః అన్యోన్యస్య ఇతరేతరస్య తౌ కామమ్ , తథా స్వాత్మానుప్రవిష్టేన మిథునేన సర్వకామాప్తిగుణవత్త్వమ్ ఓఙ్కారస్య సిద్ధమిత్యభిప్రాయః ॥
తదుపాసకోఽప్యుద్గాతా తద్ధర్మా భవతీత్యాహ —

ఆపయితా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ॥ ౭ ॥

ఆపయితా హ వై కామానాం యజమానస్య భవతి, య ఎతత్ అక్షరమ్ ఎవమ్ ఆప్తిగుణవత్ ఉద్గీథమ్ ఉపాస్తే, తస్య ఎతద్యథోక్తం ఫలమిత్యర్థః, ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౫ । ౨ । ౨౦) ఇతి శ్రుతేః ॥

తద్వా ఎతదనుజ్ఞాక్షరం యద్ధి కిఞ్చానుజానాత్యోమిత్యేవ తదాహైషో ఎవ సమృద్ధిర్యదనుజ్ఞా సమర్ధయితా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ॥ ౮ ॥

సమృద్ధిగుణవాంశ్చ ఓఙ్కారః ; కథమ్ ? తత్ వై ఎతత్ ప్రకృతమ్ , అనుజ్ఞాక్షరమ్ అనుజ్ఞా చ సా అక్షరం చ తత్ ; అనుజ్ఞా చ అనుమతిః, ఓఙ్కార ఇత్యర్థః । కథమనుజ్ఞేతి, ఆహ శ్రుతిరేవ — యద్ధి కిఞ్చ యత్కిఞ్చ లోకే జ్ఞానం ధనం వా అనుజానాతి విద్వాన్ ధనీ వా, తత్రానుమతిం కుర్వన్ ఓమిత్యేవ తదాహ ; తథా చ వేదే ‘త్రయస్త్రింశదిత్యోమితి హోవాచ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇత్యాది ; తథా చ లోకేఽపి తవేదం ధనం గృహ్ణామి ఇత్యుక్తే ఓమిత్యేవ ఆహ । అత ఎషా ఉ ఎవ ఎషైవ హి సమృద్ధిః యదనుజ్ఞా యా అనుజ్ఞా సా సమృద్ధిః, తన్మూలత్వాదనుజ్ఞాయాః ; సమృద్ధో హి ఓమిత్యనుజ్ఞాం దదాతి ; తస్యాత్ సమృద్ధిగుణవానోఙ్కార ఇత్యర్థః । సమృద్ధిగుణోపాసకత్వాత్ తద్ధర్మా సన్ సమర్ధయితా హ వై కామానాం యజమానస్య భవతి ; య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥

తేనేయం త్రయీవిద్యా వర్తతే ఓమిత్యాశ్రావయత్యోమితి శం సత్యోమిత్యుద్గాయత్యేతస్యైవాక్షరస్యాపచిత్యై మహిమ్నా రసేన ॥ ౯ ॥

అథ ఇదానీమక్షరం స్తౌతి, ఉపాస్యత్వాత్ , ప్రరోచనార్థమ్ ; కథమ్ ? తేన అక్షరేణ ప్రకృతేన ఇయమ్ ఋగ్వేదాదిలక్షణా త్రయీవిద్యా, త్రయీవిద్యావిహితం కర్మేత్యర్థః — న హి త్రయీవిద్యైవ — ఆశ్రావణాదిభిర్వర్తతే । కర్మ తు తథా ప్రవర్తత ఇతి ప్రసిద్ధమ్ ; కథమ్ ? ఓమిత్యాశ్రావయతి ఓమితి శంసతి ఓమిత్యుద్గాయతి ; లిఙ్గాచ్చ సోమయాగ ఇతి గమ్యతే । తచ్చ కర్మ ఎతస్యైవ అక్షరస్య అపచిత్యై పూజార్థమ్ ; పరమాత్మప్రతీకం హి తత్ ; తదపచితిః పరమాత్మన ఎవస్యాత్ , ‘స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవః’ (భ. గీ. ౧౮ । ౪౬) ఇతి స్మృతేః । కిఞ్చ, ఎతస్యైవాక్షరస్య మహిమ్నా మహత్త్వేన ఋత్విగ్యజమానాదిప్రాణైరిత్యర్థః ; తథా ఎతస్యైవాక్షరస్య రసేన వ్రీహియవాదిరసనిర్వృత్తేన హవిషేత్యర్థః ; యాగహోమాది అక్షరేణ క్రియతే ; తచ్చ ఆదిత్యముపతిష్ఠతే ; తతో వృష్ట్యాదిక్రమేణ ప్రాణోఽన్నం చ జాయతే ; ప్రాణైరన్నేన చ యజ్ఞస్తాయతే ; అత ఉచ్యతే - అక్షరస్య మహిమ్నా రసేన ఇతి ॥
తత్ర అక్షరవిజ్ఞానవతః కర్మ కర్తవ్యమితి స్థితమాక్షిపతి —

తేనోభౌ కురుతో యశ్చైతదేవం వేద యశ్చ న వేద । నానా తు విద్యా చావిద్యా చ యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతీతి ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానం భవతి ॥ ౧౦ ॥

తేన అక్షరేణ ఉభౌ కురుతః, యశ్చ ఎతత్ అక్షరమ్ ఎవం యథావ్యాఖ్యాతం వేద, యశ్చ కర్మమాత్రవిత్ అక్షరయాథాత్మ్యం న వేద, తావుభౌ కురుతః కర్మ ; తేయోశ్చ కర్మసామర్థ్యాదేవ ఫలం స్యాత్ , కిం తత్రాక్షరయాథాత్మ్యవిజ్ఞానేన ఇతి ; దృష్టం హి లోకే హరీతకీం భక్షయతోః తద్రసాభిజ్ఞేతరయోః విరేచనమ్ — నైవమ్ ; యస్మాత్ నానా తు విద్యా చ అవిద్యా చ, భిన్నే హి విద్యావిద్యే, తు — శబ్దః పక్షవ్యావృత్త్యర్థః ; న ఓఙ్కారస్య కర్మాఙ్గత్వమాత్రవిజ్ఞానమేవ రసతమాప్తిసమృద్ధిగుణవద్విజ్ఞానమ్ ; కిం తర్హి ? తతోఽభ్యధికమ్ ; తస్మాత్ తదఙ్గాధిక్యాత్ తత్ఫలాధిక్యం యుక్తమిత్యభిప్రాయః ; దృష్టం హి లోకే వణిక్శబరయోః పద్మరాగాదిమణివిక్రయే వణిజో విజ్ఞానాధిక్యాత్ ఫలాధిక్యమ్ ; తస్మాత్ యదేవ విద్యయా విజ్ఞానేన యుక్తః సన్ కరోతి కర్మ శ్రద్ధయా శ్రద్దధానశ్చ సన్ , ఉపనిషదా యోగేన యుక్తశ్చేత్యర్థః, తదేవ కర్మ వీర్యవత్తరమ్ అవిద్వత్కర్మణోఽధికఫలం భవతీతి ; విద్వత్కర్మణో వీర్యవత్తరత్వవచనాదవిదుషోఽపి కర్మ వీర్యవదేవ భవతీత్యభిప్రాయః । న చ అవిదుషః కర్మణ్యనధికారః, ఔషస్త్యే కాణ్డే అవిదుషామప్యార్త్విజ్యదర్శనాత్ । రసతమాప్తిసమృద్ధిగుణవదక్షరమిత్యేకముపాసనమ్ , మధ్యే ప్రయత్నాన్తరాదర్శనాత్ ; అనేకైర్హి విశేషణైః అనేకధా ఉపాస్యత్వాత్ ఖలు ఎతస్యైవ ప్రకృతస్య ఉద్గీథాఖ్యస్య అక్షరస్య ఉపవ్యాఖ్యానం భవతి ॥
ఇతి ప్రథమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయః ఖణ్డః

దేవాసురా హ వై యత్ర సంయేతిరే ఉభయే ప్రాజాపత్యాస్తద్ధ దేవా ఉద్గీథమాజహ్రురనేనైనానభిభవిష్యామ ఇతి ॥ ౧ ॥

దేవాసురాః దేవాశ్చ అసురాశ్చ ; దేవాః దీవ్యతేర్ద్యోతనార్థస్య శాస్త్రోద్భాసితా ఇన్ద్రియవృత్తయః ; అసురాః తద్విపరీతాః స్వేష్వేవాసుషు విష్వగ్విషయాసు ప్రాణనక్రియాసు రమణాత్ స్వాభావిక్యః తమఆత్మికా ఇన్ద్రియవృత్తయ ఎవ ; హ వై ఇతి పూర్వవృత్తోద్భాసకౌ నిపాతౌ ; యత్ర యస్మిన్నిమిత్తే ఇతరేతరవిషయాపహారలక్షణే సంయేతిరే, సమ్పూర్వస్య యతతేః సఙ్గ్రామార్థత్వమితి, సఙ్గ్రామం కృతవన్త ఇత్యర్థః । శాస్త్రీయప్రకాశవృత్త్యభిభవనాయ ప్రవృత్తాః స్వాభావిక్యస్తమోరూపా ఇన్ద్రియవృత్తయః అసురాః, తథా తద్విపరీతాః శాస్త్రార్థవిషయవివేకజ్యోతిరాత్మానః దేవాః స్వాభావికతమోరూపాసురాభిభవనాయ ప్రవృత్తాః ఇతి అన్యోన్యాభిభవోద్భవరూపః సఙ్గ్రామ ఇవ, సర్వప్రాణిషు ప్రతిదేహం దేవాసురసఙ్గ్రామో అనాదికాలప్రవృత్త ఇత్యభిప్రాయః । స ఇహ శ్రుత్యా ఆఖ్యాయికారూపేణ ధర్మాధర్మోత్పత్తివివేకవిజ్ఞానాయ కథ్యతే ప్రాణవిశుద్ధివిజ్ఞానవిధిపరతయా । అతః ఉభయేఽపి దేవాసురాః, ప్రజాపతేరపత్యానీతి ప్రాజాపత్యాః — ప్రజాపతిః కర్మజ్ఞానాధికృతః పురుషః, ‘పురుష ఎవోక్థమయమేవ మహాన్ప్రజాపతిః’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ; తస్య హి శాస్త్రీయాః స్వాభావిక్యశ్చ కరణవృత్తయో విరుద్ధాః అపత్యానీవ, తదుద్భవత్వాత్ । తత్ తత్ర ఉత్కర్షాపకర్షలక్షణనిమిత్తే హ దేవాః ఉద్గీథమ్ ఉద్గీథభక్త్యుపలక్షితమౌద్గాత్రం కర్మ ఆజహ్రుః ఆహృతవన్తః ; తస్యాపి కేవలస్య ఆహరణాసమ్భవాత్ జ్యోతిష్టోమాద్యాహృతవన్త ఇత్యభిప్రాయః । తత్కిమర్థమాజహ్రురితి, ఉచ్యతే — అనేన కర్మణా ఎనాన్ అసురాన్ అభిభవిష్యామ ఇతి ఎవమభిప్రాయాః సన్తః ॥
యదా చ తదుద్గీథం కర్మ ఆజిహీర్షవః, తదా —

తే హ నాసిక్యం ప్రాణముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తꣳ హాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం జిఘ్రతి సురభి చ దుర్గన్ధి చ పాప్మనా హ్యేష విద్ధః ॥ ౨ ॥

తే హ దేవాః నాసిక్యం నాసికాయాం భవం ప్రాణం చేతనావన్తం ఘ్రాణమ్ ఉద్గీథకర్తారమ్ ఉద్గాతారమ్ ఉద్గీథభక్త్యా ఉపాసాఞ్చక్రిరే ఉపాసనం కృతవన్త ఇత్యర్థః ; నాసిక్యప్రాణదృష్ట్యా ఉద్గీథాఖ్యమక్షరమోఙ్కారమ్ ఉపాసాఞ్చక్రిరే ఇత్యర్థః । ఎవం హి ప్రకృతార్థపరిత్యాగః అప్రకృతార్థోపాదానం చ న కృతం స్యాత్ — ‘ఖల్వేతస్యాక్షరస్య ’ ఇత్యోఙ్కారో హి ఉపాస్యతయా ప్రకృతః । నను ఉద్గీథోపలక్షితం కర్మ ఆహృతవన్త ఇత్యవోచః ; ఇదానీమేవ కథం నాసిక్యప్రాణదృష్ట్యా ఉద్గీథాఖ్యమక్షరమోఙ్కారమ్ ఉపాసాఞ్చక్రిర ఇత్యాత్థ ? నైష దోషః ; ఉద్గీథకర్మణ్యేవ హి తత్కర్తృప్రాణదేవతాదృష్ట్యా ఉద్గీథభక్త్యవయవశ్చ ఓఙ్కారః ఉపాస్యత్వేన వివక్షితః, న స్వతన్త్రః ; అతః తాదర్థ్యేన కర్మ ఆహృతవన్త ఇతి యుక్తమేవోక్తమ్ । తమ్ ఎవం దేవైర్వృతముద్గాతారం హ అసురాః స్వాభావికతమఆత్మానః జ్యోతీరూపం నాసిక్యం ప్రాణం దేవం స్వకీయేన పాప్మనా అధర్మాసఙ్గరూపేణ వివిధుః విద్ధవన్తః, సంసర్గం కృతవన్త ఇత్యర్థః । స హి నాసిక్యః ప్రాణః కల్యాణగన్ధగ్రహణాభిమానాసఙ్గాభిభూతవివేకవిజ్ఞానో బభూవ ; స తేన దోషేణ పాప్మసంసర్గీ బభూవ ; తదిదముక్తమసురాః పాప్మనా వివిధురితి । యస్మాదాసురేణ పాప్మనా విద్ధః, తస్మాత్ తేన పాప్మనా ప్రేరితః ప్రాణః దుర్గన్ధగ్రాహకః ప్రాణినామ్ । అతః తేన ఉభయం జిఘ్రతి లోకః సురభి చ దుర్గన్ధి చ, పాప్మనా హి ఎషః యస్మాత్ విద్ధః । ఉభయగ్రహణమ్ అవివక్షితమ్ — ‘యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛతి’ (తై. బ్రా. ౩ । ౭ । ౧) ఇతి యద్వత్ ; ‘యదేవేదమప్రతిరూపం జిఘ్రతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౩) ఇతి సమానప్రకరణశ్రుతేః ॥
అథ హ వాచముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తాం హాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తయోభయం వదతి సత్యం చానృతం చ పాప్మనా హ్యేషా విద్ధా ॥ ౩ ॥
అథ హ చక్షురుద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తద్ధాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం పశ్యతి దర్శనీయం చాదర్శనీయం చ పాప్మనా హ్యేతద్విద్ధమ్ ॥ ౪ ॥
అథ హ శ్రోత్రముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తద్ధాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం శృణోతి శ్రవణీయం చాశ్రవణీయం చ పాప్మనా హ్యేతద్విద్ధమ్ ॥ ౫ ॥

అథ హ మన ఉద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తద్ధాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం సఙ్కల్పతే సఙ్కల్పనీయం చాసఙ్కల్పనీయం చ పాప్మనా హ్యేతద్విద్ధమ్ ॥ ౬ ॥

ముఖ్యప్రాణస్య ఉపాస్యత్వాయ తద్విశుద్ధత్వానుభవార్థః అయం విచారః శ్రుత్యా ప్రవర్తితః । అతః చక్షురాదిదేవతాః క్రమేణ విచార్య ఆసురేణ పాప్మనా విద్ధా ఇత్యపోహ్యన్తే । సమానమన్యత్ — అథ హ వాచం చక్షుః శ్రోత్రం మన ఇత్యాది । అనుక్తా అప్యన్యాః త్వగ్రసనాదిదేవతాః ద్రష్టవ్యాః, ‘ఎవము ఖల్వేతా దేవతాః పాప్మభిః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ॥

అథ హ య ఎవాయం ముఖ్యః ప్రాణస్తముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తꣳ హాసురా ఋత్వా విదధ్వంసుర్యథాశ్మానమాఖణమృత్వా విధ్వం సేతైవమ్ ॥ ౭ ॥

ఆసురేణ పాప్మనా విద్ధత్వాత్ ప్రాణాదిదేవతాః అపోహ్య, అథ అనన్తరమ్ , హ, య ఎవాయం ప్రసిద్ధః, ముఖే భవః ముఖ్యః ప్రాణః, తమ్ ఉద్గీథమ్ ఉపాసాఞ్చక్రిరే, తం హ అసురాః పూర్వవత్ ఋత్వా ప్రాప్య విదధ్వంసుః వినష్టాః, అభిప్రాయమాత్రేణ, అకృత్వా కిఞ్చిదపి ప్రాణస్య ; కథం వినష్టా ఇతి, అత్ర దృష్టాన్తమాహ — యథా లోకే అశ్మానమ్ ఆఖణమ్ — న శక్యతే ఖనితుం కుద్దాలాదిభిరపి, టఙ్కైశ్చ ఛేత్తుం న శక్యః అఖనః, అఖన ఎవ ఆఖణః, తమ్ — ఋత్వా సామర్థ్యాత్ లోష్టః పాంసుపిణ్డః, శ్రుత్యన్తరాచ్చ — అశ్మని క్షిప్తః అశ్మభేదనాభిప్రాయేణ, తస్య అశ్మనః కిఞ్చిదప్యకృత్వా స్వయం విధ్వంసేత విదీర్యేత — ఎవం విదధ్వంసురిత్యర్థః । ఎవం విశుద్ధః అసురైరధర్షితత్వాత్ ప్రాణః ఇతి ॥

యథాశ్మానమాఖణమృత్వా విధ్వꣳ సత ఎవꣳ హైవ స విధ్వꣳ సతే య ఎవంవిది పాపం కామయతే యశ్చైనమభిదాసతి స ఎషోఽశ్మాఖణః ॥ ౮ ॥

ఎవంవిదః ప్రాణాత్మభూతస్య ఇదం ఫలమాహ — యథాశ్మానమితి । ఎష ఎవ దృష్టాన్తః ; ఎవం హైవ స విధ్వంసతే వినశ్యతి ; కోఽసావితి, ఆహ — య ఎవంవిది యథోక్తప్రాణవిది పాపం తదనర్హం కర్తుం కామయతే ఇచ్ఛతి యశ్చాపి ఎనమ్ అభిదాసతి హినస్తి ప్రాణవిదం ప్రతి ఆక్రోశతాడనాది ప్రయుఙ్క్తే, సోఽప్యేవమేవ విధ్వంసత ఇత్యర్థః ; యస్మాత్ స ఎష ప్రాణవిత్ ప్రాణభూతత్వాత్ అశ్మాఖణ ఇవ అశ్మాఖణః అధర్షణీయ ఇత్యర్థః । నను నాసిక్యోఽపి ప్రాణః వాయ్వాత్మా, యథా ముఖ్యః ; తత్ర నాసిక్యః ప్రాణః పాప్మనా విద్ధః — ప్రాణ ఎవ సన్ , న ముఖ్యః — కథమ్ ? నైష దోషః ; నాసిక్యస్తు స్థానకరణవైగుణ్యాత్ అసురైః పాప్మనా విద్ధః, వాయ్వాత్మాపి సన్ ; ముఖ్యస్తు తదసమ్భవాత్ స్థానదేవతాబలీయస్త్వాత్ న విద్ధ ఇతి శ్లిష్టమ్ — యథా వాస్యాదయః శిక్షావత్పురుషాశ్రయాః కార్యవిశేషం కుర్వన్తి, న అన్యహస్తగతాః, తద్వత్ దోషవద్ధ్రాణసచివత్వాద్విద్ధా ఘ్రాణదేవతా, న ముఖ్యః ॥

నైవైతేన సురభి న దుర్గన్ధి విజానాత్యపహతపాప్మా హ్యేష తేన యదశ్నాతి యత్పిబతి తేనేతరాన్ప్రాణానవతి ఎతము ఎవాన్తతోఽవిత్త్వోత్క్రామతి వ్యాదదాత్యేవాన్తత ఇతి ॥ ౯ ॥

యస్మాన్న విద్ధః అసురైః ముఖ్యః, తస్మాత్ నైవ ఎతేన సురభి న దుర్గన్ధి చ విజానాతి లోకః ; ఘ్రాణేనైవ తదుభయం విజానాతి ; అతశ్చ పాప్మకార్యాదర్శనాత్ అపహతపాప్మా అపహతః వినాశితః అపనీతః పాప్మా యస్మాత్ సోఽయమపహతపాప్మా హి ఎషః, విశుద్ధ ఇత్యర్థః । యస్మాచ్చ ఆత్మమ్భరయః కల్యాణాద్యాసఙ్గవత్త్వాత్ ఘ్రాణాదయః — న తథా ఆత్మమ్భరిర్ముఖ్యః ; కిం తర్హి ? సర్వార్థః ; కథమితి, ఉచ్యతే — తేన ముఖ్యేన యదశ్నాతి యత్పిబతి లోకః తేన అశితేన పీతేన చ ఇతరాన్ ప్రాణాన్ ఘ్రాణాదీన్ అవతి పాలయతి ; తేన హి తేషాం స్థితిర్భవతీత్యర్థః ; అతః సర్వమ్భరిః ప్రాణః ; అతో విశుద్ధః । కథం పునర్ముఖ్యాశితపీతాభ్యాం స్థితిః ఇతరేషాం గమ్యత ఇతి, ఉచ్యతే — ఎతము ఎవ ముఖ్యం ప్రాణం ముఖ్యప్రాణస్య వృత్తిమ్ , అన్నపానే ఇత్యర్థః, అన్తతః అన్తే మరణకాలే అవిత్త్వా అలబ్ధ్వా ఉత్క్రామతి, ఘ్రాణాదిప్రాణసముదాయ ఇత్యర్థః ; అప్రాణో హి న శక్నోత్యశితుం పాతుం వా ; తదా ఉత్క్రాన్తిః ప్రసిద్ధా ఘ్రాణాదికలాపస్య ; దృశ్యతే హి ఉత్క్రాన్తౌ ప్రాణస్యాశిశిషా, యతః వ్యాదదాత్యేవ, ఆస్యవిదారణం కరోతీత్యర్థః ; తద్ధి అన్నాలాభే ఉత్క్రాన్తస్య లిఙ్గమ్ ॥

తꣳ హాఙ్గిరా ఉద్గీథముపాసాఞ్చక్ర ఎతము ఎవాఙ్గిరసం మన్యన్తేఽఙ్గానాం యద్రసః ॥ ౧౦ ॥

తం హ అఙ్గిరాః — తం ముఖ్యం ప్రాణం హ అఙ్గిరా ఇత్యేవంగుణమ్ ఉద్గీథమ్ ఉపాసాఞ్చక్రే ఉపాసనం కృతవాన్ , బకో దాల్భ్య ఇతి వక్ష్యమాణేన సమ్బధ్యతే ; తథా బృహస్పతిరితి, ఆయాస్య ఇతి చ ఉపాసాఞ్చక్రే బకః ఇత్యేవం సమ్బన్ధం కృతవన్తః కేచిత్ , ఎతము ఎవాఙ్గిరసం బృహస్పతిమాయాస్యం ప్రాణం మన్యన్తే — ఇతి వచనాత్ । భవత్యేవం యథాశ్రుతాసమ్భవే ; సమ్భవతి తు యథాశ్రుతమ్ ఋషిచోదనాయామపి — శ్రుత్యన్తరవత్ — ’ తస్మాచ్ఛతర్చిన ఇత్యాచక్షతే ఎతమేవ సన్తమ్’ ఋషిమపి ; తథా మాధ్యమా గృత్సమదో విశ్వామిత్రో వామదేవోఽత్రిః ఇత్యాదీన్ ఋషీనేవ ప్రాణమాపాదయతి శ్రుతిః ; తథా తానపి ఋషీన్ ప్రాణోపాసకాన్ అఙ్గిరోబృహస్పత్యాయాస్యాన్ ప్రాణం కరోత్యభేదవిజ్ఞానాయ — ‘ప్రాణో హ పితా ప్రాణో మాతా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాదివచ్చ । తస్మాత్ ఋషిః అఙ్గిరా నామ, ప్రాణ ఎవ సన్ , ఆత్మానమఙ్గిరసం ప్రాణముద్గీథమ్ ఉపాసాఞ్చక్రే ఇత్యేతత్ ; యత్ యస్మాత్ సః అఙ్గానాం ప్రాణః సన్ రసః, తేనాసౌ అఙ్గిరసః ॥

తేన తꣳ హ బృహస్పతిరుద్గీథముపాసాఞ్చక్ర ఎతము ఎవ బృహస్పతిం మన్యన్తే వాగ్ఘి బృహతీ తస్యా ఎష పతిః ॥ ౧౧ ॥

తథా వాచో బృహత్యాః పతిః తేనాసౌ బృహస్పతిః ॥

తేన తꣳ హాయాస్య ఉద్గీథముపాసాఞ్చక్ర ఎతము ఎవాయాస్యం మన్యన్త ఆస్యాద్యదయతే ॥ ౧౨ ॥

తథా యత్ యస్మాత్ ఆస్యాత్ అయతే నిర్గచ్ఛతి తేన ఆయాస్యః ఋషిః ప్రాణ ఎవ సన్ ఇత్యర్థః । తథా అన్యోఽప్యుపాసకః ఆత్మానమేవ ఆఙ్గిరసాదిగుణం ప్రాణముద్గీథముపాసీతేత్యర్థః ॥

తేన తꣳ హ బకో దాల్భ్యో విదాఞ్చకార । స హ నైమిశీయానాముద్గాతా బభూవ స హ స్మైభ్యః కామానాగాయతి ॥ ౧౩ ॥

న కేవలమఙ్గిరఃప్రభృతయ ఉపాసాఞ్చక్రిరే ; తం హ బకో నామ దల్భస్యాపత్యం దాల్భ్యః విదాఞ్చకార యథాదర్శితం ప్రాణం విజ్ఞాతవాన్ ; విదాత్వా చ స హ నైమిశీయానాం సత్రిణామ్ ఉద్గాతా బభూవ ; స చ ప్రాణవిజ్ఞానసామర్థ్యాత్ ఎభ్యః నైమిశీయేభ్యః కామాన్ ఆగాయతి స్మ హ ఆగీతవాన్కిలేత్యర్థః ॥

ఆగాతా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్త ఇత్యధ్యాత్మమ్ ॥ ౧౪ ॥

తథా అన్యోఽప్యుద్గాతా ఆగాతా హ వై కామానాం భవతి ; య ఎతత్ ఎవం విద్వాన్ యథోక్తగుణం ప్రాణమ్ అక్షరముద్గీథముపాస్తే, తస్య ఎతద్దృష్టం ఫలమ్ ఉక్తమ్ , ప్రాణాత్మభావసత్వదృష్టమ్ — ‘దేవో భూత్వా దేవానప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౨)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౩)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౫)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౬)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౭) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్సిద్ధమేవేత్యభిప్రాయః । ఇత్యధ్యాత్మమ్ — ఎతత్ ఆత్మవిషయమ్ ఉద్గీథోపాసనమ్ ఇతి ఉక్తోపసంహారః, అధిదైవతోద్గీథోపాసనే వక్ష్యమాణే, బుద్ధిసమాధానార్థః ॥
ఇతి ద్వితీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥

తృతీయః ఖణ్డః

అథాధిదైవతం య ఎవాసౌ తపతి తముద్గీథముపాసీతోద్యన్వా ఎష ప్రజాభ్య ఉద్గాయతి । ఉద్యం స్తమో భయమపహన్త్యపహన్తా హ వై భయస్య తమసో భవతి య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥

అథ అనన్తరమ్ అధిదైవతం దేవతావిషయముద్గీథోపాసనం ప్రస్తుతమిత్యర్థః, అనేకధా ఉపాస్యత్వాదుద్గీథస్య ; య ఎవాసౌ ఆదిత్యః తపతి, తమ్ ఉద్గీథముపాసీత ఆదిత్యదృష్ట్యా ఉద్గీథముపాసీతేత్యర్థః ; తముద్గీథమ్ ఇతి ఉద్గీథశబ్దః అక్షరవాచీ సన్ కథమాదిత్యే వర్తత ఇతి, ఉచ్యతే — ఉద్యన్ ఉద్గచ్ఛన్ వై ఎషః ప్రజాభ్యః ప్రజార్థమ్ ఉద్గాయతి ప్రజానామన్నోత్పత్త్యర్థమ్ ; న హి అనుద్యతి తస్మిన్ , వ్రీహ్యాదేః నిష్పత్తిః స్యాత్ ; అతః ఉద్గాయతీవోద్గాయతి — యథైవోద్గాతా అన్నార్థమ్ ; అతః ఉద్గీథః సవితేత్యర్థః । కిఞ్చ ఉద్యన్ నైశం తమః తజ్జం చ భయం ప్రాణినామ్ అపహన్తి ; తమేవంగుణం సవితారం యః వేద, సః అపహన్తా నాశయితా హ వై భయస్య జన్మమరణాదిలక్షణస్య ఆత్మనః తమసశ్చ తత్కారణస్యాజ్ఞానలక్షణస్య భవతి ॥
యద్యపి స్థానభేదాత్ప్రాణాదిత్యౌ భిన్నావివ లక్ష్యేతే, తథాపి న స తత్త్వభేదస్తయోః । కథమ్ —

సమాన ఉ ఎవాయం చాసౌ చోష్ణోఽయముష్ణోఽసౌ స్వర ఇతీమమాచక్షతే స్వర ఇతి ప్రత్యాస్వర ఇత్యముం తస్మాద్వా ఎతమిమమముం చోద్గీథముపాసీత ॥ ౨ ॥

సమాన ఉ ఎవ తుల్య ఎవ ప్రాణః సవిత్రా గుణతః, సవితా చ ప్రాణేన ; యస్మాత్ ఉష్ణోఽయం ప్రాణః ఉష్ణశ్చాసౌ సవితా । కిఞ్చ స్వర ఇతి ఇమం ప్రాణమాచక్షతే కథయన్తి, తథా స్వర ఇతి ప్రత్యాస్వర ఇతి చ అముం సవితారమ్ ; యస్మాత్ ప్రాణః స్వరత్యేవ న పునర్మృతః ప్రత్యాగచ్ఛతి, సవితా తు అస్తమిత్వా పునరప్యహన్యహని ప్రత్యాగచ్ఛతి, అతః ప్రత్యాస్వరః ; అస్మాత్ గుణతో నామతశ్చ సమానావితరేతరం ప్రాణాదిత్యౌ । అతః తత్త్వాభేదాత్ ఎతం ప్రాణమ్ ఇమమ్ అముం చ ఆదిత్యమ్ ఉద్గీథముపాసీత ॥

అథ ఖలు వ్యానమేవోద్గీథముపాసీత యద్వై ప్రాణితి స ప్రాణో యదపానితి సోఽపానః । అథ యః ప్రాణాపానయోః సన్ధిః స వ్యానో యో వ్యానః సా వాక్ । తస్మాదప్రాణన్ననపానన్వాచమభివ్యాహరతి ॥ ౩ ॥

అథ ఖలు ఇతి ప్రకారాన్తరేణోపాసనముద్గీథస్యోచ్యతే ; వ్యానమేవ వక్ష్యమాణలక్షణం ప్రాణస్యైవ వృత్తివిశేషమ్ ఉద్గీథమ్ ఉపాసీత । అధునా తస్య తత్త్వం నిరూప్యతే — యద్వై పురుషః ప్రాణితి ముఖనాసికాభ్యాం వాయుం బహిర్నిఃసారయతి, స ప్రాణాఖ్యో వాయోర్వృత్తివిశేషః ; యదపానితి అపశ్వసితి తాభ్యామేవాన్తరాకర్షతి వాయుమ్ , సః అపానః అపానాఖ్యా వృత్తిః । తతః కిమితి, ఉచ్యతే — అథ యః ఉక్తలక్షణయోః ప్రాణాపానయోః సన్ధిః తయోరన్తరా వృత్తివిశేషః, సః వ్యానః ; యః సాఙ్ఖ్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధః, శ్రుత్యా విశేషనిరూపణాత్ — నాసౌ వ్యాన ఇత్యభిప్రాయః । కస్మాత్పునః ప్రాణాపానౌ హిత్వా మహతా ఆయాసేన వ్యానస్యైవోపాసనముచ్యతే ? వీర్యవత్కర్మహేతుత్వాత్ । కథం వీర్యవత్కర్మహేతుత్వమితి, ఆహ — యః వ్యానః సా వాక్ , వ్యానకార్యత్వాద్వాచః । యస్మాద్వ్యాననిర్వర్త్యా వాక్ , తస్మాత్ అప్రాణన్ననపానన్ ప్రాణాపానవ్యాపారావకుర్వన్ వాచమభివ్యాహరతి ఉచ్చారయతి లోకః ॥

యా వాక్సర్క్తస్మాదప్రాణన్ననపానన్నృచమభివ్యాహరతి యర్క్తత్సామ తస్మాదప్రాణన్ననపానన్సామ గాయతి యత్సామ స ఉద్గీథస్తస్మాదప్రాణన్ననపానన్నుద్గాయతి ॥ ౪ ॥

తథా వాగ్విశేషామృచమ్ , ఋక్సంస్థం చ సామ, సామావయవం చోద్గీథమ్ , అప్రాణన్ననపానన్ వ్యానేనైవ నిర్వర్తయతీత్యభిప్రాయః ॥

అతో యాన్యన్యాని వీర్యవన్తి కర్మాణి యథాగ్నేర్మన్థనమాజేః సరణం దృఢస్య ధనుష ఆయమనమప్రాణన్ననపానం స్తాని కరోత్యేతస్య హేతోర్వ్యానమేవోద్గీథముపాసీత ॥ ౫ ॥

న కేవలం వాగాద్యభివ్యాహరణమేవ ; అతః అస్మాత్ అన్యాన్యపి యాని వీర్యవన్తి కర్మాణి ప్రయత్నాధిక్యనిర్వర్త్యాని — యథా అగ్నేర్మన్థనమ్ , ఆజేః మర్యాదాయాః సరణం ధావనమ్ , దృఢస్య ధనుషః ఆయమనమ్ ఆకర్షణమ్ — అప్రాణన్ననపానంస్తాని కరోతి ; అతో విశిష్టః వ్యానః ప్రాణాదివృత్తిభ్యః । విశిష్టస్యోపాసనం జ్యాయః, ఫలవత్త్వాద్రాజోపాసనవత్ । ఎతస్య హేతోః ఎతస్మాత్కారణాత్ వ్యానమేవోద్గీథముపాసీత, నాన్యద్వృత్త్యన్తరమ్ । కర్మవీర్యవత్తరత్వం ఫలమ్ ॥

అథ ఖలూద్గీథాక్షరాణ్యుపాసీతోద్గీథ ఇతి ప్రాణ ఎవోత్ప్రాణేన హ్యుత్తిష్ఠతి వాగ్గీర్వాచో హ గిర ఇత్యాచక్షతేఽన్నం థమన్నే హీదం సర్వం స్థితమ్ ॥ ౬ ॥

అథ అధునా ఖలు ఉద్గీథాక్షరాణ్యుపాసీత భక్త్యక్షరాణి మా భూవన్నిత్యతో విశినష్టి — ఉద్గీథ ఇతి ; ఉద్గీథనామాక్షరాణీత్యర్థః — నామాక్షరోపాసనేఽపి నామవత ఎవోపాసనం కృతం భవేత్ అముకమిశ్రా ఇతి యద్వత్ । ప్రాణ ఎవ ఉత్ , ఉదిత్యస్మిన్నక్షరే ప్రాణదృష్టిః । కథం ప్రాణస్య ఉత్త్వమితి, ఆహ — ప్రాణేన హి ఉత్తిష్ఠతి సర్వః, అప్రాణస్యావసాదదర్శనాత్ ; అతోఽస్త్యుదః ప్రాణస్య చ సామాన్యమ్ । వాక్ గీః, వాచో హ గిర ఇత్యాచక్షతే శిష్టాః । తథా అన్నం థమ్ , అన్నే హి ఇదం సర్వం స్థితమ్ ; అతః అస్త్యన్నస్య థాక్షరస్య చ సామాన్యమ్ ॥
త్రయాణాం శ్రుత్యుక్తాని సామాన్యాని ; తాని తేనానురూపేణ శేషేష్వపి ద్రష్టవ్యాని —

ద్యౌరేవోదన్తరిక్షం గీః పృథివీ థమాదిత్య ఎవోద్వాయుర్గీరగ్నిస్థం సామవేద ఎవోద్యజుర్వేదో గీర్‌ఋగ్వేదస్థం దుగ్ధేఽస్మై వాగ్దోహం యో వాచో దోహోఽన్నవానన్నాదో భవతి య ఎతాన్యేవం విద్వానుద్గీథాక్షరాణ్యుపాస్త ఉద్గీథ ఇతి ॥ ౭ ॥

ద్యౌరేవ ఉత్ ఉచ్చైఃస్థానాత్ , అన్తరిక్షం గీః గిరణాల్లోకానామ్ , పృథివీ థం ప్రాణిస్థానాత్ ; ఆదిత్య ఎవ ఉత్ ఊర్ధ్వత్వాత్ , వాయుః గీః అగ్న్యాదీనాం గిరణాత్ , అగ్నిః థం యాజ్ఞీయకర్మావస్థానాత్ ; సామవేద ఎవ ఉత్ స్వర్గసంస్తుతత్వాత్ , యజుర్వేదో గీః యజుషాం ప్రత్తస్య హవిషో దేవతానాం గిరణాత్ , ఋగ్వేదః థమ్ ఋచ్యధ్యూఢత్వాత్సామ్నః । ఉద్గీథాక్షరోపాసనఫలమధునోచ్యతే — దుగ్ధే దోగ్ధి అస్మై సాధకాయ ; కా సా ? వాక్ ; కమ్ ? దోహమ్ ; కోఽసౌ దోహ ఇతి, ఆహ — యో వాచో దోహః, ఋగ్వేదాదిశబ్దసాధ్యం ఫలమిత్యభిప్రాయః, తత్ వాచో దోహః తం స్వయమేవ వాక్ దోగ్ధి ఆత్మానమేవ దోగ్ధి । కిఞ్చ అన్నవాన్ ప్రభూతాన్నః అదశ్చ దీప్తాగ్నిర్భవతి, య ఎతాని యథోక్తాని ఎవం యథోక్తగుణాని ఉద్గీథాక్షరాణి విద్వాన్సన్ ఉపాస్తే ఉద్గీథ ఇతి ॥

అథ ఖల్వాశీఃసమృద్ధిరుపసరణానీత్యుపాసీత యేన సామ్నా స్తోష్యన్స్యాత్తత్సామోపధావేత్ ॥ ౮ ॥

అథ ఖలు ఇదానీమ్ , ఆశీఃసమృద్ధిః ఆశిషః కామస్య సమృద్ధిః యథా భవేత్ తదుచ్యత ఇతి వాక్యశేషః, ఉపసరణాని ఉపసర్తవ్యాన్యుపగన్తవ్యాని ధ్యేయానీత్యర్థః ; కథమ్ ? ఇత్యుపాసీత ఎవముపాసీత ; తద్యథా — యేన సామ్నా యేన సామవిశేషేణ స్తోష్యన్ స్తుతిం కరిష్యన్ స్యాత్ భవేదుద్గాతా తత్సామ ఉపధావేత్ ఉపసరేత్ చిన్తయేదుత్పత్త్యాదిభిః ॥

యస్యామృచి తామృచం యదార్షేయం తమృషిం యాం దేవతామభిష్టోష్యన్స్యాత్తాం దేవతాముపధావేత్ ॥ ౯ ॥

యస్యామృచి తత్సామ తాం చ ఋచమ్ ఉపధావేత్ దేవతాదిభిః ; యదార్షేయం సామ తం చ ఋషిమ్ ; యాం దేవతామభిష్టోష్యన్స్యాత్ తాం దేవతాముపధావేత్ ॥

యేన చ్ఛన్దసా స్తోష్యన్స్యాత్తచ్ఛన్ద ఉపధావేద్యేన స్తోమేన స్తోష్యమాణః స్యాత్తం స్తోమముపధావేత్ ॥ ౧౦ ॥

యేన చ్ఛన్దసా గాయత్ర్యాదినా స్తోష్యన్స్యాత్ తచ్ఛన్ద ఉపధావేత్ ; యేన స్తోమేన స్తోష్యమాణః స్యాత్ , స్తోమాఙ్గఫలస్య కర్తృగామిత్వాదాత్మనేపదం స్తోష్యమాణ ఇతి, తం స్తోమముపధావేత్ ॥

యాం దిశమభిష్టోష్యన్స్యాత్తాం దిశముపధావేత్ ॥ ౧౧ ॥

యాం దిశమభిష్టోష్యన్స్యాత్ తాం దిశముపధావేత్ అధిష్ఠాత్రాదిభిః ॥

ఆత్మానమన్తత ఉపసృత్య స్తువీత కామం ధ్యాయన్నప్రమత్తోఽభ్యాశో హ యదస్మై స కామః సమృధ్యేత యత్కామః స్తువీతేతి యత్కామః స్తువీతేతి ॥ ౧౨ ॥

ఆత్మానమ్ ఉద్గాతా స్వం రూపం గోత్రనామాదిభిః — సామాదీన్ క్రమేణ స్వం చ ఆత్మానమ్ — అన్తతః అన్తే ఉపసృత్య స్తువీత, కామం ధ్యాయన్ అప్రమత్తః స్వరోష్మవ్యఞ్జనాదిభ్యః ప్రమాదమకుర్వన్ । తతః అభ్యాశః క్షిప్రమేవ హ యత్ యత్ర అస్మై ఎవంవిదే స కామః సమృధ్యేత సమృద్ధిం గచ్ఛేత్ । కోఽసౌ ? యత్కామః యః కామః అస్య సోఽయం యత్కామః సన్ స్తువీతేతి । ద్విరుక్తిరాదరార్థా ॥
ఇతి తృతీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥

చతుర్థః ఖణ్డః

ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీతోమితి హ్యుద్గాయతి తస్యోపవ్యాఖ్యానమ్ ॥ ౧ ॥

ఓమిత్యేతత్ ఇత్యాదిప్రకృతస్యాక్షరస్య పునరుపాదానమ్ ఉద్గీథాక్షరాద్యుపాసనాన్తరితత్వాదన్యత్ర ప్రసఙ్గో మా భూదిత్యేవమర్థమ్ ; ప్రకృతస్యైవాక్షరస్యామృతాభయగుణవిశిష్టస్యోపాసనం విధాతవ్యమిత్యారమ్భః । ఓమిత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ ॥

దేవా వై మృత్యోర్బిభ్యతస్త్రయీం విద్యాం ప్రావిశꣳ స్తే ఛన్దోభిరచ్ఛాదయన్యదేభిరచ్ఛాదయꣳ స్తచ్ఛన్దసాం ఛన్దస్త్వమ్ ॥ ౨ ॥

దేవా వై మృత్యోః మారకాత్ బిభ్యతః కిం కృతవన్త ఇతి, ఉచ్యతే — త్రయీం విద్యాం త్రయీవిహితం కర్మ ప్రావిశన్ ప్రవిష్టవన్తః, వైదికం కర్మ ప్రారబ్ధవన్త ఇత్యర్థః, తత్ మృత్యోస్త్రాణం మన్యమానాః । కిఞ్చ, తే కర్మణ్యవినియుక్తైః ఛన్దోభిః మన్త్రైః జపహోమాది కుర్వన్తః ఆత్మానం కర్మాన్తరేష్వచ్ఛాదయన్ ఛాదితవన్తః । యత్ యస్మాత్ ఎభిః మన్త్రైః అచ్ఛాదయన్ , తత్ తస్మాత్ ఛన్దసాం మన్త్రాణాం ఛాదనాత్ ఛన్దస్త్వం ప్రసిద్ధమేవ ॥

తాను తత్ర మృత్యుర్యథా మత్స్యముదకే పరిపశ్యేదేవం పర్యపశ్యదృచి సామ్ని యజుషి । తే ను విదిత్వోర్ధ్వా ఋచః సామ్నో యజుషః స్వరమేవ ప్రావిశన్ ॥ ౩ ॥

తాన్ తత్ర దేవాన్కర్మపరాన్ మృత్యుః యథా లోకే మత్స్యఘాతకో మత్స్యముదకే నాతిగమ్భీరే పరిపశ్యేత్ బడిశోదకస్రావోపాయసాధ్యం మన్యమానః, ఎవం పర్యపశ్యత్ దృష్టవాన్ ; మృత్యుః కర్మక్షయోపాయేన సాధ్యాన్దేవాన్మేనే ఇత్యర్థః । క్వాసౌ దేవాన్దదర్శేతి, ఉచ్యతే — ఋచి సామ్ని యజుషి, ఋగ్యజుఃసామసమ్బన్ధికర్మణీత్యర్థః । తే ను దేవాః వైదికేన కర్మణా సంస్కృతాః శుద్ధాత్మానః సన్తః మృత్యోశ్చికీర్షితం విదితవన్తః ; విదిత్వా చ తే ఊర్ధ్వాః వ్యావృత్తాః కర్మభ్యః ఋచః సామ్నః యజుషః ఋగ్యజుఃసామసమ్బద్ధాత్కర్మణః అభ్యుత్థాయేత్యర్థః । తేన కర్మణా మృత్యుభయాపగమం ప్రతి నిరాశాః తదపాస్య అమృతాభయగుణమక్షరం స్వరం స్వరశబ్దితం ప్రావిశన్నేవ ప్రవిష్టవన్తః, ఓఙ్కారోపాసనపరాః సంవృత్తాః ; ఎవ - శబ్దః అవధారణార్థః సన్ సముచ్చయప్రతిషేధార్థః ; తదుపాసనపరాః సంవృత్తా ఇత్యర్థః ॥
కథం పునః స్వరశబ్దవాచ్యత్వమక్షరస్యేతి, ఉచ్యతే —

యదా వా ఋచమాప్నోత్యోమిత్యేవాతిస్వరత్యేవꣳ సామైవం యజురేష ఉ స్వరో యదేతదక్షరమేతదమృతమభయం తత్ప్రవిశ్య దేవా అమృతా అభయా అభవన్ ॥ ౪ ॥

యదా వై ఋచమ్ ఆప్నోతి ఓమిత్యేవాతిస్వరతి ఎవం సామ ఎవం యజుః ; ఎష ఉ స్వరః ; కోఽసౌ ? యదేతదక్షరమ్ ఎతదమృతమ్ అభయమ్ , తత్ప్రవిశ్య యథాగుణమేవ అమృతా అభయాశ్చ అభవన్ దేవాః ॥

స య ఎతదేవం విద్వానక్షరం ప్రణౌత్యేతదేవాక్షరꣳ స్వరమమృతమభయం ప్రవిశతి తత్ప్రవిశ్య యదమృతా దేవాస్తదమృతో భవతి ॥ ౫ ॥

స యః అన్యోఽపి దేవవదేవ ఎతదక్షరమ్ ఎవమ్ అమృతాభయగుణం విద్వాన్ ప్రణౌతి స్తౌతి ; ఉపాసనమేవాత్ర స్తుతిరభిప్రేతా, స తథైవ ఎతదేవాక్షరం స్వరమమృతమభయం ప్రవిశతి ; తత్ప్రవిశ్య చ — రాజకులం ప్రవిష్టానామివ రాజ్ఞోఽన్తరఙ్గబహిరఙ్గతావత్ న పరస్య బ్రహ్మణోఽన్తరఙ్గబహిరఙ్గతావిశేషః — కిం తర్హి ? యదమృతా దేవాః యేనామృతత్వేన యదమృతా అభూవన్ , తేనైవామృతత్వేన విశిష్టః తదమృతో భవతి ; న న్యూనతా నాప్యధికతా అమృతత్వే ఇత్యర్థః ॥
ఇతి చతుర్థఖణ్డభాష్యమ్ ॥

పఞ్చమః ఖణ్డః

ప్రాణాదిత్యదృష్టివిశిష్టస్యోద్గీథస్యోపాసనముక్తమేవానూద్య ప్రణవోద్గీథయోరేకత్వం కృత్వా తస్మిన్ప్రాణరశ్మిభేదగుణవిశిష్టదృష్ట్యా అక్షరస్యోపాసనమనేకపుత్రఫలమిదానీం వక్తవ్యమిత్యారభ్యతే —

అథ ఖలు య ఉద్గీథః స ప్రణవో యః ప్రణవః స ఉద్గీథ ఇత్యసౌ వా ఆదిత్య ఉద్గీథ ఎష ప్రణవ ఓమితి హ్యేష స్వరన్నేతి ॥ ౧ ॥

అథ ఖలు య ఉద్గీథః స ప్రణవః బహ్వృచానామ్ , యశ్చ ప్రణవః తేషాం స ఎవ చ్ఛాన్దోగ్యే ఉద్గీథశబ్దవాచ్యః । అసౌ వా ఆదిత్య ఉద్గీథః ఎష ప్రణవః ; ప్రణవశబ్దవాచ్యోఽపి స ఎవ బహ్వృచానామ్ , నాన్యః । ఉద్గీథ ఆదిత్యః కథమ్ ? ఉద్గీథాఖ్యమక్షరమ్ ఓమితి ఎతత్ ఎషః హి యస్మాత్ స్వరన్ ఉచ్చారయన్ , అనేకార్థత్వాద్ధాతూనామ్ ; అథవా స్వరన్ గచ్ఛన్ ఎతి । అతః అసావుద్గీథః సవితా ॥

ఎతము ఎవాహమభ్యగాసిషం తస్మాన్మమ త్వమేకోఽసీతి హ కౌషీతకిః పుత్రమువాచ రశ్మీꣳ స్త్వం పర్యావర్తయాద్బహవో వై తే భవిష్యన్తీత్యధిదైవతమ్ ॥ ౨ ॥

తమ్ ఎతమ్ ఉ ఎవ అహమ్ అభ్యగాసిషమ్ ఆభిముఖ్యేన గీతవానస్మి, ఆదిత్యరశ్మ్యభేదం కృత్వా ధ్యానం కృతవానస్మీత్యర్థః । తేన తస్మాత్కారణాత్ మమ త్వమేకోఽసి పుత్ర ఇతి హ కౌషీతకిః కుషీతకస్యాపత్యం కౌషీతకిః పుత్రమువాచ ఉక్తవాన్ । అతః రశ్మీనాదిత్యం చ భేదేన త్వం పర్యావర్తయాత్ పర్యావర్తయేత్యర్థః, త్వంయోగాత్ । ఎవం బహవో వై తే తవ పుత్రా భవిష్యన్తీత్యధిదైవతమ్ ॥

అథాధ్యాత్మం య ఎవాయం ముఖ్యః ప్రాణస్తముద్గీథముపాసీతోమితి హ్యేష స్వరన్నేతి ॥ ౩ ॥

అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మమ్ ఉచ్యతే । య ఎవాయం ముఖ్యః ప్రాణస్తముద్గీథముపాసీతేత్యాది పూర్వవత్ । తథా ఓమితి హ్యేష ప్రాణోఽపి స్వరన్నేపి ఓమితి హ్యనుజ్ఞాం కుర్వన్నివ వాగాదిప్రవృత్త్యర్థమేతీత్యర్థః । న హి మరణకాలే ముమూర్షోః సమీపస్థాః ప్రాణస్యోఙ్కరణం శృణ్వన్తీతి । ఎతత్సామాన్యాదాదిత్యేఽప్యోఙ్కరణమనుజ్ఞామాత్రం ద్రష్టవ్యమ్ ॥

ఎతము ఎవాహమభ్యగాసిషం తస్మాన్మమ త్వమేకోఽసీతి హ కౌషీతకిః పుత్రమువాచ ప్రాణాꣳ స్త్వం భూమానమభిగాయతాద్బహవో వై మే భవిష్యన్తీతి ॥ ౪ ॥

ఎతము ఎవాహమభ్యగాసిషమిత్యాది పూర్వవదేవ । అతో వాగాదీన్ముఖ్యం చ ప్రాణం భేదగుణవిశిష్టముద్గీథం పశ్యన్ భూమానం మనసా అభిగాయతాత్ , పూర్వవదావర్తయేత్యర్థః ; బహవో వై మే మమ పుత్రా భవిష్యన్తీత్యేవమభిప్రాయః సన్నిత్యర్థః । ప్రాణాదిత్యైకత్వోద్గీథ దృష్టేః ఎకపుత్రత్వఫలదోషేణాపోదితత్వాత్ రశ్మిప్రాణభేదదృష్టేః కర్తవ్యతా చోద్యతే అస్మిన్ఖణ్డే బహుపుత్రఫలత్వార్థమ్ ॥

అథ ఖలు య ఉద్గీథః స ప్రణవో యః ప్రణవః స ఉద్గీథ ఇతి హోతృషదనాద్ధైవాపి దురుద్గీతమనుసమాహరతీత్యనుసమాహరతీతి ॥ ౫ ॥

అథ ఖలు య ఉద్గీథ ఇత్యాది ప్రణవోద్గీథైకత్వదర్శనముక్తమ్ , తస్యైతత్ఫలముచ్యతే — హోతృషదనాత్ హోతా యత్రస్థః శంసతి తత్స్థానం హోతృషదనమ్ , హౌత్రాత్కర్మణః సమ్యక్ప్రయుక్తాదిత్యర్థః । న హి దేశమాత్రాత్ఫలమాహర్తుం శక్యమ్ । కిం తత్ ? హ ఎవాపి దురుద్గీతం దుష్టముద్గీతమ్ ఉద్గానం కృతమ్ ఉద్గాత్రా స్వకర్మణి క్షతం కృతమిత్యర్థః ; తదనుసమాహరతి అనుసన్ధత్త ఇత్యర్థః — చికిత్సయేవ ధాతువైషమ్యసమీకరణమితి ॥
ఇతి పఞ్చమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

షష్ఠః ఖణ్డః

అథేదానీం సర్వఫలసమ్పత్త్యర్థమ్ ఉద్గీథస్య ఉపాసనాన్తరం విధిత్స్యతే —

ఇయమేవర్గగ్నిః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయత ఇయమేవ సాగ్నిరమస్తత్సామ ॥ ౧ ॥

ఇయమేవ పృథివీ ఋక్ ; ఋచి పృథివిదృష్టిః కార్యా । తథా అగ్నిః సామ ; సామ్ని అగ్నిదృష్టిః । కథం పృథివ్యగ్న్యోః ఋక్సామత్వమితి, ఉచ్యతే — తదేతత్ అగ్న్యాఖ్యం సామ ఎతస్యాం పృథివ్యామ్ ఋచి అధ్యూఢమ్ అధిగతమ్ ఉపరిభావేన స్థితమిత్యర్థః ; ఋచీవ సామ ; తస్మాత్ అత ఎవ కారణాత్ ఋచ్యధ్యూఢమేవ సామ గీయతే ఇదానీమపి సామగైః । యథా చ ఋక్సామనీ నాత్యన్తం భిన్నే అన్యోన్యమ్ , తథైతౌ పృథివ్యగ్నీ ; కథమ్ ? ఇయమేవ పృథివీ సా సామనామార్ధశబ్దవాచ్యా ; ఇతరార్ధశబ్దవాచ్యః అగ్నిః అమః ; తత్ ఎతత్పృథివ్యగ్నిద్వయం సామైకశబ్దాభిధేయత్వమాపన్నం సామ ; తస్మాన్నాన్యోన్యం భిన్నం పృథివ్యగ్నిద్వయం నిత్యసంశ్లిష్టమృక్సామనీ ఇవ । తస్మాచ్చ పృథివ్యగ్న్యోర్‌ఋక్సామత్వమిత్యర్థః । సామాక్షరయోః పృథివ్యగ్నిదృష్టివిధానార్థమియమేవ సా అగ్నిరమ ఇతి కేచిత్ ॥

అన్తరిక్షమేవర్గ్వాయుః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతేఽన్తరిక్షమేవ సా వాయురమస్తత్సామ ॥ ౨ ॥

అన్తరిక్షమేవ ఋక్ వాయుః సామ ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
ద్యౌరేవర్గాదిత్యః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే ద్యౌరేవ సాదిత్యోఽమస్తత్సామ ॥ ౩ ॥

నక్షత్రాణ్యేవర్క్చన్ద్రమాః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే నక్షత్రాణ్యేవ సా చన్ద్రమా అమస్తత్సామ ॥ ౪ ॥

నక్షత్రాణామధిపతిశ్చన్ద్రమా అతః స సామ ॥

అథ యదేతదాదిత్యస్య శుక్లం భాః సైవర్గథ యన్నీలం పరః కృష్ణం తత్సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే ॥ ౫ ॥

అథ యదేతదాదిత్యస్య శుక్లం భాః శుక్లా దీప్తిః సైవ ఋక్ । అథ యదాదిత్యే నీలం పరః కృష్ణం పరోఽతిశయేన కార్ష్ణ్యం తత్సామ । తద్ధ్యేకాన్తసమాహితదృష్టేర్దృశ్యతే ॥
+“హిరణ్యశ్మశ్రుః”

అథ యదేవైతదాదిత్యస్య శుక్లం భాః సైవ సాథ యన్నీలం పరః కృష్ణం తదమస్తత్సామాథ య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే హిరణ్యశ్మశ్రుర్హిరణ్యకేశ ఆప్రణఖాత్సర్వ ఎవ సువర్ణః ॥ ౬ ॥

తే ఎవైతే భాసౌ శుక్లకృష్ణత్వే సా చ అమశ్చ సామ । అథ య ఎషః అన్తరాదిత్యే ఆదిత్యస్యాన్తః మధ్యే హిరణ్మయః హిరణ్మయ ఇవ హిరణ్మయః । న హి సువర్ణవికారత్వం దేవస్య సమ్భవతి, ఋక్సామగేష్ణత్వాపహతపాప్మత్వాసమ్భవాత్ ; న హి సౌవర్ణేఽచేతనే పాప్మాదిప్రాప్తిరస్తి, యేన ప్రతిషిధ్యేత, చాక్షుషే చ అగ్రహణాత్ ; అతః లుప్తోపమ ఎవ హిరణ్మయశబ్దః, జ్యోతిర్మయ ఇత్యర్థః । ఉత్తరేష్వపి సమానా యోజనా । పురుషః పురి శయనాత్ పూరయతి వా స్వేన ఆత్మనా జగదితి ; దృశ్యతే నివృత్తచక్షుర్భిః సమాహితచేతోభిర్బ్రహ్మచర్యాదిసాధనాపేక్షైః । తేజస్వినోఽపి శ్మశ్రుకేశాదయః కృష్ణాః స్యురిత్యతో విశినష్టి — హిరణ్యశ్మశ్రుర్హిరణ్యకేశ ఇతి ; జ్యోతిర్మయాన్యేవస్య శ్మశ్రూణి కేశాశ్చేత్యర్థః । ఆప్రణఖాత్ ప్రణఖః నఖాగ్రం నఖాగ్రేణ సహ సర్వః సువర్ణ ఇవ భారూప ఇత్యర్థః ॥

తస్య యథా కప్యాసం పుణ్డరీకమేవమక్షిణీ తస్యోదితి నామ స ఎష సర్వేభ్యః పాప్మభ్య ఉదిత ఉదేతి హ వై సర్వేభ్యః పాప్మభ్యో య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥

తస్య ఎవం సర్వతః సువర్ణవర్ణస్యాప్యక్ష్ణోర్విశేషః । కథమ్ ? తస్య యథా కపేః మర్కటస్య ఆసః కప్యాసః ; ఆసేరుపవేశనార్థస్య కరణే ఘఞ్ ; కపిపృష్ఠాన్తః యేనోపవిశతి ; కప్యాస ఇవ పుణ్డరీకమ్ అత్యన్తతేజస్వి ఎవమ్ దేవస్య అక్షిణీ ; ఉపమితోపమానత్వాత్ న హీనోపమా । తస్య ఎవంగుణవిశిష్టస్య గౌణమిదం నామ ఉదితి ; కథం గౌణత్వమ్ ? స ఎషః దేవః సర్వేభ్యః పాప్మభ్యః పాప్మనా సహ తత్కార్యేభ్య ఇత్యర్థః, ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాది వక్ష్యతి, ఉదితః ఉత్ ఇతః, ఉద్గత ఇత్యర్థః । అతః అసౌ ఉన్నామా । తమ్ ఎవంగుణసమ్పన్నమున్నామానం యథోక్తేన ప్రకారేణ యో వేద సోఽప్యేవమేవ ఉదేతి ఉద్గచ్ఛతి సర్వేభ్యః పాప్మభ్యః — హ వై ఇత్యవధారణార్థౌ నిపాతౌ — ఉదేత్యేవేత్యర్థః ॥

తస్యర్క్చ సామ చ గేష్ణౌ తస్మాదుద్గీథస్తస్మాత్త్వేవోద్గాతైతస్య హి గాతా స ఎష యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చేత్యధిదైవతమ్ ॥ ౮ ॥

తస్యోద్గీథత్వం దేవస్య ఆదిత్యాదీనామివ వివక్షిత్వా ఆహ — తస్య ఋక్చ సామ చ గేష్ణౌ పృథివ్యాద్యుక్తలక్షణే పర్వణీ । సర్వాత్మా హి దేవః । పరాపరలోకకామేశితృత్వాదుపపద్యతే పృథివ్యగ్న్యాద్యృక్సామగేష్ణత్వమ్ , సర్వయోనిత్వాచ్చ । యత ఎవమున్నామా చ అసౌ ఋక్సామగేష్ణశ్చ తస్మాదృక్సామగేష్ణత్వే ప్రాప్తే ఉద్గీథత్వముచ్యతే పరోక్షేణ, పరోక్షప్రియత్వాద్దేవస్య, తస్మాదుద్గీథ ఇతి । తస్మాత్త్వేవ హేతోః ఉదం గాయతీత్యుగ్దాతా । యస్మాద్ధి ఎతస్య యథోక్తస్యోన్నామ్నః గాతా అసౌ అతో యుక్తా ఉద్గీతేతి నామప్రసిద్ధిః ఉద్గాతుః । స ఎషః దేవః ఉన్నామా యే చ అముష్మాత్ ఆదిత్యాత్ పరాఞ్చః పరాగఞ్చనాత్ ఊర్ధ్వా లోకాః తేషాం లోకానాం చ ఈష్టే న కేవలమీశితృత్వమేవ, చ - శబ్దాద్ధారయతి చ, ‘స దాధార పృథివీం ద్యాముతేమామ్’ (ఋ. సం. మం. ౧౦ । ౧౨౧ । ౧) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ । కిఞ్చ, దేవకామానామీష్టే ఇతి ఎతత్ అధిదైవతం దేవతావిషయం దేవస్యోద్గీథస్య స్వరూపముక్తమ్ ॥
ఇతి షష్ఠఖణ్డభాష్యమ్ ॥

సప్తమః ఖణ్డః

అథాధ్యాత్మం వాగేవర్క్ప్రాణః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । వాగేవ సా ప్రాణోఽమస్తత్సామ ॥ ౧ ॥

అథ అధునా అధ్యాత్మముచ్యతే — వాగేవ ఋక్ ప్రాణః సామ, అధరోపరిస్థానత్వసామాన్యాత్ । ప్రాణో ఘ్రాణముచ్యతే సహ వాయునా । వాగేవ సా ప్రాణోఽమ ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥

చక్షురేవర్గాత్మా సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । చక్షురేవ సాత్మామస్తత్సామ ॥ ౨ ॥

చక్షురేవ ఋక్ ఆత్మా సామ । ఆత్మేతి చ్ఛాయాత్మా, తత్స్థత్వాత్సామ ॥

శ్రోత్రమేవర్ఙ్మనః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । శ్రోత్రమేవ సా మనోఽమస్తత్సామ ॥ ౩ ॥

శ్రోత్రమేవ ఋక్ మనః సామ, శ్రోత్రస్యాధిష్ఠాతృత్వాన్మనసః సామత్వమ్ ॥

అథ యదేతదక్ష్ణః శుక్లం భాః సైవర్గథ యమ్నీలం పరః కృష్ణం తత్సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । అథ యదేవైతదక్ష్ణః శుక్లం భాః సైవ సాథ యన్నీలం పరః కృష్ణం తదమస్తత్సామ ॥ ౪ ॥

అథ యదేతదక్ష్ణః శుక్లం భాః సైవ ఋక్ । అథ యన్నీలం పరః కృష్ణమాదిత్య ఇవ దృక్శక్త్యధిష్ఠానం తత్సామ ॥

అథ య ఎషోఽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే సైవర్క్తత్సామ తదుక్థం తద్యజుస్తద్బ్రహ్మ తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపం యావముష్య గేష్ణౌ తౌ గేష్ణౌ యన్నామ తన్నామ ॥ ౫ ॥

అథ య ఎషోఽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే, పూర్వవత్ । సైవ ఋక్ అధ్యాత్మం వాగాద్యా, పృథివ్యాద్యా చ అధిదైవతమ్ ; ప్రసిద్ధా చ ఋక్ పాదబద్ధాక్షరాత్మికా ; తథా సామ ; ఉక్థసాహచర్యాద్వా స్తోత్రం సామ ఋక శస్త్రమ్ ఉక్థాదన్యత్ తథా యజుః స్వాహాస్వధావషడాది సర్వమేవ వాగ్యజుః తత్స ఎవ । సర్వాత్మకత్వాత్సర్వయోనిత్వాచ్చేతి హ్యవోచామ । ఋగాదిప్రకరణాత్ తద్బ్రహ్మేతి త్రయో వేదాః । తస్యైతస్య చాక్షుషస్య పురుషస్య తదేవ రూపమతిదిశ్యతే । కిం తత్ ? యదముష్య ఆదిత్యపురుషస్య — హిరణ్మయ ఇత్యాది యదధిదైవతముక్తమ్ , యావముష్య గేష్ణౌ పర్వణీ, తావేవాస్యాపి చాక్షుషస్య గేష్ణౌ ; యచ్చాముష్య నామ ఉదిత్యుద్గీథ ఇతి చ తదేవాస్య నామ । స్థానభేదాత్ రూపగుణనామాతిదేశాత్ ఈశితృత్వవిషయభేదవ్యపదేశాచ్చ ఆదిత్యచాక్షుషయోర్భేద ఇతి చేత్ , న ; ’ అమునా’ ‘అనేనైవ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౮) ఇత్యేకస్యోభయాత్మత్వప్రాప్త్యనుపపత్తేః । ద్విధాభావేనోపపద్యత ఇతి చేత్ — వక్ష్యతి హి ‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాది, న ; చేతనస్యైకస్య నిరవయవత్వాద్ద్విధాభావానుపపత్తేః । తస్మాదధ్యాత్మాధిదైవతయోరేకత్వమేవ । యత్తు రూపాద్యతిదేశో భేదకారణమవోచః, న తద్భేదావగమాయ ; కిం తర్హి, స్థానభేదాద్భేదాశఙ్కా మా భూదిత్యేవమర్థమ్ ॥

స ఎష యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే మనుష్యకామానాం చేతి తద్య ఇమే వీణాయాం గాయన్త్యేతం తే గాయన్తి తస్మాత్తే ధనసనయః ॥ ౬ ॥

స ఎషః చాక్షుషః పురుషః యే చ ఎతస్మాత్ ఆధ్యాత్మికాదాత్మనః అర్వాఞ్చః అర్వాగ్గతాః లోకాః తేషాం చేష్టే మనుష్యసమ్బన్ధినాం చ కామానామ్ । తత్ తస్మాత్ య ఇమే వీణాయాం గాయన్తి గాయకాః త ఎతమేవ గాయన్తి । యస్మాదీశ్వరం గాయన్తి తస్మాత్తే ధనసనయః ధనలాభయుక్తాః, ధనవన్త ఇత్యర్థః ॥

అథ య ఎతదేవం విద్వాన్సామ గాయత్యుభౌ స గాయతి సోఽమునైవ స ఎష యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తాꣳశ్చాప్నోతి దేవకామాꣳశ్చ ॥ ౭ ॥

అథ య ఎతదేవం విద్వాన్ యథోక్తం దేవముద్గీథం విద్వాన్ సామ గాయతి ఉభౌ స గాయతి చాక్షుషమాదిత్యం చ । తస్యైవంవిదః ఫలముచ్యతే — సోఽమునైవ ఆదిత్యేన స ఎష యే చ అముష్మాత్పరాఞ్చః లోకాః తాంశ్చ ఆప్నోతి, ఆదిత్యాన్తర్గతదేవో భూత్వేత్యర్థః, దేవకామాంశ్చ ॥
అథానేనైవ యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తాꣳశ్చాప్నోతి మనుష్యకామాꣳశ్చ తస్మాదు హైవంవిదుద్గాతా బ్రూయాత్ ॥ ౮ ॥

కం తే కామమాగాయానీత్యేష హ్యేవ కామాగానస్యేష్టే య ఎవం విద్వాన్సామ గాయతి సామ గాయతి ॥ ౯ ॥

అథ అనేనైవ చాక్షుషేణైవ యే చ ఎతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాః తాంశ్చ ఆప్నోతి, మనుష్యకామాంశ్చ — చాక్షుషో భూత్వేత్యర్థః । తస్మాదు హ ఎవంవిత్ ఉద్గాతా బ్రూయాత్ యజమానమ్ — కమ్ ఇష్టం తే తవ కామమాగాయానీతి । ఎష హి యస్మాదుద్గాతా కామాగానస్య ఉద్గానేన కామం సమ్పాదయితుమీష్టే సమర్థః ఇత్యర్థః । కోఽసౌ ? య ఎవం విద్వాన్ సామ గాయతి । ద్విరుక్తిరుపాసనసమాప్త్యర్థా ॥
ఇతి సప్తమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

అష్టమః ఖణ్డః

త్రయో హోద్గీథే కుశలా బభూవుః శిలకః శాలావత్యశ్చైకితాయనో దాల్భ్యః ప్రవాహణో జైవలిరితి తే హోచురుద్గీథే వై కుశలాః స్మో హన్తోద్గీథే కథాం వదామ ఇతి ॥ ౧ ॥

అనేకధోపాస్యత్వాత్ అక్షరస్య ప్రకారాన్తరేణ పరోవరీయస్త్వగుణఫలముపాసనాన్తరమానినాయ । ఇతిహాసస్తు సుఖావబోధనార్థః । త్రయః త్రిసఙ్ఖ్యాకాః, హ ఇత్యైతిహ్యార్థః, ఉద్గీథే ఉద్గీథజ్ఞానం ప్రతి, కుశలాః నిపుణా బభూవుః ; కస్మింశ్చిద్దేశేకాలే చ నిమిత్తే వా సమేతానామిత్యభిప్రాయః । న హి సర్వస్మిఞ్జగతి త్రయాణామేవ కౌశలముద్గీథాదివిజ్ఞానే । శ్రూయన్తే హి ఉషస్తిజానశ్రుతికైకేయప్రభృతయః సర్వజ్ఞకల్పాః । కే తే త్రయ ఇతి, ఆహ — శిలకః నామతః, శలావతోఽపత్యం శాలావత్యః ; చికితాయనస్యాపత్యం చైకితాయనః, దల్భగోత్రో దాల్భ్యః, ద్వ్యాముష్యాయణో వా ; ప్రవాహణో నామతః, జీవలస్యాపత్యం జైవలిః ఇత్యేతే త్రయః — తే హోచుః అన్యోన్యమ్ — ఉద్గీథే వై కుశలాః నిపుణా ఇతి ప్రసిద్ధాః స్మః । అతో హన్త యద్యనుమతిర్భవతామ్ ఉద్గీథే ఉద్గీథజ్ఞాననిమిత్తాం కథాం విచారణాం పక్షప్రతిపక్షోపన్యాసేన వదామః వాదం కుర్మ ఇత్యర్థః । తథా చ తద్విద్యసంవాదే విపరీతగ్రహణనాశోఽపూర్వవిజ్ఞానోపజనః సంశయనివృత్తిశ్చేతి । అతః తద్విద్యసంయోగః కర్తవ్య ఇతి చ ఇతిహాసప్రయోజనమ్ । దృశ్యతే హి శిలకాదీనామ్ ॥

తథేతి హ సముపవివిశుః స హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ భగవన్తావగ్రే వదతాం బ్రాహ్మణయోర్వదతోర్వాచꣳ శ్రోష్యామీతి ॥ ౨ ॥

తథేత్యుక్త్వా తే సముపవివిశుః హ ఉపవిష్టవన్తః కిల । తత్ర రాజ్ఞః ప్రాగల్భ్యోపపత్తేః స హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ ఇతరౌ — భగవన్తౌ పూజావన్తౌ అగ్రే పూర్వం వదతామ్ ; బ్రాహ్మణయోరితి లిఙ్గాద్రాజా అసౌ ; యువయోర్బ్రాహ్మణయోః వదతోః వాచం శ్రోష్యామి ; అర్థరహితామిత్యపరే, వాచమితి విశేషణాత్ ॥

స హ శిలకః శాలావత్యశ్చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచ హన్త త్వా పృచ్ఛానీతి పృచ్ఛేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥

ఉక్తయోః స హ శిలకః శాలావత్యః చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచ — హన్త యద్యనుమంస్యసే త్వా త్వాం పృచ్ఛాని ఇత్యుక్తః ఇతరః పృచ్ఛేతి హోవాచ ॥

కా సామ్నో గతిరితి స్వర ఇతి హోవాచ స్వరస్య కా గతిరితి ప్రాణ ఇతి హోవాచ ప్రాణస్య కా గతిరిత్యన్నమితి హోవాచాన్నస్య కా గతిరిత్యాప ఇతి హోవాచ ॥ ౪ ॥

లబ్ధానుమతిరాహ — కా సామ్నః — ప్రకృతత్వాదుద్గీథస్య ; ఉద్గీథో హి అత్ర ఉపాస్యత్వేన ప్రకృతః ; ‘పరోవరీయాంసముద గీథమ్’ ఇతి చ వక్ష్యతి — గతిః ఆశ్రయః, పరాయణమిత్యేతత్ । ఎవం పృష్టో దాల్భ్య ఉవాచ — స్వర ఇతి, స్వరాత్మకత్వాత్సామ్నః । యో యదాత్మకః స తద్గతిస్తదాశ్రయశ్చ భవతీతి యుక్తమ్ , మృదాశ్రయ ఇవ ఘటాదిః । స్వరస్య కా గతిరితి, ప్రాణ ఇతి హోవాచ ; ప్రాణనిష్పాద్యో హి స్వరః, తస్మాత్స్వరస్య ప్రాణో గతిః । ప్రాణస్య కా గతిరితి, అన్నమితి హోవాచ ; అన్నావష్టమ్భో హి ప్రాణః, ‘శుష్యతి వై ప్రాణ ఋతేఽన్నాత్’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౧) ఇతి శ్రుతేః, ‘అన్నం దామ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి చ । అన్నస్య కా గతిరితి, ఆప ఇతి హోవాచ, అప్సమ్భవత్వాదన్నస్య ॥

అపాం కా గతిరిత్యసౌ లోక ఇతి హోవాచాముష్య లోకస్య కా గతిరితి న స్వర్గం లోకమతి నయేదితి హోవాచ స్వర్గం వయం లోకం సామాభిసంస్థాపయామః స్వర్గసꣳ స్తావꣳ హి సామేతి ॥ ౫ ॥

అపాం కా గతిరితి, అసౌ లోక ఇతి హోవాచ ; అముష్మాద్ధి లోకాద్వృష్టిః సమ్భవతి । అముష్య లోకస్య కా గతిరితి పృష్టః దాల్భ్య ఉవాచ — స్వర్గమముం లోకమతీత్య ఆశ్రయాన్తరం సామ న నయేత్కశ్చిత్ ఇతి హోవాచ ఆహ । అతో వయమపి స్వర్గం లోకం సామ అభిసంస్థాపయామః ; స్వర్గలోకప్రతిష్ఠం సామ జానీమ ఇత్యర్థః । స్వర్గసంస్తావం స్వర్గత్వేన సంస్తవనం సంస్తావో యస్య తత్సామ స్వర్గసంస్తావమ్ , హి యస్మాత్ స్వర్గో వై లోకః సామ వేద ఇతి శ్రుతిః ॥

తꣳ హ శిలకః శాలావత్యశ్చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచాప్రతిష్ఠితం వై కిల తే దాల్భ్య సామ యస్త్వేతర్హి బ్రూయాన్మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మూర్ధా తే విపతేదితి ॥ ౬ ॥

తమ్ ఇతరః శికలః శాలావత్యః చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచ — అప్రతిష్ఠితమ్ అసంస్థితమ్ , పరోవరీయస్త్వేనాసమాప్తగతి సామేత్యర్థః ; వై ఇత్యాగమం స్మారయతి కిలేతి చ, దాల్భ్య తే తవ సామ । యస్తు అసహిష్ణుః సామవిత్ ఎతర్హి ఎతస్మిన్కాలే బ్రూయాత్ కశ్చిద్విపరీతవిజ్ఞానమ్ — అప్రతిష్ఠితం సామ ప్రతిష్ఠితమితి — ఎవంవాదాపరాధినో మూర్ధా శిరః తే విపతిష్యతి విస్పష్టం పతిష్యతీతి । ఎవముక్తస్యాపరాధినః తథైవ తద్విపతేత్ న సంశయః ; న త్వహం బ్రవీమీత్యభిప్రాయః । నను మూర్ధపాతార్హం చేదపరాధం కృతవాన్ , అతః పరేణానుక్తస్యాపి పతేన్మూర్ధా, న చేదపరాధీ ఉక్తస్యాపి నైవ పతతి ; అన్యథా అకృతాభ్యాగమః కృతనాశశ్చ స్యాతామ్ । నైష దోషః, కృతస్య కర్మణః శుభాశుభస్య ఫలప్రాప్తేర్దేశకాలనిమిత్తాపేక్షత్వాత్ । తత్రైవం సతి మూర్ధపాతనిమిత్తస్యాప్యజ్ఞానస్య పరాభివ్యాహారనిమిత్తాపేక్షత్వమితి ॥

హన్తాహమేతద్భగవత్తో వేదానీతి విద్ధీతి హోవాచాముష్య లోకస్య కా గతిరిత్యయం లోక ఇతి హోవాచాస్య లోకస్య కా గతిరితి న ప్రతిష్ఠాం లోకమతి నయేదితి హోవాచ ప్రతిష్ఠాం వయం లోకꣳ సామాభిసꣳ స్థాపయామః ప్రతిష్ఠాసꣳ స్తావꣳ హి సామేతి ॥ ౭ ॥

ఎవముక్తో దాల్భ్య ఆహ — హన్తాహమేతద్భగవత్తః భగవతః వేదాని యత్ప్రతిష్ఠం సామ ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ శాలావత్యః — విద్ధీతి హోవాచ । అముష్య లోకస్య కా గతిరితి పృష్టః దాల్భ్యేన శాలావత్యః అయం లోక ఇతి హోవాచ ; అయం హి లోకో యాగదానహోమాదిభిరముం లోకం పుష్యతీతి ; ‘అతః ప్రదానం దేవా ఉపజీవన్తి’ ( ? ) ఇతి హి శ్రుతయః ; ప్రత్యక్షం హి సర్వభూతానాం ధరణీ ప్రతిష్ఠేతి ; అతః సామ్నోఽప్యయం లోకః ప్రతిష్ఠైవేతి యుక్తమ్ । అస్య లోకస్య కా గతిరిత్యుక్తః ఆహ శాలావత్యః — న ప్రతిష్ఠామ్ ఇమం లోకమతీత్య నయేత్ సామ కశ్చిత్ । అతో వయం ప్రతిష్ఠాం లోకం సామ అభిసంస్థాపయామః ; యస్మాత్ప్రతిష్ఠాసంస్తావం హి, ప్రతిష్ఠాత్వేన సంస్తుతం సామేత్యర్థః ; ‘ఇయం వై రథన్తరమ్’ (తాం. బ్రా. ౧౮ । ౬ । ౧౧) ఇతి చ శ్రుతిః ॥

తꣳ హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచాన్తవద్వై కిల తే శాలావత్య సామ యస్త్వేతర్హి బ్రూయాన్మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మూర్ధా తే విపతేదితి హన్తాహమేతద్భగవత్తో వేదానీతి విద్ధీతి హోవాచ ॥ ౮ ॥

తమేవముక్తవన్తం హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ అన్తవద్వై కిల తే శాలావత్య సామేత్యాది పూర్వవత్ । తతః శాలావత్య ఆహ — హన్తాహమేతద్భగవత్తో వేదానీతి ; విద్ధీతి హోవాచ ఇతరః ॥
ఇతి అష్టమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

నవమః ఖణ్డః

అస్య లోకస్య కా గతిరిత్యాకాశ ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్త ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్త్యాకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయానాకాశః పరాయణమ్ ॥ ౧ ॥

అనుజ్ఞాతః ఆహ — అస్య లోకస్య కా గతిరితి, ఆకాశ ఇతి హోవాచ ప్రవాహణః ; ఆకాశ ఇతి చ పర ఆత్మా, ‘ఆకాశో వై నామ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి శ్రుతేః ; తస్య హి కర్మ సర్వభూతోత్పాదకత్వమ్ ; తస్మిన్నేవ హి భూతప్రలయః — ‘తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ‘తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇతి హి వక్ష్యతి ; సర్వాణి హ వై ఇమాని భూతాని స్థావరజఙ్గమాని ఆకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే తేజోబన్నాదిక్రమేణ, సామర్థ్యాత్ , ఆకాశం ప్రతి అస్తం యన్తి ప్రలయకాలే తేనైవ విపరీతక్రమేణ ; హి యస్మాదాకాశ ఎవైభ్యః సర్వేభ్యో భూతేభ్యః జ్యాయాన్ మహత్తరః, అతః స సర్వేషాం భూతానాం పరమయనం పరాయణం ప్రతిష్ఠా త్రిష్వపి కాలేష్విత్యర్థః ॥

స ఎష పరోవరీయానుద్గీథః స ఎషోఽనన్తః పరోవరీయో హాస్య భవతి పరోవరీయసో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతదేవం విద్వాన్పరోవరీయాꣳసముద్గీథముపాస్తే ॥ ౨ ॥

యస్మాత్ పరం పరం వరీయః వరీయసోఽప్యేష వరః పరశ్చ వరీయాంశ్చ పరోవరీయాన్ ఉద్గీథః పరమాత్మా సమ్పన్న ఇత్యర్థః, అత ఎవ స ఎషః అనన్తః అవిద్యమానాన్తః । తమేతం పరోవరీయాంసం పరమాత్మభూతమనన్తమ్ ఎవం విద్వాన్ పరోవరీయాంసముద్గీథముపాస్తే । తస్యైతత్ఫలమాహ — పరోవరీయః పరం పరం వరీయో విశిష్టతరం జీవనం హ అస్య విదుషో భవతి దృష్టం ఫలమ్ , అదృష్టం చ పరోవరీయసః ఉత్తరోత్తరవిశిష్టతరానేవ బ్రహ్మాకాశాన్తాన్ లోకాన్ జయతి — య ఎతదేవం విద్వానుద్గీథముపాస్తే ॥

తꣳ హైతమతిధన్వా శౌనక ఉదరశాణ్డిల్యాయోక్త్వోవాచ యావత్త ఎనం ప్రజాయాముద్గీథం వేదిష్యన్తే పరోవరీయో హైభ్యస్తావదస్మింల్లోకే జీవనం భవిష్యతి ॥ ౩ ॥

కిం చ తమేతముద్గీథం విద్వాన్ అతిధన్వా నామతః, శునకస్యాపత్యం శౌనకః, ఉదరశాణ్డిల్యాయ శిష్యాయ ఎతమ్ ఉద్గీథదర్శనమ్ ఉక్త్వా ఉవాచ — యావత్ తే తవ ప్రజాయామ్ , ప్రజాసన్తతావిత్యర్థః, ఎనమ్ ఉద్గీథం త్వత్సన్తతిజా వేదిష్యన్తే జ్ఞాస్యన్తి, తావన్తం కాలం పరోవరీయో హైభ్యః ప్రసిద్ధేభ్యో లౌకికజీవనేభ్యః ఉత్తరోత్తరవిశిష్టతరం జీవనం తేభ్యో భవిష్యతి ॥

తథాముష్మింల్లోకే లోక ఇతి స య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే పరోవరీయ ఎవ హాస్యాస్మింల్లోకే జీవనం భవతి తథాముష్మింల్లోకే లోక ఇతి లోకే లోక ఇతి ॥ ౪ ॥

తథా అదృష్టేఽపి పరలోకే అముష్మిన్ పరోవరీయాంల్లోకో భవిష్యతీత్యుక్తవాన్ శాణ్డిల్యాయ అతిధన్వా శౌనకః । స్యాదేతత్ఫలం పూర్వేషాం మహాభాగ్యానామ్ , నైదంయుగీనానామ్ — ఇత్యాశఙ్కానివృత్తయే ఆహ — స యః కశ్చిత్ ఎతమేవం విద్వాన్ ఉద్గీథమ్ ఎతర్హి ఉపాస్తే, తస్యాప్యేవమేవ పరోవరీయ ఎవ హ అస్య అస్మింల్లోకే జీవనం భవతి తథా అముష్మింల్లోకే లోక ఇతి ॥
ఇతి నవమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

దశమః ఖణ్డః

మటచీహతేషు కురుష్వాచిక్యా సహ జాయయోషస్తిర్హ చాక్రాయణ ఇభ్యగ్రామే ప్రద్రాణక ఉవాస ॥ ౧ ॥

ఉద్గీథోపాసనప్రసఙ్గేన ప్రస్తావప్రతిహారవిషయమప్యుపాసనం వక్తవ్యమితీదమారభ్యతే ; ఆఖ్యాయికా తు సుఖావబోధార్థా । మటచీహతేషు మటచ్యః అశనయః తాభిర్హతేషు నాశితేషు కురుషు కురుసస్యేష్విత్యర్థః । తతో దుర్భిక్షే జాతే ఆటిక్యా అనుపజాతపయోధరాదిస్త్రీవ్యఞ్జనయా సహ జాయయా ఉషస్తిర్హ నామతః, చక్రస్యాపత్యం చాక్రాయణః ; ఇభో హస్తీ తమర్హతీతి ఇభ్యః ఈశ్వరః, హస్త్యారోహో వా, తస్య గ్రామః ఇభ్యగ్రామః తస్మిన్ ; ప్రద్రాణకః అన్నాలాభాత్ , ‘ద్రా కుత్సాయాం గతౌ’, కుత్సితాం గతిం గతః, అన్త్యావస్థాం ప్రాప్త ఇత్యర్థః ; ఉవాస ఉషితవాన్ కస్యచిద్గృహమాశ్రిత్య ॥

స హేభ్యం కుల్మాషాన్ఖాదన్తం బిభిక్షే తꣳ హోవాచ । నేతోఽన్యే విద్యన్తే యచ్చ యే మ ఇమ ఉపనిహితా ఇతి ॥ ౨ ॥

సః అన్నార్థమటన్ ఇభ్యం కుల్మాషాన్ కుత్సితాన్మాషాన్ ఖాదన్తం భక్షయన్తం యదృచ్ఛయోపలభ్య బిభిక్షే యాచితవాన్ । తమ్ ఉషస్తిం హ ఉవాచ ఇభ్యః — న ఇతః, అస్మాన్మయా భక్ష్యమాణాదుచ్ఛిష్టరాశేః కుల్మాషా అన్యే న విద్యన్తే ; యచ్చ యే రాశౌ మే మమ ఉపనిహితాః ప్రక్షిప్తాః ఇమే భాజనే, కిం కరోమి ; ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ ఉషస్తిః —

ఎతేషాం మే దేహీతి హోవాచ తానస్మై ప్రదదౌ హన్తానుపానమిత్యుచ్ఛిష్టం వై మే పీతꣳ స్యాదితి హోవాచ ॥ ౩ ॥

ఎతేషామ్ ఎతానిత్యర్థః, మే మహ్యం దేహీతి హ ఉవాచ ; తాన్ స ఇభ్యః అస్మై ఉషస్తయే ప్రదదౌ ప్రదత్తవాన్ । పానాయ సమీపస్థముదకం చ గృహీత్వా ఉవాచ — హన్త గృహాణానుపానమ్ ; ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ — ఉచ్ఛిష్టం వై మే మమ ఇదముదకం పీతం స్యాత్ , యది పాస్యామి ; ఇత్యుక్తవన్తం ప్రత్యువాచ ఇతరః —

న స్విదేతేఽప్యుచ్ఛిష్టా ఇతి న వా అజీవిష్యమిమానఖాదన్నితి హోవాచ కామో మ ఉదపానమితి ॥ ౪ ॥

కిం న స్విదేతే కుల్మాషా అప్యుచ్ఛిష్టాః, ఇత్యుక్తః ఆహ ఉషస్తిః — న వై అజీవిష్యం నైవ జీవిష్యామి ఇమాన్ కుల్మాషాన్ అఖాదన్ అభక్షయన్ ఇతి హోవాచ । కామః ఇచ్ఛాతః మే మమ ఉదకపానం లభ్యత ఇత్యర్థః । అతశ్చైతామవస్థాం ప్రాప్తస్య విద్యాధర్మయశోవతః స్వాత్మపరోపకారసమర్థస్యైతదపి కర్మ కుర్వతో న అఘస్పర్శ ఇత్యభిప్రాయః । తస్యాపి జీవితం ప్రతి ఉపాయాన్తరేఽజుగుప్సితే సతి జుగుప్సితమేతత్కర్మ దోషాయ ; జ్ఞానావలేపేన కుర్వతో నరకపాతః స్యాదేవేత్యభిప్రాయః, ప్రద్రాణకశబ్దశ్రవణాత్ ॥

స హ ఖాదిత్వాతిశేషాఞ్జాయాయా ఆజహార సాగ్ర ఎవ సుభిక్షా బభూవ తాన్ప్రతిగృహ్య నిదధౌ ॥ ౫ ॥

తాంశ్చ స ఖాదిత్వా అతిశేషాన్ అతిశిష్టాన్ జాయాయై కారుణ్యాదాజహార ; సా ఆటికీ అగ్రే ఎవ కుల్మాషప్రాప్తేః సుభిక్షా శోభనభిక్షా, లబ్ధాన్నేత్యేతత్ , బభూవ సంవృత్తా ; తథాపి స్త్రీస్వాభావ్యాదనవజ్ఞాయ తాన్కుల్మాషాన్ పత్యుర్హస్తాత్ప్రతిగృహ్య నిదధౌ నిక్షిప్తవతీ ॥

స హ ప్రాతః సఞ్జిహాన ఉవాచ యద్బతాన్నస్య లభేమహి లభేమహి ధనమాత్రాꣳ రాజాసౌ యక్ష్యతే స మా సర్వైరార్త్విజ్యైర్వృణీతేతి ॥ ౬ ॥

స తస్యాః కర్మ జానన్ ప్రాతః ఉషఃకాలే సఞ్జిహానః శయనం నిద్రాం వా పరిత్యజన్ ఉవాచ పత్న్యాః శృణ్వన్త్యాః — యత్ యది బతేతి ఖిద్యమానః అన్నస్య స్తోకం లభేమహి, తద్భుక్త్వాన్నం సమర్థో గత్వా లభేమహి ధనమాత్రాం ధనస్యాల్పమ్ ; తతః అస్మాకం జీవనం భవిష్యతీతి । ధనలాభే చ కారణమాహ — రాజాసౌ నాతిదూరే స్థానే యక్ష్యతే ; యజమానత్వాత్తస్య ఆత్మనేపదమ్ ; స చ రాజా మా మాం పాత్రముపలభ్య సర్వైరార్త్విజ్యైః ఋత్విక్కర్మభిః ఋత్విక్కర్మప్రయోజనాయేత్యర్థః వృణీతేతి ॥

తం జాయోవాచ హన్త పత ఇమ ఎవ కుల్మాషా ఇతి తాన్ఖాదిత్వాముం యజ్ఞం వితతమేయాయ ॥ ౭ ॥

ఎవముక్తవన్తం జాయోవాచ — హన్త గృహాణ హే పతే ఇమే ఎవ యే మద్ధస్తే వినిక్షిప్తాస్త్వయా కుల్మాషా ఇతి । తాన్ఖాదిత్వా అముం యజ్ఞం రాజ్ఞో వితతం విస్తారితమృత్విగ్భిః ఎయాయ ॥

తత్రోద్గాతౄనాస్తావే స్తోష్యమాణానుపోపవివేశ స హ ప్రస్తోతారమువాచ ॥ ౮ ॥

తత్ర చ గత్వా, ఉద్గాతౄన్ ఉద్గాతృపురుషానాగత్య, ఆ స్తువన్త్యస్మిన్నితి ఆస్తావః తస్మిన్నాస్తావే స్తోష్యమాణాన్ ఉపోపవివేశ సమీపే ఉపవిష్టస్తేషామిత్యర్థః । ఉపవిశ్య చ స హ ప్రస్తోతారమువాచ ॥

ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి ॥ ౯ ॥

హే ప్రస్తోతః ఇత్యామన్త్ర్య అభిముఖీకరణాయ, యా దేవతా ప్రస్తావం ప్రస్తావభక్తిమ్ అనుగతా అన్వాయత్తా, తాం చేత్ దేవతాం ప్రస్తావభక్తేః అవిద్వాన్సన్ ప్రస్తోష్యసి, విదుషో మమ సమీపే — తత్పరోక్షేఽపి చేత్ విపతేత్తస్య మూర్ధా, కర్మమాత్రవిదామనధికార ఎవ కర్మణి స్యాత్ ; తచ్చానిష్టమ్ , అవిదుషామపి కర్మదర్శనాత్ , దక్షిణమార్గశ్రుతేశ్చ ; అనధికారే చ అవిదుషాముత్తర ఎవైకో మార్గః శ్రూయేత ; న చ స్మార్తకర్మనిమిత్త ఎవ దక్షిణః పన్థాః, ‘యజ్ఞేన దానేన’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౬) ఇత్యాదిశ్రుతేః ; ‘తథోక్తస్య మయా’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౫), (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౭), (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౯) ఇతి చ విశేషణాద్విద్వత్సమక్షమేవ కర్మణ్యనధికారః, న సర్వత్రాగ్నిహోత్రస్మార్తకర్మాధ్యయనాదిషు చ ; అనుజ్ఞాయాస్తత్ర తత్ర దర్శనాత్ , కర్మమాత్రవిదామప్యధికారః సిద్ధః కర్మణీతి — మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి ॥
ఎవమేవోద్గాతారమువాచోద్గాతర్యా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వానుద్గాస్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి ॥ ౧౦ ॥

ఎవమేవ ప్రతిహర్తారమువాచ ప్రతిహర్తర్యా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రతిహరిష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి తే హ సమారతాస్తూష్ణీమాసాఞ్చక్రిరే ॥ ౧౧ ॥

ఎవమేవోద్గాతారం ప్రతిహర్తారమువాచేత్యాది సమానమన్యత్ । తే ప్రస్తోత్రాదయః కర్మభ్యః సమారతాః ఉపరతాః సన్తః మూర్ధపాతభయాత్ తూష్ణీమాసాఞ్చక్రిరే అన్యచ్చాకుర్వన్తః, అర్థిత్వాత్ ॥
ఇతి దశమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ఎకాదశః ఖణ్డః

అథ హైనం యజమాన ఉవాచ భగవన్తం వా అహం వివిదిషాణీత్యుషస్తిరస్మి చాక్రాయణ ఇతి హోవాచ ॥ ౧ ॥

అథ అనన్తరం హ ఎనమ్ ఉషస్తిం యజమానః రాజా ఉవాచ భగవన్తం పూజావన్తమ్ వై అహం వివిదిషాణి వేదితుమిచ్ఛామి ; ఇత్యుక్తః ఉషస్తిః అస్మి చాక్రాయణః తవాపి శ్రోత్రపథమాగతో యది — ఇతి హ ఉవాచ ఉక్తవాన్ ॥

స హోవాచ భగవన్తం వా అహమేభిః సర్వైరార్త్విజ్యైః పర్యైషిషం భగవతో వా అహమవిత్త్యాన్యానవృషి ॥ ౨ ॥

స హ యజమానః ఉవాచ — సత్యమేవమహం భగవన్తం బహుగుణమశ్రౌషమ్ , సర్వైశ్చ ఋత్విక్కర్మభిః ఆర్త్విజ్యైః పర్యైషిషం పర్యేషణం కృతవానస్మి ; అన్విష్య భగవతో వా అహమ్ అవిత్త్యా అలాభేన అన్యానిమాన్ అవృషి వృతవానస్మి ॥

భగవాꣳస్త్వేవ మే సర్వైరార్త్విజ్యైరితి తథేత్యథ తర్హ్యేత ఎవ సమతిసృష్టాః స్తువతాం యావత్త్వేభ్యో ధనం దద్యాస్తావన్మమ దద్యా ఇతి తథేతి హ యజమాన ఉవాచ ॥ ౩ ॥

అద్యాపి భగవాంస్త్వేవ మే మమ సర్వైరార్త్విజ్యైః ఋత్విక్కర్మార్థమ్ అస్తు, ఇత్యుక్తః తథేత్యాహ ఉషస్తిః ; కిం తు అథైవం తర్హి ఎతే ఎవ త్వయా పూర్వం వృతాః మయా సమతిసృష్టాః మయా సంయక్ప్రసన్నేనానుజ్ఞాతాః సన్తః స్తువతామ్ ; త్వయా త్వేతత్కార్యమ్ — యావత్త్వేభ్యః ప్రస్తోత్రాదిభ్యః సర్వేభ్యో ధనం దద్యాః ప్రయచ్ఛసి, తావన్మమ దద్యాః ; ఇత్యుక్తః తథేతి హ యజమానః ఉవాచ ॥

అథ హైనం ప్రస్తోతోపససాద ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మా భగవానవోచత్కతమా సా దేవతేతి ॥ ౪ ॥

అథ హ ఎనమ్ ఔషస్త్యం వచః శ్రుత్వా ప్రస్తోతా ఉపససాద ఉషస్తిం వినయేనోపజగామ । ప్రస్తోతర్యా దేవతేత్యాది మా మాం భగవానవోచత్పూర్వమ్ — కతమా సా దేవతా యా ప్రస్తావభక్తిమన్వాయత్తేతి ॥

ప్రాణ ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తిప్రాణమభ్యుజ్జిహతే సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రాస్తోష్యో మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్తథోక్తస్య మయేతి ॥ ౫ ॥

పృష్టః ప్రాణ ఇతి హ ఉవాచ ; యుక్తం ప్రస్తావస్య ప్రాణో దేవతేతి । కథమ్ ? సర్వాణి స్థావరజఙ్గమాని భూతాని ప్రాణమేవ అభిసంవిశన్తి ప్రలయకాలే, ప్రాణమభిలక్షయిత్వా ప్రాణాత్మనైవోజ్జిహతే ప్రాణాదేవోద్గచ్ఛన్తీత్యర్థః ఉత్పత్తికాలే ; అతః సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా ; తాం చేతవిద్వాన్ త్వం ప్రాస్తోష్యః ప్రస్తవనం ప్రస్తావభక్తిం కృతవానసి యది, మూర్ధా శిరః తే వ్యపతిష్యత్ విపతితమభవిష్యత్ యథోక్తస్య మయా తత్కాలే మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి । అతస్త్వా సాధు కృతమ్ ; మయా నిషిద్ధః కర్మణో యదుపరమామకార్షిరిత్యభిప్రాయః ॥

అథ హైనముద్గాతోపససాదోద్గాతర్యా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వానుద్గాస్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మా భగవానవోచత్కతమా సా దేవతేతి ॥ ౬ ॥

తథోద్గాతా పప్రచ్ఛ కతమా సా ఉద్గీథభక్తిమనుగతా అన్వాయత్తా దేవతేతి ॥

ఆదిత్య ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాదిత్యముచ్చైః సన్తం గాయన్తి సైషా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తా తాం చేతవిద్వానుదగాస్యో మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్తథోక్తస్య మయేతి ॥ ౭ ॥

పృష్టః ఆదిత్య ఇతి హోవాచ । సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ఆదిత్యమ్ ఉచ్చైః ఊర్ధ్వం సన్తం గాయన్తి శబ్దయన్తి, స్తువన్తీత్యభిప్రాయః, ఉచ్ఛబ్దసామాన్యాత్ , ప్రశబ్దసామాన్యాదివ ప్రాణః । అతః సైషా దేవతేత్యాది పూర్వవత్ ॥

అథ హైనం ప్రతిహర్తోపససాద ప్రతిహర్తర్యా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రతిహరిష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మా భగవానవోచత్కతమా సా దేవతేతి ॥ ౮ ॥

ఎవమేవాథ హ ఎనం ప్రతిహర్తా ఉపససాద కతమా సా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తేతి ॥

అన్నమితి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యన్నమేవ ప్రతిహరమాణాని జీవన్తి సైషా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రత్యహరిష్యో మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్తథోక్తస్య మయేతి తథోక్తస్య మయేతి ॥ ౯ ॥

పృష్టః అన్నమితి హోవాచ । సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యన్నమేవ ఆత్మానం ప్రతి సర్వతః ప్రతిహరమాణాని జీవన్తి । సైషా దేవతా ప్రతిశబ్దసామాన్యాత్ప్రతిహారభక్తిమనుగతా । సమానమన్యత్తథోక్తస్య మయేతి । ప్రస్తావోద్గీథప్రతిహారభక్తీః ప్రాణాదిత్యాన్నదృష్ట్యోపాసీతేతి సముదాయార్థః । ప్రాణాద్యాపత్తిః కర్మసమృద్ధిర్వా ఫలమితి ॥
ఇతి ఎకాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వాదశః ఖణ్డః

అథాతః శౌవ ఉద్గీథస్తద్ధ బకో దాల్భ్యో గ్లావో వా మైత్రేయః స్వాధ్యాయముద్వవ్రాజ ॥ ౧ ॥

అతీతే ఖణ్డేఽన్నాప్రాప్తినిమిత్తా కష్టావస్థోక్తా ఉచ్ఛిష్టోచ్ఛిష్టపర్యుషితభక్షణలక్షణా ; సా మా భూదిత్యన్నలాభాయ అథ అనన్తరం శౌవః శ్వభిర్దృష్టః ఉద్గీథః ఉద్గానం సామ అతః ప్రస్తూయతే । తత్ తత్ర హ కిల బకో నామతః, దల్భస్యాపత్యం దాల్భ్యః ; గ్లావో వా నామతః, మిత్రాయాశ్చాపత్యం మైత్రేయః ; వాశబ్దశ్చార్థే ; ద్వ్యాముష్యాయణో హ్యసౌ ; వస్తువిషయే క్రియాస్వివ వికల్పానుపపత్తేః ; ద్వినామా ద్విగోత్ర ఇత్యాది హి స్మృతిః ; దృశ్యతే చ ఉభయతః పిణ్డభాక్త్వమ్ ; ఉద్గీథే బద్ధచిత్తత్వాత్ ఋషావనాదరాద్వా । వా - శబ్దః స్వాధ్యాయార్థః । స్వాధ్యాయం కర్తుం గ్రామాద్బహిః ఉద్వవ్రాజ ఉద్గతవాన్వివిక్తదేశస్థోదకాభ్యాశమ్ । ‘ఉద వవ్రాజ’ ‘ప్రతిపాలయాఞ్చకార’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౨ । ౩) ఇతి చ ఎకవచనాల్లిఙ్గాత్ ఎకోఽసౌ ఋషిః । శ్వోద్గీథకాలప్రతిపాలనాత్ ఋషేః స్వాధ్యాయకరణమన్నకామనయేతి లక్ష్యత ఇత్యభిప్రాయతః ॥

తస్మై శ్వా శ్వేతః ప్రాదుర్బభూవ తమన్యే శ్వాన ఉపసమేత్యోచురన్నం నో భగవానాగాయత్వశనాయామవా ఇతి ॥ ౨ ॥

స్వాధ్యాయేన తోషితా దేవతా ఋషిర్వా శ్వరూపం గృహీత్వా శ్వా శ్వేతః సన్ తస్మై ఋషయే తదనుగ్రహార్థం ప్రాదుర్బభూవ ప్రాదుశ్చకార । తమన్యే శుక్లం శ్వానం క్షుల్లకాః శ్వానః ఉపసమేత్య ఊచుః ఉక్తవన్తః — అన్నం నః అస్మభ్యం భగవాన్ ఆగాయతు ఆగానేన నిష్పాదయత్విత్యర్థః । ముఖ్యప్రాణవాగాదయో వా ప్రాణమన్వన్నభుజః స్వాధ్యాయపరితోషితాః సన్తః అనుగృహ్ణీయురేనం శ్వరూపమాదాయేతి యుక్తమేవం ప్రతిపత్తుమ్ । అశనాయామ వై బుభుక్షితాః స్మో వై ఇతి ॥

తాన్హోవాచేహైవ మా ప్రాతరుపసమీయాతేతి తద్ధ బకో దాల్భ్యో గ్లావో వా మైత్రేయః ప్రతిపాలయాఞ్చకార ॥ ౩ ॥

ఎవముక్తే శ్వా శ్వేత ఉవాచ తాన్ క్షుల్లకాన్ శునః, ఇహైవ అస్మిన్నేవ దేశే మా మాం ప్రాతః ప్రాతఃకాలే ఉపసమీయాతేతి । దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ , సమీయాతేతి ప్రమాదపాఠో వా । ప్రాతఃకాలకరణం తత్కాల ఎవ కర్తవ్యార్థమ్ , అన్నదస్య వా సవితురపరాహ్ణేఽనాభిముఖ్యాత్ । తత్ తత్రైవ హ బకో దాల్భ్యో గ్లావో వా మైత్రేయ ఋషిః ప్రతిపాలయాఞ్చకార ప్రతీక్షణం కృతవానిత్యర్థః ॥

తే హ యథైవేదం బహిష్పవమానేన స్తోష్యమాణాః సꣳరబ్ధాః సర్పన్తీత్యేవమాససృపుస్తే హ సముపవిశ్య హిం చక్రుః ॥ ౪ ॥

తే శ్వానః తత్రైవ ఆగత్య ఋషేః సమక్షం యథైవేహ కర్మణి బహిష్పవమానేన స్తోత్రేణ స్తోష్యమాణాః ఉద్గాతృపురుషాః సంరబ్ధాః సంలగ్నాః అన్యోన్యమేవ సర్పన్తి, ఎవం ముఖేనాన్యోన్యస్య పుచ్ఛం గృహీత్వా ఆససృపుః ఆసృప్తవన్తః, పరిభ్రమణం కృతవన్త ఇత్యర్థః ; త ఎవం సంసృప్య సముపవిశ్య ఉపవిష్టాః సన్తః హిం చక్రుః హిఙ్కారం కృతవన్తః ॥

ఓ౩మదా౩మోం౩ పిబా౩మోం౩ దేవో వరుణః ప్రజాపతిః సవితా౨న్నమహా౨హరదన్నపతే౩ । న్నమిహా౨హరా౨హరో౩మితి ॥ ౫ ॥

ఓమదామోం పిబామోం దేవః, ద్యోతనాత్ ; వరుణః వర్షణాజ్జగతః ; ప్రజాపతిః, పాలనాత్ప్రజానామ్ ; సవితా ప్రసవితృత్వాత్సర్వస్య ఆదిత్య ఉచ్యతే । ఎతైః పర్యాయైః స ఎవంభూతః ఆదిత్యః అన్నమ్ అస్మభ్యమ్ ఇహ ఆహరత్ ఆహరత్వితి । తే ఎవం హిం కృత్వా పునరప్యూచుః — స త్వం హే అన్నపతే ; స హి సర్వస్యాన్నస్య ప్రసవితృత్వాత్పతిః ; న హి తత్పాకేన వినా ప్రసూతమన్నమణుమాత్రమపి జాయతే ప్రాణినామ్ ; అతోఽన్నపతిః । హే అన్నపతే, అన్నమస్మభ్యమిహాహరాహరేతి ; అభ్యాసః ఆదరార్థః । ఓమితి ॥
ఇతి ద్వాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥

త్రయోదశః ఖణ్డః

భక్తివిషయోపాసనం సామావయవసమ్బద్ధమిత్యతః సామావయవాన్తరస్తోభాక్షరవిషయాణ్యుపాసనాన్తరాణి సంహతాన్యుపదిశ్యన్తేఽనన్తరమ్ , తేషాం సామావయవసమ్బద్ధత్వావిశేషాత్ —

అయం వావ లోకో హాఉకారో వాయుర్హాఇకారశ్చన్ద్రమా అథకారః । ఆత్మేహకారోఽగ్నిరీకారః ॥ ౧ ॥

అయం వావ అయమేవ లోకః హాఉకారః స్తోభో రథన్తరే సామ్ని ప్రసిద్ధః — ‘ఇయం వై రథన్తరమ్’ (తాం. బ్రా. ౧౮ । ౬ । ౧౧) ఇత్యస్మాత్సమ్బన్ధసామాన్యాత్ హాఉకారస్తోభోఽయం లోకః ఇత్యేవముపాసీత । వాయుర్హాఇకారః ; వామదేవ్యే సామని హాఇకారః ప్రసిద్ధః ; వాయ్వప్సమ్బన్ధశ్చ వామదేవ్యస్య సామ్నో యోనిః ఇత్యస్మాత్సామాన్యాత్ హాఇకారం వాయుదృష్ట్యోపాసీత । చన్ద్రమా అథకారః ; చన్ద్రదృష్ట్యా అథకారముపాసీత ; అన్నే హీదం స్థితమ్ ; అన్నాత్మా చన్ద్రః ; థకారాకారసామాన్యాచ్చ । ఆత్మా ఇహకారః ; ఇహేతి స్తోభః ; ప్రత్యక్షో హ్యాత్మా ఇహేతి వ్యపదిశ్యతే ; ఇహేతి చ స్తోభః, తత్సామాన్యాత్ అగ్నిరీకారః ; ఈనిధనాని చ ఆగ్నేయాని సర్వాణి సామానీత్యతస్తత్సామాన్యాత్ ॥

ఆదిత్య ఊకారో నిహవ ఎకారో విశ్వేదేవా ఔహోయికారః ప్రజాపతిర్హిఙ్కారః ప్రాణః స్వరోఽన్నం యా వాగ్విరాట్ ॥ ౨ ॥

ఆదిత్యః ఊకారః ; ఉచ్చైరూర్ధ్వం సన్తమాదిత్యం గాయన్తీతి ఊకారశ్చాయం స్తోభః ; ఆదిత్యదైవత్యే సామ్ని స్తోభ ఇతి ఆదిత్య ఊకారః । నిహవ ఇత్యాహ్వానమ్ ; ఎకారః స్తోభః ; ఎహీతి చ ఆహ్వయన్తీతి తత్సామాన్యాత్ । విశ్వేదేవా ఔహోయికారః, వైశ్వదేవ్యే సామ్ని స్తోభస్య దర్శనాత్ । ప్రజాపతిర్హిఙ్కారః, ఆనిరుక్త్యాత్ , హిఙ్కారస్య చ అవ్యక్తత్వాత్ । ప్రాణః స్వరః ; స్వర ఇతి స్తోభః ; ప్రాణస్య చ స్వరహేతుత్వసామాన్యాత్ । అన్నం యా యా ఇతి స్తోభః అన్నమ్ , అన్నేన హీదం యాతీత్యతస్తత్సామాన్యాత్ । వాగితి స్తోభో విరాట్ అన్నం దేవతావిశేషో వా, వైరాజే సామ్ని స్తోభదర్శనాత్ ॥

అనిరుక్తస్త్రయోదశః స్తోభః సఞ్చరో హుఙ్కారః ॥ ౩ ॥

అనిరుక్తః అవ్యక్తత్వాదిదం చేదం చేతి నిర్వక్తుం న శక్యత ఇత్యతః సఞ్చరః వికల్ప్యమానస్వరూప ఇత్యర్థః । కోఽసావితి, ఆహ — త్రయోదశః స్తోభః హుఙ్కారః । అవ్యక్తో హ్యయమ్ ; అతోఽనిరుక్తవిశేష ఎవోపాస్య ఇత్యభిప్రాయః ॥
స్తోభాక్షరోపాసనాఫలమాహ —

దుగ్ధేఽస్మై వాగ్దోహం యో వాచో దోహోఽన్నవానన్నాదో భవతి య ఎతామేవꣳసామ్నా ముపనిషదం వేదోపనిషదం వేదేతి ॥ ౪ ॥

దుగ్ధేఽస్మై వాగ్దోహమిత్యాద్యుక్తార్థమ్ । య ఎతామేవం యథోక్తలక్షణాం సామ్నాం సామావయవస్తోభాక్షరవిషయామ్ ఉపనిషదం దర్శనం వేద, తస్య ఎతద్యథోక్తం ఫలమిత్యర్థః । ద్విరభ్యాసః అధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థః । సామావయవవిషయోపాసనావిశేషపరిసమాప్త్యర్థః ఇతి శబ్ద ఇతి ॥
ఇతి త్రయోదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ఛాన్దోగ్యోపనిషద్భాష్యే ప్రథమోఽధ్యాయః సమాప్తః ॥