छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

అధీహి అధీష్వ భగవః భగవన్నితి హ కిల ఉపససాద । అధీహి భగవ ఇతి మన్‍త్రః । సనత్కుమారం యోగీశ్వరం బ్రహ్మిష్ఠం నారదః ఉపసన్నవాన్ । తం న్యాయతః ఉపసన్నం హ ఉవాచ — యదాత్మవిషయే కిఞ్చిద్వేత్థ తేన తత్ప్రఖ్యాపనేన మాముపసీద ఇదమహం జానే ఇతి, తతః అహం భవతః విజ్ఞానాత్ తే తుభ్యమ్ ఊర్ధ్వం వక్ష్యామి, ఇత్యుక్తవతి స హ ఉవాచ నారదః ॥

ఋగ్వేదం భగవః అధ్యేమి స్మరామి, ‘యద్వేత్థ’ ఇతి విజ్ఞానస్య పృష్టత్వాత్ । తథా యజుర్వేదం సామవేదమాథర్వణం చతుర్థం వేదం వేదశబ్దస్య ప్రకృతత్వాత్ ఇతిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదం వేదానాం భారతపఞ్చమానాం వేదం వ్యాకరణమిత్యర్థః । వ్యాకరణేన హి పదాదివిభాగశః ఋగ్వేదాదయో జ్ఞాయన్తే ; పిత్ర్యం శ్రాద్ధకల్పమ్ ; రాశిం గణితమ్ ; దైవమ్ ఉత్పాతజ్ఞానమ్ ; నిధిం మహాకాలాదినిధిశాస్త్రమ్ ; వాకోవాక్యం తర్కశాస్త్రమ్ ; ఎకాయనం నీతిశాస్త్రమ్ ; దేవవిద్యాం నిరుక్తమ్ ; బ్రహ్మణః ఋగ్యజుఃసామాఖ్యస్య విద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం శిక్షాకల్పచ్ఛన్దశ్చితయః ; భూతవిద్యాం భూతతన్‍త్రమ్ ; క్షత్రవిద్యాం ధనుర్వేదమ్ ; నక్షత్రవిద్యాం జ్యౌతిషమ్ ; సర్పదేవజనవిద్యాం సర్పవిద్యాం గారుడం దేవజనవిద్యాం గన్ధయుక్తినృత్యగీతవాద్యశిల్పాదివిజ్ఞానాని ; ఎతత్సర్వం హే భగవః అధ్యేమి ॥

సోఽహం భగవః ఎతత్సర్వం జానన్నపి మన్‍త్రవిదేవాస్మి శబ్దార్థమాత్రవిజ్ఞానవానేవాస్మీత్యర్థః । సర్వో హి శబ్దః అభిధానమాత్రమ్ అభిధానం చ సర్వం మన్త్రేష్వన్తర్భవతి । మన్‍త్రవిదేవాస్మి మన్‍త్రవిత్కర్మవిదిత్యర్థః । ‘మన్త్రేషు కర్మాణి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౪ । ౧) ఇతి హి వక్ష్యతి । న ఆత్మవిత్ న ఆత్మానం వేద్మి । నన్వాత్మాపి మన్త్రైః ప్రకాశ్యత ఎవేతి కథం మన్‍త్రవిచ్చేత్ నాత్మవిత్ ? న, అభిధానాభిధేయభేదస్య వికారత్వాత్ । న చ వికార ఆత్మేష్యతే । నన్వాత్మాప్యాత్మశబ్దేన అభిధీయతే । న, ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧), ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । కథం తర్హి ‘ఆత్మైవాధస్తాత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౬ । ౧) ఇత్యాదిశబ్దాః ఆత్మానం ప్రత్యాయయన్తి ? నైష దోషః । దేహవతి ప్రత్యగాత్మని భేదవిషయే ప్రయుజ్యమానః శబ్దః దేహాదీనామాత్మత్వే ప్రత్యాఖ్యాయమానే యత్పరిశిష్టం సత్ , అవాచ్యమపి ప్రత్యాయయతి — యథా సరాజికాయాం దృశ్యమానాయాం సేనాయాం ఛత్రధ్వజపతాకాదివ్యవహితే అదృశ్యమానేఽపి రాజని ఎష రాజా దృశ్యత ఇతి భవతి శబ్దప్రయోగః ; తత్ర కోఽసౌ రాజేతి రాజవిశేషనిరూపణాయాం దృశ్యమానేతరప్రత్యాఖ్యానే అన్యస్మిన్నదృశ్యమానేఽపి రాజని రాజప్రతీతిర్భవేత్ — తద్వత్ । తస్మాత్సోఽహం మన్‍త్రవిత్ కర్మవిదేవాస్మి, కర్మకార్యం చ సర్వం వికార ఇతి వికారజ్ఞ ఎవాస్మి, న ఆత్మవిత్ న ఆత్మప్రకృతిస్వరూపజ్ఞ ఇత్యర్థః । అత ఎవోక్తమ్ ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి ; ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ । శ్రుతమాగమజ్ఞానమస్త్యేవ హి యస్మాత్ మే మమ భగవద్దౄశేభ్యో యుష్మత్సదృశేభ్యః తరతి అతిక్రమతి శోకం మనస్తాపమ్ అకృతార్థబుద్ధితామ్ ఆత్మవిత్ ఇతి ; అతః సోఽహమనాత్మవిత్త్వాత్ హే భగవః శోచామి అకృతార్థబుద్ధ్యా సన్తప్యే సర్వదా ; తం మా మాం శోకస్య శోకసాగరస్య పారమ్ అన్తం భగవాన్ తారయతు ఆత్మజ్ఞానోడుపేన కృతార్థబుద్ధిమాపాదయతు అభయం గమయత్విత్యర్థః । తమ్ ఎవముక్తవన్తం హ ఉవాచ — యద్వై కిఞ్చ ఎతదధ్యగీష్ఠాః అధీతవానసి, అధ్యయనేన తదర్థజ్ఞానముపలక్ష్యతే, జ్ఞాతవానసీత్యేతత్ , నామైవైతత్ , ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి శ్రుతేః ॥

నామ వా ఋగ్వేదో యజుర్వేద ఇత్యాది నామైవైతత్ । నామోపాస్స్వ బ్రహ్మేతి బ్రహ్మబుద్ధ్యా — యథా ప్రతిమాం విష్ణుబుద్ధ్యా ఉపాస్తే, తద్వత్ ॥

స యస్తు నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే, తస్య యత్ఫలం భవతి, తచ్ఛృణు — యావన్నామ్నో గతం నామ్నో గోచరం తత్ర తస్మిన్ నామవిషయేఅస్య యథాకామచారః కామచరణం రాజ్ఞ ఇవ స్వవిషయే భవతి । యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఇత్యుపసంహారః । కిమస్తి భగవః నామ్నో భూయః అధికతరం యద్బ్రహ్మదృష్ట్యర్హమన్యదిత్యభిప్రాయః । సనత్కుమార ఆహ — నామ్నో వావ భూయః అస్త్యేవేతి । ఉక్తః ఆహ — యద్యస్తి తన్మే భగవాన్బ్రవీతు ఇతి ॥

వాగ్వావ । వాగితి ఇన్ద్రియం జిహ్వామూలాదిష్వష్టసు స్థానేషు స్థితం వర్ణానామభివ్యఞ్జకమ్ । వర్ణాశ్చ నామేతి నామ్నో వాగ్భూయసీత్యుచ్యతే । కార్యాద్ధి కారణం భూయో దృష్టం లోకే — యథా పుత్రాత్పితా, తద్వత్ । కథం చ వాఙ్నామ్నో భూయసీతి, ఆహ — వాగ్వా ఋగ్వేదం విజ్ఞాపయతి — అయమ్ ఋగ్వేద ఇతి । తథా యజుర్వేదమిత్యాది సమానమ్ । హృదయజ్ఞం హృదయప్రియమ్ ; తద్విపరీతమహృదయజ్ఞమ్ । యత్ యది వాఙ్ నాభవిష్యత్ ధర్మాది న వ్యజ్ఞాపయిష్యత్ , వాగభావే అధ్యయనాభావః అధ్యయనాభావే తదర్థశ్రవణాభావః తచ్ఛ్రవణాభావే ధర్మాది న వ్యజ్ఞాపయిష్యత్ న విజ్ఞాతమభవిష్యదిత్యర్థః । తస్మాత్ వాగేవైతత్ శబ్దోచ్చారణేన సర్వం విజ్ఞాపయతి । అతః భూయసీ వాఙ్నామ్నః । తస్మాద్వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ ॥

సమానమన్యత్ ॥

మనః మనస్యనవిశిష్టమన్తఃకరణం వాచః భూయః । తద్ధి మనస్యనవ్యాపారవత్ వాచం వక్తవ్యే ప్రేరయతి । తేన వాక్ మనస్యన్తర్భవతి । యచ్చ యస్మిన్నన్తర్భవతి తత్తస్య వ్యాపకత్వాత్ తతో భూయో భవతి । యథా వై లోకే ద్వే వా ఆమలకే ఫలే ద్వే వా కోలే బదరఫలే ద్వౌ వా అక్షౌ విభీతకఫలే ముష్టిరనుభవతి ముష్టిస్తే ఫలే వ్యాప్నోతి ముష్టౌ హి తే అన్తర్భవతః, ఎవం వాచం చ నామ చ ఆమలకాదివత్ మనోఽనుభవతి । స యదా పురుషః యస్మిన్కాలే మనసా అన్తఃకరణేన మనస్యతి, మనస్యనం వివక్షాబుద్ధిః, కథం మన్త్రాన్ అధీయీయ ఉచ్చారయేయమ్ — ఇత్యేవం వివక్షాం కృత్వా అథాధీతే । తథా కర్మాణి కుర్వీయేతి చికీర్షాబుద్ధిం కృత్వా అథ కురుతే । పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చ ఇచ్ఛేయేతి ప్రాప్తీచ్ఛాం కృత్వా తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానేన అథేచ్ఛతే, పుత్రాదీన్ప్రాప్నోతీత్యర్థః । తథా ఇమం చ లోకమ్ అముం చ ఉపాయేన ఇచ్ఛేయేతి తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానేన అథేచ్ఛతే ప్రాప్నోతి । మనో హి ఆత్మా, ఆత్మనః కర్తృత్వం భోక్తృత్వం చ సతి మనసి నాన్యథేతి మనో హి ఆత్మేత్యుచ్యతే । మనో హి లోకః, సత్యేవ హి మనసి లోకో భవతి తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానం చ ఇతి మనో హి లోకః యస్మాత్ , తస్మాన్మనో హి బ్రహ్మ । యత ఎవం తస్మాన్మన ఉపాస్స్వేతి ॥

స యో మన ఇత్యాది సమానమ్ ॥

సఙ్కల్పో వావ మనసో భూయాన్ । సఙ్కల్పోఽపి మనస్యనవత్ అన్తఃకరణవృత్తిః, కర్తవ్యాకర్తవ్యవిషయవిభాగేన సమర్థనమ్ । విభాగేన హి సమర్థితే విషయే చికీర్షాబుద్ధిః మనస్యనానన్తరం భవతి । కథమ్ ? యదా వై సఙ్కల్పయతే కర్తవ్యాదివిషయాన్విభజతే — ఇదం కర్తుం యుక్తమ్ ఇదం కర్తుమయుక్తమితి, అథ మనస్యతి మన్త్రానధీయీయేత్యాది । అథ అనన్తరం వాచమ్ ఈరయతి మన్త్రాద్యుచ్చారణే । తాం చ వాచమ్ ఉ నామ్ని నామోచ్చారణనిమిత్తం వివక్షాం కృత్వా ఈరయతి । నామ్ని నామసామాన్యే మన్త్రాః శబ్దవిశేషాః సన్తః ఎకం భవన్తి అన్తర్భవన్తీత్యర్థః । సామాన్యే హి విశేషః అన్తర్భవతి । మన్త్రేషు కర్మాణ్యేకం భవన్తి । మన్‍త్రప్రకాశితాని కర్మాణి క్రియన్తే, న అమన్‍త్రకమస్తి కర్మ । యద్ధి మన్‍త్రప్రకాశనేన లబ్ధసత్తాకం సత్ కర్మ, బ్రాహ్మణేనేదం కర్తవ్యమ్ అస్మై ఫలాయేతి విధీయతే, యాప్యుత్పత్తిర్బ్రాహ్మణేషు కర్మణాం దృశ్యతే, సాపి మన్త్రేషు లబ్ధసత్తాకానామేవ కర్మణాం స్పష్టీకరణమ్ । న హి మన్త్రాప్రకాశితం కర్మ కిఞ్చిత్ బ్రాహ్మణే ఉత్పన్నం దృశ్యతే । త్రయీవిహితం కర్మేతి ప్రసిద్ధం లోకే ; త్రయీశబ్దశ్చ ఋగ్యజుఃసామసమాఖ్యా । మన్త్రేషు కర్మాణి కవయో యాన్యపశ్యన్ — ఇతి చ ఆథర్వణే । తస్మాద్యుక్తం మన్త్రేషు కర్మాణ్యేకం భవన్తీతి ॥

తాని హ వా ఎతాని మనఆదీని సఙ్కల్పైకాయనాని సఙ్కల్పః ఎకో అయనం గమనం ప్రలయః యేషాం తాని సఙ్కల్పైకాయనాని, సఙ్కల్పాత్మకాని ఉత్పత్తౌ, సఙ్కల్పే ప్రతిష్ఠితాని స్థితౌ । సమక్లృపతాం సఙ్కల్పం కృతవత్యావివ హి ద్యౌశ్చ పృథివీ చ ద్యావాపృథివీ, ద్యావాపృథివ్యౌ నిశ్చలే లక్ష్యేతే । తథా సమకల్పేతాం వాయుశ్చాకాశం చ ఎతావపి సఙ్కల్పం కృతవన్తావివ । తథా సమకల్పన్త ఆపశ్చ తేజశ్చ, స్వేన రూపేణ నిశ్చలాని లక్ష్యన్తే । యతస్తేషాం ద్యావాపృథివ్యాదీనాం సఙ్‍క్లృప్త్యై సఙ్కల్పనిమిత్తం వర్షం సఙ్కల్పతే సమర్థీభవతి । తథా వర్షస్య సఙ్‍క్లృప్త్యై సఙ్కల్పనిమిత్తమ్ అన్నం సఙ్కల్పతే । వృష్టేర్హి అన్నం భవతి । అన్నస్య సఙ్‍క్లృప్త్యై ప్రాణాః సఙ్కల్పన్తే । అన్నమయా హి ప్రాణాః అన్నోపష్ఠమ్భకాః । ‘అన్నం దామ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి హి శ్రుతిః । తేషాం సఙ్‍క్లృత్యై మన్త్రాః సఙ్కల్పన్తే । ప్రాణవాన్హి మన్త్రానధీతే నాబలః । మన్త్రాణాం హి సఙ్‍క్లృప్త్యై కర్మాణ్యగ్నిహోత్రాదీని సఙ్కల్పన్తే అనుష్ఠీయమానాని మన్‍త్రప్రకాశితాని సమర్థీభవన్తి ఫలాయ । తతో లోకః ఫలం సఙ్కల్పతే కర్మకర్తృసమవాయితయా సమర్థీభవతీత్యర్థః । లోకస్య సఙ్‍క్లృత్యై సర్వం జగత్ సఙ్కల్పతే స్వరూపావైకల్యాయ । ఎతద్ధీదం సర్వం జగత్ యత్ఫలావసానం తత్సర్వం సఙ్కల్పమూలమ్ । అతః విశిష్టః స ఎష సఙ్కల్పః । అతః సఙ్కల్పముపాస్స్వ — ఇత్యుక్త్వా ఫలమాహ తదుపాసకస్య ॥

స యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేతి బ్రహ్మబుద్ధ్యా ఉపాస్తే, సఙ్‍క్లృప్తాన్వై ధాత్రా అస్యేమే లోకాః ఫలమితి క్లృప్తాన్ సమర్థితాన్ సఙ్కల్పితాన్ స విద్వాన్ ధ్రువాన్ నిత్యాన్ అత్యన్తాధ్రువాపేక్షయా, ధ్రువశ్చ స్వయమ్ , లోకినో హి అధ్రువత్వే లోకే ధ్రువక్లృప్తిర్వ్యర్థేతి ధ్రువః సన్ ప్రతిష్ఠితానుపకరణసమ్పన్నానిత్యర్థః, పశుపుత్రాదిభిః ప్రతితిష్ఠతీతి దర్శనాత్ , స్వయం చ ప్రతిష్ఠితః ఆత్మీయోపకరణసమ్పన్నః అవ్యథమానాత్ అమిత్రాదిత్రాసరహితాన్ అవ్యథమానశ్చ స్వయమ్ అభిసిధ్యతి అభిప్రాప్నోతీత్యర్థః । యావత్సఙ్కల్పస్య గతం సఙ్కల్పగోచరః తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి, ఆత్మనః సఙ్కల్పస్య, న తు సర్వేషాం సఙ్కల్పస్యేతి, ఉత్తరఫలవిరోధాత్ । యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥

చిత్తం వావ సఙ్కల్పాద్భూయః । చిత్తం చేతయితృత్వం ప్రాప్తకాలానురూపబోధవత్త్వమ్ అతీతానాగతవిషయప్రయోజననిరూపణసామర్థ్యం చ, తత్సఙ్కల్పాదపి భూయః । కథమ్ ? యదా వై ప్రాప్తం వస్తు ఇదమేవం ప్రాప్తమితి చేతయతే, తదా తదాదానాయ వా అపోహాయ వా అథ సఙ్కల్పయతే అథ మనస్యతీత్యాది పూర్వవత్ ॥

తాని సఙ్కల్పాదీని కర్మఫలాన్తాని చిత్తైకాయనాని చిత్తాత్మాని చిత్తోత్పత్తీని చిత్తే ప్రతిష్ఠితాని చిత్తస్థితానీత్యపి పూర్వవత్ । కిఞ్చ చిత్తస్య మాహాత్మ్యమ్ । యస్మాచ్చిత్తం సఙ్కల్పాదిమూలమ్ , తస్మాత్ యద్యపి బహువిత్ బహుశాస్త్రాదిపరిజ్ఞానవాన్సన్ అచిత్తో భవతి ప్రాప్తాదిచేతయితృత్వసామర్థ్యవిరహితో భవతి, తం నిపుణాః లౌకికాః నాయమస్తి విద్యమానోఽప్యసత్సమ ఎవేతి ఎనమాహుః । యచ్చాయం కిఞ్చిత్ శాస్త్రాది వేద శ్రుతవాన్ తదాప్యస్య వృథైవేతి కథయన్తి । కస్మాత్ ? యద్యయం విద్వాన్స్యాత్ ఇత్థమేవమచిత్తో న స్యాత్ , తస్మాదస్య శ్రుతమప్యశ్రుతమేవేత్యాహురిత్యర్థః । అథ అల్పవిదపి యది చిత్తవాన్భవతి తస్మా ఎతస్మై తదుక్తార్థగ్రహణాయైవ ఉత అపి శుశ్రూషన్తే శ్రోతుమిచ్ఛన్తి తస్మాచ్చ । చిత్తం హ్యేవైషాం సఙ్కల్పాదీనామ్ ఎకాయనమిత్యాది పూర్వవత్ ॥

చితాన్ ఉపచితాన్బుద్ధిమద్గుణైః స చిత్తోపాసకః ధ్రువానిత్యాది చ ఉక్తార్థమ్ ॥

ధ్యానం వావ చిత్తాద్భూయః । ధ్యానం నామ శాస్త్రోక్తదేవతాద్యాలమ్బనేష్వచలః భిన్నజాతీయైరనన్తరితః ప్రత్యయసన్తానః, ఎకాగ్రతేతి యమాహుః । దృశ్యతే చ ధ్యానస్య మాహాత్మ్యం ఫలతః । కథమ్ ? యథా యోగీ ధ్యాయన్నిశ్చలో భవతి ధ్యానఫలలాభే, ఎవం ధ్యాయతీవ నిశ్చలా దృశ్యతే పృథివీ । ధ్యాయతీవాన్తరిక్షమిత్యాది సమానమన్యత్ । దేవాశ్చ మనుష్యాశ్చ దేవమనుష్యాః మనుష్యా ఎవ వా దేవసమాః దేవమనుష్యాః శమాదిగుణసమ్పన్నాః మనుష్యాః దేవస్వరూపం న జహతీత్యర్థః । యస్మాదేవం విశిష్టం ధ్యానమ్ , తస్మాత్ య ఇహ లోకే మనుష్యాణామేవ ధనైర్విద్యయా గుణైర్వా మహత్తాం మహత్త్వం ప్రాప్నువన్తి ధనాదిమహత్త్వహేతుం లభన్త ఇత్యర్థః । ధ్యానాపాదాంశా ఇవ ధ్యానస్య ఆపాదనమ్ ఆపాదః ధ్యానఫలలాభ ఇత్యేతత్ , తస్యాంశః అవయవః కలా కాచిద్ధ్యానఫలలాభకలావన్త ఇవైవేత్యర్థః । తే భవన్తి నిశ్చలా ఇవ లక్ష్యన్తే న క్షుద్రా ఇవ । అథా యే పునరల్పాః క్షుద్రాః కిఞ్చిదపి ధనాదిమహత్త్వైకదేశమప్రాప్తాః తే పూర్వోక్తవిపరీతాః కలహినః కలహశీలాః పిశునాః పరదోషోద్భాసకాః ఉపవాదినః పరదోషం సామీప్యయుక్తమేవ వదితుం శీలం యేషాం తే ఉపవాదినశ్చ భవన్తి । అథ యే మహత్త్వం ప్రాప్తాః ధనాదినిమిత్తం తే అన్యాన్ప్రతి ప్రభవన్తీతి ప్రభవః విద్యాచార్యరాజేశ్వరాదయో ధ్యానాపాదాంశా ఇవేత్యాద్యుక్తార్థమ్ । అతః దృశ్యతే ధ్యానస్య మహత్త్వం ఫలతః ; అతః భూయశ్చిత్తాత్ ; అతస్తదుపాస్స్వ ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ ॥

విజ్ఞానం వావ ధ్యానాద్భూయః । విజ్ఞానం శాస్త్రార్థవిషయం జ్ఞానం తస్య ధ్యానకారణత్వాత్ ధ్యానాద్భూయస్త్వమ్ । కథం చ తస్య భూయస్త్వమితి, ఆహ — విజ్ఞానేన వై ఋగ్వేదం విజానాతి అయమృగ్వేద ఇతి ప్రమాణతయా యస్యార్థజ్ఞానం ధ్యానకారణమ్ । తథా యజుర్వేదమిత్యాది । కిఞ్చ పశ్వాదీంశ్చ ధర్మాధర్మౌ శాస్త్రసిద్ధౌ సాధ్వసాధునీ లోకతః స్మార్తే వా దృష్టవిషయం చ సర్వం విజ్ఞానేనైవ విజానాతీత్యర్థః । తస్మాద్యుక్తం ధ్యానాద్విజ్ఞానస్య భూయస్త్వమ్ । అతో విజ్ఞానముపాస్స్వేతి ॥

శృణు ఉపాసనఫలం విజ్ఞానవతః । విజ్ఞానం యేషు లోకేషు తాన్విజ్ఞానవతో లోకాన్ జ్ఞానవతశ్చ అభిసిధ్యతి అభిప్రాప్నోతి । విజ్ఞానం శాస్త్రార్థవిషయం జ్ఞానమ్ , అన్యవిషయం నైపుణ్యమ్ , తద్వద్భిర్యుక్తాంల్లోకాన్ప్రాప్నోతీత్యర్థః । యావద్విజ్ఞానస్యేత్యాది పూర్వవత్ ॥

బలం వావ విజ్ఞానాద్భూయః । బలమిత్యన్నోపయోగజనితం మనసో విజ్ఞేయే ప్రతిభానసామర్థ్యమ్ । అనశనాదృగాదీని ‘న వై మా ప్రతిభాన్తి భో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । శరీరేఽపి తదేవోత్థానాదిసామర్థ్యం యస్మాద్విజ్ఞానవతాం శతమప్యేకః ప్రాణీ బలవానాకమ్పయతే యథా హస్తీ మత్తో మనుష్యాణాం శతం సముదితమపి । యస్మాదేవమన్నాద్యుపయోగనిమిత్తం బలమ్ , తస్మాత్స పురుషః యదా బలీ బలేన తద్వాన్భవతి అథోత్థాతా ఉత్థానస్య కర్తా ఉత్తిష్ఠంశ్చ గురూణామాచార్యస్య చ పరిచరితా పరిచరణస్య శుశ్రూషాయాః కర్తా భవతి పరిచరన్ ఉపసత్తా తేషాం సమీపగోఽన్తరఙ్గః ప్రియో భవతీత్యర్థః । ఉపసీదంశ్చ సామీప్యం గచ్ఛన్ ఎకాగ్రతయా ఆచార్యస్యాన్యస్య చ ఉపదేష్టుః గురోర్ద్రష్టా భవతి । తతస్తదుక్తస్య శ్రోతా భవతి । తత ఇదమేభిరుక్తమ్ ఎవముపపద్యత ఇత్యుపపత్తితో మన్తా భవతి ; మన్వానశ్చ బోద్ధా భవతి ఎవమేవేదమితి । తత ఎవం నిశ్చిత్య తదుక్తార్థస్య కర్తా అనుష్ఠాతా భవతి విజ్ఞాతా అనుష్ఠానఫలస్యానుభవితా భవతీత్యర్థః । కిఞ్చ బలస్య మాహాత్మ్యమ్ — బలేన వై పృథివీ తిష్ఠతీత్యాది ఋజ్వర్థమ్ ॥

అన్నం వావ బలాద్భూయః, బలహేతుత్వాత్ । కథమన్నస్య బలహేతుత్వమితి, ఉచ్యతే — యస్మాద్బలకారణమన్నమ్ , తస్మాత్ యద్యపి కశ్చిద్దశ రాత్రీర్నాశ్నీయాత్ , సోఽన్నోపయోగనిమిత్తస్య బలస్య హాన్యా మ్రియతే ; యద్యు హ జీవేత్ — దృశ్యన్తే హి మాసమప్యనశ్నన్తో జీవన్తః — అథవా స జీవన్నపి అద్రష్టా భవతి గురోరపి, తత ఎవ అశ్రోతేత్యాది పూర్వవిపరీతం సర్వం భవతి । అథ యదా బహూన్యహాన్యనశితః దర్శనాదిక్రియాస్వసమర్థః సన్ అన్నస్యాయీ, ఆగమనమ్ ఆయః అన్నస్య ప్రాప్తిరిత్యర్థః, సః యస్య విద్యతే సోఽన్నస్యాయీ । ఆయై ఇత్యేతద్వర్ణవ్యత్యయేన । అథ అన్నస్యాయా ఇత్యపి పాఠే ఎవమేవార్థః, ద్రష్టేత్యాదికార్యశ్రవణాత్ । దృశ్యతే హి అన్నోపయోగే దర్శనాదిసామర్థ్యమ్ , న తదప్రాప్తౌ ; అతోఽన్నముపాస్స్వేతి ॥

ఫలం చ అన్నవతః ప్రభూతాన్నాన్వై స లోకాన్ పానవతః ప్రభూతోదకాంశ్చ అన్నపానయోర్నిత్యసమ్బన్ధాత్ లోకానభిసిధ్యతి । సమానమన్యత్ ॥

ఆపో వావ అన్నాద్భూయస్య అన్నకారణత్వాత్ । యస్మాదేవం తస్మాత్ యదా యస్మిన్కాలే సువృష్టిః సస్యహితా శోభనా వృష్టిః న భవతి, తదా వ్యాధీయన్తే ప్రాణా దుఃఖినో భవన్తి । కింనిమిత్తమితి, ఆహ — అన్నమస్మిన్సంవత్సరే నః కనీయః అల్పతరం భవిష్యతీతి । అథ పునర్యదా సువృష్టిర్భవతి, తదా ఆనన్దినః సుఖినః హృష్టాః ప్రాణాః ప్రాణినః భవన్తి అన్నం బహు ప్రభూతం భవిష్యతీతి । అప్సమ్భవత్వాన్మూర్తస్య అన్నస్య ఆప ఎవేమా మూర్తాః మూర్తభేదాకారపరిణతా ఇతి మూర్తాః — యేయం పృథివీ యదన్తంరిక్షమిత్యాది । ఆప ఎవేమా మూర్తాః ; అతః అప ఉపాస్స్వేతి ॥

ఫలమ్ — స యః అపో బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఆప్నోతి సర్వాన్కామాన్ కామ్యాన్మూర్తిమతో విషయానిత్యర్థః । అప్సమ్భవత్వాచ్చ తృప్తేరమ్బూపాసనాత్తృప్తిమాంశ్చ భవతి । సమానమన్యత్ ॥

తేజో వావ అద్భ్యో భూయః, తేజసోఽప్కారణత్వాత్ । కథమప్కారణత్వమితి, ఆహ — యస్మాదబ్యోనిస్తేజః, తస్మాత్ తద్వా ఎతత్తేజో వాయుమాగృహ్య అవష్టభ్య స్వాత్మనా నిశ్చలీకృత్య వాయుమ్ ఆకాశమభితపతి ఆకాశమభివ్యాప్నువత్తపతి యదా, తదా ఆహుర్లౌకికాః — నిశోచతి సన్తపతి సామాన్యేన జగత్ , నితపతి దేహాన్ , అతో వర్షిష్యతి వై ఇతి । ప్రసిద్ధం హి లోకే కారణమభ్యుద్యతం దృష్టవతః కార్యం భవిష్యతీతి విజ్ఞానమ్ । తేజ ఎవ తత్పూర్వమాత్మానముద్భూతం దర్శయిత్వా అథ అనన్తరమ్ అపః సృజతే, అతః అప్స్రష్టృత్వాద్భూయోఽద్భ్యస్తేజః । కిఞ్చాన్యత్ , తదేతత్తేజ ఎవ స్తనయిత్నురూపేణ వర్షహేతుర్భవతి । కథమ్ ? ఊర్ధ్వాభిశ్చ ఊర్ధ్వగాభిః విద్యుద్భిః తిరశ్చీభిశ్చ తిర్యగ్గతాభిశ్చ సహ ఆహ్రాదాః స్తనయనశబ్దాశ్చరన్తి । తస్మాత్తద్దర్శనాదాహుర్లౌకికాః — విద్యోతతే స్తనయతి, వర్షిష్యతి వై ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ । అతస్తేజ ఉపాస్స్వేతి ॥

తస్య తేజస ఉపాసనఫలమ్ — తేజస్వీ వై భవతి । తేజస్వత ఎవ చ లోకాన్భాస్వతః ప్రకాశవతః అపహతతమస్కాన్ బాహ్యాధ్యాత్మికాజ్ఞానాద్యపనీతతమస్కాన్ అభిసిధ్యతి । ఋజ్వర్థమన్యత్ ॥

ఆకాశో వావ తేజసో భూయాన్ , వాయుసహితస్య తేజసః కారణత్వాద్వ్యోమ్నః । ‘వాయుమాగృహ్య’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౧ । ౧) ఇతి తేజసా సహోక్తః వాయురితి పృథగిహ నోక్తస్తేజసః । కారణం హి లోకే కార్యాద్భూయో దృష్టమ్ — యథా ఘటాదిభ్యో మృత్ , తథా ఆకాశో వాయుసహితస్య తేజసః కారణమితి తతో భూయాన్ । కథమ్ ? ఆకాశే వై సూర్యాచన్ద్రమసావుభౌ తేజోరూపౌ విద్యున్నక్షత్రాణ్యగ్నిశ్చ తేజోరూపాణ్యాకాశేఽన్తః । యచ్చ యస్యాన్తర్వర్తి తదల్పమ్ , భూయ ఇతరత్ । కిఞ్చ ఆకాశేన ఆహ్వయతి చ అన్యమన్యః ; ఆహూతశ్చేతరః ఆకాశేన శృణోతి ; అన్యోక్తం చ శబ్దమ్ అన్యః ప్రతిశృణోతి ; ఆకాశే రమతే క్రీడత్యన్యోన్యం సర్వః ; తథా చ రమతే చ ఆకాశే బన్ధ్వాదివియోగే ; ఆకాశే జాయతే, న మూర్తేనావష్టబ్ధే । తథా ఆకాశమభి లక్ష్య అఙ్కురాది జాయతే, న ప్రతిలోమమ్ । అతః ఆకాశముపాస్స్వ ॥

ఫలం శృణు — ఆకాశవతో వై విస్తారయుక్తాన్స విద్వాంల్లోకాన్ప్రకాశవతః, ప్రకాశాకాశయోర్నిత్యసమ్బన్ధాత్ప్రకాశవతశ్చ లోకానసమ్బాధాన్ సమ్బాధనం సమ్బాధః సమ్బాధోఽన్యోన్యపీడా తద్రహితానసమ్బాధాన్ ఉరుగాయవతః విస్తీర్ణగతీన్విస్తీర్ణప్రచారాంల్లోకాన్ అభిసిధ్యతి । యావదాకాశస్యేత్యాద్యుక్తార్థమ్ ॥

స్మరో వావ ఆకాశాద్భూయః, స్మరణం స్మరోఽన్తఃకరణధర్మః, స ఆకాశాద్భూయానితి ద్రష్టవ్యం లిఙ్గవ్యత్యయేన । స్మర్తుః స్మరణే హి సతి ఆకాశాది సర్వమర్థవత్ , స్మరణవతో భోగ్యత్వాత్ । అసతి తు స్మరణే సదప్యసదేవ, సత్త్వకార్యాభావాత్ । నాపి సత్త్వం స్మృత్యభావే శక్యమాకాశాదీనామవగన్తుమిత్యతః స్మరణస్య ఆకాశాద్భూయస్త్వమ్ । దృశ్యతే హి లోకే స్మరణస్య భూయస్త్వం యస్మాత్ , తస్మాద్యద్యపి సముదితా బహవ ఎకస్మిన్నాసీరన్ ఉపవిశేయుః, తే తత్ర ఆసీనాః అన్యోన్యభాషితమపి న స్మరన్తశ్చేత్స్యుః, నైవ తే కఞ్చన శబ్దం శృణుయుః ; తథా న మన్వీరన్ , మన్తవ్యం చేత్స్మరేయుః తదా మన్వీరన్ , స్మృత్యభావాన్న మన్వీరన్ ; తథా న విజానీరన్ । యదా వావ తే స్మరేయుర్మన్తవ్యం విజ్ఞాతావ్యం శ్రోతవ్యం చ, అథ శృణుయుః అథ మన్వీరన్ అథ విజానీరన్ । తథా స్మరేణ వై — మమ పుత్రా ఎతే — ఇతి పుత్రాన్విజానాతి, స్మరేణ పశూన్ । అతో భూయస్త్వాత్స్మరముపాస్స్వేతి । ఉక్తార్థమన్యత్ ॥

ఆశా వావ స్మరాద్భూయసీ, ఆశా అప్రాప్తవస్త్వాకాఙ్క్షా, ఆశా తృష్ణా కామ ఇతి యామాహుః పర్యాయైః ; సా చ స్మరాద్భూయసీ । కథమ్ ? ఆశయా హి అన్తఃకరణస్థయా స్మరతి స్మర్తవ్యమ్ । ఆశావిషయరూపం స్మరన్ అసౌ స్మరో భవతి । అతః ఆశేద్ధః ఆశయా అభివర్ధితః స్మరభూతః స్మరన్ ఋగాదీన్మన్త్రానధీతే ; అధీత్య చ తదర్థం బ్రాహ్మణేభ్యో విధీంశ్చ శ్రుత్వా కర్మాణి కురుతే తత్ఫలాశయైవ ; పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చ కర్మఫలభూతాన్ ఇచ్ఛతే అభివాఞ్ఛతి ; ఆశయైవ తత్సాధనాన్యనుతిష్ఠతి । ఇమం చ లోకమ్ ఆశేద్ధ ఎవ స్మరన్ లోకసఙ్గ్రహహేతుభిరిచ్ఛతే । అముం చ లోకమ్ ఆశేద్ధః స్మరన్ తత్సాధనానుష్ఠానేన ఇచ్ఛతే । అతః ఆశారశనావబద్ధం స్మరాకాశాదినామపర్యన్తం జగచ్చక్రీభూతం ప్రతిప్రాణి । అతః ఆశాయాః స్మరాదపి భూయస్త్వమిత్యత ఆశాముపాస్స్వ ॥

యస్త్వాశాం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే శృణు తస్య ఫలమ్ — ఆశయా సదోపాసితయా అస్యోపాసకస్య సర్వే కామాః సమృధ్యన్తి సమృద్ధిం గచ్ఛన్తి । అమోఘా హ అస్య ఆశిషః ప్రార్థనాః సర్వాః భవన్తి ; యత్ప్రార్థితం సర్వం తదవశ్యం భవతీత్యర్థః । యావదాశాయా గతమిత్యాది పూర్వవత్ ॥

నామోపక్రమమాశాన్తం కార్యకారణత్వేన నిమిత్తనైమిత్తికత్వేన చ ఉత్తరోత్తరభూయస్తయా అవస్థితం స్మృతినిమిత్తసద్భావమాశారశనాపశైర్విపాశితం సర్వం సర్వతో బిసమివ తన్తుభిర్యస్మిన్ప్రాణే సమర్పితమ్ , యేన చ సర్వతో వ్యాపినా అన్తర్బహిర్గతేన సూత్రే మణిగణా ఇవ సూత్రేణ గ్రథితం విధృతం చ, స ఎష ప్రాణో వా ఆశాయా భూయాన్ । కథమస్య భూయస్త్వమితి, ఆహ దృష్టాన్తేన సమర్థయన్ తద్భూయస్త్వమ్ — యథా వై లోకే రథచక్రస్య అరాః రథనాభౌ సమర్పితాః సమ్ప్రోతాః సమ్ప్రవేశితా ఇత్యేతత్ , ఎవమస్మింల్లిఙ్గసఙ్ఘాతరూపే ప్రాణే ప్రజ్ఞాత్మని దైహికే ముఖ్యే — యస్మిన్పరా దేవతా నామరూపవ్యాకరణాయ ఆదర్శాదౌ ప్రతిబిమ్బవజ్జీవేన ఆత్మనా అనుప్రవిష్టా ; యశ్చ మహారాజస్యేవ సర్వాధికారీశ్వరస్య, ‘కస్మిన్న్వహముత్క్రాన్త ఉత్క్రాన్తో భవిష్యామి కస్మిన్వా ప్రతిష్ఠితే ప్రతిష్ఠాస్యామీతి స ప్రాణమసృజత’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౩) (ప్ర. ఉ. ౬ । ౪) ఇతి శ్రుతేః ; యస్తు చ్ఛాయేవానుగత ఈశ్వరమ్ , ‘తద్యథా రథస్యారేషు నేమిరర్పితో నాభావరా అర్పితా ఎవమేవైతా భూతమాత్రాః ప్రజ్ఞామాత్రాస్వర్పితాః ప్రజ్ఞామాత్రాః ప్రాణేఽర్పితాః స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి కౌషీతకినామ్ — అత ఎవమస్మిన్ప్రాణే సర్వం యథోక్తం సమర్పితమ్ । అతః స ఎష ప్రాణోఽపరతన్త్రాః ప్రాణేన స్వశక్త్యైవ యాతి, నాన్యకృతం గమనాదిక్రియాస్వస్య సామర్థ్యమిత్యర్థః । సర్వం క్రియాకారకఫలభేదజాతం ప్రాణ ఎవ, న ప్రాణాద్బహిర్భూతమస్తీతి ప్రకరణార్థః । ప్రాణః ప్రాణం దదాతి । యద్దదాతి తత్స్వాత్మభూతమేవ । యస్మై దదాతి తదపి ప్రాణాయైవ । అతః పిత్రాద్యాఖ్యోఽపి ప్రాణ ఎవ ॥

కథం పిత్రాదిశబ్దానాం ప్రసిద్ధార్థోత్సర్గేణ ప్రాణవిషయత్వమితి, ఉచ్యతే — సతి ప్రాణే పిత్రాదిషు పిత్రాదిశబ్దప్రయోగాత్ తదుత్క్రాన్తౌ చ ప్రయోగాభావాత్ । కథం తదితి, ఆహ — స యః కశ్చిత్పిత్రాదీనామన్యతమం యది తం భృశమివ తదననురూపమివ కిఞ్చిద్వచనం త్వఙ్కారాదియుక్తం ప్రత్యాహ, తదైనం పార్శ్వస్థా ఆహుః వివేకినః — ధిక్త్వా అస్తు ధిగస్తు త్వామిత్యేవమ్ । పితృహాం వై త్వం పితుర్హన్తేత్యాది ॥

అథ ఎనానేవ ఉత్క్రాన్తప్రాణాన్ త్యక్తదేహనాథాన్ యద్యపి శూలేన సమాసం సమస్య వ్యతిషన్దహేత్ వ్యత్యస్య సన్దహేత్ , ఎవమప్యతిక్రూరం కర్మ సమాసవ్యత్యాసాదిప్రకారేణ దహనలక్షణం తద్దేహసమ్బద్ధమేవ కుర్వాణం నైవైనం బ్రూయుః పితృహేత్యాది । తస్మాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవగమ్యతే ఎతత్పిత్రాద్యాఖ్యోఽపి ప్రాణ ఎవేతి ॥

తస్మాత్ ప్రాణో హ్యేవైతాని పిత్రాదీని సర్వాణి భవతి చలాని స్థిరాణి చ । స వా ఎష ప్రాణవిదేవం యథోక్తప్రకారేణ పశ్యన్ ఫలతో అనుభవన్ ఎవం మన్వానః ఉపపత్తిభిశ్చిన్తయన్ ఎవం విజానన్ ఉపపత్తిభిః సంయోజ్య ఎవమేవేతి నిశ్చయం కుర్వన్నిత్యర్థః । మననవిజ్ఞానాభ్యాం హి సమ్భూతః శాస్త్రార్థో నిశ్చితో దృష్టో భవేత్ । అత ఎవం పశ్యన్ అతివాదీ భవతి నామాద్యాశాన్తమతీత్య వదనశీలో భవతీత్యర్థః । తం చేద్బ్రూయుః తం బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తస్య హి జగతః ప్రాణ ఆత్మా అహమితి బ్రువాణం యది బ్రూయుః అతివాద్యసీతి, బాఢమ్ అతివాద్యస్మీతి బ్రూయాత్ , న అపహ్నువీత । కస్మాద్ధి అసావపహ్నువీత ? యత్ప్రాణం సర్వేశ్వరమ్ అయమహమస్మి ఇత్యాత్మత్వేనోపగతః ॥

ఎష తు వా అతివదతి, యమహం వక్ష్యామి । న ప్రాణవిదతివాదీ పరమార్థతః । నామాద్యపేక్షం తు తస్యాతివాదిత్వమ్ । యస్తు భూమాఖ్యం సర్వాతిక్రాన్తం తత్త్వం పరమార్థసత్యం వేద, సోఽతివాదీత్యాహ — ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేన పరమార్థసత్యవిజ్ఞానవత్తయా అతివదతి । సోఽహం త్వాం ప్రపన్నః భగవః సత్యేనాతివదాని ; తథా మాం నియునక్తు భగవాన్ , యథా అహం సత్యేనాతివదానీత్యభిప్రాయః । యద్యేవం సత్యేనాతివదితుమిచ్ఛసి, సత్యమేవ తు తావద్విజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యుక్త ఆహ నారదః । తథాస్తు తర్హి సత్యం భగవో విజిజ్ఞాసే విశేషేణ జ్ఞాతుమిచ్ఛేయం త్వత్తోఽహమితి ॥

యదా వై సత్యం పరమార్థతః విజానాతి — ఇదం పరమార్థతః సత్యమితి, తతః అనృతం వికారజాతం వాచారమ్భణం హిత్వా సర్వవికారావస్థం సదేవైకం సత్యమితి తదేవ అథ వదతి యద్వదతి । నను వికారోఽపి సత్యమేవ, ‘నామరూపే సత్యం తాభ్యామయం ప్రాణశ్ఛన్నః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౬ । ౩) ‘ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । సత్యముక్తం సత్యత్వం శ్రుత్యన్తరే వికారస్య, న తు పరమార్థాపేక్షముక్తమ్ । కిం తర్హి ? ఇన్ద్రియవిషయావిషయత్వాపేక్షం సచ్చ త్యచ్చేతి సత్యమిత్యుక్తం తద్ద్వారేణ చ పరమార్థసత్యస్యోపలబ్ధిర్వివక్షితేతి । ‘ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి చ ఉక్తమ్ । ఇహాపి తదిష్టమేవ । ఇహ తు ప్రాణవిషయాత్పరమార్థసత్త్యవిజ్ఞానాభిమానాద్వ్యుత్థాప్య నారదం యత్సదేవ సత్యం పరమార్థతో భూమాఖ్యమ్ , తద్విజ్ఞాపయిష్యామీతి ఎష విశేషతో వివక్షితోఽర్థః । నావిజానన్సత్యం వదతి’ యస్త్వవిజానన్వదతి సోఽగ్న్యాదిశబ్దేనాగ్న్యాదీన్పరమార్థసద్రూపాన్మన్యమానో వదతి’ న తు తే రూపత్రయవ్యతిరేకేణ పరమార్థతః సన్తి । తథా తాన్యపి రూపాణి సదపేక్షయా నైవ సన్తీత్యతో నావిజానన్సత్యం వదతి । విజానన్నేవ సత్యం వదతి । న చ తత్సత్యవిజ్ఞానమవిజిజ్ఞాసితమప్రార్థితం జ్ఞాయత ఇత్యాహ — విజ్ఞానం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి । యద్యేవమ్ , విజ్ఞానం భగవో విజిజ్ఞాసే ఇతి । ఎవం సత్యాదీనాం చ ఉత్తరోత్తరాణాం కరోత్యన్తానాం పూర్వపూర్వహేతుత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ ॥

యదా వై మనుత ఇతి । మతిః మననం తర్కః ॥

మన్తవ్యవిషయే ఆదరః ఆస్తిక్యబుద్ధిః శ్రద్ధా ॥

నిష్ఠా గురుశుశ్రూషాదితత్పరత్వం బ్రహ్మవిజ్ఞానాయ ॥

యదా వై కరోతి । కృతిః ఇన్ద్రియసంయమః చిత్తైకాగ్రతాకరణం చ । సత్యాం హి తస్యాం నిష్ఠాదీని యథోక్తాని భవన్తి విజ్ఞానావసానాని ॥

సాపి కృతిః యదా సుఖం లభతే సుఖం నిరతిశయం వక్ష్యమాణం లబ్ధవ్యం మయేతి మన్యతే తదా భవతీత్యర్థః । యథా దృష్టఫలసుఖా కృతిః తథేహాపి నాసుఖం లబ్ధ్వా కరోతి । భవిష్యదపి ఫలం లబ్ధ్వేత్యుచ్యతే, తదుద్దిశ్య ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । అథేదానీం కృత్యాదిషూత్తరోత్తరేషు సత్సు సత్యం స్వయమేవ ప్రతిభాసత ఇతి న తద్విజ్ఞానాయ పృథగ్యత్నః కార్య ఇతి ప్రాప్తమ్ ; తత ఇదముచ్యతే — సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యాది । సుఖం భగవో విజిజ్ఞాస ఇత్యభిముఖీభూతాయ ఆహ ॥

యో వై భూమా మహత్ నిరతిశయం బహ్వితి పర్యాయాః, తత్సుఖమ్ । తతోఽర్వాక్సాతిశయత్వాదల్పమ్ । అతస్తస్మిన్నల్పే సుఖం నాస్తి, అల్పస్యాధికతృష్ణాహేతుత్వాత్ । తృష్ణా చ దుఃఖబీజమ్ । న హి దుఃఖబీజం సుఖం దృష్టం జ్వరాది లోకే । తస్మాద్యుక్తం నాల్పే సుఖమస్తీతి । అతో భూమైవ సుఖమ్ । తృష్ణాదిదుఃఖబీజత్వాసమ్భవాద్భూమ్నః ॥

కింలక్షణోఽసౌ భూమేతి, ఆహ — యత్ర యస్మిన్భూమ్ని తత్త్వే న అన్యద్ద్రష్టవ్యమన్యేన కరణేన ద్రష్టా అన్యో విభక్తో దృశ్యాత్పశ్యతి । తథా నాన్యచ్ఛృణోతి । నామరూపయోరేవాన్తర్భావాద్విషయభేదస్య తద్గ్రాహకయోరేవేహ దర్శనశ్రవణయోర్గ్రహణమ్ అన్యేషాం చ ఉపలక్షణార్థత్వేన । మననం తు అత్రోక్తం ద్రష్టవ్యం నాన్యన్మనుత ఇతి, ప్రాయశో మననపూర్వకత్వాద్విజ్ఞానస్య । తథా నాన్యద్విజానాతి । ఎవంలక్షణో యః స భూమా । కిమత్ర ప్రసిద్ధాన్యదర్శనాభావో భూమ్న్యుచ్యతే నాన్యత్పశ్యతీత్యాదినా, అథ అన్యన్న పశ్యతి, ఆత్మానం పశ్యతీత్యేతత్ । కిఞ్చాతః ? యద్యన్యదర్శనాద్యభావమాత్రమిత్యుచ్యతే, తదా ద్వైతసంవ్యవహారవిలక్షణో భూమేత్యుక్తం భవతి । అథ అన్యదర్శనవిశేషప్రతిషేధేన ఆత్మానం పశ్యతీత్యుచ్యతే, తదైకస్మిన్నేవ క్రియాకారకఫలభేదోఽభ్యుపగతో భవేత్ । యద్యేవం కో దోషః స్యాత్ ? నన్వయమేవ దోషః — సంసారానివృత్తిః । క్రియాకారకఫలభేదో హి సంసార ఇతి ఆత్మైకత్వే ఎవ క్రియాకారకఫలభేదః సంసారవిలక్షణ ఇతి చేత్ , న, ఆత్మనో నిర్విశేషైకత్వాభ్యుపగమే దర్శనాదిక్రియాకారకఫలభేదాభ్యుపగమస్య శబ్దమాత్రత్వాత్ । అన్యదర్శనాద్యభావోక్తిపక్షేఽపి యత్ర ఇతి అన్యన్న పశ్యతి ఇతి చ విశేషణే అనర్థకే స్యాతామితి చేత్ — దృశ్యతే హి లోకే యత్ర శూన్యే గృహేఽన్యన్న పశ్యతీత్యుక్తే స్తమ్భాదీనాత్మానం చ న న పశ్యతీతి గమ్యతే ; ఎవమిహాపీతి చేత్ , న, తత్త్వమసీత్యేకత్వోపదేశాదధికరణాధికర్తవ్యభేదానుపపత్తేః । తథా సదేకమేవాద్వితీయం సత్యమితి షష్ఠే నిర్ధారితత్వాత్ । ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘న సన్దృశే తిష్ఠతి రూపమస్య’ (తై. నా. ౧ । ౩) ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః స్వాత్మని దర్శనాద్యనుపపత్తిః । యత్ర ఇతి విశేషణమనర్థకం ప్రాప్తమితి చేత్ , న, అవిద్యాకృతభేదాపేక్షత్వాత్ , యథా సత్యైకత్వాద్వితీయత్వబుద్ధిం ప్రకృతామపేక్ష్య సదేకమేవాద్వితీయమితి సఙ్ఖ్యాద్యనర్హమప్యుచ్యతే, ఎవం భూమ్న్యేకస్మిన్నేవ యత్ర ఇతి విశేషణమ్ । అవిద్యావస్థాయామన్యదర్శనానువాదేన చ భూమ్నస్తదభావత్వలక్షణస్య వివక్షితత్వాత్ నాన్యత్పశ్యతి ఇతి విశేషణమ్ । తస్మాత్సంసారవ్యవహారో భూమ్ని నాస్తీతి సముదాయార్థః । అథ యత్రావిద్యావిషయే అన్యోఽన్యేనాన్యత్పశ్యతీతి తదల్పమ్ అవిద్యాకాలభావీత్యర్థః ; యథా స్వప్నదృశ్యం వస్తు ప్రాక్ ప్రబోధాత్తత్కాలభావీతి, తద్వత్ । తత ఎవ తన్మర్త్యం వినాశి స్వప్నవస్తువదేవ । తద్విపరీతో భూమా యస్తదమృతమ్ । తచ్ఛబ్దః అమృతత్వపరః ; స తర్హి ఎవంలక్షణో భూమా హే భగవన్ కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి ఉక్తవన్తం నారదం ప్రత్యాహ సనత్కుమారః — స్వే మహిమ్నీతి స్వే ఆత్మీయే మహిమ్ని మాహాత్మ్యే విభూతౌ ప్రతిష్ఠితో భూమా । యది ప్రతిష్ఠామిచ్ఛసి క్వచిత్ , యది వా పరమార్థమేవ పృచ్ఛసి, న మహిమ్న్యపి ప్రతిష్ఠిత ఇతి బ్రూమః ; అప్రతిష్ఠితః అనాశ్రితో భూమా క్వచిదపీత్యర్థః ॥

యది స్వమహిమ్ని ప్రతిష్ఠితః భూమా, కథం తర్హ్యప్రతిష్ఠ ఉచ్యతే ? శృణు— గోఅశ్వాదీహ మహీమేత్యాచక్షతే । గావశ్చాశ్వాశ్చ గోఅశ్వం ద్వన్ద్వైకవద్భావః । సర్వత్ర గవాశ్వాది మహిమేతి ప్రసిద్ధమ్ । తదాశ్రితః తత్ప్రతిష్ఠశ్చైత్రో భవతి యథా, నాహమేవం స్వతోఽన్యం మహిమానమాశ్రితో భూమా చైత్రవదితి బ్రవీమి, అత్ర హేతుత్వేన అన్యో హ్యన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । కిన్త్వేవం బ్రవీమీతి హ ఉవాచ — స ఎవేత్యాది ॥

కస్మాత్పునః క్వచిన్న ప్రతిష్ఠిత ఇతి, ఉచ్యతే — యస్మాత్స ఎవ భూమా అధస్తాత్ న తద్వ్యతిరేకేణాన్యద్విద్యతే యస్మిన్ప్రతిష్ఠితః స్యాత్ । తథోపరిష్టాదిత్యాది సమానమ్ । సతి భూమ్నోఽన్యస్మిన్ , భూమా హి ప్రతిష్ఠితః స్యాత్ ; న తు తదస్తి । స ఎవ తు సర్వమ్ । అతస్తస్మాదసౌ న క్వచిత్ప్రతిష్ఠితః । ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ ఇత్యధికరణాధికర్తవ్యతానిర్దేశాత్ స ఎవాధస్తాదితి చ పరోక్షనిర్దేశాత్ ద్రష్టుర్జీవాదన్యో భూమా స్యాదిత్యాశఙ్కా కస్యచిన్మా భూదితి అథాతః అనన్తరమ్ అహఙ్కారాదేశః అహఙ్కారేణ ఆదిశ్యత ఇత్యహఙ్కారాదేశః । ద్రష్టురనన్యత్వదర్శనార్థం భూమైవ నిర్దిశ్యతే అహఙ్కారేణ అహమేవాధస్తాదిత్యాదినా ॥

అహఙ్కారేణ దేహాదిసఙ్ఘాతోఽప్యాదిశ్యతేఽవివేకిభిః ఇత్యతః తదాశఙ్కా మా భూదితి అథ అనన్తరమ్ ఆత్మాదేశః ఆత్మనైవ కేవలేన సత్స్వరూపేణ శుద్ధేన ఆదిశ్యతే । ఆత్మైవ సర్వతః సర్వమ్ — ఇత్యేవమ్ ఎకమజం సర్వతో వ్యోమవత్పూర్ణమ్ అన్యశూన్యం పశ్యన్ స వా ఎష విద్వాన్ మననవిజ్ఞానాభ్యామ్ ఆత్మరతిః ఆత్మన్యేవ రతిః రమణం యస్య సోఽయమాత్మరతిః । తథా ఆత్మక్రీడః । దేహమాత్రసాధనాః రతిః బాహ్యసాధనా క్రీడా, లోకే స్త్రీభిః సఖిభిశ్చ క్రీడతీతి దర్శనాత్ । న తథా విదుషః ; కిం తర్హి, ఆత్మవిజ్ఞాననిమిత్తమేవోభయం భవతీత్యర్థః । మిథునం ద్వన్ద్వజనితం సుఖం తదపి ద్వన్ద్వనిరపేక్షం యస్య విదుషః । తథా ఆత్మానన్దః, శబ్దాదినిమిత్తః ఆనన్దః అవిదుషామ్ , న తథా అస్య విదుషః ; కిం తర్హి, ఆత్మనిమిత్తమేవ సర్వం సర్వదా సర్వప్రకారేణ చ ; దేహజీవితభోగాదినిమిత్తబాహ్యవస్తునిరపేక్ష ఇత్యర్థః । స ఎవంలక్షణః విద్వాన్ జీవన్నేవ స్వారాజ్యేఽభిషిక్తః పతితేఽపి దేహే స్వరాడేవ భవతి । యత ఎవం భవతి, తత ఎవ తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి । ప్రాణాదిషు పూర్వభూమిషు ‘తత్రాస్య’ ఇతి తావన్మాత్రపరిచ్ఛిన్నకామచారత్వముక్తమ్ । అన్యరాజత్వం చ అర్థప్రాప్తమ్ , సాతిశయత్వాత్ । యథాప్రాప్తస్వారాజ్యకామచారత్వానువాదేన తత్తన్నివృత్తిరిహోచ్యతే — స స్వరాడిత్యాదినా । అథ పునః యే అన్యథా అతః ఉక్తదర్శనాదన్యథా వైపరీత్యేన యథోక్తమేవ వా సమ్యక్ న విదుః, తే అన్యరాజానః భవన్తి అన్యః పరో రాజా స్వామీ యేషాం తే అన్యరాజానస్తే కిఞ్చ క్షయ్యలోకాః క్షయ్యో లోకో యేషాం తే క్షయ్యలోకాః, భేదదర్శనస్య అల్పవిషయత్వాత్ , అల్పం చ తన్మర్త్యమిత్యవోచామ । తస్మాత్ యే ద్వైతదర్శినః తే క్షయ్యలోకాః స్వదర్శనానురూప్యేణైవ భవన్తి ; అత ఎవ తేషాం సర్వేషు లోకేష్వకామచారో భవతి ॥

తస్య హ వా ఎతస్యేత్యాది స్వారాజ్యప్రాప్తస్య ప్రకృతస్య విదుష ఇత్యర్థః । ప్రాక్సదాత్మవిజ్ఞానాత్ స్వాత్మనోఽన్యస్మాత్సతః ప్రాణాదేర్నామాన్తస్యోత్పత్తిప్రలయావభూతామ్ । సదాత్మవిజ్ఞానే తు సతి ఇదానీం స్వాత్మత ఎవ సంవృత్తౌ । తథా సర్వోఽప్యన్యో వ్యవహార ఆత్మత ఎవ విదుషః ॥

కిఞ్చ తత్ ఎతస్మిన్నర్థే ఎష శ్లోకః మన్త్రోఽపి భవతి — న పశ్యః పశ్యతీతి పశ్యః యథోక్తదర్శీ విద్వానిత్యర్థః, మృత్యుం మరణం రోగం జ్వరాది దుఃఖతాం దుఃఖభావం చాపి న పశ్యతి । సర్వం హ సర్వమేవ స పశ్యః పశ్యతి ఆత్మానమేవ । సర్వం తతః సర్వమాప్నోతి సర్వశః సర్వప్రకారైరితి । కిఞ్చ స విద్వాన్ ప్రాక్సృష్టిప్రభేదాత్ ఎకధైవ భవతి ; ఎకధైవ చ సన్ త్రిధాదిభేదైరనన్తభేదప్రకారో భవతి సృష్టికాలే ; పునః సంహారకాలే మూలమేవ స్వం పారమార్థికమ్ ఎకధాభావం ప్రతిపద్యతే స్వతన్‍త్ర ఎవ — ఇతి విద్యాం ఫలేన ప్రరోచయన్ స్తౌతి । అథేదానీం యథోక్తాయా విద్యాయాః సమ్యగవభాసకారణం ముఖావభాసకారణస్యేవ ఆదర్శస్య విశుద్ధికారణం సాధనముపదిశ్యతే — ఆహారశుద్ధౌ । ఆహ్రియత ఇత్యాహారః శబ్దాదివిషయవిజ్ఞానం భోక్తుర్భోగాయ ఆహ్రియతే । తస్య విషయోపలబ్ధిలక్షణస్య విజ్ఞానస్య శుద్ధిః ఆహారశుద్ధిః, రాగద్వేషమోహదోషైరసంసృష్టం విషయవిజ్ఞానమిత్యర్థః । తస్యామాహారశుద్ధౌ సత్యాం తద్వతోఽన్తఃకరణస్య సత్త్వస్య శుద్ధిః నైర్మల్యం భవతి । సత్త్వశుద్ధౌ చ సత్యాం యథావగతే భూమాత్మని ధ్రువా అవిచ్ఛిన్నా స్మృతిః అవిస్మరణం భవతి । తస్యాం చ లబ్ధాయాం స్మృతిలమ్భే సతి సర్వేషామవిద్యాకృతానర్థపాశరూపాణామ్ అనేకజన్మాన్తరానుభవభావనాకఠినీకృతానాం హృదయాశ్రయాణాం గ్రన్థీనాం విప్రమోక్షః విశేషేణ ప్రమోక్షణం వినాశో భవతీతి । యత ఎతదుత్తరోత్తరం యథోక్తమాహారశుద్ధిమూలం తస్మాత్సా కార్యేత్యర్థః । సర్వం శాస్త్రార్థమశేషత ఉక్త్వా ఆఖ్యాయికాముపసంహరతి శ్రుతిః — తస్మై మృదితకషాయాయ వార్క్షాదిరివ కషాయో రాగద్వేషాదిదోషః సత్త్వస్య రఞ్చనారూపత్వాత్ సః జ్ఞానవైరాగ్యాభ్యాసరూపక్షారేణ క్షాలితః మృదితః వినాశితః యస్య నారదస్య, తస్మై యోగ్యాయ మృదితకషాయాయ తమసః అవిద్యాలక్షణాత్ పారం పరమార్థతత్త్వం దర్శయతి దర్శితవానిత్యర్థః । కోఽసౌ ? భగవాన్ ‘ఉత్పత్తిం ప్రలయం చైవ భూతానామాగతిం గతిమ్ । వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో భగవానితి’ ఎవంధర్మా సనత్కుమారః । తమేవ సనత్కుమారం దేవం స్కన్ద ఇతి ఆచక్షతే కథయన్తి తద్విదః । ద్విర్వచనమధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థమ్ ॥