‘ఓమిత్యేతదక్షరమ్’ ఇత్యాద్యష్టాధ్యాయీ ఛాన్దోగ్యోపనిషత్ । తస్యాః సఙ్క్షేపతః అర్థజిజ్ఞాసుభ్యః ఋజువివరణమల్పగ్రన్థమిదమారభ్యతే । తత్ర సమ్బన్ధః — సమస్తం కర్మాధిగతం ప్రాణాదిదేవతావిజ్ఞానసహితమ్ అర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మప్రతిపత్తికారణమ్ ; కేవలం చ కర్మ ధూమాదిమార్గేణ చన్ద్రలోకప్రతిపత్తికారణమ్ ; స్వభావవృత్తానాం చ మార్గద్వయపరిభ్రష్టానాం కష్టా అధోగతిరుక్తా ; న చ ఉభయోర్మార్గయోరన్యతరస్మిన్నపి మార్గే ఆత్యన్తికీ పురుషార్థసిద్ధిః — ఇత్యతః కర్మనిరపేక్షమ్ అద్వైతాత్మవిజ్ఞానం సంసారగతిత్రయహేతూపమర్దేన వక్తవ్యమితి ఉపనిషదారభ్యతే । న చ అద్వైతాత్మవిజ్ఞానాదన్యత్ర ఆత్యన్తికీ నిఃశ్రేయసప్రాప్తిః । వక్ష్యతి హి — ‘అథ యేఽన్యథాతో విదురన్యరాజానస్తే క్షయ్యలోకా భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ; విపర్యయే చ — ‘స స్వరాడ్ భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) — ఇతి । తథా — ద్వైతవిషయానృతాభిసన్ధస్య బన్ధనమ్ , తస్కరస్యేవ తప్తపరశుగ్రహణే బన్ధదాహభావః, సంసారదుఃఖప్రాప్తిశ్చ ఇత్యుక్త్వా — అద్వైతాత్మసత్యాభిసన్ధస్య, అతస్కరస్యేవ తప్తపరశుగ్రహణే బన్ధదాహాభావః, సంసారదుఃఖనివృత్తిర్మోక్షశ్చ — ఇతి ॥
అత ఎవ న కర్మసహభావి అద్వైతాత్మదర్శనమ్ ; క్రియాకారకఫలభేదోపమర్దేన ‘సత్ . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧), (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యేవమాదివాక్యజనితస్య బాధకప్రత్యయానుపపత్తేః । కర్మవిధిప్రత్యయ ఇతి చేత్ , న ; కర్తృభోక్తృస్వభావవిజ్ఞానవతః తజ్జనితకర్మఫలరాగద్వేషాదిదోషవతశ్చ కర్మవిధానాత్ । అధిగతసకలవేదార్థస్య కర్మవిధానాత్ అద్వైతజ్ఞానవతోఽపి కర్మేతి చేత్ , న ; కర్మాధికృతవిషయస్య కర్తృభోక్త్రాదిజ్ఞానస్య స్వాభావికస్య ‘సత . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ ఇత్యనేనోపమర్దితత్వాత్ । తస్మాత్ అవిద్యాదిదోషవత ఎవ కర్మాణి విధీయన్తే ; న అద్వైతజ్ఞానవతః । అత ఎవ హి వక్ష్యతి — ‘సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తి, బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇతి ॥
తత్రైతస్మిన్నద్వైతవిద్యాప్రకరణే అభ్యుదయసాధనాని ఉపాసనాన్యుచ్యన్తే, కైవల్యసన్నికృష్టఫలాని చ అద్వైతాదీషద్వికృతబ్రహ్మవిషయాణి ‘మనోమయః ప్రాణశరీరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧౨) ఇత్యాదీని, కర్మసమృద్ధిఫలాని చ కర్మాఙ్గసమ్బన్ధీని ; రహస్యసామాన్యాత్ మనోవృత్తిసామాన్యాచ్చ — యథా అద్వైతజ్ఞానం మనోవృత్తిమాత్రమ్ , తథా అన్యాన్యప్యుపాసనాని మనోవృత్తిరూపాణి — ఇత్యస్తి హి సామాన్యమ్ । కస్తర్హి అద్వైతజ్ఞానస్యోపాసనానాం చ విశేషః ? ఉచ్యతే — స్వాభావికస్య ఆత్మన్యక్రియేఽధ్యారోపితస్య కర్త్రాదికారకక్రియాఫలభేదవిజ్ఞానస్య నివర్తకమద్వైతవిజ్ఞానమ్ , రజ్జ్వాదావివ సర్పాద్యధ్యారోపలక్షణజ్ఞానస్య రజ్జ్వాదిస్వరూపనిశ్చయః ప్రకాశనిమిత్తః ; ఉపాసనం తు యథాశాస్త్రసమర్థితం కిఞ్చిదాలమ్బనముపాదాయ తస్మిన్సమానచిత్తవృత్తిసన్తానకరణం తద్విలక్షణప్రత్యయానన్తరితమ్ — ఇతి విశేషః । తాన్యేతాన్యుపాసనాని సత్త్వశుద్ధికరత్వేన వస్తుతత్త్వావభాసకత్వాత్ అద్వైతజ్ఞానోపకారకాణి, ఆలమ్బనవిషయత్వాత్ సుఖసాధ్యాని చ — ఇతి పూర్వముపన్యస్యన్తే । తత్ర కర్మాభ్యాసస్య దృఢీకృతత్వాత్ కర్మపరిత్యాగేనోపాసన ఎవ దుఃఖం చేతఃసమర్పణం కర్తుమితి కర్మాఙ్గవిషయమేవ తావత్ ఆదౌ ఉపాసనమ్ ఉపన్యస్యతే ॥
ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత । ఓమితి హ్యుద్గాయతి తస్యోపవ్యాఖ్యానమ్ ॥ ౧ ॥
ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత — ఓమిత్యేతదక్షరం పరమాత్మనోఽభిధానం నేదిష్ఠమ్ ; తస్మిన్హి ప్రయుజ్యమానే స ప్రసీదతి, ప్రియనామగ్రహణ ఇవ లోకః ; తదిహ ఇతిపరం ప్రయుక్తమ్ అభిధాయకత్వాద్వ్యావర్తితం శబ్దస్వరూపమాత్రం ప్రతీయతే ; తథా చ అర్చాదివత్ పరస్యాత్మనః ప్రతీకం సమ్పద్యతే ; ఎవం నామత్వేన ప్రతీకత్వేన చ పరమాత్మోపాసనసాధనం శ్రేష్ఠమితి సర్వవేదాన్తేష్వవగతమ్ ; జపకర్మస్వాధ్యాయాద్యన్తేషు చ బహుశః ప్రయోగాత్ ప్రసిద్ధమస్య శ్రైష్ఠ్యమ్ ; అతః తదేతత్ , అక్షరం వర్ణాత్మకమ్ , ఉద్గీథభక్త్యవయవత్వాదుద్గీథశబ్దవాచ్యమ్ , ఉపాసీత — కర్మాఙ్గావయవభూతే ఓఙ్కారేపరమాత్మప్రతీకే దృఢామైకాగ్ర్యలక్షణాం మతిం సన్తనుయాత్ । స్వయమేవ శ్రుతిః ఓఙ్కారస్య ఉద్గీథశబ్దవాచ్యత్వే హేతుమాహ — ఓమితి హ్యుద్గాయతి ; ఓమిత్యారభ్య, హి యస్మాత్ , ఉద్గాయతి, అత ఉద్గీథ ఓఙ్కార ఇత్యర్థః । తస్య ఉపవ్యాఖ్యానమ్ — తస్య అక్షరస్య, ఉపవ్యాఖ్యానమ్ ఎవముపాసనమేవంవిభూత్యేవంఫలమిత్యాదికథనమ్ ఉపవ్యాఖ్యానమ్ , ప్రవర్తత ఇతి వాక్యశేషః ॥
ఎషాం భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపో రసః । అపామోషధయో రస ఓషధీనాం పురుషో రసః పురుషస్య వాగ్రసో వాచ ఋగ్రస ఋచః సామ రసః సామ్న ఉద్గీథో రసః ॥ ౨ ॥
ఎషాం చరాచరాణాం భూతానాం పృథివీ రసః గతిః పరాయణమవష్టమ్భః ; పృథివ్యా ఆపః రసః — అప్సు హి ఓతా చ ప్రోతా చ పృథివీ ; అతః తాః రసః పృథివ్యాః । అపామ్ ఓషధయః రసః, అప్పరిణామత్వాదోషధీనామ్ ; తాసాం పురుషో రసః, అన్నపరిణామత్వాత్పురుషస్య ; తస్యాపి పురుషస్య వాక్ రసః — పురుషావయవానాం హి వాక్ సారిష్ఠా, అతో వాక్ పురుషస్య రస ఉచ్యతే ; తస్యా అపి వాచః, ఋక్ సరః సారతరా ; ఋచః సామ రసః సారతరమ్ ; తస్యాపి సామ్నః ఉద్గీథః ప్రకృతత్వాదోఙ్కారః సారతరః ॥
స ఎష రసానాꣳ రసతమః పరమః పరార్ధ్యోఽష్టమో యదుద్గీథః ॥ ౩ ॥
ఎవమ్ — స ఎషః ఉద్గీథాఖ్య ఓఙ్కారః, భూతాదీనాముత్తరోత్తరరసానామ్ , అతిశయేన రసః రసతమః ; పరమః, పరమాత్మప్రతీకత్వాత్ ; పరార్ధ్యః — అర్ధం స్థానమ్ , పరం చ తదర్ధం చ పరార్ధమ్ , తదర్హతీతి పరార్ధ్యః, — పరమాత్మస్థానార్హః, పరమాత్మవదుపాస్యత్వాదిత్యభిప్రాయః ; అష్టమః — పృథివ్యాదిరససఙ్ఖ్యాయామ్ ; యదుద్గీథః య ఉద్గీథః ॥
కతమా కతమర్క్కతమత్కతమత్సామ కతమః కతమ ఉద్గీథ ఇతి విమృష్టం భవతి ॥ ౪ ॥
వాచ ఋగ్రసః . . . ఇత్యుక్తమ్ ; కతమా సా ఋక్ ? కతమత్తత్సామః ? కతమో వా స ఉద్గీథః ? కతమా కతమేతి వీప్సా ఆదరార్థా । నను ‘వా బహూనాం జాతిపరిప్రశ్నే డతమచ్’ (పా. సూ. ౫ । ౩ । ౯౩) ఇతి డతమచ్ప్రత్యయః ఇష్టః ; న హి అత్ర ఋగ్జాతిబహుత్వమ్ ; కథం డతమచ్ప్రయోగః ? నైష దోషః ; జాతౌ పరిప్రశ్నో జాతిపరిప్రశ్నః — ఇత్యేతస్మిన్విగ్రహే జాతావృగ్వ్యక్తీనాం బహుత్వోపపత్తేః, న తు జాతేః పరిప్రశ్న ఇతి విగృహ్యతే । నను జాతేః పరిప్రశ్నః — ఇత్యస్మిన్విగ్రహే ‘కతమః కఠః’ ఇత్యాద్యుదాహరణముపపన్నమ్ , జాతౌ పరిప్రశ్న ఇత్యత్ర తు న యుజ్యతే — తత్రాపి కఠాదిజాతావేవ వ్యక్తిబహుత్వాభిప్రాయేణ పరిప్రశ్న ఇత్యదోషః । యది జాతేః పరిప్రశ్నః స్యాత్ , ‘కతమా కతమర్క్’ ఇత్యాదావుపసఙ్ఖ్యానం కర్తవ్యం స్యాత్ । విమృష్టం భవతి విమర్శః కృతో భవతి ॥
వాగేవర్క్ప్రాణః సామోమిత్యేతదక్షరముద్గీథః । తద్వా ఎతన్మిథునం యద్వాక్చ ప్రాణశ్చర్క్చ సామ చ ॥ ౫ ॥
విమర్శే హి కృతే సతి, ప్రతివచనోక్తిరుపపన్నా — వాగేవ ఋక్ ప్రాణః సామ ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథః ఇతి । వాగృచోరేకత్వేఽపి న అష్టమత్వవ్యాఘాతః, పూర్వస్మాత్ వాక్యాన్తరత్వాత్ ; ఆప్తిగుణసిద్ధయే హి ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథః ఇతి । వాక్ప్రాణౌ ఋక్సామయోనీ ఇతి వాగేవ ఋక్ ప్రాణః సామ ఇత్యుచ్యతే ; యథా క్రమమ్ ఋక్సామయోన్యోర్వాక్ప్రాణయోర్గ్రహణే హి సర్వాసామృచాం సర్వేషాం చ సామ్నామవరోధః కృతః స్యాత్ ; సర్వర్క్సామావరోధే చ ఋక్సామసాధ్యానాం చ సర్వకర్మణామవరోధః కృతః స్యాత్ ; తదవరోధే చ సర్వే కామా అవరుద్ధాః స్యుః । ఓమిత్యేతదక్షరమ్ ఉద్గీథః ఇతి భక్త్యాశఙ్కా నివర్త్యతే । తద్వా ఎతత్ ఇతి మిథునం నిర్దిశ్యతే । కిం తన్మిథునమితి, ఆహ — యద్వాక్చ ప్రాణశ్చ సర్వర్క్సామకారణభూతౌ మిథునమ్ ; ఋక్చ సామ చేతి ఋక్సామకారణౌ ఋక్సామశబ్దోక్తావిత్యర్థః ; న తు స్వాతన్త్ర్యేణ ఋక్చ సామ చ మిథునమ్ । అన్యథా హి వాక్ప్రాణశ్చ ఇత్యేకం మిథునమ్ , ఋక్సామ చ అపరమ్ , ఇతి ద్వే మిథునే స్యాతామ్ ; తథా చ తద్వా ఎతన్మిథునమ్ ఇత్యేకవచననిర్దేశోఽనుపపన్నః స్యాత్ ; తస్మాత్ ఋక్సామయోన్యోర్వాక్ప్రాణయోరేవ మిథునత్వమ్ ॥
తదేతన్మిథునమోమిత్యేతస్మిన్నక్షరే సం సృజ్యతే యదా వై మిథునౌ సమాగచ్ఛత ఆపయతో వై తావన్యోన్యస్య కామమ్ ॥ ౬ ॥
తదేతత్ ఎవంలక్షణం మిథునమ్ ఓమిత్యేతస్మిన్నక్షరే సంసృజ్యతే ; ఎవం సర్వకామాప్తిగుణవిశిష్టం మిథునమ్ ఓఙ్కారే సంసృష్టం విద్యత ఇతి ఓఙ్కారస్య సర్వకామాప్తిగుణవత్త్వం సిద్ధమ్ ; వాఙ్మయత్వమ్ ఓఙ్కారస్య ప్రాణనిష్పాద్యత్వం చ మిథునేన సంసృష్టత్వమ్ । మిథునస్య కామాపయితృత్వం ప్రసిద్ధమితి దృష్టాన్త ఉచ్యతే — యథా లోకే మిథునౌ మిథునావయవౌ స్త్రీపుంసౌ యదా సమాగచ్ఛతః గ్రామ్యధర్మతయా సంయుజ్యేయాతాం తదా ఆపయతః ప్రాపయతః అన్యోన్యస్య ఇతరేతరస్య తౌ కామమ్ , తథా స్వాత్మానుప్రవిష్టేన మిథునేన సర్వకామాప్తిగుణవత్త్వమ్ ఓఙ్కారస్య సిద్ధమిత్యభిప్రాయః ॥
తదుపాసకోఽప్యుద్గాతా తద్ధర్మా భవతీత్యాహ —
ఆపయితా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ॥ ౭ ॥
ఆపయితా హ వై కామానాం యజమానస్య భవతి, య ఎతత్ అక్షరమ్ ఎవమ్ ఆప్తిగుణవత్ ఉద్గీథమ్ ఉపాస్తే, తస్య ఎతద్యథోక్తం ఫలమిత్యర్థః, ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౫ । ౨ । ౨౦) ఇతి శ్రుతేః ॥
తద్వా ఎతదనుజ్ఞాక్షరం యద్ధి కిఞ్చానుజానాత్యోమిత్యేవ తదాహైషో ఎవ సమృద్ధిర్యదనుజ్ఞా సమర్ధయితా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ॥ ౮ ॥
సమృద్ధిగుణవాంశ్చ ఓఙ్కారః ; కథమ్ ? తత్ వై ఎతత్ ప్రకృతమ్ , అనుజ్ఞాక్షరమ్ అనుజ్ఞా చ సా అక్షరం చ తత్ ; అనుజ్ఞా చ అనుమతిః, ఓఙ్కార ఇత్యర్థః । కథమనుజ్ఞేతి, ఆహ శ్రుతిరేవ — యద్ధి కిఞ్చ యత్కిఞ్చ లోకే జ్ఞానం ధనం వా అనుజానాతి విద్వాన్ ధనీ వా, తత్రానుమతిం కుర్వన్ ఓమిత్యేవ తదాహ ; తథా చ వేదే ‘త్రయస్త్రింశదిత్యోమితి హోవాచ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇత్యాది ; తథా చ లోకేఽపి తవేదం ధనం గృహ్ణామి ఇత్యుక్తే ఓమిత్యేవ ఆహ । అత ఎషా ఉ ఎవ ఎషైవ హి సమృద్ధిః యదనుజ్ఞా యా అనుజ్ఞా సా సమృద్ధిః, తన్మూలత్వాదనుజ్ఞాయాః ; సమృద్ధో హి ఓమిత్యనుజ్ఞాం దదాతి ; తస్యాత్ సమృద్ధిగుణవానోఙ్కార ఇత్యర్థః । సమృద్ధిగుణోపాసకత్వాత్ తద్ధర్మా సన్ సమర్ధయితా హ వై కామానాం యజమానస్య భవతి ; య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
తేనేయం త్రయీవిద్యా వర్తతే ఓమిత్యాశ్రావయత్యోమితి శం సత్యోమిత్యుద్గాయత్యేతస్యైవాక్షరస్యాపచిత్యై మహిమ్నా రసేన ॥ ౯ ॥
అథ ఇదానీమక్షరం స్తౌతి, ఉపాస్యత్వాత్ , ప్రరోచనార్థమ్ ; కథమ్ ? తేన అక్షరేణ ప్రకృతేన ఇయమ్ ఋగ్వేదాదిలక్షణా త్రయీవిద్యా, త్రయీవిద్యావిహితం కర్మేత్యర్థః — న హి త్రయీవిద్యైవ — ఆశ్రావణాదిభిర్వర్తతే । కర్మ తు తథా ప్రవర్తత ఇతి ప్రసిద్ధమ్ ; కథమ్ ? ఓమిత్యాశ్రావయతి ఓమితి శంసతి ఓమిత్యుద్గాయతి ; లిఙ్గాచ్చ సోమయాగ ఇతి గమ్యతే । తచ్చ కర్మ ఎతస్యైవ అక్షరస్య అపచిత్యై పూజార్థమ్ ; పరమాత్మప్రతీకం హి తత్ ; తదపచితిః పరమాత్మన ఎవస్యాత్ , ‘స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవః’ (భ. గీ. ౧౮ । ౪౬) ఇతి స్మృతేః । కిఞ్చ, ఎతస్యైవాక్షరస్య మహిమ్నా మహత్త్వేన ఋత్విగ్యజమానాదిప్రాణైరిత్యర్థః ; తథా ఎతస్యైవాక్షరస్య రసేన వ్రీహియవాదిరసనిర్వృత్తేన హవిషేత్యర్థః ; యాగహోమాది అక్షరేణ క్రియతే ; తచ్చ ఆదిత్యముపతిష్ఠతే ; తతో వృష్ట్యాదిక్రమేణ ప్రాణోఽన్నం చ జాయతే ; ప్రాణైరన్నేన చ యజ్ఞస్తాయతే ; అత ఉచ్యతే - అక్షరస్య మహిమ్నా రసేన ఇతి ॥
తత్ర అక్షరవిజ్ఞానవతః కర్మ కర్తవ్యమితి స్థితమాక్షిపతి —
తేనోభౌ కురుతో యశ్చైతదేవం వేద యశ్చ న వేద । నానా తు విద్యా చావిద్యా చ యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతీతి ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానం భవతి ॥ ౧౦ ॥
తేన అక్షరేణ ఉభౌ కురుతః, యశ్చ ఎతత్ అక్షరమ్ ఎవం యథావ్యాఖ్యాతం వేద, యశ్చ కర్మమాత్రవిత్ అక్షరయాథాత్మ్యం న వేద, తావుభౌ కురుతః కర్మ ; తేయోశ్చ కర్మసామర్థ్యాదేవ ఫలం స్యాత్ , కిం తత్రాక్షరయాథాత్మ్యవిజ్ఞానేన ఇతి ; దృష్టం హి లోకే హరీతకీం భక్షయతోః తద్రసాభిజ్ఞేతరయోః విరేచనమ్ — నైవమ్ ; యస్మాత్ నానా తు విద్యా చ అవిద్యా చ, భిన్నే హి విద్యావిద్యే, తు — శబ్దః పక్షవ్యావృత్త్యర్థః ; న ఓఙ్కారస్య కర్మాఙ్గత్వమాత్రవిజ్ఞానమేవ రసతమాప్తిసమృద్ధిగుణవద్విజ్ఞానమ్ ; కిం తర్హి ? తతోఽభ్యధికమ్ ; తస్మాత్ తదఙ్గాధిక్యాత్ తత్ఫలాధిక్యం యుక్తమిత్యభిప్రాయః ; దృష్టం హి లోకే వణిక్శబరయోః పద్మరాగాదిమణివిక్రయే వణిజో విజ్ఞానాధిక్యాత్ ఫలాధిక్యమ్ ; తస్మాత్ యదేవ విద్యయా విజ్ఞానేన యుక్తః సన్ కరోతి కర్మ శ్రద్ధయా శ్రద్దధానశ్చ సన్ , ఉపనిషదా యోగేన యుక్తశ్చేత్యర్థః, తదేవ కర్మ వీర్యవత్తరమ్ అవిద్వత్కర్మణోఽధికఫలం భవతీతి ; విద్వత్కర్మణో వీర్యవత్తరత్వవచనాదవిదుషోఽపి కర్మ వీర్యవదేవ భవతీత్యభిప్రాయః । న చ అవిదుషః కర్మణ్యనధికారః, ఔషస్త్యే కాణ్డే అవిదుషామప్యార్త్విజ్యదర్శనాత్ । రసతమాప్తిసమృద్ధిగుణవదక్షరమిత్యేకముపాసనమ్ , మధ్యే ప్రయత్నాన్తరాదర్శనాత్ ; అనేకైర్హి విశేషణైః అనేకధా ఉపాస్యత్వాత్ ఖలు ఎతస్యైవ ప్రకృతస్య ఉద్గీథాఖ్యస్య అక్షరస్య ఉపవ్యాఖ్యానం భవతి ॥
దేవాసురా హ వై యత్ర సంయేతిరే ఉభయే ప్రాజాపత్యాస్తద్ధ దేవా ఉద్గీథమాజహ్రురనేనైనానభిభవిష్యామ ఇతి ॥ ౧ ॥
దేవాసురాః దేవాశ్చ అసురాశ్చ ; దేవాః దీవ్యతేర్ద్యోతనార్థస్య శాస్త్రోద్భాసితా ఇన్ద్రియవృత్తయః ; అసురాః తద్విపరీతాః స్వేష్వేవాసుషు విష్వగ్విషయాసు ప్రాణనక్రియాసు రమణాత్ స్వాభావిక్యః తమఆత్మికా ఇన్ద్రియవృత్తయ ఎవ ; హ వై ఇతి పూర్వవృత్తోద్భాసకౌ నిపాతౌ ; యత్ర యస్మిన్నిమిత్తే ఇతరేతరవిషయాపహారలక్షణే సంయేతిరే, సమ్పూర్వస్య యతతేః సఙ్గ్రామార్థత్వమితి, సఙ్గ్రామం కృతవన్త ఇత్యర్థః । శాస్త్రీయప్రకాశవృత్త్యభిభవనాయ ప్రవృత్తాః స్వాభావిక్యస్తమోరూపా ఇన్ద్రియవృత్తయః అసురాః, తథా తద్విపరీతాః శాస్త్రార్థవిషయవివేకజ్యోతిరాత్మానః దేవాః స్వాభావికతమోరూపాసురాభిభవనాయ ప్రవృత్తాః ఇతి అన్యోన్యాభిభవోద్భవరూపః సఙ్గ్రామ ఇవ, సర్వప్రాణిషు ప్రతిదేహం దేవాసురసఙ్గ్రామో అనాదికాలప్రవృత్త ఇత్యభిప్రాయః । స ఇహ శ్రుత్యా ఆఖ్యాయికారూపేణ ధర్మాధర్మోత్పత్తివివేకవిజ్ఞానాయ కథ్యతే ప్రాణవిశుద్ధివిజ్ఞానవిధిపరతయా । అతః ఉభయేఽపి దేవాసురాః, ప్రజాపతేరపత్యానీతి ప్రాజాపత్యాః — ప్రజాపతిః కర్మజ్ఞానాధికృతః పురుషః, ‘పురుష ఎవోక్థమయమేవ మహాన్ప్రజాపతిః’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ; తస్య హి శాస్త్రీయాః స్వాభావిక్యశ్చ కరణవృత్తయో విరుద్ధాః అపత్యానీవ, తదుద్భవత్వాత్ । తత్ తత్ర ఉత్కర్షాపకర్షలక్షణనిమిత్తే హ దేవాః ఉద్గీథమ్ ఉద్గీథభక్త్యుపలక్షితమౌద్గాత్రం కర్మ ఆజహ్రుః ఆహృతవన్తః ; తస్యాపి కేవలస్య ఆహరణాసమ్భవాత్ జ్యోతిష్టోమాద్యాహృతవన్త ఇత్యభిప్రాయః । తత్కిమర్థమాజహ్రురితి, ఉచ్యతే — అనేన కర్మణా ఎనాన్ అసురాన్ అభిభవిష్యామ ఇతి ఎవమభిప్రాయాః సన్తః ॥
యదా చ తదుద్గీథం కర్మ ఆజిహీర్షవః, తదా —
తే హ నాసిక్యం ప్రాణముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తꣳ హాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం జిఘ్రతి సురభి చ దుర్గన్ధి చ పాప్మనా హ్యేష విద్ధః ॥ ౨ ॥
తే హ దేవాః నాసిక్యం నాసికాయాం భవం ప్రాణం చేతనావన్తం ఘ్రాణమ్ ఉద్గీథకర్తారమ్ ఉద్గాతారమ్ ఉద్గీథభక్త్యా ఉపాసాఞ్చక్రిరే ఉపాసనం కృతవన్త ఇత్యర్థః ; నాసిక్యప్రాణదృష్ట్యా ఉద్గీథాఖ్యమక్షరమోఙ్కారమ్ ఉపాసాఞ్చక్రిరే ఇత్యర్థః । ఎవం హి ప్రకృతార్థపరిత్యాగః అప్రకృతార్థోపాదానం చ న కృతం స్యాత్ — ‘ఖల్వేతస్యాక్షరస్య ’ ఇత్యోఙ్కారో హి ఉపాస్యతయా ప్రకృతః । నను ఉద్గీథోపలక్షితం కర్మ ఆహృతవన్త ఇత్యవోచః ; ఇదానీమేవ కథం నాసిక్యప్రాణదృష్ట్యా ఉద్గీథాఖ్యమక్షరమోఙ్కారమ్ ఉపాసాఞ్చక్రిర ఇత్యాత్థ ? నైష దోషః ; ఉద్గీథకర్మణ్యేవ హి తత్కర్తృప్రాణదేవతాదృష్ట్యా ఉద్గీథభక్త్యవయవశ్చ ఓఙ్కారః ఉపాస్యత్వేన వివక్షితః, న స్వతన్త్రః ; అతః తాదర్థ్యేన కర్మ ఆహృతవన్త ఇతి యుక్తమేవోక్తమ్ । తమ్ ఎవం దేవైర్వృతముద్గాతారం హ అసురాః స్వాభావికతమఆత్మానః జ్యోతీరూపం నాసిక్యం ప్రాణం దేవం స్వకీయేన పాప్మనా అధర్మాసఙ్గరూపేణ వివిధుః విద్ధవన్తః, సంసర్గం కృతవన్త ఇత్యర్థః । స హి నాసిక్యః ప్రాణః కల్యాణగన్ధగ్రహణాభిమానాసఙ్గాభిభూతవివేకవిజ్ఞానో బభూవ ; స తేన దోషేణ పాప్మసంసర్గీ బభూవ ; తదిదముక్తమసురాః పాప్మనా వివిధురితి । యస్మాదాసురేణ పాప్మనా విద్ధః, తస్మాత్ తేన పాప్మనా ప్రేరితః ప్రాణః దుర్గన్ధగ్రాహకః ప్రాణినామ్ । అతః తేన ఉభయం జిఘ్రతి లోకః సురభి చ దుర్గన్ధి చ, పాప్మనా హి ఎషః యస్మాత్ విద్ధః । ఉభయగ్రహణమ్ అవివక్షితమ్ — ‘యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛతి’ (తై. బ్రా. ౩ । ౭ । ౧) ఇతి యద్వత్ ; ‘యదేవేదమప్రతిరూపం జిఘ్రతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౩) ఇతి సమానప్రకరణశ్రుతేః ॥
అథ హ వాచముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తాం హాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తయోభయం వదతి సత్యం చానృతం చ పాప్మనా హ్యేషా విద్ధా ॥ ౩ ॥
అథ హ చక్షురుద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తద్ధాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం పశ్యతి దర్శనీయం చాదర్శనీయం చ పాప్మనా హ్యేతద్విద్ధమ్ ॥ ౪ ॥
అథ హ శ్రోత్రముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తద్ధాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం శృణోతి శ్రవణీయం చాశ్రవణీయం చ పాప్మనా హ్యేతద్విద్ధమ్ ॥ ౫ ॥
అథ హ మన ఉద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తద్ధాసురాః పాప్మనా వివిధుస్తస్మాత్తేనోభయం సఙ్కల్పతే సఙ్కల్పనీయం చాసఙ్కల్పనీయం చ పాప్మనా హ్యేతద్విద్ధమ్ ॥ ౬ ॥
ముఖ్యప్రాణస్య ఉపాస్యత్వాయ తద్విశుద్ధత్వానుభవార్థః అయం విచారః శ్రుత్యా ప్రవర్తితః । అతః చక్షురాదిదేవతాః క్రమేణ విచార్య ఆసురేణ పాప్మనా విద్ధా ఇత్యపోహ్యన్తే । సమానమన్యత్ — అథ హ వాచం చక్షుః శ్రోత్రం మన ఇత్యాది । అనుక్తా అప్యన్యాః త్వగ్రసనాదిదేవతాః ద్రష్టవ్యాః, ‘ఎవము ఖల్వేతా దేవతాః పాప్మభిః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ॥
అథ హ య ఎవాయం ముఖ్యః ప్రాణస్తముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే తꣳ హాసురా ఋత్వా విదధ్వంసుర్యథాశ్మానమాఖణమృత్వా విధ్వం సేతైవమ్ ॥ ౭ ॥
ఆసురేణ పాప్మనా విద్ధత్వాత్ ప్రాణాదిదేవతాః అపోహ్య, అథ అనన్తరమ్ , హ, య ఎవాయం ప్రసిద్ధః, ముఖే భవః ముఖ్యః ప్రాణః, తమ్ ఉద్గీథమ్ ఉపాసాఞ్చక్రిరే, తం హ అసురాః పూర్వవత్ ఋత్వా ప్రాప్య విదధ్వంసుః వినష్టాః, అభిప్రాయమాత్రేణ, అకృత్వా కిఞ్చిదపి ప్రాణస్య ; కథం వినష్టా ఇతి, అత్ర దృష్టాన్తమాహ — యథా లోకే అశ్మానమ్ ఆఖణమ్ — న శక్యతే ఖనితుం కుద్దాలాదిభిరపి, టఙ్కైశ్చ ఛేత్తుం న శక్యః అఖనః, అఖన ఎవ ఆఖణః, తమ్ — ఋత్వా సామర్థ్యాత్ లోష్టః పాంసుపిణ్డః, శ్రుత్యన్తరాచ్చ — అశ్మని క్షిప్తః అశ్మభేదనాభిప్రాయేణ, తస్య అశ్మనః కిఞ్చిదప్యకృత్వా స్వయం విధ్వంసేత విదీర్యేత — ఎవం విదధ్వంసురిత్యర్థః । ఎవం విశుద్ధః అసురైరధర్షితత్వాత్ ప్రాణః ఇతి ॥
యథాశ్మానమాఖణమృత్వా విధ్వꣳ సత ఎవꣳ హైవ స విధ్వꣳ సతే య ఎవంవిది పాపం కామయతే యశ్చైనమభిదాసతి స ఎషోఽశ్మాఖణః ॥ ౮ ॥
ఎవంవిదః ప్రాణాత్మభూతస్య ఇదం ఫలమాహ — యథాశ్మానమితి । ఎష ఎవ దృష్టాన్తః ; ఎవం హైవ స విధ్వంసతే వినశ్యతి ; కోఽసావితి, ఆహ — య ఎవంవిది యథోక్తప్రాణవిది పాపం తదనర్హం కర్తుం కామయతే ఇచ్ఛతి యశ్చాపి ఎనమ్ అభిదాసతి హినస్తి ప్రాణవిదం ప్రతి ఆక్రోశతాడనాది ప్రయుఙ్క్తే, సోఽప్యేవమేవ విధ్వంసత ఇత్యర్థః ; యస్మాత్ స ఎష ప్రాణవిత్ ప్రాణభూతత్వాత్ అశ్మాఖణ ఇవ అశ్మాఖణః అధర్షణీయ ఇత్యర్థః । నను నాసిక్యోఽపి ప్రాణః వాయ్వాత్మా, యథా ముఖ్యః ; తత్ర నాసిక్యః ప్రాణః పాప్మనా విద్ధః — ప్రాణ ఎవ సన్ , న ముఖ్యః — కథమ్ ? నైష దోషః ; నాసిక్యస్తు స్థానకరణవైగుణ్యాత్ అసురైః పాప్మనా విద్ధః, వాయ్వాత్మాపి సన్ ; ముఖ్యస్తు తదసమ్భవాత్ స్థానదేవతాబలీయస్త్వాత్ న విద్ధ ఇతి శ్లిష్టమ్ — యథా వాస్యాదయః శిక్షావత్పురుషాశ్రయాః కార్యవిశేషం కుర్వన్తి, న అన్యహస్తగతాః, తద్వత్ దోషవద్ధ్రాణసచివత్వాద్విద్ధా ఘ్రాణదేవతా, న ముఖ్యః ॥
నైవైతేన సురభి న దుర్గన్ధి విజానాత్యపహతపాప్మా హ్యేష తేన యదశ్నాతి యత్పిబతి తేనేతరాన్ప్రాణానవతి ఎతము ఎవాన్తతోఽవిత్త్వోత్క్రామతి వ్యాదదాత్యేవాన్తత ఇతి ॥ ౯ ॥
యస్మాన్న విద్ధః అసురైః ముఖ్యః, తస్మాత్ నైవ ఎతేన సురభి న దుర్గన్ధి చ విజానాతి లోకః ; ఘ్రాణేనైవ తదుభయం విజానాతి ; అతశ్చ పాప్మకార్యాదర్శనాత్ అపహతపాప్మా అపహతః వినాశితః అపనీతః పాప్మా యస్మాత్ సోఽయమపహతపాప్మా హి ఎషః, విశుద్ధ ఇత్యర్థః । యస్మాచ్చ ఆత్మమ్భరయః కల్యాణాద్యాసఙ్గవత్త్వాత్ ఘ్రాణాదయః — న తథా ఆత్మమ్భరిర్ముఖ్యః ; కిం తర్హి ? సర్వార్థః ; కథమితి, ఉచ్యతే — తేన ముఖ్యేన యదశ్నాతి యత్పిబతి లోకః తేన అశితేన పీతేన చ ఇతరాన్ ప్రాణాన్ ఘ్రాణాదీన్ అవతి పాలయతి ; తేన హి తేషాం స్థితిర్భవతీత్యర్థః ; అతః సర్వమ్భరిః ప్రాణః ; అతో విశుద్ధః । కథం పునర్ముఖ్యాశితపీతాభ్యాం స్థితిః ఇతరేషాం గమ్యత ఇతి, ఉచ్యతే — ఎతము ఎవ ముఖ్యం ప్రాణం ముఖ్యప్రాణస్య వృత్తిమ్ , అన్నపానే ఇత్యర్థః, అన్తతః అన్తే మరణకాలే అవిత్త్వా అలబ్ధ్వా ఉత్క్రామతి, ఘ్రాణాదిప్రాణసముదాయ ఇత్యర్థః ; అప్రాణో హి న శక్నోత్యశితుం పాతుం వా ; తదా ఉత్క్రాన్తిః ప్రసిద్ధా ఘ్రాణాదికలాపస్య ; దృశ్యతే హి ఉత్క్రాన్తౌ ప్రాణస్యాశిశిషా, యతః వ్యాదదాత్యేవ, ఆస్యవిదారణం కరోతీత్యర్థః ; తద్ధి అన్నాలాభే ఉత్క్రాన్తస్య లిఙ్గమ్ ॥
తꣳ హాఙ్గిరా ఉద్గీథముపాసాఞ్చక్ర ఎతము ఎవాఙ్గిరసం మన్యన్తేఽఙ్గానాం యద్రసః ॥ ౧౦ ॥
తం హ అఙ్గిరాః — తం ముఖ్యం ప్రాణం హ అఙ్గిరా ఇత్యేవంగుణమ్ ఉద్గీథమ్ ఉపాసాఞ్చక్రే ఉపాసనం కృతవాన్ , బకో దాల్భ్య ఇతి వక్ష్యమాణేన సమ్బధ్యతే ; తథా బృహస్పతిరితి, ఆయాస్య ఇతి చ ఉపాసాఞ్చక్రే బకః ఇత్యేవం సమ్బన్ధం కృతవన్తః కేచిత్ , ఎతము ఎవాఙ్గిరసం బృహస్పతిమాయాస్యం ప్రాణం మన్యన్తే — ఇతి వచనాత్ । భవత్యేవం యథాశ్రుతాసమ్భవే ; సమ్భవతి తు యథాశ్రుతమ్ ఋషిచోదనాయామపి — శ్రుత్యన్తరవత్ — ’ తస్మాచ్ఛతర్చిన ఇత్యాచక్షతే ఎతమేవ సన్తమ్’ ఋషిమపి ; తథా మాధ్యమా గృత్సమదో విశ్వామిత్రో వామదేవోఽత్రిః ఇత్యాదీన్ ఋషీనేవ ప్రాణమాపాదయతి శ్రుతిః ; తథా తానపి ఋషీన్ ప్రాణోపాసకాన్ అఙ్గిరోబృహస్పత్యాయాస్యాన్ ప్రాణం కరోత్యభేదవిజ్ఞానాయ — ‘ప్రాణో హ పితా ప్రాణో మాతా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాదివచ్చ । తస్మాత్ ఋషిః అఙ్గిరా నామ, ప్రాణ ఎవ సన్ , ఆత్మానమఙ్గిరసం ప్రాణముద్గీథమ్ ఉపాసాఞ్చక్రే ఇత్యేతత్ ; యత్ యస్మాత్ సః అఙ్గానాం ప్రాణః సన్ రసః, తేనాసౌ అఙ్గిరసః ॥
తేన తꣳ హ బృహస్పతిరుద్గీథముపాసాఞ్చక్ర ఎతము ఎవ బృహస్పతిం మన్యన్తే వాగ్ఘి బృహతీ తస్యా ఎష పతిః ॥ ౧౧ ॥
తథా వాచో బృహత్యాః పతిః తేనాసౌ బృహస్పతిః ॥
తేన తꣳ హాయాస్య ఉద్గీథముపాసాఞ్చక్ర ఎతము ఎవాయాస్యం మన్యన్త ఆస్యాద్యదయతే ॥ ౧౨ ॥
తథా యత్ యస్మాత్ ఆస్యాత్ అయతే నిర్గచ్ఛతి తేన ఆయాస్యః ఋషిః ప్రాణ ఎవ సన్ ఇత్యర్థః । తథా అన్యోఽప్యుపాసకః ఆత్మానమేవ ఆఙ్గిరసాదిగుణం ప్రాణముద్గీథముపాసీతేత్యర్థః ॥
తేన తꣳ హ బకో దాల్భ్యో విదాఞ్చకార । స హ నైమిశీయానాముద్గాతా బభూవ స హ స్మైభ్యః కామానాగాయతి ॥ ౧౩ ॥
న కేవలమఙ్గిరఃప్రభృతయ ఉపాసాఞ్చక్రిరే ; తం హ బకో నామ దల్భస్యాపత్యం దాల్భ్యః విదాఞ్చకార యథాదర్శితం ప్రాణం విజ్ఞాతవాన్ ; విదాత్వా చ స హ నైమిశీయానాం సత్రిణామ్ ఉద్గాతా బభూవ ; స చ ప్రాణవిజ్ఞానసామర్థ్యాత్ ఎభ్యః నైమిశీయేభ్యః కామాన్ ఆగాయతి స్మ హ ఆగీతవాన్కిలేత్యర్థః ॥
ఆగాతా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్త ఇత్యధ్యాత్మమ్ ॥ ౧౪ ॥
తథా అన్యోఽప్యుద్గాతా ఆగాతా హ వై కామానాం భవతి ; య ఎతత్ ఎవం విద్వాన్ యథోక్తగుణం ప్రాణమ్ అక్షరముద్గీథముపాస్తే, తస్య ఎతద్దృష్టం ఫలమ్ ఉక్తమ్ , ప్రాణాత్మభావసత్వదృష్టమ్ — ‘దేవో భూత్వా దేవానప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౨)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౩)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౫)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౬)(బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౭) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్సిద్ధమేవేత్యభిప్రాయః । ఇత్యధ్యాత్మమ్ — ఎతత్ ఆత్మవిషయమ్ ఉద్గీథోపాసనమ్ ఇతి ఉక్తోపసంహారః, అధిదైవతోద్గీథోపాసనే వక్ష్యమాణే, బుద్ధిసమాధానార్థః ॥
అథాధిదైవతం య ఎవాసౌ తపతి తముద్గీథముపాసీతోద్యన్వా ఎష ప్రజాభ్య ఉద్గాయతి । ఉద్యం స్తమో భయమపహన్త్యపహన్తా హ వై భయస్య తమసో భవతి య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥
అథ అనన్తరమ్ అధిదైవతం దేవతావిషయముద్గీథోపాసనం ప్రస్తుతమిత్యర్థః, అనేకధా ఉపాస్యత్వాదుద్గీథస్య ; య ఎవాసౌ ఆదిత్యః తపతి, తమ్ ఉద్గీథముపాసీత ఆదిత్యదృష్ట్యా ఉద్గీథముపాసీతేత్యర్థః ; తముద్గీథమ్ ఇతి ఉద్గీథశబ్దః అక్షరవాచీ సన్ కథమాదిత్యే వర్తత ఇతి, ఉచ్యతే — ఉద్యన్ ఉద్గచ్ఛన్ వై ఎషః ప్రజాభ్యః ప్రజార్థమ్ ఉద్గాయతి ప్రజానామన్నోత్పత్త్యర్థమ్ ; న హి అనుద్యతి తస్మిన్ , వ్రీహ్యాదేః నిష్పత్తిః స్యాత్ ; అతః ఉద్గాయతీవోద్గాయతి — యథైవోద్గాతా అన్నార్థమ్ ; అతః ఉద్గీథః సవితేత్యర్థః । కిఞ్చ ఉద్యన్ నైశం తమః తజ్జం చ భయం ప్రాణినామ్ అపహన్తి ; తమేవంగుణం సవితారం యః వేద, సః అపహన్తా నాశయితా హ వై భయస్య జన్మమరణాదిలక్షణస్య ఆత్మనః తమసశ్చ తత్కారణస్యాజ్ఞానలక్షణస్య భవతి ॥
యద్యపి స్థానభేదాత్ప్రాణాదిత్యౌ భిన్నావివ లక్ష్యేతే, తథాపి న స తత్త్వభేదస్తయోః । కథమ్ —
సమాన ఉ ఎవాయం చాసౌ చోష్ణోఽయముష్ణోఽసౌ స్వర ఇతీమమాచక్షతే స్వర ఇతి ప్రత్యాస్వర ఇత్యముం తస్మాద్వా ఎతమిమమముం చోద్గీథముపాసీత ॥ ౨ ॥
సమాన ఉ ఎవ తుల్య ఎవ ప్రాణః సవిత్రా గుణతః, సవితా చ ప్రాణేన ; యస్మాత్ ఉష్ణోఽయం ప్రాణః ఉష్ణశ్చాసౌ సవితా । కిఞ్చ స్వర ఇతి ఇమం ప్రాణమాచక్షతే కథయన్తి, తథా స్వర ఇతి ప్రత్యాస్వర ఇతి చ అముం సవితారమ్ ; యస్మాత్ ప్రాణః స్వరత్యేవ న పునర్మృతః ప్రత్యాగచ్ఛతి, సవితా తు అస్తమిత్వా పునరప్యహన్యహని ప్రత్యాగచ్ఛతి, అతః ప్రత్యాస్వరః ; అస్మాత్ గుణతో నామతశ్చ సమానావితరేతరం ప్రాణాదిత్యౌ । అతః తత్త్వాభేదాత్ ఎతం ప్రాణమ్ ఇమమ్ అముం చ ఆదిత్యమ్ ఉద్గీథముపాసీత ॥
అథ ఖలు వ్యానమేవోద్గీథముపాసీత యద్వై ప్రాణితి స ప్రాణో యదపానితి సోఽపానః । అథ యః ప్రాణాపానయోః సన్ధిః స వ్యానో యో వ్యానః సా వాక్ । తస్మాదప్రాణన్ననపానన్వాచమభివ్యాహరతి ॥ ౩ ॥
అథ ఖలు ఇతి ప్రకారాన్తరేణోపాసనముద్గీథస్యోచ్యతే ; వ్యానమేవ వక్ష్యమాణలక్షణం ప్రాణస్యైవ వృత్తివిశేషమ్ ఉద్గీథమ్ ఉపాసీత । అధునా తస్య తత్త్వం నిరూప్యతే — యద్వై పురుషః ప్రాణితి ముఖనాసికాభ్యాం వాయుం బహిర్నిఃసారయతి, స ప్రాణాఖ్యో వాయోర్వృత్తివిశేషః ; యదపానితి అపశ్వసితి తాభ్యామేవాన్తరాకర్షతి వాయుమ్ , సః అపానః అపానాఖ్యా వృత్తిః । తతః కిమితి, ఉచ్యతే — అథ యః ఉక్తలక్షణయోః ప్రాణాపానయోః సన్ధిః తయోరన్తరా వృత్తివిశేషః, సః వ్యానః ; యః సాఙ్ఖ్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధః, శ్రుత్యా విశేషనిరూపణాత్ — నాసౌ వ్యాన ఇత్యభిప్రాయః । కస్మాత్పునః ప్రాణాపానౌ హిత్వా మహతా ఆయాసేన వ్యానస్యైవోపాసనముచ్యతే ? వీర్యవత్కర్మహేతుత్వాత్ । కథం వీర్యవత్కర్మహేతుత్వమితి, ఆహ — యః వ్యానః సా వాక్ , వ్యానకార్యత్వాద్వాచః । యస్మాద్వ్యాననిర్వర్త్యా వాక్ , తస్మాత్ అప్రాణన్ననపానన్ ప్రాణాపానవ్యాపారావకుర్వన్ వాచమభివ్యాహరతి ఉచ్చారయతి లోకః ॥
యా వాక్సర్క్తస్మాదప్రాణన్ననపానన్నృచమభివ్యాహరతి యర్క్తత్సామ తస్మాదప్రాణన్ననపానన్సామ గాయతి యత్సామ స ఉద్గీథస్తస్మాదప్రాణన్ననపానన్నుద్గాయతి ॥ ౪ ॥
తథా వాగ్విశేషామృచమ్ , ఋక్సంస్థం చ సామ, సామావయవం చోద్గీథమ్ , అప్రాణన్ననపానన్ వ్యానేనైవ నిర్వర్తయతీత్యభిప్రాయః ॥
అతో యాన్యన్యాని వీర్యవన్తి కర్మాణి యథాగ్నేర్మన్థనమాజేః సరణం దృఢస్య ధనుష ఆయమనమప్రాణన్ననపానం స్తాని కరోత్యేతస్య హేతోర్వ్యానమేవోద్గీథముపాసీత ॥ ౫ ॥
న కేవలం వాగాద్యభివ్యాహరణమేవ ; అతః అస్మాత్ అన్యాన్యపి యాని వీర్యవన్తి కర్మాణి ప్రయత్నాధిక్యనిర్వర్త్యాని — యథా అగ్నేర్మన్థనమ్ , ఆజేః మర్యాదాయాః సరణం ధావనమ్ , దృఢస్య ధనుషః ఆయమనమ్ ఆకర్షణమ్ — అప్రాణన్ననపానంస్తాని కరోతి ; అతో విశిష్టః వ్యానః ప్రాణాదివృత్తిభ్యః । విశిష్టస్యోపాసనం జ్యాయః, ఫలవత్త్వాద్రాజోపాసనవత్ । ఎతస్య హేతోః ఎతస్మాత్కారణాత్ వ్యానమేవోద్గీథముపాసీత, నాన్యద్వృత్త్యన్తరమ్ । కర్మవీర్యవత్తరత్వం ఫలమ్ ॥
అథ ఖలూద్గీథాక్షరాణ్యుపాసీతోద్గీథ ఇతి ప్రాణ ఎవోత్ప్రాణేన హ్యుత్తిష్ఠతి వాగ్గీర్వాచో హ గిర ఇత్యాచక్షతేఽన్నం థమన్నే హీదం సర్వం స్థితమ్ ॥ ౬ ॥
అథ అధునా ఖలు ఉద్గీథాక్షరాణ్యుపాసీత భక్త్యక్షరాణి మా భూవన్నిత్యతో విశినష్టి — ఉద్గీథ ఇతి ; ఉద్గీథనామాక్షరాణీత్యర్థః — నామాక్షరోపాసనేఽపి నామవత ఎవోపాసనం కృతం భవేత్ అముకమిశ్రా ఇతి యద్వత్ । ప్రాణ ఎవ ఉత్ , ఉదిత్యస్మిన్నక్షరే ప్రాణదృష్టిః । కథం ప్రాణస్య ఉత్త్వమితి, ఆహ — ప్రాణేన హి ఉత్తిష్ఠతి సర్వః, అప్రాణస్యావసాదదర్శనాత్ ; అతోఽస్త్యుదః ప్రాణస్య చ సామాన్యమ్ । వాక్ గీః, వాచో హ గిర ఇత్యాచక్షతే శిష్టాః । తథా అన్నం థమ్ , అన్నే హి ఇదం సర్వం స్థితమ్ ; అతః అస్త్యన్నస్య థాక్షరస్య చ సామాన్యమ్ ॥
త్రయాణాం శ్రుత్యుక్తాని సామాన్యాని ; తాని తేనానురూపేణ శేషేష్వపి ద్రష్టవ్యాని —
ద్యౌరేవోదన్తరిక్షం గీః పృథివీ థమాదిత్య ఎవోద్వాయుర్గీరగ్నిస్థం సామవేద ఎవోద్యజుర్వేదో గీర్ఋగ్వేదస్థం దుగ్ధేఽస్మై వాగ్దోహం యో వాచో దోహోఽన్నవానన్నాదో భవతి య ఎతాన్యేవం విద్వానుద్గీథాక్షరాణ్యుపాస్త ఉద్గీథ ఇతి ॥ ౭ ॥
ద్యౌరేవ ఉత్ ఉచ్చైఃస్థానాత్ , అన్తరిక్షం గీః గిరణాల్లోకానామ్ , పృథివీ థం ప్రాణిస్థానాత్ ; ఆదిత్య ఎవ ఉత్ ఊర్ధ్వత్వాత్ , వాయుః గీః అగ్న్యాదీనాం గిరణాత్ , అగ్నిః థం యాజ్ఞీయకర్మావస్థానాత్ ; సామవేద ఎవ ఉత్ స్వర్గసంస్తుతత్వాత్ , యజుర్వేదో గీః యజుషాం ప్రత్తస్య హవిషో దేవతానాం గిరణాత్ , ఋగ్వేదః థమ్ ఋచ్యధ్యూఢత్వాత్సామ్నః । ఉద్గీథాక్షరోపాసనఫలమధునోచ్యతే — దుగ్ధే దోగ్ధి అస్మై సాధకాయ ; కా సా ? వాక్ ; కమ్ ? దోహమ్ ; కోఽసౌ దోహ ఇతి, ఆహ — యో వాచో దోహః, ఋగ్వేదాదిశబ్దసాధ్యం ఫలమిత్యభిప్రాయః, తత్ వాచో దోహః తం స్వయమేవ వాక్ దోగ్ధి ఆత్మానమేవ దోగ్ధి । కిఞ్చ అన్నవాన్ ప్రభూతాన్నః అదశ్చ దీప్తాగ్నిర్భవతి, య ఎతాని యథోక్తాని ఎవం యథోక్తగుణాని ఉద్గీథాక్షరాణి విద్వాన్సన్ ఉపాస్తే ఉద్గీథ ఇతి ॥
అథ ఖల్వాశీఃసమృద్ధిరుపసరణానీత్యుపాసీత యేన సామ్నా స్తోష్యన్స్యాత్తత్సామోపధావేత్ ॥ ౮ ॥
అథ ఖలు ఇదానీమ్ , ఆశీఃసమృద్ధిః ఆశిషః కామస్య సమృద్ధిః యథా భవేత్ తదుచ్యత ఇతి వాక్యశేషః, ఉపసరణాని ఉపసర్తవ్యాన్యుపగన్తవ్యాని ధ్యేయానీత్యర్థః ; కథమ్ ? ఇత్యుపాసీత ఎవముపాసీత ; తద్యథా — యేన సామ్నా యేన సామవిశేషేణ స్తోష్యన్ స్తుతిం కరిష్యన్ స్యాత్ భవేదుద్గాతా తత్సామ ఉపధావేత్ ఉపసరేత్ చిన్తయేదుత్పత్త్యాదిభిః ॥
యస్యామృచి తామృచం యదార్షేయం తమృషిం యాం దేవతామభిష్టోష్యన్స్యాత్తాం దేవతాముపధావేత్ ॥ ౯ ॥
యస్యామృచి తత్సామ తాం చ ఋచమ్ ఉపధావేత్ దేవతాదిభిః ; యదార్షేయం సామ తం చ ఋషిమ్ ; యాం దేవతామభిష్టోష్యన్స్యాత్ తాం దేవతాముపధావేత్ ॥
యేన చ్ఛన్దసా స్తోష్యన్స్యాత్తచ్ఛన్ద ఉపధావేద్యేన స్తోమేన స్తోష్యమాణః స్యాత్తం స్తోమముపధావేత్ ॥ ౧౦ ॥
యేన చ్ఛన్దసా గాయత్ర్యాదినా స్తోష్యన్స్యాత్ తచ్ఛన్ద ఉపధావేత్ ; యేన స్తోమేన స్తోష్యమాణః స్యాత్ , స్తోమాఙ్గఫలస్య కర్తృగామిత్వాదాత్మనేపదం స్తోష్యమాణ ఇతి, తం స్తోమముపధావేత్ ॥
యాం దిశమభిష్టోష్యన్స్యాత్తాం దిశముపధావేత్ ॥ ౧౧ ॥
యాం దిశమభిష్టోష్యన్స్యాత్ తాం దిశముపధావేత్ అధిష్ఠాత్రాదిభిః ॥
ఆత్మానమన్తత ఉపసృత్య స్తువీత కామం ధ్యాయన్నప్రమత్తోఽభ్యాశో హ యదస్మై స కామః సమృధ్యేత యత్కామః స్తువీతేతి యత్కామః స్తువీతేతి ॥ ౧౨ ॥
ఆత్మానమ్ ఉద్గాతా స్వం రూపం గోత్రనామాదిభిః — సామాదీన్ క్రమేణ స్వం చ ఆత్మానమ్ — అన్తతః అన్తే ఉపసృత్య స్తువీత, కామం ధ్యాయన్ అప్రమత్తః స్వరోష్మవ్యఞ్జనాదిభ్యః ప్రమాదమకుర్వన్ । తతః అభ్యాశః క్షిప్రమేవ హ యత్ యత్ర అస్మై ఎవంవిదే స కామః సమృధ్యేత సమృద్ధిం గచ్ఛేత్ । కోఽసౌ ? యత్కామః యః కామః అస్య సోఽయం యత్కామః సన్ స్తువీతేతి । ద్విరుక్తిరాదరార్థా ॥
ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీతోమితి హ్యుద్గాయతి తస్యోపవ్యాఖ్యానమ్ ॥ ౧ ॥
ఓమిత్యేతత్ ఇత్యాదిప్రకృతస్యాక్షరస్య పునరుపాదానమ్ ఉద్గీథాక్షరాద్యుపాసనాన్తరితత్వాదన్యత్ర ప్రసఙ్గో మా భూదిత్యేవమర్థమ్ ; ప్రకృతస్యైవాక్షరస్యామృతాభయగుణవిశిష్టస్యోపాసనం విధాతవ్యమిత్యారమ్భః । ఓమిత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ ॥
దేవా వై మృత్యోర్బిభ్యతస్త్రయీం విద్యాం ప్రావిశꣳ స్తే ఛన్దోభిరచ్ఛాదయన్యదేభిరచ్ఛాదయꣳ స్తచ్ఛన్దసాం ఛన్దస్త్వమ్ ॥ ౨ ॥
దేవా వై మృత్యోః మారకాత్ బిభ్యతః కిం కృతవన్త ఇతి, ఉచ్యతే — త్రయీం విద్యాం త్రయీవిహితం కర్మ ప్రావిశన్ ప్రవిష్టవన్తః, వైదికం కర్మ ప్రారబ్ధవన్త ఇత్యర్థః, తత్ మృత్యోస్త్రాణం మన్యమానాః । కిఞ్చ, తే కర్మణ్యవినియుక్తైః ఛన్దోభిః మన్త్రైః జపహోమాది కుర్వన్తః ఆత్మానం కర్మాన్తరేష్వచ్ఛాదయన్ ఛాదితవన్తః । యత్ యస్మాత్ ఎభిః మన్త్రైః అచ్ఛాదయన్ , తత్ తస్మాత్ ఛన్దసాం మన్త్రాణాం ఛాదనాత్ ఛన్దస్త్వం ప్రసిద్ధమేవ ॥
తాను తత్ర మృత్యుర్యథా మత్స్యముదకే పరిపశ్యేదేవం పర్యపశ్యదృచి సామ్ని యజుషి । తే ను విదిత్వోర్ధ్వా ఋచః సామ్నో యజుషః స్వరమేవ ప్రావిశన్ ॥ ౩ ॥
తాన్ తత్ర దేవాన్కర్మపరాన్ మృత్యుః యథా లోకే మత్స్యఘాతకో మత్స్యముదకే నాతిగమ్భీరే పరిపశ్యేత్ బడిశోదకస్రావోపాయసాధ్యం మన్యమానః, ఎవం పర్యపశ్యత్ దృష్టవాన్ ; మృత్యుః కర్మక్షయోపాయేన సాధ్యాన్దేవాన్మేనే ఇత్యర్థః । క్వాసౌ దేవాన్దదర్శేతి, ఉచ్యతే — ఋచి సామ్ని యజుషి, ఋగ్యజుఃసామసమ్బన్ధికర్మణీత్యర్థః । తే ను దేవాః వైదికేన కర్మణా సంస్కృతాః శుద్ధాత్మానః సన్తః మృత్యోశ్చికీర్షితం విదితవన్తః ; విదిత్వా చ తే ఊర్ధ్వాః వ్యావృత్తాః కర్మభ్యః ఋచః సామ్నః యజుషః ఋగ్యజుఃసామసమ్బద్ధాత్కర్మణః అభ్యుత్థాయేత్యర్థః । తేన కర్మణా మృత్యుభయాపగమం ప్రతి నిరాశాః తదపాస్య అమృతాభయగుణమక్షరం స్వరం స్వరశబ్దితం ప్రావిశన్నేవ ప్రవిష్టవన్తః, ఓఙ్కారోపాసనపరాః సంవృత్తాః ; ఎవ - శబ్దః అవధారణార్థః సన్ సముచ్చయప్రతిషేధార్థః ; తదుపాసనపరాః సంవృత్తా ఇత్యర్థః ॥
కథం పునః స్వరశబ్దవాచ్యత్వమక్షరస్యేతి, ఉచ్యతే —
యదా వా ఋచమాప్నోత్యోమిత్యేవాతిస్వరత్యేవꣳ సామైవం యజురేష ఉ స్వరో యదేతదక్షరమేతదమృతమభయం తత్ప్రవిశ్య దేవా అమృతా అభయా అభవన్ ॥ ౪ ॥
యదా వై ఋచమ్ ఆప్నోతి ఓమిత్యేవాతిస్వరతి ఎవం సామ ఎవం యజుః ; ఎష ఉ స్వరః ; కోఽసౌ ? యదేతదక్షరమ్ ఎతదమృతమ్ అభయమ్ , తత్ప్రవిశ్య యథాగుణమేవ అమృతా అభయాశ్చ అభవన్ దేవాః ॥
స య ఎతదేవం విద్వానక్షరం ప్రణౌత్యేతదేవాక్షరꣳ స్వరమమృతమభయం ప్రవిశతి తత్ప్రవిశ్య యదమృతా దేవాస్తదమృతో భవతి ॥ ౫ ॥
స యః అన్యోఽపి దేవవదేవ ఎతదక్షరమ్ ఎవమ్ అమృతాభయగుణం విద్వాన్ ప్రణౌతి స్తౌతి ; ఉపాసనమేవాత్ర స్తుతిరభిప్రేతా, స తథైవ ఎతదేవాక్షరం స్వరమమృతమభయం ప్రవిశతి ; తత్ప్రవిశ్య చ — రాజకులం ప్రవిష్టానామివ రాజ్ఞోఽన్తరఙ్గబహిరఙ్గతావత్ న పరస్య బ్రహ్మణోఽన్తరఙ్గబహిరఙ్గతావిశేషః — కిం తర్హి ? యదమృతా దేవాః యేనామృతత్వేన యదమృతా అభూవన్ , తేనైవామృతత్వేన విశిష్టః తదమృతో భవతి ; న న్యూనతా నాప్యధికతా అమృతత్వే ఇత్యర్థః ॥
ప్రాణాదిత్యదృష్టివిశిష్టస్యోద్గీథస్యోపాసనముక్తమేవానూద్య ప్రణవోద్గీథయోరేకత్వం కృత్వా తస్మిన్ప్రాణరశ్మిభేదగుణవిశిష్టదృష్ట్యా అక్షరస్యోపాసనమనేకపుత్రఫలమిదానీం వక్తవ్యమిత్యారభ్యతే —
అథ ఖలు య ఉద్గీథః స ప్రణవో యః ప్రణవః స ఉద్గీథ ఇత్యసౌ వా ఆదిత్య ఉద్గీథ ఎష ప్రణవ ఓమితి హ్యేష స్వరన్నేతి ॥ ౧ ॥
అథ ఖలు య ఉద్గీథః స ప్రణవః బహ్వృచానామ్ , యశ్చ ప్రణవః తేషాం స ఎవ చ్ఛాన్దోగ్యే ఉద్గీథశబ్దవాచ్యః । అసౌ వా ఆదిత్య ఉద్గీథః ఎష ప్రణవః ; ప్రణవశబ్దవాచ్యోఽపి స ఎవ బహ్వృచానామ్ , నాన్యః । ఉద్గీథ ఆదిత్యః కథమ్ ? ఉద్గీథాఖ్యమక్షరమ్ ఓమితి ఎతత్ ఎషః హి యస్మాత్ స్వరన్ ఉచ్చారయన్ , అనేకార్థత్వాద్ధాతూనామ్ ; అథవా స్వరన్ గచ్ఛన్ ఎతి । అతః అసావుద్గీథః సవితా ॥
ఎతము ఎవాహమభ్యగాసిషం తస్మాన్మమ త్వమేకోఽసీతి హ కౌషీతకిః పుత్రమువాచ రశ్మీꣳ స్త్వం పర్యావర్తయాద్బహవో వై తే భవిష్యన్తీత్యధిదైవతమ్ ॥ ౨ ॥
తమ్ ఎతమ్ ఉ ఎవ అహమ్ అభ్యగాసిషమ్ ఆభిముఖ్యేన గీతవానస్మి, ఆదిత్యరశ్మ్యభేదం కృత్వా ధ్యానం కృతవానస్మీత్యర్థః । తేన తస్మాత్కారణాత్ మమ త్వమేకోఽసి పుత్ర ఇతి హ కౌషీతకిః కుషీతకస్యాపత్యం కౌషీతకిః పుత్రమువాచ ఉక్తవాన్ । అతః రశ్మీనాదిత్యం చ భేదేన త్వం పర్యావర్తయాత్ పర్యావర్తయేత్యర్థః, త్వంయోగాత్ । ఎవం బహవో వై తే తవ పుత్రా భవిష్యన్తీత్యధిదైవతమ్ ॥
అథాధ్యాత్మం య ఎవాయం ముఖ్యః ప్రాణస్తముద్గీథముపాసీతోమితి హ్యేష స్వరన్నేతి ॥ ౩ ॥
అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మమ్ ఉచ్యతే । య ఎవాయం ముఖ్యః ప్రాణస్తముద్గీథముపాసీతేత్యాది పూర్వవత్ । తథా ఓమితి హ్యేష ప్రాణోఽపి స్వరన్నేపి ఓమితి హ్యనుజ్ఞాం కుర్వన్నివ వాగాదిప్రవృత్త్యర్థమేతీత్యర్థః । న హి మరణకాలే ముమూర్షోః సమీపస్థాః ప్రాణస్యోఙ్కరణం శృణ్వన్తీతి । ఎతత్సామాన్యాదాదిత్యేఽప్యోఙ్కరణమనుజ్ఞామాత్రం ద్రష్టవ్యమ్ ॥
ఎతము ఎవాహమభ్యగాసిషం తస్మాన్మమ త్వమేకోఽసీతి హ కౌషీతకిః పుత్రమువాచ ప్రాణాꣳ స్త్వం భూమానమభిగాయతాద్బహవో వై మే భవిష్యన్తీతి ॥ ౪ ॥
ఎతము ఎవాహమభ్యగాసిషమిత్యాది పూర్వవదేవ । అతో వాగాదీన్ముఖ్యం చ ప్రాణం భేదగుణవిశిష్టముద్గీథం పశ్యన్ భూమానం మనసా అభిగాయతాత్ , పూర్వవదావర్తయేత్యర్థః ; బహవో వై మే మమ పుత్రా భవిష్యన్తీత్యేవమభిప్రాయః సన్నిత్యర్థః । ప్రాణాదిత్యైకత్వోద్గీథ దృష్టేః ఎకపుత్రత్వఫలదోషేణాపోదితత్వాత్ రశ్మిప్రాణభేదదృష్టేః కర్తవ్యతా చోద్యతే అస్మిన్ఖణ్డే బహుపుత్రఫలత్వార్థమ్ ॥
అథ ఖలు య ఉద్గీథః స ప్రణవో యః ప్రణవః స ఉద్గీథ ఇతి హోతృషదనాద్ధైవాపి దురుద్గీతమనుసమాహరతీత్యనుసమాహరతీతి ॥ ౫ ॥
అథ ఖలు య ఉద్గీథ ఇత్యాది ప్రణవోద్గీథైకత్వదర్శనముక్తమ్ , తస్యైతత్ఫలముచ్యతే — హోతృషదనాత్ హోతా యత్రస్థః శంసతి తత్స్థానం హోతృషదనమ్ , హౌత్రాత్కర్మణః సమ్యక్ప్రయుక్తాదిత్యర్థః । న హి దేశమాత్రాత్ఫలమాహర్తుం శక్యమ్ । కిం తత్ ? హ ఎవాపి దురుద్గీతం దుష్టముద్గీతమ్ ఉద్గానం కృతమ్ ఉద్గాత్రా స్వకర్మణి క్షతం కృతమిత్యర్థః ; తదనుసమాహరతి అనుసన్ధత్త ఇత్యర్థః — చికిత్సయేవ ధాతువైషమ్యసమీకరణమితి ॥
అథేదానీం సర్వఫలసమ్పత్త్యర్థమ్ ఉద్గీథస్య ఉపాసనాన్తరం విధిత్స్యతే —
ఇయమేవర్గగ్నిః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయత ఇయమేవ సాగ్నిరమస్తత్సామ ॥ ౧ ॥
ఇయమేవ పృథివీ ఋక్ ; ఋచి పృథివిదృష్టిః కార్యా । తథా అగ్నిః సామ ; సామ్ని అగ్నిదృష్టిః । కథం పృథివ్యగ్న్యోః ఋక్సామత్వమితి, ఉచ్యతే — తదేతత్ అగ్న్యాఖ్యం సామ ఎతస్యాం పృథివ్యామ్ ఋచి అధ్యూఢమ్ అధిగతమ్ ఉపరిభావేన స్థితమిత్యర్థః ; ఋచీవ సామ ; తస్మాత్ అత ఎవ కారణాత్ ఋచ్యధ్యూఢమేవ సామ గీయతే ఇదానీమపి సామగైః । యథా చ ఋక్సామనీ నాత్యన్తం భిన్నే అన్యోన్యమ్ , తథైతౌ పృథివ్యగ్నీ ; కథమ్ ? ఇయమేవ పృథివీ సా సామనామార్ధశబ్దవాచ్యా ; ఇతరార్ధశబ్దవాచ్యః అగ్నిః అమః ; తత్ ఎతత్పృథివ్యగ్నిద్వయం సామైకశబ్దాభిధేయత్వమాపన్నం సామ ; తస్మాన్నాన్యోన్యం భిన్నం పృథివ్యగ్నిద్వయం నిత్యసంశ్లిష్టమృక్సామనీ ఇవ । తస్మాచ్చ పృథివ్యగ్న్యోర్ఋక్సామత్వమిత్యర్థః । సామాక్షరయోః పృథివ్యగ్నిదృష్టివిధానార్థమియమేవ సా అగ్నిరమ ఇతి కేచిత్ ॥
అన్తరిక్షమేవర్గ్వాయుః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతేఽన్తరిక్షమేవ సా వాయురమస్తత్సామ ॥ ౨ ॥
అన్తరిక్షమేవ ఋక్ వాయుః సామ ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
ద్యౌరేవర్గాదిత్యః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే ద్యౌరేవ సాదిత్యోఽమస్తత్సామ ॥ ౩ ॥
నక్షత్రాణ్యేవర్క్చన్ద్రమాః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే నక్షత్రాణ్యేవ సా చన్ద్రమా అమస్తత్సామ ॥ ౪ ॥
నక్షత్రాణామధిపతిశ్చన్ద్రమా అతః స సామ ॥
అథ యదేతదాదిత్యస్య శుక్లం భాః సైవర్గథ యన్నీలం పరః కృష్ణం తత్సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే ॥ ౫ ॥
అథ యదేతదాదిత్యస్య శుక్లం భాః శుక్లా దీప్తిః సైవ ఋక్ । అథ యదాదిత్యే నీలం పరః కృష్ణం పరోఽతిశయేన కార్ష్ణ్యం తత్సామ । తద్ధ్యేకాన్తసమాహితదృష్టేర్దృశ్యతే ॥
అథ యదేవైతదాదిత్యస్య శుక్లం భాః సైవ సాథ యన్నీలం పరః కృష్ణం తదమస్తత్సామాథ య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే హిరణ్యశ్మశ్రుర్హిరణ్యకేశ ఆప్రణఖాత్సర్వ ఎవ సువర్ణః ॥ ౬ ॥
తే ఎవైతే భాసౌ శుక్లకృష్ణత్వే సా చ అమశ్చ సామ । అథ య ఎషః అన్తరాదిత్యే ఆదిత్యస్యాన్తః మధ్యే హిరణ్మయః హిరణ్మయ ఇవ హిరణ్మయః । న హి సువర్ణవికారత్వం దేవస్య సమ్భవతి, ఋక్సామగేష్ణత్వాపహతపాప్మత్వాసమ్భవాత్ ; న హి సౌవర్ణేఽచేతనే పాప్మాదిప్రాప్తిరస్తి, యేన ప్రతిషిధ్యేత, చాక్షుషే చ అగ్రహణాత్ ; అతః లుప్తోపమ ఎవ హిరణ్మయశబ్దః, జ్యోతిర్మయ ఇత్యర్థః । ఉత్తరేష్వపి సమానా యోజనా । పురుషః పురి శయనాత్ పూరయతి వా స్వేన ఆత్మనా జగదితి ; దృశ్యతే నివృత్తచక్షుర్భిః సమాహితచేతోభిర్బ్రహ్మచర్యాదిసాధనాపేక్షైః । తేజస్వినోఽపి శ్మశ్రుకేశాదయః కృష్ణాః స్యురిత్యతో విశినష్టి — హిరణ్యశ్మశ్రుర్హిరణ్యకేశ ఇతి ; జ్యోతిర్మయాన్యేవస్య శ్మశ్రూణి కేశాశ్చేత్యర్థః । ఆప్రణఖాత్ ప్రణఖః నఖాగ్రం నఖాగ్రేణ సహ సర్వః సువర్ణ ఇవ భారూప ఇత్యర్థః ॥
తస్య యథా కప్యాసం పుణ్డరీకమేవమక్షిణీ తస్యోదితి నామ స ఎష సర్వేభ్యః పాప్మభ్య ఉదిత ఉదేతి హ వై సర్వేభ్యః పాప్మభ్యో య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
తస్య ఎవం సర్వతః సువర్ణవర్ణస్యాప్యక్ష్ణోర్విశేషః । కథమ్ ? తస్య యథా కపేః మర్కటస్య ఆసః కప్యాసః ; ఆసేరుపవేశనార్థస్య కరణే ఘఞ్ ; కపిపృష్ఠాన్తః యేనోపవిశతి ; కప్యాస ఇవ పుణ్డరీకమ్ అత్యన్తతేజస్వి ఎవమ్ దేవస్య అక్షిణీ ; ఉపమితోపమానత్వాత్ న హీనోపమా । తస్య ఎవంగుణవిశిష్టస్య గౌణమిదం నామ ఉదితి ; కథం గౌణత్వమ్ ? స ఎషః దేవః సర్వేభ్యః పాప్మభ్యః పాప్మనా సహ తత్కార్యేభ్య ఇత్యర్థః, ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాది వక్ష్యతి, ఉదితః ఉత్ ఇతః, ఉద్గత ఇత్యర్థః । అతః అసౌ ఉన్నామా । తమ్ ఎవంగుణసమ్పన్నమున్నామానం యథోక్తేన ప్రకారేణ యో వేద సోఽప్యేవమేవ ఉదేతి ఉద్గచ్ఛతి సర్వేభ్యః పాప్మభ్యః — హ వై ఇత్యవధారణార్థౌ నిపాతౌ — ఉదేత్యేవేత్యర్థః ॥
తస్యర్క్చ సామ చ గేష్ణౌ తస్మాదుద్గీథస్తస్మాత్త్వేవోద్గాతైతస్య హి గాతా స ఎష యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చేత్యధిదైవతమ్ ॥ ౮ ॥
తస్యోద్గీథత్వం దేవస్య ఆదిత్యాదీనామివ వివక్షిత్వా ఆహ — తస్య ఋక్చ సామ చ గేష్ణౌ పృథివ్యాద్యుక్తలక్షణే పర్వణీ । సర్వాత్మా హి దేవః । పరాపరలోకకామేశితృత్వాదుపపద్యతే పృథివ్యగ్న్యాద్యృక్సామగేష్ణత్వమ్ , సర్వయోనిత్వాచ్చ । యత ఎవమున్నామా చ అసౌ ఋక్సామగేష్ణశ్చ తస్మాదృక్సామగేష్ణత్వే ప్రాప్తే ఉద్గీథత్వముచ్యతే పరోక్షేణ, పరోక్షప్రియత్వాద్దేవస్య, తస్మాదుద్గీథ ఇతి । తస్మాత్త్వేవ హేతోః ఉదం గాయతీత్యుగ్దాతా । యస్మాద్ధి ఎతస్య యథోక్తస్యోన్నామ్నః గాతా అసౌ అతో యుక్తా ఉద్గీతేతి నామప్రసిద్ధిః ఉద్గాతుః । స ఎషః దేవః ఉన్నామా యే చ అముష్మాత్ ఆదిత్యాత్ పరాఞ్చః పరాగఞ్చనాత్ ఊర్ధ్వా లోకాః తేషాం లోకానాం చ ఈష్టే న కేవలమీశితృత్వమేవ, చ - శబ్దాద్ధారయతి చ, ‘స దాధార పృథివీం ద్యాముతేమామ్’ (ఋ. సం. మం. ౧౦ । ౧౨౧ । ౧) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ । కిఞ్చ, దేవకామానామీష్టే ఇతి ఎతత్ అధిదైవతం దేవతావిషయం దేవస్యోద్గీథస్య స్వరూపముక్తమ్ ॥
అథాధ్యాత్మం వాగేవర్క్ప్రాణః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । వాగేవ సా ప్రాణోఽమస్తత్సామ ॥ ౧ ॥
అథ అధునా అధ్యాత్మముచ్యతే — వాగేవ ఋక్ ప్రాణః సామ, అధరోపరిస్థానత్వసామాన్యాత్ । ప్రాణో ఘ్రాణముచ్యతే సహ వాయునా । వాగేవ సా ప్రాణోఽమ ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
చక్షురేవర్గాత్మా సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । చక్షురేవ సాత్మామస్తత్సామ ॥ ౨ ॥
చక్షురేవ ఋక్ ఆత్మా సామ । ఆత్మేతి చ్ఛాయాత్మా, తత్స్థత్వాత్సామ ॥
శ్రోత్రమేవర్ఙ్మనః సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । శ్రోత్రమేవ సా మనోఽమస్తత్సామ ॥ ౩ ॥
శ్రోత్రమేవ ఋక్ మనః సామ, శ్రోత్రస్యాధిష్ఠాతృత్వాన్మనసః సామత్వమ్ ॥
అథ యదేతదక్ష్ణః శుక్లం భాః సైవర్గథ యమ్నీలం పరః కృష్ణం తత్సామ తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ తస్మాదృచ్యధ్యూఢꣳ సామ గీయతే । అథ యదేవైతదక్ష్ణః శుక్లం భాః సైవ సాథ యన్నీలం పరః కృష్ణం తదమస్తత్సామ ॥ ౪ ॥
అథ యదేతదక్ష్ణః శుక్లం భాః సైవ ఋక్ । అథ యన్నీలం పరః కృష్ణమాదిత్య ఇవ దృక్శక్త్యధిష్ఠానం తత్సామ ॥
అథ య ఎషోఽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే సైవర్క్తత్సామ తదుక్థం తద్యజుస్తద్బ్రహ్మ తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపం యావముష్య గేష్ణౌ తౌ గేష్ణౌ యన్నామ తన్నామ ॥ ౫ ॥
అథ య ఎషోఽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే, పూర్వవత్ । సైవ ఋక్ అధ్యాత్మం వాగాద్యా, పృథివ్యాద్యా చ అధిదైవతమ్ ; ప్రసిద్ధా చ ఋక్ పాదబద్ధాక్షరాత్మికా ; తథా సామ ; ఉక్థసాహచర్యాద్వా స్తోత్రం సామ ఋక శస్త్రమ్ ఉక్థాదన్యత్ తథా యజుః స్వాహాస్వధావషడాది సర్వమేవ వాగ్యజుః తత్స ఎవ । సర్వాత్మకత్వాత్సర్వయోనిత్వాచ్చేతి హ్యవోచామ । ఋగాదిప్రకరణాత్ తద్బ్రహ్మేతి త్రయో వేదాః । తస్యైతస్య చాక్షుషస్య పురుషస్య తదేవ రూపమతిదిశ్యతే । కిం తత్ ? యదముష్య ఆదిత్యపురుషస్య — హిరణ్మయ ఇత్యాది యదధిదైవతముక్తమ్ , యావముష్య గేష్ణౌ పర్వణీ, తావేవాస్యాపి చాక్షుషస్య గేష్ణౌ ; యచ్చాముష్య నామ ఉదిత్యుద్గీథ ఇతి చ తదేవాస్య నామ । స్థానభేదాత్ రూపగుణనామాతిదేశాత్ ఈశితృత్వవిషయభేదవ్యపదేశాచ్చ ఆదిత్యచాక్షుషయోర్భేద ఇతి చేత్ , న ; ’ అమునా’ ‘అనేనైవ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౮) ఇత్యేకస్యోభయాత్మత్వప్రాప్త్యనుపపత్తేః । ద్విధాభావేనోపపద్యత ఇతి చేత్ — వక్ష్యతి హి ‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాది, న ; చేతనస్యైకస్య నిరవయవత్వాద్ద్విధాభావానుపపత్తేః । తస్మాదధ్యాత్మాధిదైవతయోరేకత్వమేవ । యత్తు రూపాద్యతిదేశో భేదకారణమవోచః, న తద్భేదావగమాయ ; కిం తర్హి, స్థానభేదాద్భేదాశఙ్కా మా భూదిత్యేవమర్థమ్ ॥
స ఎష యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే మనుష్యకామానాం చేతి తద్య ఇమే వీణాయాం గాయన్త్యేతం తే గాయన్తి తస్మాత్తే ధనసనయః ॥ ౬ ॥
స ఎషః చాక్షుషః పురుషః యే చ ఎతస్మాత్ ఆధ్యాత్మికాదాత్మనః అర్వాఞ్చః అర్వాగ్గతాః లోకాః తేషాం చేష్టే మనుష్యసమ్బన్ధినాం చ కామానామ్ । తత్ తస్మాత్ య ఇమే వీణాయాం గాయన్తి గాయకాః త ఎతమేవ గాయన్తి । యస్మాదీశ్వరం గాయన్తి తస్మాత్తే ధనసనయః ధనలాభయుక్తాః, ధనవన్త ఇత్యర్థః ॥
అథ య ఎతదేవం విద్వాన్సామ గాయత్యుభౌ స గాయతి సోఽమునైవ స ఎష యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తాꣳశ్చాప్నోతి దేవకామాꣳశ్చ ॥ ౭ ॥
అథ య ఎతదేవం విద్వాన్ యథోక్తం దేవముద్గీథం విద్వాన్ సామ గాయతి ఉభౌ స గాయతి చాక్షుషమాదిత్యం చ । తస్యైవంవిదః ఫలముచ్యతే — సోఽమునైవ ఆదిత్యేన స ఎష యే చ అముష్మాత్పరాఞ్చః లోకాః తాంశ్చ ఆప్నోతి, ఆదిత్యాన్తర్గతదేవో భూత్వేత్యర్థః, దేవకామాంశ్చ ॥
అథానేనైవ యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తాꣳశ్చాప్నోతి మనుష్యకామాꣳశ్చ తస్మాదు హైవంవిదుద్గాతా బ్రూయాత్ ॥ ౮ ॥
కం తే కామమాగాయానీత్యేష హ్యేవ కామాగానస్యేష్టే య ఎవం విద్వాన్సామ గాయతి సామ గాయతి ॥ ౯ ॥
అథ అనేనైవ చాక్షుషేణైవ యే చ ఎతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాః తాంశ్చ ఆప్నోతి, మనుష్యకామాంశ్చ — చాక్షుషో భూత్వేత్యర్థః । తస్మాదు హ ఎవంవిత్ ఉద్గాతా బ్రూయాత్ యజమానమ్ — కమ్ ఇష్టం తే తవ కామమాగాయానీతి । ఎష హి యస్మాదుద్గాతా కామాగానస్య ఉద్గానేన కామం సమ్పాదయితుమీష్టే సమర్థః ఇత్యర్థః । కోఽసౌ ? య ఎవం విద్వాన్ సామ గాయతి । ద్విరుక్తిరుపాసనసమాప్త్యర్థా ॥
త్రయో హోద్గీథే కుశలా బభూవుః శిలకః శాలావత్యశ్చైకితాయనో దాల్భ్యః ప్రవాహణో జైవలిరితి తే హోచురుద్గీథే వై కుశలాః స్మో హన్తోద్గీథే కథాం వదామ ఇతి ॥ ౧ ॥
అనేకధోపాస్యత్వాత్ అక్షరస్య ప్రకారాన్తరేణ పరోవరీయస్త్వగుణఫలముపాసనాన్తరమానినాయ । ఇతిహాసస్తు సుఖావబోధనార్థః । త్రయః త్రిసఙ్ఖ్యాకాః, హ ఇత్యైతిహ్యార్థః, ఉద్గీథే ఉద్గీథజ్ఞానం ప్రతి, కుశలాః నిపుణా బభూవుః ; కస్మింశ్చిద్దేశేకాలే చ నిమిత్తే వా సమేతానామిత్యభిప్రాయః । న హి సర్వస్మిఞ్జగతి త్రయాణామేవ కౌశలముద్గీథాదివిజ్ఞానే । శ్రూయన్తే హి ఉషస్తిజానశ్రుతికైకేయప్రభృతయః సర్వజ్ఞకల్పాః । కే తే త్రయ ఇతి, ఆహ — శిలకః నామతః, శలావతోఽపత్యం శాలావత్యః ; చికితాయనస్యాపత్యం చైకితాయనః, దల్భగోత్రో దాల్భ్యః, ద్వ్యాముష్యాయణో వా ; ప్రవాహణో నామతః, జీవలస్యాపత్యం జైవలిః ఇత్యేతే త్రయః — తే హోచుః అన్యోన్యమ్ — ఉద్గీథే వై కుశలాః నిపుణా ఇతి ప్రసిద్ధాః స్మః । అతో హన్త యద్యనుమతిర్భవతామ్ ఉద్గీథే ఉద్గీథజ్ఞాననిమిత్తాం కథాం విచారణాం పక్షప్రతిపక్షోపన్యాసేన వదామః వాదం కుర్మ ఇత్యర్థః । తథా చ తద్విద్యసంవాదే విపరీతగ్రహణనాశోఽపూర్వవిజ్ఞానోపజనః సంశయనివృత్తిశ్చేతి । అతః తద్విద్యసంయోగః కర్తవ్య ఇతి చ ఇతిహాసప్రయోజనమ్ । దృశ్యతే హి శిలకాదీనామ్ ॥
తథేతి హ సముపవివిశుః స హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ భగవన్తావగ్రే వదతాం బ్రాహ్మణయోర్వదతోర్వాచꣳ శ్రోష్యామీతి ॥ ౨ ॥
తథేత్యుక్త్వా తే సముపవివిశుః హ ఉపవిష్టవన్తః కిల । తత్ర రాజ్ఞః ప్రాగల్భ్యోపపత్తేః స హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ ఇతరౌ — భగవన్తౌ పూజావన్తౌ అగ్రే పూర్వం వదతామ్ ; బ్రాహ్మణయోరితి లిఙ్గాద్రాజా అసౌ ; యువయోర్బ్రాహ్మణయోః వదతోః వాచం శ్రోష్యామి ; అర్థరహితామిత్యపరే, వాచమితి విశేషణాత్ ॥
స హ శిలకః శాలావత్యశ్చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచ హన్త త్వా పృచ్ఛానీతి పృచ్ఛేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
ఉక్తయోః స హ శిలకః శాలావత్యః చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచ — హన్త యద్యనుమంస్యసే త్వా త్వాం పృచ్ఛాని ఇత్యుక్తః ఇతరః పృచ్ఛేతి హోవాచ ॥
కా సామ్నో గతిరితి స్వర ఇతి హోవాచ స్వరస్య కా గతిరితి ప్రాణ ఇతి హోవాచ ప్రాణస్య కా గతిరిత్యన్నమితి హోవాచాన్నస్య కా గతిరిత్యాప ఇతి హోవాచ ॥ ౪ ॥
లబ్ధానుమతిరాహ — కా సామ్నః — ప్రకృతత్వాదుద్గీథస్య ; ఉద్గీథో హి అత్ర ఉపాస్యత్వేన ప్రకృతః ; ‘పరోవరీయాంసముద గీథమ్’ ఇతి చ వక్ష్యతి — గతిః ఆశ్రయః, పరాయణమిత్యేతత్ । ఎవం పృష్టో దాల్భ్య ఉవాచ — స్వర ఇతి, స్వరాత్మకత్వాత్సామ్నః । యో యదాత్మకః స తద్గతిస్తదాశ్రయశ్చ భవతీతి యుక్తమ్ , మృదాశ్రయ ఇవ ఘటాదిః । స్వరస్య కా గతిరితి, ప్రాణ ఇతి హోవాచ ; ప్రాణనిష్పాద్యో హి స్వరః, తస్మాత్స్వరస్య ప్రాణో గతిః । ప్రాణస్య కా గతిరితి, అన్నమితి హోవాచ ; అన్నావష్టమ్భో హి ప్రాణః, ‘శుష్యతి వై ప్రాణ ఋతేఽన్నాత్’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౧) ఇతి శ్రుతేః, ‘అన్నం దామ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి చ । అన్నస్య కా గతిరితి, ఆప ఇతి హోవాచ, అప్సమ్భవత్వాదన్నస్య ॥
అపాం కా గతిరిత్యసౌ లోక ఇతి హోవాచాముష్య లోకస్య కా గతిరితి న స్వర్గం లోకమతి నయేదితి హోవాచ స్వర్గం వయం లోకం సామాభిసంస్థాపయామః స్వర్గసꣳ స్తావꣳ హి సామేతి ॥ ౫ ॥
అపాం కా గతిరితి, అసౌ లోక ఇతి హోవాచ ; అముష్మాద్ధి లోకాద్వృష్టిః సమ్భవతి । అముష్య లోకస్య కా గతిరితి పృష్టః దాల్భ్య ఉవాచ — స్వర్గమముం లోకమతీత్య ఆశ్రయాన్తరం సామ న నయేత్కశ్చిత్ ఇతి హోవాచ ఆహ । అతో వయమపి స్వర్గం లోకం సామ అభిసంస్థాపయామః ; స్వర్గలోకప్రతిష్ఠం సామ జానీమ ఇత్యర్థః । స్వర్గసంస్తావం స్వర్గత్వేన సంస్తవనం సంస్తావో యస్య తత్సామ స్వర్గసంస్తావమ్ , హి యస్మాత్ స్వర్గో వై లోకః సామ వేద ఇతి శ్రుతిః ॥
తꣳ హ శిలకః శాలావత్యశ్చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచాప్రతిష్ఠితం వై కిల తే దాల్భ్య సామ యస్త్వేతర్హి బ్రూయాన్మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మూర్ధా తే విపతేదితి ॥ ౬ ॥
తమ్ ఇతరః శికలః శాలావత్యః చైకితాయనం దాల్భ్యమువాచ — అప్రతిష్ఠితమ్ అసంస్థితమ్ , పరోవరీయస్త్వేనాసమాప్తగతి సామేత్యర్థః ; వై ఇత్యాగమం స్మారయతి కిలేతి చ, దాల్భ్య తే తవ సామ । యస్తు అసహిష్ణుః సామవిత్ ఎతర్హి ఎతస్మిన్కాలే బ్రూయాత్ కశ్చిద్విపరీతవిజ్ఞానమ్ — అప్రతిష్ఠితం సామ ప్రతిష్ఠితమితి — ఎవంవాదాపరాధినో మూర్ధా శిరః తే విపతిష్యతి విస్పష్టం పతిష్యతీతి । ఎవముక్తస్యాపరాధినః తథైవ తద్విపతేత్ న సంశయః ; న త్వహం బ్రవీమీత్యభిప్రాయః । నను మూర్ధపాతార్హం చేదపరాధం కృతవాన్ , అతః పరేణానుక్తస్యాపి పతేన్మూర్ధా, న చేదపరాధీ ఉక్తస్యాపి నైవ పతతి ; అన్యథా అకృతాభ్యాగమః కృతనాశశ్చ స్యాతామ్ । నైష దోషః, కృతస్య కర్మణః శుభాశుభస్య ఫలప్రాప్తేర్దేశకాలనిమిత్తాపేక్షత్వాత్ । తత్రైవం సతి మూర్ధపాతనిమిత్తస్యాప్యజ్ఞానస్య పరాభివ్యాహారనిమిత్తాపేక్షత్వమితి ॥
హన్తాహమేతద్భగవత్తో వేదానీతి విద్ధీతి హోవాచాముష్య లోకస్య కా గతిరిత్యయం లోక ఇతి హోవాచాస్య లోకస్య కా గతిరితి న ప్రతిష్ఠాం లోకమతి నయేదితి హోవాచ ప్రతిష్ఠాం వయం లోకꣳ సామాభిసꣳ స్థాపయామః ప్రతిష్ఠాసꣳ స్తావꣳ హి సామేతి ॥ ౭ ॥
ఎవముక్తో దాల్భ్య ఆహ — హన్తాహమేతద్భగవత్తః భగవతః వేదాని యత్ప్రతిష్ఠం సామ ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ శాలావత్యః — విద్ధీతి హోవాచ । అముష్య లోకస్య కా గతిరితి పృష్టః దాల్భ్యేన శాలావత్యః అయం లోక ఇతి హోవాచ ; అయం హి లోకో యాగదానహోమాదిభిరముం లోకం పుష్యతీతి ; ‘అతః ప్రదానం దేవా ఉపజీవన్తి’ ( ? ) ఇతి హి శ్రుతయః ; ప్రత్యక్షం హి సర్వభూతానాం ధరణీ ప్రతిష్ఠేతి ; అతః సామ్నోఽప్యయం లోకః ప్రతిష్ఠైవేతి యుక్తమ్ । అస్య లోకస్య కా గతిరిత్యుక్తః ఆహ శాలావత్యః — న ప్రతిష్ఠామ్ ఇమం లోకమతీత్య నయేత్ సామ కశ్చిత్ । అతో వయం ప్రతిష్ఠాం లోకం సామ అభిసంస్థాపయామః ; యస్మాత్ప్రతిష్ఠాసంస్తావం హి, ప్రతిష్ఠాత్వేన సంస్తుతం సామేత్యర్థః ; ‘ఇయం వై రథన్తరమ్’ (తాం. బ్రా. ౧౮ । ౬ । ౧౧) ఇతి చ శ్రుతిః ॥
తꣳ హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచాన్తవద్వై కిల తే శాలావత్య సామ యస్త్వేతర్హి బ్రూయాన్మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మూర్ధా తే విపతేదితి హన్తాహమేతద్భగవత్తో వేదానీతి విద్ధీతి హోవాచ ॥ ౮ ॥
తమేవముక్తవన్తం హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ అన్తవద్వై కిల తే శాలావత్య సామేత్యాది పూర్వవత్ । తతః శాలావత్య ఆహ — హన్తాహమేతద్భగవత్తో వేదానీతి ; విద్ధీతి హోవాచ ఇతరః ॥
అస్య లోకస్య కా గతిరిత్యాకాశ ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్త ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్త్యాకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయానాకాశః పరాయణమ్ ॥ ౧ ॥
అనుజ్ఞాతః ఆహ — అస్య లోకస్య కా గతిరితి, ఆకాశ ఇతి హోవాచ ప్రవాహణః ; ఆకాశ ఇతి చ పర ఆత్మా, ‘ఆకాశో వై నామ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి శ్రుతేః ; తస్య హి కర్మ సర్వభూతోత్పాదకత్వమ్ ; తస్మిన్నేవ హి భూతప్రలయః — ‘తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ‘తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇతి హి వక్ష్యతి ; సర్వాణి హ వై ఇమాని భూతాని స్థావరజఙ్గమాని ఆకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే తేజోబన్నాదిక్రమేణ, సామర్థ్యాత్ , ఆకాశం ప్రతి అస్తం యన్తి ప్రలయకాలే తేనైవ విపరీతక్రమేణ ; హి యస్మాదాకాశ ఎవైభ్యః సర్వేభ్యో భూతేభ్యః జ్యాయాన్ మహత్తరః, అతః స సర్వేషాం భూతానాం పరమయనం పరాయణం ప్రతిష్ఠా త్రిష్వపి కాలేష్విత్యర్థః ॥
స ఎష పరోవరీయానుద్గీథః స ఎషోఽనన్తః పరోవరీయో హాస్య భవతి పరోవరీయసో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతదేవం విద్వాన్పరోవరీయాꣳసముద్గీథముపాస్తే ॥ ౨ ॥
యస్మాత్ పరం పరం వరీయః వరీయసోఽప్యేష వరః పరశ్చ వరీయాంశ్చ పరోవరీయాన్ ఉద్గీథః పరమాత్మా సమ్పన్న ఇత్యర్థః, అత ఎవ స ఎషః అనన్తః అవిద్యమానాన్తః । తమేతం పరోవరీయాంసం పరమాత్మభూతమనన్తమ్ ఎవం విద్వాన్ పరోవరీయాంసముద్గీథముపాస్తే । తస్యైతత్ఫలమాహ — పరోవరీయః పరం పరం వరీయో విశిష్టతరం జీవనం హ అస్య విదుషో భవతి దృష్టం ఫలమ్ , అదృష్టం చ పరోవరీయసః ఉత్తరోత్తరవిశిష్టతరానేవ బ్రహ్మాకాశాన్తాన్ లోకాన్ జయతి — య ఎతదేవం విద్వానుద్గీథముపాస్తే ॥
తꣳ హైతమతిధన్వా శౌనక ఉదరశాణ్డిల్యాయోక్త్వోవాచ యావత్త ఎనం ప్రజాయాముద్గీథం వేదిష్యన్తే పరోవరీయో హైభ్యస్తావదస్మింల్లోకే జీవనం భవిష్యతి ॥ ౩ ॥
కిం చ తమేతముద్గీథం విద్వాన్ అతిధన్వా నామతః, శునకస్యాపత్యం శౌనకః, ఉదరశాణ్డిల్యాయ శిష్యాయ ఎతమ్ ఉద్గీథదర్శనమ్ ఉక్త్వా ఉవాచ — యావత్ తే తవ ప్రజాయామ్ , ప్రజాసన్తతావిత్యర్థః, ఎనమ్ ఉద్గీథం త్వత్సన్తతిజా వేదిష్యన్తే జ్ఞాస్యన్తి, తావన్తం కాలం పరోవరీయో హైభ్యః ప్రసిద్ధేభ్యో లౌకికజీవనేభ్యః ఉత్తరోత్తరవిశిష్టతరం జీవనం తేభ్యో భవిష్యతి ॥
తథాముష్మింల్లోకే లోక ఇతి స య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే పరోవరీయ ఎవ హాస్యాస్మింల్లోకే జీవనం భవతి తథాముష్మింల్లోకే లోక ఇతి లోకే లోక ఇతి ॥ ౪ ॥
తథా అదృష్టేఽపి పరలోకే అముష్మిన్ పరోవరీయాంల్లోకో భవిష్యతీత్యుక్తవాన్ శాణ్డిల్యాయ అతిధన్వా శౌనకః । స్యాదేతత్ఫలం పూర్వేషాం మహాభాగ్యానామ్ , నైదంయుగీనానామ్ — ఇత్యాశఙ్కానివృత్తయే ఆహ — స యః కశ్చిత్ ఎతమేవం విద్వాన్ ఉద్గీథమ్ ఎతర్హి ఉపాస్తే, తస్యాప్యేవమేవ పరోవరీయ ఎవ హ అస్య అస్మింల్లోకే జీవనం భవతి తథా అముష్మింల్లోకే లోక ఇతి ॥
మటచీహతేషు కురుష్వాచిక్యా సహ జాయయోషస్తిర్హ చాక్రాయణ ఇభ్యగ్రామే ప్రద్రాణక ఉవాస ॥ ౧ ॥
ఉద్గీథోపాసనప్రసఙ్గేన ప్రస్తావప్రతిహారవిషయమప్యుపాసనం వక్తవ్యమితీదమారభ్యతే ; ఆఖ్యాయికా తు సుఖావబోధార్థా । మటచీహతేషు మటచ్యః అశనయః తాభిర్హతేషు నాశితేషు కురుషు కురుసస్యేష్విత్యర్థః । తతో దుర్భిక్షే జాతే ఆటిక్యా అనుపజాతపయోధరాదిస్త్రీవ్యఞ్జనయా సహ జాయయా ఉషస్తిర్హ నామతః, చక్రస్యాపత్యం చాక్రాయణః ; ఇభో హస్తీ తమర్హతీతి ఇభ్యః ఈశ్వరః, హస్త్యారోహో వా, తస్య గ్రామః ఇభ్యగ్రామః తస్మిన్ ; ప్రద్రాణకః అన్నాలాభాత్ , ‘ద్రా కుత్సాయాం గతౌ’, కుత్సితాం గతిం గతః, అన్త్యావస్థాం ప్రాప్త ఇత్యర్థః ; ఉవాస ఉషితవాన్ కస్యచిద్గృహమాశ్రిత్య ॥
స హేభ్యం కుల్మాషాన్ఖాదన్తం బిభిక్షే తꣳ హోవాచ । నేతోఽన్యే విద్యన్తే యచ్చ యే మ ఇమ ఉపనిహితా ఇతి ॥ ౨ ॥
సః అన్నార్థమటన్ ఇభ్యం కుల్మాషాన్ కుత్సితాన్మాషాన్ ఖాదన్తం భక్షయన్తం యదృచ్ఛయోపలభ్య బిభిక్షే యాచితవాన్ । తమ్ ఉషస్తిం హ ఉవాచ ఇభ్యః — న ఇతః, అస్మాన్మయా భక్ష్యమాణాదుచ్ఛిష్టరాశేః కుల్మాషా అన్యే న విద్యన్తే ; యచ్చ యే రాశౌ మే మమ ఉపనిహితాః ప్రక్షిప్తాః ఇమే భాజనే, కిం కరోమి ; ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ ఉషస్తిః —
ఎతేషాం మే దేహీతి హోవాచ తానస్మై ప్రదదౌ హన్తానుపానమిత్యుచ్ఛిష్టం వై మే పీతꣳ స్యాదితి హోవాచ ॥ ౩ ॥
ఎతేషామ్ ఎతానిత్యర్థః, మే మహ్యం దేహీతి హ ఉవాచ ; తాన్ స ఇభ్యః అస్మై ఉషస్తయే ప్రదదౌ ప్రదత్తవాన్ । పానాయ సమీపస్థముదకం చ గృహీత్వా ఉవాచ — హన్త గృహాణానుపానమ్ ; ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ — ఉచ్ఛిష్టం వై మే మమ ఇదముదకం పీతం స్యాత్ , యది పాస్యామి ; ఇత్యుక్తవన్తం ప్రత్యువాచ ఇతరః —
న స్విదేతేఽప్యుచ్ఛిష్టా ఇతి న వా అజీవిష్యమిమానఖాదన్నితి హోవాచ కామో మ ఉదపానమితి ॥ ౪ ॥
కిం న స్విదేతే కుల్మాషా అప్యుచ్ఛిష్టాః, ఇత్యుక్తః ఆహ ఉషస్తిః — న వై అజీవిష్యం నైవ జీవిష్యామి ఇమాన్ కుల్మాషాన్ అఖాదన్ అభక్షయన్ ఇతి హోవాచ । కామః ఇచ్ఛాతః మే మమ ఉదకపానం లభ్యత ఇత్యర్థః । అతశ్చైతామవస్థాం ప్రాప్తస్య విద్యాధర్మయశోవతః స్వాత్మపరోపకారసమర్థస్యైతదపి కర్మ కుర్వతో న అఘస్పర్శ ఇత్యభిప్రాయః । తస్యాపి జీవితం ప్రతి ఉపాయాన్తరేఽజుగుప్సితే సతి జుగుప్సితమేతత్కర్మ దోషాయ ; జ్ఞానావలేపేన కుర్వతో నరకపాతః స్యాదేవేత్యభిప్రాయః, ప్రద్రాణకశబ్దశ్రవణాత్ ॥
స హ ఖాదిత్వాతిశేషాఞ్జాయాయా ఆజహార సాగ్ర ఎవ సుభిక్షా బభూవ తాన్ప్రతిగృహ్య నిదధౌ ॥ ౫ ॥
తాంశ్చ స ఖాదిత్వా అతిశేషాన్ అతిశిష్టాన్ జాయాయై కారుణ్యాదాజహార ; సా ఆటికీ అగ్రే ఎవ కుల్మాషప్రాప్తేః సుభిక్షా శోభనభిక్షా, లబ్ధాన్నేత్యేతత్ , బభూవ సంవృత్తా ; తథాపి స్త్రీస్వాభావ్యాదనవజ్ఞాయ తాన్కుల్మాషాన్ పత్యుర్హస్తాత్ప్రతిగృహ్య నిదధౌ నిక్షిప్తవతీ ॥
స హ ప్రాతః సఞ్జిహాన ఉవాచ యద్బతాన్నస్య లభేమహి లభేమహి ధనమాత్రాꣳ రాజాసౌ యక్ష్యతే స మా సర్వైరార్త్విజ్యైర్వృణీతేతి ॥ ౬ ॥
స తస్యాః కర్మ జానన్ ప్రాతః ఉషఃకాలే సఞ్జిహానః శయనం నిద్రాం వా పరిత్యజన్ ఉవాచ పత్న్యాః శృణ్వన్త్యాః — యత్ యది బతేతి ఖిద్యమానః అన్నస్య స్తోకం లభేమహి, తద్భుక్త్వాన్నం సమర్థో గత్వా లభేమహి ధనమాత్రాం ధనస్యాల్పమ్ ; తతః అస్మాకం జీవనం భవిష్యతీతి । ధనలాభే చ కారణమాహ — రాజాసౌ నాతిదూరే స్థానే యక్ష్యతే ; యజమానత్వాత్తస్య ఆత్మనేపదమ్ ; స చ రాజా మా మాం పాత్రముపలభ్య సర్వైరార్త్విజ్యైః ఋత్విక్కర్మభిః ఋత్విక్కర్మప్రయోజనాయేత్యర్థః వృణీతేతి ॥
తం జాయోవాచ హన్త పత ఇమ ఎవ కుల్మాషా ఇతి తాన్ఖాదిత్వాముం యజ్ఞం వితతమేయాయ ॥ ౭ ॥
ఎవముక్తవన్తం జాయోవాచ — హన్త గృహాణ హే పతే ఇమే ఎవ యే మద్ధస్తే వినిక్షిప్తాస్త్వయా కుల్మాషా ఇతి । తాన్ఖాదిత్వా అముం యజ్ఞం రాజ్ఞో వితతం విస్తారితమృత్విగ్భిః ఎయాయ ॥
తత్రోద్గాతౄనాస్తావే స్తోష్యమాణానుపోపవివేశ స హ ప్రస్తోతారమువాచ ॥ ౮ ॥
తత్ర చ గత్వా, ఉద్గాతౄన్ ఉద్గాతృపురుషానాగత్య, ఆ స్తువన్త్యస్మిన్నితి ఆస్తావః తస్మిన్నాస్తావే స్తోష్యమాణాన్ ఉపోపవివేశ సమీపే ఉపవిష్టస్తేషామిత్యర్థః । ఉపవిశ్య చ స హ ప్రస్తోతారమువాచ ॥
ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి ॥ ౯ ॥
హే ప్రస్తోతః ఇత్యామన్త్ర్య అభిముఖీకరణాయ, యా దేవతా ప్రస్తావం ప్రస్తావభక్తిమ్ అనుగతా అన్వాయత్తా, తాం చేత్ దేవతాం ప్రస్తావభక్తేః అవిద్వాన్సన్ ప్రస్తోష్యసి, విదుషో మమ సమీపే — తత్పరోక్షేఽపి చేత్ విపతేత్తస్య మూర్ధా, కర్మమాత్రవిదామనధికార ఎవ కర్మణి స్యాత్ ; తచ్చానిష్టమ్ , అవిదుషామపి కర్మదర్శనాత్ , దక్షిణమార్గశ్రుతేశ్చ ; అనధికారే చ అవిదుషాముత్తర ఎవైకో మార్గః శ్రూయేత ; న చ స్మార్తకర్మనిమిత్త ఎవ దక్షిణః పన్థాః, ‘యజ్ఞేన దానేన’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౬) ఇత్యాదిశ్రుతేః ; ‘తథోక్తస్య మయా’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౫), (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౭), (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౯) ఇతి చ విశేషణాద్విద్వత్సమక్షమేవ కర్మణ్యనధికారః, న సర్వత్రాగ్నిహోత్రస్మార్తకర్మాధ్యయనాదిషు చ ; అనుజ్ఞాయాస్తత్ర తత్ర దర్శనాత్ , కర్మమాత్రవిదామప్యధికారః సిద్ధః కర్మణీతి — మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి ॥
ఎవమేవోద్గాతారమువాచోద్గాతర్యా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వానుద్గాస్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి ॥ ౧౦ ॥
ఎవమేవ ప్రతిహర్తారమువాచ ప్రతిహర్తర్యా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రతిహరిష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి తే హ సమారతాస్తూష్ణీమాసాఞ్చక్రిరే ॥ ౧౧ ॥
ఎవమేవోద్గాతారం ప్రతిహర్తారమువాచేత్యాది సమానమన్యత్ । తే ప్రస్తోత్రాదయః కర్మభ్యః సమారతాః ఉపరతాః సన్తః మూర్ధపాతభయాత్ తూష్ణీమాసాఞ్చక్రిరే అన్యచ్చాకుర్వన్తః, అర్థిత్వాత్ ॥
అథ హైనం యజమాన ఉవాచ భగవన్తం వా అహం వివిదిషాణీత్యుషస్తిరస్మి చాక్రాయణ ఇతి హోవాచ ॥ ౧ ॥
అథ అనన్తరం హ ఎనమ్ ఉషస్తిం యజమానః రాజా ఉవాచ భగవన్తం పూజావన్తమ్ వై అహం వివిదిషాణి వేదితుమిచ్ఛామి ; ఇత్యుక్తః ఉషస్తిః అస్మి చాక్రాయణః తవాపి శ్రోత్రపథమాగతో యది — ఇతి హ ఉవాచ ఉక్తవాన్ ॥
స హోవాచ భగవన్తం వా అహమేభిః సర్వైరార్త్విజ్యైః పర్యైషిషం భగవతో వా అహమవిత్త్యాన్యానవృషి ॥ ౨ ॥
స హ యజమానః ఉవాచ — సత్యమేవమహం భగవన్తం బహుగుణమశ్రౌషమ్ , సర్వైశ్చ ఋత్విక్కర్మభిః ఆర్త్విజ్యైః పర్యైషిషం పర్యేషణం కృతవానస్మి ; అన్విష్య భగవతో వా అహమ్ అవిత్త్యా అలాభేన అన్యానిమాన్ అవృషి వృతవానస్మి ॥
భగవాꣳస్త్వేవ మే సర్వైరార్త్విజ్యైరితి తథేత్యథ తర్హ్యేత ఎవ సమతిసృష్టాః స్తువతాం యావత్త్వేభ్యో ధనం దద్యాస్తావన్మమ దద్యా ఇతి తథేతి హ యజమాన ఉవాచ ॥ ౩ ॥
అద్యాపి భగవాంస్త్వేవ మే మమ సర్వైరార్త్విజ్యైః ఋత్విక్కర్మార్థమ్ అస్తు, ఇత్యుక్తః తథేత్యాహ ఉషస్తిః ; కిం తు అథైవం తర్హి ఎతే ఎవ త్వయా పూర్వం వృతాః మయా సమతిసృష్టాః మయా సంయక్ప్రసన్నేనానుజ్ఞాతాః సన్తః స్తువతామ్ ; త్వయా త్వేతత్కార్యమ్ — యావత్త్వేభ్యః ప్రస్తోత్రాదిభ్యః సర్వేభ్యో ధనం దద్యాః ప్రయచ్ఛసి, తావన్మమ దద్యాః ; ఇత్యుక్తః తథేతి హ యజమానః ఉవాచ ॥
అథ హైనం ప్రస్తోతోపససాద ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మా భగవానవోచత్కతమా సా దేవతేతి ॥ ౪ ॥
అథ హ ఎనమ్ ఔషస్త్యం వచః శ్రుత్వా ప్రస్తోతా ఉపససాద ఉషస్తిం వినయేనోపజగామ । ప్రస్తోతర్యా దేవతేత్యాది మా మాం భగవానవోచత్పూర్వమ్ — కతమా సా దేవతా యా ప్రస్తావభక్తిమన్వాయత్తేతి ॥
ప్రాణ ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తిప్రాణమభ్యుజ్జిహతే సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రాస్తోష్యో మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్తథోక్తస్య మయేతి ॥ ౫ ॥
పృష్టః ప్రాణ ఇతి హ ఉవాచ ; యుక్తం ప్రస్తావస్య ప్రాణో దేవతేతి । కథమ్ ? సర్వాణి స్థావరజఙ్గమాని భూతాని ప్రాణమేవ అభిసంవిశన్తి ప్రలయకాలే, ప్రాణమభిలక్షయిత్వా ప్రాణాత్మనైవోజ్జిహతే ప్రాణాదేవోద్గచ్ఛన్తీత్యర్థః ఉత్పత్తికాలే ; అతః సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా ; తాం చేతవిద్వాన్ త్వం ప్రాస్తోష్యః ప్రస్తవనం ప్రస్తావభక్తిం కృతవానసి యది, మూర్ధా శిరః తే వ్యపతిష్యత్ విపతితమభవిష్యత్ యథోక్తస్య మయా తత్కాలే మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి । అతస్త్వా సాధు కృతమ్ ; మయా నిషిద్ధః కర్మణో యదుపరమామకార్షిరిత్యభిప్రాయః ॥
అథ హైనముద్గాతోపససాదోద్గాతర్యా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వానుద్గాస్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మా భగవానవోచత్కతమా సా దేవతేతి ॥ ౬ ॥
తథోద్గాతా పప్రచ్ఛ కతమా సా ఉద్గీథభక్తిమనుగతా అన్వాయత్తా దేవతేతి ॥
ఆదిత్య ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాదిత్యముచ్చైః సన్తం గాయన్తి సైషా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తా తాం చేతవిద్వానుదగాస్యో మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్తథోక్తస్య మయేతి ॥ ౭ ॥
పృష్టః ఆదిత్య ఇతి హోవాచ । సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ఆదిత్యమ్ ఉచ్చైః ఊర్ధ్వం సన్తం గాయన్తి శబ్దయన్తి, స్తువన్తీత్యభిప్రాయః, ఉచ్ఛబ్దసామాన్యాత్ , ప్రశబ్దసామాన్యాదివ ప్రాణః । అతః సైషా దేవతేత్యాది పూర్వవత్ ॥
అథ హైనం ప్రతిహర్తోపససాద ప్రతిహర్తర్యా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రతిహరిష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మా భగవానవోచత్కతమా సా దేవతేతి ॥ ౮ ॥
ఎవమేవాథ హ ఎనం ప్రతిహర్తా ఉపససాద కతమా సా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తేతి ॥
అన్నమితి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యన్నమేవ ప్రతిహరమాణాని జీవన్తి సైషా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రత్యహరిష్యో మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్తథోక్తస్య మయేతి తథోక్తస్య మయేతి ॥ ౯ ॥
పృష్టః అన్నమితి హోవాచ । సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యన్నమేవ ఆత్మానం ప్రతి సర్వతః ప్రతిహరమాణాని జీవన్తి । సైషా దేవతా ప్రతిశబ్దసామాన్యాత్ప్రతిహారభక్తిమనుగతా । సమానమన్యత్తథోక్తస్య మయేతి । ప్రస్తావోద్గీథప్రతిహారభక్తీః ప్రాణాదిత్యాన్నదృష్ట్యోపాసీతేతి సముదాయార్థః । ప్రాణాద్యాపత్తిః కర్మసమృద్ధిర్వా ఫలమితి ॥
అథాతః శౌవ ఉద్గీథస్తద్ధ బకో దాల్భ్యో గ్లావో వా మైత్రేయః స్వాధ్యాయముద్వవ్రాజ ॥ ౧ ॥
అతీతే ఖణ్డేఽన్నాప్రాప్తినిమిత్తా కష్టావస్థోక్తా ఉచ్ఛిష్టోచ్ఛిష్టపర్యుషితభక్షణలక్షణా ; సా మా భూదిత్యన్నలాభాయ అథ అనన్తరం శౌవః శ్వభిర్దృష్టః ఉద్గీథః ఉద్గానం సామ అతః ప్రస్తూయతే । తత్ తత్ర హ కిల బకో నామతః, దల్భస్యాపత్యం దాల్భ్యః ; గ్లావో వా నామతః, మిత్రాయాశ్చాపత్యం మైత్రేయః ; వాశబ్దశ్చార్థే ; ద్వ్యాముష్యాయణో హ్యసౌ ; వస్తువిషయే క్రియాస్వివ వికల్పానుపపత్తేః ; ద్వినామా ద్విగోత్ర ఇత్యాది హి స్మృతిః ; దృశ్యతే చ ఉభయతః పిణ్డభాక్త్వమ్ ; ఉద్గీథే బద్ధచిత్తత్వాత్ ఋషావనాదరాద్వా । వా - శబ్దః స్వాధ్యాయార్థః । స్వాధ్యాయం కర్తుం గ్రామాద్బహిః ఉద్వవ్రాజ ఉద్గతవాన్వివిక్తదేశస్థోదకాభ్యాశమ్ । ‘ఉద వవ్రాజ’ ‘ప్రతిపాలయాఞ్చకార’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౨ । ౩) ఇతి చ ఎకవచనాల్లిఙ్గాత్ ఎకోఽసౌ ఋషిః । శ్వోద్గీథకాలప్రతిపాలనాత్ ఋషేః స్వాధ్యాయకరణమన్నకామనయేతి లక్ష్యత ఇత్యభిప్రాయతః ॥
తస్మై శ్వా శ్వేతః ప్రాదుర్బభూవ తమన్యే శ్వాన ఉపసమేత్యోచురన్నం నో భగవానాగాయత్వశనాయామవా ఇతి ॥ ౨ ॥
స్వాధ్యాయేన తోషితా దేవతా ఋషిర్వా శ్వరూపం గృహీత్వా శ్వా శ్వేతః సన్ తస్మై ఋషయే తదనుగ్రహార్థం ప్రాదుర్బభూవ ప్రాదుశ్చకార । తమన్యే శుక్లం శ్వానం క్షుల్లకాః శ్వానః ఉపసమేత్య ఊచుః ఉక్తవన్తః — అన్నం నః అస్మభ్యం భగవాన్ ఆగాయతు ఆగానేన నిష్పాదయత్విత్యర్థః । ముఖ్యప్రాణవాగాదయో వా ప్రాణమన్వన్నభుజః స్వాధ్యాయపరితోషితాః సన్తః అనుగృహ్ణీయురేనం శ్వరూపమాదాయేతి యుక్తమేవం ప్రతిపత్తుమ్ । అశనాయామ వై బుభుక్షితాః స్మో వై ఇతి ॥
తాన్హోవాచేహైవ మా ప్రాతరుపసమీయాతేతి తద్ధ బకో దాల్భ్యో గ్లావో వా మైత్రేయః ప్రతిపాలయాఞ్చకార ॥ ౩ ॥
ఎవముక్తే శ్వా శ్వేత ఉవాచ తాన్ క్షుల్లకాన్ శునః, ఇహైవ అస్మిన్నేవ దేశే మా మాం ప్రాతః ప్రాతఃకాలే ఉపసమీయాతేతి । దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ , సమీయాతేతి ప్రమాదపాఠో వా । ప్రాతఃకాలకరణం తత్కాల ఎవ కర్తవ్యార్థమ్ , అన్నదస్య వా సవితురపరాహ్ణేఽనాభిముఖ్యాత్ । తత్ తత్రైవ హ బకో దాల్భ్యో గ్లావో వా మైత్రేయ ఋషిః ప్రతిపాలయాఞ్చకార ప్రతీక్షణం కృతవానిత్యర్థః ॥
తే హ యథైవేదం బహిష్పవమానేన స్తోష్యమాణాః సꣳరబ్ధాః సర్పన్తీత్యేవమాససృపుస్తే హ సముపవిశ్య హిం చక్రుః ॥ ౪ ॥
తే శ్వానః తత్రైవ ఆగత్య ఋషేః సమక్షం యథైవేహ కర్మణి బహిష్పవమానేన స్తోత్రేణ స్తోష్యమాణాః ఉద్గాతృపురుషాః సంరబ్ధాః సంలగ్నాః అన్యోన్యమేవ సర్పన్తి, ఎవం ముఖేనాన్యోన్యస్య పుచ్ఛం గృహీత్వా ఆససృపుః ఆసృప్తవన్తః, పరిభ్రమణం కృతవన్త ఇత్యర్థః ; త ఎవం సంసృప్య సముపవిశ్య ఉపవిష్టాః సన్తః హిం చక్రుః హిఙ్కారం కృతవన్తః ॥
ఓ౩మదా౩మోం౩ పిబా౩మోం౩ దేవో వరుణః ప్రజాపతిః సవితా౨న్నమహా౨హరదన్నపతే౩ । న్నమిహా౨హరా౨హరో౩మితి ॥ ౫ ॥
ఓమదామోం పిబామోం దేవః, ద్యోతనాత్ ; వరుణః వర్షణాజ్జగతః ; ప్రజాపతిః, పాలనాత్ప్రజానామ్ ; సవితా ప్రసవితృత్వాత్సర్వస్య ఆదిత్య ఉచ్యతే । ఎతైః పర్యాయైః స ఎవంభూతః ఆదిత్యః అన్నమ్ అస్మభ్యమ్ ఇహ ఆహరత్ ఆహరత్వితి । తే ఎవం హిం కృత్వా పునరప్యూచుః — స త్వం హే అన్నపతే ; స హి సర్వస్యాన్నస్య ప్రసవితృత్వాత్పతిః ; న హి తత్పాకేన వినా ప్రసూతమన్నమణుమాత్రమపి జాయతే ప్రాణినామ్ ; అతోఽన్నపతిః । హే అన్నపతే, అన్నమస్మభ్యమిహాహరాహరేతి ; అభ్యాసః ఆదరార్థః । ఓమితి ॥
భక్తివిషయోపాసనం సామావయవసమ్బద్ధమిత్యతః సామావయవాన్తరస్తోభాక్షరవిషయాణ్యుపాసనాన్తరాణి సంహతాన్యుపదిశ్యన్తేఽనన్తరమ్ , తేషాం సామావయవసమ్బద్ధత్వావిశేషాత్ —
అయం వావ లోకో హాఉకారో వాయుర్హాఇకారశ్చన్ద్రమా అథకారః । ఆత్మేహకారోఽగ్నిరీకారః ॥ ౧ ॥
అయం వావ అయమేవ లోకః హాఉకారః స్తోభో రథన్తరే సామ్ని ప్రసిద్ధః — ‘ఇయం వై రథన్తరమ్’ (తాం. బ్రా. ౧౮ । ౬ । ౧౧) ఇత్యస్మాత్సమ్బన్ధసామాన్యాత్ హాఉకారస్తోభోఽయం లోకః ఇత్యేవముపాసీత । వాయుర్హాఇకారః ; వామదేవ్యే సామని హాఇకారః ప్రసిద్ధః ; వాయ్వప్సమ్బన్ధశ్చ వామదేవ్యస్య సామ్నో యోనిః ఇత్యస్మాత్సామాన్యాత్ హాఇకారం వాయుదృష్ట్యోపాసీత । చన్ద్రమా అథకారః ; చన్ద్రదృష్ట్యా అథకారముపాసీత ; అన్నే హీదం స్థితమ్ ; అన్నాత్మా చన్ద్రః ; థకారాకారసామాన్యాచ్చ । ఆత్మా ఇహకారః ; ఇహేతి స్తోభః ; ప్రత్యక్షో హ్యాత్మా ఇహేతి వ్యపదిశ్యతే ; ఇహేతి చ స్తోభః, తత్సామాన్యాత్ అగ్నిరీకారః ; ఈనిధనాని చ ఆగ్నేయాని సర్వాణి సామానీత్యతస్తత్సామాన్యాత్ ॥
ఆదిత్య ఊకారో నిహవ ఎకారో విశ్వేదేవా ఔహోయికారః ప్రజాపతిర్హిఙ్కారః ప్రాణః స్వరోఽన్నం యా వాగ్విరాట్ ॥ ౨ ॥
ఆదిత్యః ఊకారః ; ఉచ్చైరూర్ధ్వం సన్తమాదిత్యం గాయన్తీతి ఊకారశ్చాయం స్తోభః ; ఆదిత్యదైవత్యే సామ్ని స్తోభ ఇతి ఆదిత్య ఊకారః । నిహవ ఇత్యాహ్వానమ్ ; ఎకారః స్తోభః ; ఎహీతి చ ఆహ్వయన్తీతి తత్సామాన్యాత్ । విశ్వేదేవా ఔహోయికారః, వైశ్వదేవ్యే సామ్ని స్తోభస్య దర్శనాత్ । ప్రజాపతిర్హిఙ్కారః, ఆనిరుక్త్యాత్ , హిఙ్కారస్య చ అవ్యక్తత్వాత్ । ప్రాణః స్వరః ; స్వర ఇతి స్తోభః ; ప్రాణస్య చ స్వరహేతుత్వసామాన్యాత్ । అన్నం యా యా ఇతి స్తోభః అన్నమ్ , అన్నేన హీదం యాతీత్యతస్తత్సామాన్యాత్ । వాగితి స్తోభో విరాట్ అన్నం దేవతావిశేషో వా, వైరాజే సామ్ని స్తోభదర్శనాత్ ॥
అనిరుక్తస్త్రయోదశః స్తోభః సఞ్చరో హుఙ్కారః ॥ ౩ ॥
అనిరుక్తః అవ్యక్తత్వాదిదం చేదం చేతి నిర్వక్తుం న శక్యత ఇత్యతః సఞ్చరః వికల్ప్యమానస్వరూప ఇత్యర్థః । కోఽసావితి, ఆహ — త్రయోదశః స్తోభః హుఙ్కారః । అవ్యక్తో హ్యయమ్ ; అతోఽనిరుక్తవిశేష ఎవోపాస్య ఇత్యభిప్రాయః ॥
స్తోభాక్షరోపాసనాఫలమాహ —
దుగ్ధేఽస్మై వాగ్దోహం యో వాచో దోహోఽన్నవానన్నాదో భవతి య ఎతామేవꣳసామ్నా ముపనిషదం వేదోపనిషదం వేదేతి ॥ ౪ ॥
దుగ్ధేఽస్మై వాగ్దోహమిత్యాద్యుక్తార్థమ్ । య ఎతామేవం యథోక్తలక్షణాం సామ్నాం సామావయవస్తోభాక్షరవిషయామ్ ఉపనిషదం దర్శనం వేద, తస్య ఎతద్యథోక్తం ఫలమిత్యర్థః । ద్విరభ్యాసః అధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థః । సామావయవవిషయోపాసనావిశేషపరిసమాప్త్యర్థః ఇతి శబ్ద ఇతి ॥
‘ఓమిత్యేతదక్షరమ్’ ఇత్యాదినా సామావయవవిషయముపాసనమనేకఫలముపదిష్టమ్ । అనన్తరం చ స్తోభాక్షరవిషయముపాసనముక్తమ్ — సర్వథాపి సామైకదేశసమ్బద్ధమేవ తదితి । అథేదానీం సమస్తే సామ్ని సమస్తసామవిషయాణ్యుపాసనాని వక్ష్యామీత్యారభతే శ్రుతిః । యుక్తం హి ఎకదేశోపాసనానన్తరమేకదేశివిషయముపాసనముచ్యత ఇతి ॥
సమస్తస్య ఖలు సామ్న ఉపాసనꣳ సాధు యత్ఖలు సాధు తత్సామేత్యాచక్షతే యదసాధు తదసామేతి ॥ ౧ ॥
సమస్తస్య సర్వావయవవిశిష్టస్య పాఞ్చభక్తికస్య సాప్తభక్తికస్య చ ఇత్యర్థః । ఖల్వితి వాక్యాలఙ్కారార్థః । సామ్న ఉపాసనం సాధు । సమస్తే సామ్ని సాధుదృష్టివిధిపరత్వాన్న పుర్వోపాసననిన్దార్థత్వం సాధుశబ్దస్య । నను పూర్వత్రావిద్యమానం సాధుత్వం సమస్తే సామ్న్యభిధీయతే । న, ‘సాధు సామేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧ । ౪) ఇత్యుపసంహారాత్ । సాధుశబ్దః శోభనవాచీ । కథమవగంయత ఇతి, ఆహ — యత్ఖలు లోకే సాధు శోభనమనవద్యం ప్రసిద్ధమ్ , తత్సామేత్యాచక్షతే కుశలాః । యదసాధు విపరీతమ్ , తదసామేతి ॥
తదుతాప్యాహుః సామ్నైనముపాగాదితి సాధునైనముపాగాదిత్యేవ తదాహురసామ్నైనముపాగాదిత్యసాధునైనముపాగాదిత్యేవ తదాహుః ॥ ౨ ॥
తత్ తత్రైవ సాధ్వసాధువివేకకరణే ఉతాప్యాహుః — సామ్నా ఎనం రాజానం సామన్తం చ ఉపాగాత్
ఉపగతవాన్ ; కోఽసౌ ? యతః అసాధుత్వప్రాప్త్యాశఙ్కా స ఇత్యభిప్రాయః ; శోభనాభిప్రాయేణ సాధునా ఎనముపాగాత్ ఇత్యేవ తత్ తత్ర ఆహుః లౌకికాః బన్ధనాద్యసాధుకార్యమపశ్యన్తః । యత్ర పునర్విపర్యయేణ బన్ధనాద్యసాధుకార్యం పశ్యన్తి, తత్ర అసామ్నా ఎనముపాగాదితి అసాధునైనముపాగాదిత్యేవ తదాహుః ॥
అథోతాప్యాహుః సామ నో బతేతి యత్సాధు భవతి సాధు బతేత్యేవ తదాహురసామ నో బతేతి యదసాధు భవత్యసాధు బతేత్యేవ తదాహుః ॥ ౩ ॥
అథోతాప్యాహుః స్వసంవేద్యం సామ నః అస్మాకం బతేతి అనుకమ్పయన్తః సంవృత్తమిత్యాహుః ; ఎతత్తైరుక్తం భవతి, యత్సాధు భవతి సాధు బతేత్యేవ తదాహుః ; విపర్యయే జాతే అసామ నో బతేతి ; యదసాధు భవతి అసాధు బతేత్యేవ తదాహుః ; తస్మాత్సామసాధుశబ్దయోరేకార్థత్వం సిద్ధమ్ ॥
స య ఎతదేవం విద్వాన్సాధు సామేత్యుపాస్తేఽభ్యాశో హ యదేనꣳ సాధవో ధర్మా ఆ చ గచ్ఛేయురుప చ నమేయుః ॥ ౪ ॥
అతః స యః కశ్చిత్సాధు సామేతి సాధుగుణవత్సామేత్యుపాస్తే సమస్తం సామ సాధుగుణవద్విద్వాన్ , తస్యైతత్ఫలమ్ అభ్యాశో హ క్షిప్రం హ, యత్ ఇతి క్రియావిశేషణార్థమ్ , ఎనమ్ ఉపాసకం సాధవః శోభనాః ధర్మాః శ్రుతిస్మృత్యవిరుద్ధాః ఆ చ గచ్ఛేయుః ఆగచ్ఛేయుశ్చ ; న కేవలమాగచ్ఛేయుః, ఉప చ నమేయుః ఉపనమేయుశ్చ, భోగ్యత్వేనోపతిష్ఠేయురిత్యర్థః ॥
లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత పృథివీ హిఙ్కారః । అగ్నిః ప్రస్తావోఽన్తరిక్షముద్గీథ ఆదిత్యః ప్రతిహారో ద్యౌర్నిధనమిత్యూర్ధ్వేషు ॥ ౧ ॥
కాని పునస్తాని సాధుదృష్టివిశిష్టాని సమస్తాని సామాన్యుపాస్యానీతి, ఇమాని తాన్యుచ్యన్తే — లోకేషు పఞ్చవిధమ్ ఇత్యాదీని । నను లోకాదిదృష్ట్యా తాన్యుపాస్యాని సాధుదృష్ట్యా చ ఇతి విరుద్ధమ్ ; న, సాధ్వర్థస్య లోకాదికార్యేషుకారణస్యానుగతత్వాత్ — మృదాదివద్ధటాదివికారేషు । సాధుశబ్దవాచ్యోఽర్థో ధర్మో బ్రహ్మ వా సర్వథాపి లోకాదికార్యేష్వనుగతమ్ । అతః యథా యత్ర ఘటాదిదృష్టిః మృదాదిదృష్ట్యనుగతైవ సా, తథా సాధుదృష్ట్యనుగతైవ లోకాదిదృష్టిః — ధర్మాదికార్యత్వాల్లోకాదీనామ్ । యద్యపి కారణత్వమవిశిష్టం బ్రహ్మధర్మయోః, తథాపి ధర్మ ఎవ సాధుశబ్దవాచ్య ఇతి యుక్తమ్ , సాధుకారీ సాధుర్భవతి ఇతి ధర్మవిషయే సాధుశబ్దప్రయోగాత్ । నను లోకాదికార్యేషు కారణస్యానుగతత్వాదర్థప్రాప్తైవ తద్దృష్టిరితి ‘సాధు సామేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧ । ౪) ఇతి న వక్తవ్యమ్ ; న, శాస్త్రగమ్యత్వాత్తద్దృష్టేః ; సర్వత్ర హి శాస్త్రప్రాపితా ఎవ ధర్మా ఉపాస్యాః, న విద్యమానా అప్యశాస్త్రీయాః ॥
లోకేషు పృథివ్యాదిషు పఞ్చవిధం పఞ్చభక్తిభేదేన పఞ్చప్రకారం సాధు సమస్తం సామోపాసీత । కథమ్ ? పృథివీ హిఙ్కారః । లోకేష్వితి యా సప్తమీ, తాం ప్రథమాత్వేన విపరిణమయ్య పృథివీదృష్ట్యా హిఙ్కారే పృథివీ హిఙ్కార ఇత్యుపాసీత । వ్యత్యస్య వా సప్తమీశ్రుతిం లోకవిషయాం హిఙ్కారాదిషు పృథివ్యాదిదృష్టిం కృత్వోపాసీత । తత్ర పృథివీ హిఙ్కారః, ప్రాథమ్యసామాన్యాత్ । అగ్నిః ప్రస్తావః । అగ్నౌ హి కర్మాణి ప్రస్తూయన్తే । ప్రస్తావశ్చ భక్తిః । అన్తరిక్షముద్గీథః । అన్తరిక్షం హి గగనమ్ । గకారవిశిష్టశ్చోద్గీథః । ఆదిత్యః ప్రతిహారః, ప్రతిప్రాణ్యభిముఖత్వాన్మాం ప్రతి మాం ప్రతీతి । ద్యౌర్నిధనమ్ । దివి నిధీయన్తే హి ఇతో గతా ఇత్యూర్ధ్వేషూర్ధ్వగతేషు లోకదృష్ట్యా సామోపాసనమ్ ॥
అథావృత్తేషు ద్యౌర్హిఙ్కార ఆదిత్యః ప్రస్తావోఽన్తరిక్షముద్గీథోఽగ్నిః ప్రతిహారః పృథివీ నిధనమ్ ॥ ౨ ॥
అథ ఆవృత్తేషు అవాఙ్ముఖేషు పఞ్చవిధముచ్యతే సామోపాసనమ్ । గత్యాగతివిశిష్టా హి లోకాః । యథా తే, తథాదృష్ట్యైవ సామోపాసనం విధీయతే యతః, అత ఆవృత్తేషు లోకేషు । ద్యౌర్హిఙ్కారః, ప్రాథమ్యాత్ । ఆదిత్యః ప్రస్తావః, ఉదితే హ్యాదిత్యే ప్రస్తూయన్తే కర్మాణి ప్రాణినామ్ । అన్తరిక్షముద్గీథః పూర్వవత్ । అగ్నిః ప్రతిహారః, ప్రాణిభిః ప్రతిహరణాదగ్నేః । పృథివీ నిధనమ్ , తత ఆగతానామిహ నిధనాత్ ॥
కల్పన్తే హాస్మై లోకా ఊర్ధ్వాశ్చావృత్తాశ్చ య ఎతదేవం విద్వాంల్లోకేషు పఞ్చవిధం సామోపాస్తే ॥ ౩ ॥
ఉపాసనఫలం — కల్పన్తే సమర్థా భవన్తి హ అస్మై లోకా ఊర్ధ్వాశ్చ ఆవృత్తాశ్చ, గత్యాగతివిశిష్టా భోగ్యత్వేన వ్యవతిష్ఠన్త ఇత్యర్థః । య ఎతదేవం విద్వాన్ లోకేషు పఞ్చవిధం సమస్తం సాధు సామేత్యుపాస్తే ఇతి సర్వత్ర యోజనా పఞ్చవిధే సప్తవిధే చ ॥
వృష్టౌ పఞ్చవిధం సామోపాసీత పురోవాతో హిఙ్కారో మేఘో జాయతే స ప్రస్తావో వర్షతి స ఉద్గీథో విద్యోతతే స్తనయతి స ప్రతిహార ఉద్గృహ్ణాతి తన్నిధనమ్ ॥ ౧ ॥
వృష్టౌ పఞ్చవిధం సామ ఉపాసీత । లోకస్థితేః వృష్టినిమిత్తత్వాదానన్తర్యమ్ । పురోవాతో హిఙ్కారః । పురోవాతాద్యుద్గ్రహణాన్తా హి వృష్టిః, యథా సామ హిఙ్కారాదినిధనాన్తమ్ ; అతః పురోవాతో హిఙ్కారః, ప్రాథమ్యాత్ । మేఘో జాయతే స ప్రస్తావః ; ప్రావృషి మేఘజననే వృష్టేః ప్రస్తావ ఇతి హి ప్రసిద్ధిః ; వర్షతి స ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ ; విద్యోతతే స్తనయతి స ప్రతిహారః, ప్రతిహృతత్వాత్ ; ఉద్గృహ్ణాతి తత్ నిధనమ్ , సమాప్తిసామాన్యాత్ ॥
వర్షతి హాస్మై వర్షయతి హ య ఎతదేవం విద్వాన్వృష్టౌ పఞ్చవిధం సామోపాస్తే ॥ ౨ ॥
ఫలముపాసనస్య — వర్షతి హ అస్మై ఇచ్ఛాతః । తథా వర్షయతి హ అసత్యామపి వృష్టౌ । య ఎతదిత్యాది పూర్వవత్ ॥
సర్వాస్వప్సు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత మేఘో యత్సమ్ప్లవతే స హిఙ్కారో యద్వర్షతి స ప్రస్తావో యాః ప్రాచ్యః స్యన్దన్తే స ఉద్గీథో యాః ప్రతీచ్యః స ప్రతిహారః సముద్రో నిధనమ్ ॥ ౧ ॥
సర్వాస్వప్సు పఞ్చవిధం సామ ఉపాసీత । వృష్టిపూర్వకత్వాత్సర్వాసామపామానన్తర్యమ్ । మేఘో యత్సమ్ప్లవతే ఎకీభావేనేతరేతరం ఘనీభవతి మేఘః యదా ఉన్నతః, తదా సమ్ప్లవతే ఇత్యుచ్యతే, తదా అపామారభ్భః స హిఙ్కారః ; యద్వర్షతి స ప్రస్తావః ; ఆపః సర్వతో వ్యాప్తుం ప్రస్తుతాః । యాః ప్రాచ్యః స్యన్దన్తే స ఉద్గీథః, శ్రౌష్ఠ్యాత్ ; యాః ప్రతీచ్యః స ప్రతిహారః, ప్రతిశబ్దసామాన్యాత్ ; సముద్రో నిధనమ్ , తన్నిధనత్వాదపామ్ ॥
న హాప్సు పॆత్యప్సుమాన్భవతి య ఎతదేవం విద్వాన్సర్వాస్వప్సు పఞ్చవిధꣳ సామోపాస్తే ॥ ౨ ॥
న హ అప్సు ప్రైతిం । నేచ్ఛతి చేత్ । అప్సుమాన్ అంమాన్భవతి ఫలమ్ ॥
ఋతుషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత వసన్తో హిఙ్కారో గ్రీష్మః ప్రస్తావో వర్షా ఉద్గీథః శరత్ప్రతిహారో హేమన్తో నిధనమ్ ॥ ౧ ॥
ఋతుషు పఞ్చవిధం సామ ఉపాసీత । ఋతువ్యవస్థాయా యథోక్తామ్బునిమిత్తత్వాదానన్తర్యమ్ । వసన్తో హిఙ్కారః, ప్రాథమ్యాత్ ; గ్రీష్మః ప్రస్తావః ; యవాదిసఙ్గ్రహః ప్రస్తూయతే హి ప్రావృడర్థమ్ ; వర్షా ఉద్గీథః, ప్రాధాన్యాత్ ; శరత్ ప్రతిహారః, రోగిణాం మృతానాం చ ప్రతిహరణాత్ ; హేమన్తో నిధనమ్ , నివాతే నిధనాత్ప్రాణినామ్ ॥
కల్పన్తే హాస్మా ౠతవ ౠతుమాన్భవతి య ఎతదేవం విద్వానృతుషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాస్తే ॥ ౨ ॥
ఫలమ్ — కల్పన్తే హ ఋతువ్యవస్థానురూపం భోగ్యత్వేనాస్మై ఉపాసకాయ ఋతవః । ఋతుమాన్ ఆర్తవైర్భోగైశ్చ సమ్పన్నో భవతీత్యర్థః ॥
పశుషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీతాజా హిఙ్కారోఽవయః ప్రస్తావో గావ ఉద్గీథోఽశ్వాః ప్రతిహారః పురుషో నిధనమ్ ॥ ౧ ॥
పశుషు పఞ్చవిధం సామ ఉపాసీత । సంయగ్వృత్తేష్వృతుషు పశవ్యః కాల ఇత్యానన్తర్యమ్ । అజా హిఙ్కారః, ప్రాధాన్యాత్ , ప్రాథమ్యాద్వా — ‘అజః పశూనాం ప్రథమః’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః ; అవయః ప్రస్తావః, సాహచర్యదర్శనాదజావీనామ్ ; గావ ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ ; అశ్వాః ప్రతిహారః, ప్రతిహారణాత్పురుషాణామ్ ; పురుషో నిధనమ్ , పురుషాశ్రయత్వాత్పశూనామ్ ॥
భవన్తి హాస్య పశవః పశుమాన్భవతి య ఎతదేవం విద్వాన్పశుషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాస్తే ॥ ౨ ॥
ఫలమ్ — భవన్తి హ అస్య పశవః పశుమాన్భవతి, పశుఫలైశ్చ భోగత్యాగాదిభిర్యుజ్యత ఇత్యర్థః ॥
ప్రాణేషు పఞ్చవిధం పరోవరీయః సామోపాసీత ప్రాణో హిఙ్కారో వాక్ప్రస్తావశ్చక్షురుద్గీథః శ్రోత్రం ప్రతిహారో మనో నిధనం పరోవరీయాంసి వా ఎతాని ॥ ౧ ॥
ప్రాణేషు పఞ్చవిధం పరోవరీయః సామ ఉపాసీత, పరం పరం వరీయస్త్వగుణవత్ప్రాణదృష్టివిశిష్టం సామోపాసీతేత్యర్థః । ప్రాణో హిఙ్కారః, ఉత్తరోత్తరవరీయసాం ప్రాథమ్యాత్ ; వాక్ ప్రస్తావః, వాచా హి ప్రస్తూయతే సర్వమ్ , వాగ్వరీయసీ ప్రాణాత్ — అప్రాప్తమప్యుచ్యతే వాచా, ప్రాప్తస్యైవ తు గన్ధస్య గ్రాహకః ప్రాణః ; చక్షురుద్గీథః, వాచో బహుతరవిషయం ప్రకాశయతి చక్షుః, అతో వరీయో వాచః ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ ; శ్రోత్రం ప్రతిహారః, ప్రతిహృతత్వాత్ ; వరీయశ్చక్షుషః, సర్వతః శ్రవణాత్ ; మనో నిధనమ్ , మనసి హి నిధీయన్తే పురుషస్య భోగ్యత్వేన సర్వేన్ద్రియాహృతా విషయాః ; వరీయస్త్వం చ శ్రోత్రాన్మనసః, సర్వేన్ద్రియవిషయవ్యాపకత్వాత్ ; అతీన్ద్రియవిషయోఽపి మనసో గోచర ఎవేతి । యథోక్తహేతుభ్యః పరోవరీయాంసి ప్రాణాదీని వై ఎతాని ॥
పరోవరీయో హాస్య భవతి పరోవరీయసో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతదేవం విద్వాన్ప్రాణేషు పఞ్చవిధం పరోవరీయః సామోపాస్త ఇతి తు పఞ్చవిధస్య ॥ ౨ ॥
ఎతద్దృష్ట్యా విశిష్టం యః పరోవరీయః సామ ఉపాస్తే, పరోవరీయో హ అస్య జీవనం భవతీత్యుక్తార్థమ్ । ఇతి తు పఞ్చవిధస్య సామ్న ఉపాసనముక్తమితి సప్తవిధే వక్ష్యమాణవిషయే బుద్ధిసమాధానార్థమ్ । నిరపేక్షో హి పఞ్చవిధే, వక్ష్యమాణే బుద్ధిం సమాధిత్సతి ॥
అథ సప్తవిధస్య వాచి సప్తవిధꣳ సామోపాసీత యత్కిఞ్చ వాచో హుమితి స హిఙ్కారో యుత్ప్రేతి స ప్రస్తావో యదేతి స ఆదిః ॥ ౧ ॥
అథ అనన్తరం సప్తవిధస్య సమస్తస్య సామ్న ఉపాసనం సాధ్విదమారభ్యతే । వాచి ఇతి సప్తమీ పూర్వవత్ , వాగ్దృష్టివిశిష్టం సప్తవిధం సామోపాసీతేత్యర్థః । యత్కిఞ్చ వాచః శబ్దస్య హుమితి యో విశేషః స హిఙ్కారః, హకారసామాన్యాత్ । యత్ప్రేతి శబ్దరూపం స ప్రస్తావః, ప్ర - సామాన్యాత్ । యత్ ఆ ఇతి స ఆదిః, ఆకారసామాన్యాత్ । ఆదిరిత్యోఙ్కారః, సర్వాదిత్వాత్ ॥
యదుదితి స ఉద్గీథో యత్ప్రతీతి స ప్రతిహారో యదుపేతి స ఉపద్రవో యన్నీతి తన్నిధనమ్ ॥ ౨ ॥
యదుదితి స ఉద్గీథః, ఉత్పూర్వత్వాదుద్గీథస్య ; యత్ప్రతీతి స ప్రతిహారః, ప్రతిసామాన్యాత్ ; యదుపేతి స ఉపద్రవః, ఉపోపక్రమత్వాదుపద్రవస్య ; యన్నీతి తన్నిధనమ్ , ని - శబ్దసామాన్యాత్ ॥
దుగ్ధేఽస్మై వాగ్దోహం యో వాచో దోహోఽన్నవానన్నాదో భవతి య ఎతదేవం విద్వాన్వాచి సప్తవిధꣳ సామోపాస్తే ॥ ౩ ॥
దుగ్ధేఽస్మై ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ ॥
అథ ఖల్వముమాదిత్యꣳ సప్తవిధꣳ సామోపాసీత సర్వదా సమస్తేన సామ మాం ప్రతి మాం ప్రతీతి సర్వేణ సమస్తేన సామ ॥ ౧ ॥
అవయవమాత్రే సామ్న్యాదిత్యదృష్టిః పఞ్చవిధేషూక్తా ప్రథమే చాధ్యాయే । అథ ఇదానీం ఖలు అముమాదిత్యం సమస్తే సామ్న్యవయవవిభాగశోఽధ్యస్య సప్తవిధం సామోపాసీత । కథం పునః సామత్వమాదిత్యస్యేతి, ఉచ్యతే — ఉద్గీథత్వే హేతువదాదిత్యస్య సామత్వే హేతుః । కోఽసౌ ? సర్వదా సమః వృద్ధిక్షయాభావాత్ ; తేన హేతునా సామ ఆదిత్యః । మాం ప్రతి మాం ప్రతీతి తుల్యాం బుద్ధిముత్పాదయతి ; అతః సర్వేణ సమః ; అతః సామ, సమత్వాదిత్యర్థః । ఉద్గీథభక్తిసామాన్యవచనాదేవ లోకాదిషూక్తసామాన్యాత్ హిఙ్కారాదిత్వం గమ్యత ఇతి హిఙ్కారాదిత్వే కారణం నోక్తమ్ । సామత్వే పునః సవితురనుక్తం కారణం న సుబోధమితి సమత్వముక్తమ్ ॥
తస్మిన్నిమాని సర్వాణి భూతాన్యన్వాయత్తానీతి విద్యాత్తస్య యత్పురోదయాత్స హిఙ్కారస్తదస్య పశవోఽన్వాయత్తాస్తస్మాత్తే హిం కుర్వన్తి హిఙ్కారభాజినో హ్యేతస్య సామ్నః ॥ ౨ ॥
తస్మిన్ ఆదిత్యే అవయవవిభాగశః ఇమాని వక్ష్యమాణాని సర్వాణి భూతాని అన్వాయత్తాని అనుగతాన్యాదిత్యముపజీవ్యత్వేన ఇతి విద్యాత్ । కథమ్ ? తస్య ఆదిత్యస్య యత్పురోదయాత్ ధర్మరూపమ్ , స హిఙ్కారః భక్తిః ; తత్రేదం సామాన్యమ్ , యత్తస్య హిఙ్కారభక్తిరూపమ్ । తదస్యాదిత్యస్య సామ్నః పశవః గవాదయః అన్వాయత్తాః అనుగతాః తద్భక్తిరూపముపజీవన్తీత్యర్థః । యస్మాదేవమ్ , తస్మాత్తే హిం కుర్వన్తి పశవః ప్రాగుదయాత్ । తస్మాద్ధిఙ్కారభాజినో హి ఎతస్య ఆదిత్యాఖ్యస్య సామ్నః, తద్భక్తిభజనశీలత్వాద్ధి త ఎవం వర్తన్తే ॥
అథ యత్ప్రథమోదితే స ప్రస్తావస్తదస్య మనుష్యా అన్వాయత్తాస్తస్మాత్తే ప్రస్తుతికామాః ప్రశంసాకామాః ప్రస్తావభాజినో హ్యేతస్య సామ్నః ॥ ౩ ॥
అథ యత్ప్రథమోదితే సవితృరూపమ్ , తదస్య ఆదిత్యాఖ్యస్య సామ్నః స ప్రస్తావః ; తదస్య మనుష్యా అన్వాయత్తాః పూర్వవత్ । తస్మాత్తే ప్రస్తుతిం ప్రశంసాం కామయన్తే, యస్మాత్ప్రస్తావభాజినో హి ఎతస్య సామ్నః ॥
అథ యత్సఙ్గవవేలాయాꣳ స ఆదిస్తదస్య వయాం స్యన్వాయత్తాని తస్మాత్తాన్యన్తరిక్షేఽనారమ్బణాన్యాదాయాత్మానం పరిపతన్త్యాదిభాజీని హ్యేతస్య సామ్నః ॥ ౪ ॥
అథ యత్ సఙ్గవవేలాయాం గవాం రశ్మీనాం సఙ్గమనం సఙ్గవో యస్యాం వేలాయామ్ , గవాం వా వత్సైః సహః, సా సఙ్గవవేలా తస్మిన్కాలే యత్సావిత్రం రూపమ్ , స ఆదిః భక్తివిశేషః ఓఙ్కారః ।
తదస్య వయాంసి పక్షిణోఽన్వాయత్తాని । యత ఎవమ్ , తస్మాత్ తాని వయాంసి అన్తరిక్షే అనారమ్బణాని అనాలమ్బనాని, ఆత్మానమాదాయ ఆత్మానమేవ ఆలమ్బనత్వేన గృహీత్వా, పరిపతన్తి గచ్ఛన్తి ; అత ఆకారసామాన్యాదాదిభక్తిభాజీని హి ఎతస్య సామ్నః ॥
అథ యత్సమ్ప్రతిమధ్యన్దినే స ఉద్గీథస్తదస్య దేవా అన్వాయత్తాస్తస్మాత్తే సత్తమాః ప్రాజాపత్యానాముద్గీథభాజినో హ్యేతస్య సామ్నః ॥ ౫ ॥
అథ యత్ సమ్ప్రతిమధ్యన్దినే ఋజుమధ్యన్దినే ఇత్యర్థః, స ఉద్గీథభక్తిః, తదస్య దేవా అన్వాయత్తాః, ద్యోతనాతిశయాత్తత్కాలే । తస్మాత్తే సత్తమాః విశిష్టతమాః ప్రాజాపత్యానాం ప్రజాపత్యపత్యానామ్ , ఉద్గీథభాజినో హి ఎతస్య సామ్నః ॥
అథ యదూర్ధ్వం మధ్యన్దినాత్ప్రాగపరాహ్ణాత్స ప్రతిహారస్తదస్య గర్భా అన్వాయత్తాస్తస్మాత్తే ప్రతిహృతానావపద్యన్తే ప్రతిహారభాజినో హ్యేతస్య సామ్నః ॥ ౬ ॥
అథ యదూర్ధ్వం మధ్యన్దినాత్ ప్రాగపరాహ్ణాత్ యద్రూపం సవితుః, స ప్రతిహారః ; తదస్య గర్భా అన్వాయత్తాః । అతః తే సవితుః ప్రతిహారభక్తిరూపేణోర్ధ్వం ప్రతిహృతాః సన్తః నావపద్యన్తే నాధః పతన్తి, తద్ద్వారే సత్యపీత్యర్థః । యతః ప్రతిహారభాజినో హి ఎతస్య సామ్నో గర్భాః ॥
అథ యదూర్ధ్వమపరాహ్ణాత్ప్రాగస్తమయాత్సఉపద్రవస్తదస్యారణ్యా అన్వాయత్తాస్తస్మాత్తే పురుషం దృష్ట్వా కక్షꣳ శ్వభ్రమిత్యుపద్రవన్త్యుపద్రవభాజినో హ్యేతస్య సామ్నః ॥ ౭ ॥
అథ యదూర్ధ్వమపరాహ్ణాత్ ప్రాగస్తమయాత్ స ఉపద్రవః, తదస్య ఆరణ్యాః పశవః అన్వాయత్తాః । తస్మాత్తే పురుషం దృష్ట్వా భీతాః కక్షమ్ అరణ్యం శ్వభ్రం భయశూన్యమితి ఉపద్రవన్తి ఉపగచ్ఛన్తి ; దృష్ట్వోపద్రవణాత్ ఉపద్రవభాజినో హి ఎతస్య సామ్నః ॥
అథ యత్ప్రథమాస్తమితే తన్నిధనం తదస్య పితరోఽన్వాయత్తాస్తస్మాత్తాన్నిదధతి నిధనభాజినో హ్యేతస్య సామ్న ఎవం ఖల్వముమాదిత్యం సప్తవిధꣳ సామోపాస్తే ॥ ౮ ॥
అథ యత్ ప్రథమాస్తమితేఽదర్శనం జిగమిషతి సవితరి, తన్నిధనమ్ , తదస్య పితరః అన్వాయత్తాః ; తస్మాత్తాన్నిదధతి — పితృపితామహప్రపితామహరూపేణ దర్భేషు నిక్షిపన్తి తాన్ ; తదర్థం పిణ్డాన్వా స్థాపయన్తి । నిధనసమ్బన్ధాన్నిధనభాజినో హి ఎతస్య సామ్నః పితరః । ఎవమవయవశః సప్తధా విభక్తం ఖలు అముమాదిత్యం సప్తవిధం సామోపాస్తే యః, తస్య తదాపత్తిః ఫలమితి వాక్యశేషః ॥
మృత్యుః ఆదిత్యః, అహోరాత్రాదికాలేన జగతః ప్రమాపయితృత్వాత్ । తస్య అతితరణాయ ఇదం సామోపాసనముపదిశ్యతే —
అథ ఖల్వాత్మసంమితమతిమృత్యు సప్తవిధꣳ సామోపాసీత హిఙ్కార ఇతి త్ర్యక్షరం ప్రస్తావ ఇతి త్ర్యక్షరం తత్సమమ్ ॥ ౧ ॥
అథ ఖలు అనన్తరమ్ , ఆదిత్యమృత్యువిషయసామోపాసనస్య ; ఆత్మసంమితం స్వావయవతుల్యతయా మితమ్ , పరమాత్మతుల్యతయా వా సంమితమ్ , అతిమృత్యు, మృత్యుజయహేతుత్వాత్ ; యథా ప్రథమేఽధ్యాయే ఉద్గీథభక్తినామాక్షరాణి ఉద్గీథ ఇత్యుపాస్యత్వేనోక్తాని, తథేహ సామ్నః సప్తవిధభక్తినామాక్షరాణి సమాహృత్య త్రిభిస్త్రిభిః సమతయా సామత్వం పరికల్ప్య ఉపాస్యత్వేన ఉచ్యన్తే । తదుపాసనం మృత్యుగోచరాక్షరసఙ్ఖ్యాసామాన్యేన మృత్యుం ప్రాప్య, తదతిరిక్తాక్షరేణ తస్య ఆదిత్యస్య మృత్యోరతిక్తమణాయైవ సఙ్క్రమణం కల్పయతి । అతిమృత్యు సప్తవిధం సామ ఉపాసీత, మృత్యుమతిక్రాన్తమతిరిక్తాక్షరసఙ్ఖ్యయా ఇత్యతిమృత్యు సామ । తస్య ప్రథమభక్తినామాక్షరాణి హిఙ్కార ఇతి ; ఎతత్ త్ర్యక్షరం భక్తినామ । ప్రస్తావ ఇతి చ భక్తేస్త్ర్యక్షరమేవ నామ ; తత్ పూర్వేణ సమమ్ ॥
ఆదిరితి ద్వ్యక్షరం ప్రతిహార ఇతి చతురక్షరం తత ఇహైకం తత్సమమ్ ॥ ౨ ॥
ఆదిరితి ద్వ్యక్షరమ్ ; సప్తవిధస్య సామ్నః సఙ్ఖ్యాపూరణే ఓఙ్కారః ఆదిరిత్యుచ్యతే । ప్రతిహార ఇతి చతురక్షరమ్ । తత ఇహైకమక్షరమవచ్ఛిద్య ఆద్యక్షరయోః ప్రక్షిప్యతే ; తేన తత్ సమమేవ భవతి ॥
ఉద్గీథ ఇతి త్ర్యక్షరముపద్రవ ఇతి చతురక్షరం త్రిభిస్త్రిభిః సమం భవత్యక్షరమతిశిష్యతే త్ర్యక్షరం తత్సమమ్ ॥ ౩ ॥
ఉద్గీథ ఇతి త్ర్యక్షరమ్ ఉపద్రవ ఇతి చతురక్షరం త్రిభిస్త్రిభిః సమం భవతి । అక్షరమతిశిష్యతే అతిరిచ్యతే । తేన వైషంయే ప్రాప్తే, సామ్నః సమత్వకరణాయ ఆహ — తదేకమపి సదక్షరమితి త్ర్యక్షరమేవ భవతి । అతః తత్ సమమ్ ॥
నిధనమితి త్ర్యక్షరం తత్సమమేవ భవతి తాని హ వా ఎతాని ద్వావిం శతిరక్షరాణి ॥ ౪ ॥
నిధనమితి త్ర్యక్షరం తత్సమమేవ భవతి । ఎవం త్ర్యక్షరసమతయా సామత్వం సమ్పాద్య యథాప్రాప్తాన్యేవాక్షరాణి సఙ్ఖ్యాయన్తే — తాని హ వా ఎతాని సప్తభక్తినామాక్షరాణి ద్వావింశతిః ॥
ఎకవింశత్యాదిత్యమాప్నోత్యేకవింశో వా ఇతోఽసావాదిత్యో ద్వావింశేన పరమాదిత్యాజ్జయతి తన్నాకం తద్విశోకమ్ ॥ ౫ ॥
తత్రైకవింశత్యక్షరసఙ్ఖ్యయా ఆదిత్యమాప్నోతి మృత్యుమ్ । యస్మాదేకవింశః ఇతః అస్మాల్లోకాత్ అసావాదిత్యః సఙ్ఖ్యయా । ‘ద్వాదశ మాసాః పఞ్చర్తవస్త్రయ ఇమే లోకా అసావాదిత్య ఎకవింశః’ (ఐ. బ్రా. ౪ । ౫), (తాం. బ్రా. ౧౦ । ౧ । ౧౦) ఇతి శ్రుతేః ; అతిశిష్టేన ద్వావింశేనాక్షరేణ పరం మృత్యోః ఆదిత్యాత్ జయతి ఆప్నోతీత్యర్థః । యచ్చ తదాదిత్యాత్పరమ్ ; కిం తత్ ? నాకమ్ , కమితి సుఖం తస్య ప్రతిషేధోఽకం తన్న భవతీతి నాకమ్ , కమేవేత్యర్థః, అమృత్యువిషయత్వాత్ । విశోకం చ తత్ విగతశోకం మానసదుఃఖరహితమిత్యర్థః — తదాప్నోతీతి ॥
ఆప్నోతి హాదిత్యస్య జయం పరో హాస్యాదిత్యజయాజ్జయో భవతి య ఎతదేవం విద్వానాత్మసంమితమతిమృత్యు సప్తవిధꣳ సామోపాస్తే సామోపాస్తే ॥ ౬ ॥
ఉక్తస్యైవ పిణ్డితార్థమాహ — ఎకవింశతిసఙ్ఖ్యయా ఆదిత్యస్య జయమను, పరో హ, అస్య ఎవంవిదః ఆదిత్యజయాత్ మృత్యుగోచరాత్ పరో జయో భవతి, ద్వావింశత్యక్షరసఙ్ఖ్యయేత్యర్థః । య ఎతదేవం విద్వానిత్యాద్యుక్తార్థమ్ , తస్యైతద్యథోక్తం ఫలమితి । ద్విరభ్యాసః సాప్తవిధ్యసమాప్త్యర్థః ॥
మనో హిఙ్కారో వాక్ప్రస్తావశ్చక్షురుద్గీథః శ్రోత్రం ప్రతిహారః ప్రాణో నిధనమేతద్గాయత్రం ప్రాణేషు ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
వినా నామగ్రహణం పఞ్చవిధస్య సప్తవిధస్య చ సామ్న ఉపాసనముక్తమ్ । అథేదానీం గాయత్రాదినామగ్రహణపూర్వకం విశిష్టఫలాని సామోపాసనాన్తరాణ్యుచ్యన్తే । యథాక్రమం గాయత్రాదీనాం కర్మణి ప్రయోగః, తథైవ మనో హిఙ్కారః, మనసః సర్వకరణవృత్తీనాం ప్రాథమ్యాత్ । తదానన్తర్యాత్ వాక్ ప్రస్తావః ; చక్షుః ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ । శ్రోత్రం ప్రతిహారః, ప్రతిహృతత్వాత్ । ప్రాణో నిధనమ్ , యథోక్తానాం ప్రాణే నిధనాత్స్వాపకాలే । ఎతద్గాయత్రం సామ ప్రాణేషు ప్రోతమ్ , గాయత్ర్యాః ప్రాణసంస్తుతత్వాత్ ॥
స ఎవమేతద్గాయత్రం ప్రాణేషు ప్రోతం వేద ప్రాణీ భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా మహామనాః స్యాత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
సః, య ఎవమేతద్గాయత్రం ప్రాణేషు ప్రోతం వేద, ప్రాణీ భవతి ; అవికలకరణో భవతీత్యేతత్ । సర్వమాయురేతి, శతం వర్షాణి సర్వమాయుః పురుషస్య ఇతి శ్రుతేః । జ్యోక్ ఉజ్జ్వలః సన్ జీవతి । మహాన్ భవతి ప్రజాదిభిః । మహాంశ్చ కీర్త్యా । గాయత్రోపాసకస్య ఎతత్ వ్రతం భవతి, యత్ మహామనాః అక్షుద్రచిత్తః స్యాదిత్యర్థః ॥
అభిమన్థతి స హిఙ్కారో ధూమో జాయతే స ప్రస్తావో జ్వలతి స ఉద్గీథోఽఙ్గారా భవన్తి స ప్రతిహార ఉపశాంయతి తన్నిధనం సంశాంయతి తన్నిధనమేతద్రథన్తరమగ్నౌ ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
అభిమన్థతి స హిఙ్కారః, ప్రాథంయాత్ । అగ్నేర్ధూమో జాయతే స ప్రస్తావః, ఆనన్తర్యాత్ । జ్వలతి స ఉద్గీథః, హవిఃసమ్బన్ధాచ్ఛ్రైష్ఠ్యం జ్వలనస్య । అఙ్గారా భవన్తి స ప్రతిహారః, అఙ్గారాణాం ప్రతిహృతత్వాత్ । ఉపశమః, సావశేషత్వాదగ్నేః, సంశమః నిఃశేషోపశమః ; సమాప్తిసామాన్యాన్నిధనమ్ । ఎతద్రథన్తరమ్ అగ్నౌ ప్రోతమ్ । మన్థనే హి అగ్నిర్గీయతే ॥
స య ఎవమేతద్రథన్తరమగ్నౌ ప్రోతం వేద బ్రహ్మవర్చస్యన్నాదో భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా న ప్రత్యఙ్ఙగ్నిమాచామేన్న నిష్ఠీవేత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
స య ఇత్యాది పూర్వవత్ । బ్రహ్మవర్చసీ వృత్తస్వాధ్యాయనిమిత్తం తేజో బ్రహ్మవర్చసమ్ । తేజస్తు కేవలం త్విడ్భావః । అన్నాదో దీప్తాగ్నిః । న ప్రత్యక్ , అగ్నేరభిముఖో న ఆచామేత్ న భక్షయేత్కిఞ్చిత్ ; న నిష్ఠీవేత్ శ్లేష్మనిరసనం చ న కుర్యాత్ ; తద్వ్రతమ్ ॥
ఉపమన్త్రయతే స హిఙ్కారో జ్ఞపయతే స ప్రస్తావః స్త్రియా సహ శేతే స ఉద్గీథః ప్రతి స్త్రీం సహ శేతే స ప్రతిహారః కాలం గచ్ఛతి తన్నిధనం పారం గచ్ఛతి తన్నిధనమేతద్వామదేవ్యం మిథునే ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
ఉపమన్త్రయతే సఙ్కేతం కరోతి, ప్రాథమ్యాత్ స హిఙ్కారః । జ్ఞపయతే తోషయతి, స ప్రస్తావః । సహశయనమ్ ఎకపర్యఙ్కగమనమ్ , స ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ । ప్రతి స్త్రీం శయనం స్త్రియా అభిముఖీభావః, స ప్రతిహారః । కాలం గచ్ఛతి మైథునేన, పారం సమాప్తిం గచ్ఛతి తన్నిధనమ్ ; ఎతద్వామదేవ్యం మిథునే ప్రోతమ్ , వాయ్వమ్బుమిథునసమ్బన్ధాత్ ॥
స య ఎవమేతద్వామదేవ్యం మిథునే ప్రోతం వేద మిథునీ భవతి మిథునాన్మిథునాత్ప్రజాయతే సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా న కాఞ్చన పరిహరేత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
స య ఇత్యాది పూర్వవత్ । మిథునీభవతి అవిధురో భవతీత్యర్థః । మిథునాన్మిథునాత్ప్రజాయతే ఇతి అమోఘరేతస్త్వముచ్యతే । న కాఞ్చన, కాఞ్చిదపి స్త్రియం స్వాత్మతల్పప్రాప్తాం న పరిహరేత్ సమాగమార్థినీమ్ , వామదేవ్యసామోపాసనాఙ్గత్వేన విధానాత్ । ఎతస్మాదన్యత్ర ప్రతిషేధస్మృతయః । వచనప్రామాణ్యాచ్చ ధర్మావగతేర్న ప్రతిషేధశాస్త్రేణాస్య విరోధః ॥
ఉద్యన్హిఙ్కార ఉదితః ప్రస్తావో మధ్యన్దిన ఉద్గీథోఽపరాహ్ణః ప్రతిహారోఽస్తం యన్నిధనమేతద్బృహదాదిత్యే ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
ఉద్యన్సవితా స హిఙ్కారః, ప్రాథంయాద్దర్శనస్య । ఉదితః ప్రస్తావః, ప్రస్తవనహేతుత్వాత్కర్మణామ్ । మధ్యన్దిన ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ । అపరాహ్ణః ప్రతిహారః, పశ్వాదీనాం గృహాన్ప్రతి హరణాత్ । యదస్తం యంస్తన్నిధనమ్ , రాత్రౌ గృహే నిధానాత్ప్రాణినామ్ । ఎతద్బృహత్ ఆదిత్యే ప్రోతమ్ , బృహతః ఆదిత్యదైవత్యత్వాత్ ॥
స య ఎవమేతద్బృహదాదిత్యే ప్రోతం వేద తేజస్వ్యన్నాదో భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా తపన్తం న నిన్దేత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
స య ఇత్యాది పూర్వవత్ । తపన్తం న నిన్దేత్ ; తద్వ్రతమ్ ॥
అభ్రాణి సమ్ప్లవన్తే స హిఙ్కారో మేఘో జాయతే స ప్రస్తావో వర్షతి స ఉద్గీథో విద్యోతతే స్తనయతి స ప్రతిహార ఉద్గృహ్ణాతి తన్నిధనమేతద్వైరూపం పర్జన్యే ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
అభ్రాణి అబ్భరణాత్ । మేఘః ఉదకసేక్తృత్వాత్ । ఉక్తార్థమన్యత్ । ఎతద్వైరూపం నామ సామ పర్జన్యే ప్రోతమ్ । అనేకరూపత్వాత్ అభ్రాదిభిః పర్జన్యస్య, వైరూప్యమ్ ॥
స య ఎవమేతద్వైరూపం పర్జన్యే ప్రోతం వేద విరూపాꣳశ్చ సురూపాꣳశ్చ పశూనవరున్ధే సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా వర్షన్తం న నిన్దేత్తద్బ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
విరూపాంశ్చ సురూపాంశ్చాజావిప్రభృతీన్పశూనవరున్ధే ప్రాప్నోతీత్యర్థః । వర్షన్తం న నిన్దేత్ తద్వ్రతమ్ ॥
వసన్తో హిఙ్కారో గ్రీష్మః ప్రస్తావో వర్షా ఉద్గీథః శరత్ప్రతిహారో హేమన్తో నిధనమేతద్వైరాజమృతుషు ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
వసన్తో హిఙ్కారః, ప్రాథమ్యాత్ । గ్రీష్మః ప్రస్తావః ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
స య ఎవమేతద్వైరాజమృతుషు ప్రోతం వేద విరాజతి ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యర్తూన్న నిన్దేత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
ఎతద్వైరాజమృతుషు ప్రోతం వేద, విరాజతి ఋతువత్ — యథా ఋతవః ఆర్తవైర్ధర్మైర్విరాజన్తే, ఎవం ప్రజాదిభిర్విద్వానితి । ఉక్తమన్యమ్ । ఋతూన్న నిన్దేత్ , తద్వ్రతమ్ ॥
పృథివీ హిఙ్కారోఽన్తరిక్షం ప్రస్తావో ద్యౌరుద్గీథో దిశః ప్రతిహారః సముద్రో నిధనమేతాః శక్వర్యో లోకేషు ప్రోతాః ॥ ౧ ॥
పృథివీ హిఙ్కార ఇత్యాది పూర్వవత్ । శక్వర్య ఇతి నిత్యం బహువచనం రేవత్య ఇవ । లోకేషు ప్రోతాః ॥
స య ఎవమేతాః శక్వర్యో లోకేషు ప్రోతా వేద లోకీ భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా లోకాన్న నిన్దేత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
లోకీ భవతి లోకఫలేన యుజ్యత ఇత్యర్థః । లోకాన్న నిన్దేత్ , తద్వ్రతమ్ ॥
అజా హిఙ్కారోఽవయః ప్రస్తావో గావ ఉద్గీథోఽశ్వాః ప్రతిహారః పురుషో నిధనమేతా రేవత్యః పశుషు ప్రోతాః ॥ ౧ ॥
అజా హిఙ్కార ఇత్యాది పూర్వవత్ । పశుషు ప్రోతాః ॥
స య ఎవమేతా రేవత్యః పశుషు ప్రోతా వేద పశుమాన్భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా పశూన్న నిన్దేత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
పశూన్ న నిన్దేత్ , తద్వ్రతమ్ ॥
లోమ హిఙ్కారస్త్వక్ప్రస్తావో మాంసముద్గీథోఽస్థి ప్రతిహారో మజ్జా నిధనమేతద్యజ్ఞాయజ్ఞీయమఙ్గేషు ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
లోమ హిఙ్కారః, దేహావయవానాం ప్రాథమ్యాత్ । త్వక్ ప్రస్తావః, ఆనన్తర్యాత్ । మాంసమ్ ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ । అస్థి ప్రతిహారః, ప్రతిహృతత్వాత్ । మజ్జా నిధనమ్ , ఆన్త్యాత్ । ఎతద్యజ్ఞాయజ్ఞీయం నామ సామ దేహావయవేషు ప్రోతమ్ ॥
స య ఎవమేతద్యజ్ఞాయజ్ఞీయమఙ్గేషు ప్రోతం వేదాఙ్గీ భవతి నాఙ్గేన విహూర్ఛతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా సంవత్సరం మజ్జ్ఞో నాశ్నీయాత్తద్వ్రతం మజ్జ్ఞో నాశ్నీయాదితి వా ॥ ౨ ॥
అఙ్గీ భవతి సమగ్రాఙ్గో భవతీత్యర్థః । నాఙ్గేన హస్తపాదాదినా విహూర్ఛతి న కుటిలీభవతి, పఙ్గుః కుణీ వా ఇత్యర్థః । సంవత్సరం సంవత్సరమాత్రం మజ్జ్ఞో మాంసాని నాశ్నీయాత్ న భక్షయేత్ । బహువచనం మత్స్యోపలక్షణార్థమ్ । మజ్జ్ఞో నాశ్నీయాత్ సర్వదైవ నాశ్నీయాదితి వా, తద్వ్రతమ్ ॥
అగ్నిర్హిఙ్కారో వాయుః ప్రస్తావ ఆదిత్య ఉద్గీథో నక్షత్రాణి ప్రతిహారశ్చన్ద్రమా నిధనమేతద్రాజనం దేవతాసు ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
అగ్నిః హిఙ్కారః, ప్రథమస్థానత్వాత్ । వాయుః ప్రస్తావః, ఆనన్తర్యసామాన్యాత్ । ఆదిత్యః ఉద్గీథః, శ్రైష్ఠ్యాత్ । నక్షత్రాణి ప్రతిహారః, ప్రతిహృతత్వాత్ । చన్ద్రమా నిధనమ్ , కర్మిణాం తన్నిధనాత్ । ఎతద్రాజనం దేవతాసు ప్రోతమ్ , దేవతానాం దీప్తిమత్త్వాత్ ॥
స య ఎవమేతద్రాజనం దేవతాసు ప్రోతం వేదైతాసామేవ దేవతానాꣳ సలోకతాꣳ సార్ష్టితాంꣳసాయుజ్యం గచ్ఛతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి మహాన్ప్రజయా పశుభిర్భవతి మహాన్కీర్త్యా బ్రాహ్మణాన్న నిన్దేత్తద్వ్రతమ్ ॥ ౨ ॥
విద్వత్ఫలమ్ — ఎతాసామేవాగ్న్యాదీనాం దేవతానాం సలోకతాం సమానలోకతాం సార్ష్టితాం సమానర్ద్ధిత్వం సాయుజ్యం సయుగ్భావమ్ ఎకదేహదేహిత్వమిత్యేతత్ , వా - శబ్దోఽత్ర లుప్తో ద్రష్టవ్యః ; సలోకతాం వా ఇత్యాది ; భావనావిశేషతః ఫలవిశేషోపపత్తేః । గచ్ఛతి ప్రాప్నోతి ; సముచ్చయానుపపత్తేశ్చ । బ్రాహ్మణాన్ న నిన్దేత్ , తద్వ్రతమ్ । ‘ఎతే వై దేవాః ప్రత్యక్షం యద్బ్రాహ్మణాః’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః బ్రాహ్మణనిన్దా దేవతానిన్దైవేతి ॥
త్రయీ విద్యా హిఙ్కారస్త్రయ ఇమే లోకాః స ప్రస్తావోఽగ్నిర్వాయురాదిత్యః స ఉద్గీథో నక్షత్రాణి వయాంసి మరీచయః స ప్రతిహారః సర్పా గన్ధర్వాః పితరస్తన్నిధనమేతత్సామ సర్వస్మిన్ప్రోతమ్ ॥ ౧ ॥
త్రయీ విద్యా హిఙ్కారః । అగ్న్యాదిసామ్న ఆనన్తర్యం త్రయీవిద్యాయా అగ్న్యాదికార్యత్వశ్రుతేః । హిఙ్కారః ప్రాథంయాత్సర్వకర్తవ్యానామ్ । త్రయ ఇమే లోకాస్తత్కార్యత్వాదనన్తరా ఇతి ప్రస్తావః । అగ్న్యాదీనాముద్గీథత్వం శ్రైష్ఠ్యాత్ । నక్షత్రాదీనాం ప్రతిహృతత్వాత్ప్రతిహారత్వమ్ । సర్పాదీనాం ధకారసామాన్యాన్నిధనత్వమ్ । ఎతత్సామ నామవిశేషాభావాత్సామసముదాయః సామశబ్దః సర్వస్మిన్ ప్రోతమ్ । త్రయీవిద్యాది హి సర్వమ్ । త్రయీవిద్యాదిదృష్ట్యా హిఙ్కారాదిసామభక్తయ ఉపాస్యాః । అతీతేష్వపి సామోపాసనేషు యేషు యేషు ప్రోతం యద్యత్సామ, తద్దృష్ట్యా తదుపాస్యమితి । కర్మాఙ్గానాం దృష్టివిశేషేణేవాజ్యస్య సంస్కార్యత్వాత్ ॥
స య ఎవమేతత్సామ సర్వస్మిన్ప్రోతం వేద సర్వం హ భవతి ॥ ౨ ॥
సర్వవిషయసామవిదః ఫలమ్ — సర్వం హ భవతి సర్వేశ్వరో భవతీత్యర్థః । నిరుపచరితసర్వభావే హి దిక్స్థేభ్యో బలిప్రాప్త్యనుపపత్తిః ॥
తదేష శ్లోకో యాని పఞ్చధా త్రీణి త్రీణి తేభ్యో న జ్యాయః పరమన్యదస్తి ॥ ౩ ॥
తత్ ఎతస్మిన్నర్థే ఎషః శ్లోకః మన్త్రోఽప్యస్తి । యాని పఞ్చధా పఞ్చప్రకారేణ హిఙ్కారాదివిభాగైః ప్రోక్తాని త్రీణి త్రీణి త్రయీవిద్యాదీని, తేభ్యః పఞ్చత్రికేభ్యః జ్యాయః మహత్తరం పరం చ వ్యతిరిక్తమ్ అన్యత్ వస్త్వన్తరం నాస్తి న విద్యత ఇత్యర్థః । తత్రైవ హి సర్వస్యాన్తర్భావః ॥
యస్తద్వేద స వేద సర్వꣳ సర్వా దిశో బలిమస్మై హరన్తి సర్వమస్మీత్యుపాసీత తద్వ్రతం తద్వ్రతమ్ ॥ ౪ ॥
యః తత్ యథోక్తం సర్వాత్మకం సామ వేద, స వేద సర్వం స సర్వజ్ఞో భవతీత్యర్థః । సర్వా దిశః సర్వదిక్స్థా అస్మై ఎవంవిదే బలిం భోగం హరన్తి ప్రాపయన్తీత్యర్థః । సర్వమ్ అస్మి భవామి ఇతి ఎవమ్ ఎతత్సామ ఉపాసీత, తస్య ఎతదేవ వ్రతమ్ । ద్విరుక్తిః సామోపాసనసమాప్త్యర్థా ॥
వినర్ది సామ్నో వృణే పశవ్యమిత్యగ్నేరుద్గీథోఽనిరుక్తః ప్రజాపతేర్నిరుక్తః సోమస్య మృదు శ్లక్ష్ణం వాయోః శ్లక్ష్ణం బలవదిన్ద్రస్య క్రౌఞ్చం బృహస్పతేరపధ్వాన్తం వరుణస్య తాన్సర్వానేవోపసేవేత వారుణం త్వేవ వర్జయేత్ ॥ ౧ ॥
సామోపాసనప్రసఙ్గేన గానవిశేషాదిసమ్పత్ ఉద్గాతురుపదిశ్యతే, ఫలవిశేషసమ్బన్ధాత్ । వినర్ది విశిష్టో నర్దః స్వరవిశేషః ఋషభకూజితసమోఽస్యాస్తీతి వినర్ది గానమితి వాక్యశేషః । తచ్చ సామ్నః సమ్బన్ధి పశుభ్యో హితం పశవ్యమ్ అగ్నేః అగ్నిదేవత్యం చ ఉద్గీథః ఉద్గానమ్ । తదహమేవంవిశిష్టం వృణే ప్రార్థయే ఇతి కశ్చిద్యజమానః ఉద్గాతా వా మన్యతే । అనిరుక్తః అముకసమః ఇత్యవిశేషితః ప్రజాపతేః ప్రజాపతిదేవత్యః స గానవిశేషః, ఆనిరుక్త్యాత్ప్రజాపతేః । నిరుక్తః స్పష్టః । సోమస్య సోమదేవత్యః స ఉద్గీథ ఇత్యర్థః । మృదు శ్లక్ష్ణం చ గానం వాయోః వాయుదేవత్యం తత్ । శ్లక్ష్ణం బలవచ్చ ప్రయత్నాధిక్యోపేతం చ ఇన్ద్రస్య ఐన్ద్రం తద్గానమ్ । క్రౌఞ్చం క్రౌఞ్చపక్షినినాదసమం బృహస్పతేః బార్హస్పత్యం తత్ । అపధ్వాన్తం భిన్నకాంస్యస్వరసమం వరుణస్య ఎతద్గానమ్ । తాన్సర్వానేవోపసేవేత ప్రయుఞ్జీత వారుణం త్వేవైకం వర్జయేత్ ॥
అమృతత్వం దేవేభ్య ఆగాయానీత్యాగాయేత్స్వధాం పితృభ్య ఆశాం మనుష్యేభ్యస్తృణోదకం పశుభ్యః స్వర్గం లోకం యజమానాయాన్నమాత్మన ఆగాయానీత్యేతాని మనసా ధ్యాయన్నప్రమత్తః స్తువీత ॥ ౨ ॥
అమృతత్వం దేవేభ్య ఆగాయాని సాధయాని ; స్వధాం పితృభ్య ఆగాయాని ; ఆశాం మనుష్యేభ్యః, ఆశాం ప్రార్థనాం ప్రార్థితమిత్యేతత్ ; తృణోదకం పశుభ్యః ; స్వర్గం లోకం యజమానాయ ; అన్నమ్ ఆత్మనే మహ్యమ్ ఆగాయాని ; ఇత్యేతాని మనసా చిన్తయన్ ధ్యాయన్ అప్రమత్తః స్వరోష్మవ్యఞ్జనాదిభ్యః స్తువీత ॥
సర్వే స్వరా ఇన్ద్రస్యాత్మానః సర్వ ఊష్మాణః ప్రజాపతేరాత్మానః సర్వే స్పర్శా మృత్యోరాత్మానస్తం యది స్వరేషూపాలభేతేన్ద్రం శరణం ప్రపన్నోఽభూవం స త్వా ప్రతి వక్ష్యతీత్యేనం బ్రూయాత్ ॥ ౩ ॥
సర్వే స్వరా అకారాదయ ఇన్ద్రస్య బలకర్మణః ప్రాణస్య ఆత్మానః దేహావయవస్థానీయాః । సర్వే ఊష్మాణః శషసహాదయః ప్రజాపతేర్విరాజః కశ్యపస్య వా ఆత్మానః । సర్వే స్పర్శాః కాదయో వ్యఞ్జనాని మృత్యోరాత్మానః తమేవంవిదముద్గాతారం యది కశ్చిత్ స్వరేషూపాలభేత — స్వరస్త్వయా దుష్టః ప్రయుక్త ఇతి, ఎవముపాలబ్ధః ఇన్ద్రం ప్రాణమీశ్వరం శరణమ్ ఆశ్రయం ప్రపన్నోఽభూవం స్వరాన్ప్రయుఞ్జానోఽహమ్ , స ఇన్ద్రః యత్తవ వక్తవ్యం త్వా త్వాం ప్రతి వక్ష్యతి స ఎవ దేవ ఉత్తరం దాస్యతీత్యేనం బ్రూయాత్ ॥
అథ యద్యేనమూష్మసూపాలభేత ప్రజాపతిం శరణం ప్రపన్నోఽభూవం స త్వా ప్రతి పేక్ష్యతీత్యేనం బ్రూయాదథ యద్యేనం స్పర్శేషూపాలభేత మృత్యుం శరణం ప్రపన్నోఽభూవం స త్వా ప్రతి ధక్ష్యతీత్యేనం బ్రూయాత్ ॥ ౪ ॥
అథ యద్యేనమూష్మసు తథైవోపాలభేత, ప్రజాపతిం శరణం ప్రపన్నోఽభూవమ్ , స త్వా ప్రతి పేక్ష్యతి సఞ్చూర్ణయిష్యతీత్యేనం బ్రూయాత్ । అథ యద్యేనం స్పర్శేషూపాలభేత, మృత్యుం శరణం ప్రపన్నోఽభూవమ్ , స త్వా ప్రతి ధక్ష్యతి భస్మీకరిష్యతీత్యేనం బ్రూయాత్ ॥
సర్వే స్వరా ఘోషవన్తో బలవన్తో వక్తవ్యా ఇన్ద్రే బలం దదానీతి సర్వ ఊష్మాణోఽగ్రస్తా అనిరస్తా వివృతా వక్తవ్యాః ప్రజాపతేరాత్మానం పరిదదానీతి సర్వే స్పర్శాలేశేనానభినిహితా వక్తవ్యా మృత్యోరాత్మానం పరిహరాణీతి ॥ ౫ ॥
యత ఇన్ద్రాద్యాత్మానః స్వరాదయః, అతః సర్వే స్వరాః ఘోషవన్తః బలవన్తో వక్తవ్యాః । తథా
అహమిన్ద్రే బలం దదాని బలమాదధానీతి । తథా సర్వే ఊష్మాణః అగ్రస్తాః అన్తరప్రవేశితాః అనిరస్తాః బహిరప్రక్షిప్తాః వివృతాః వివృతప్రయత్నోపేతాః । ప్రజాపతేరాత్మానం పరిదదాని ప్రయచ్ఛానీతి । సర్వే స్పర్శాః లేశేన శనకైః అనభినిహితాః అనభినిక్షిప్తా వక్తవ్యాః । మృత్యోరాత్మానం బాలానివ శనకైః పరిహరన్ మృత్యోరాత్మానం పరిహరాణీతి ॥
త్రయో ధర్మస్కన్ధా యజ్ఞోఽధ్యయనం దానమితి ప్రథమస్తప ఎవ ద్వితీయో బ్రహ్మచార్యాచార్యకులవాసీ తృతీయోఽత్యన్తమాత్మానమాచార్యకులేఽవసాదయన్సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తి బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి ॥ ౧ ॥
ఓఙ్కారస్యోపాసనవిధ్యర్థం త్రయో ధర్మస్కన్ధా ఇత్యాద్యారభ్యతే । నైవం మన్తవ్యం సామావయవభూతస్యైవోద్గీథాదిలక్షణస్యోఙ్కారస్యోపాసనాత్ఫలం ప్రాప్యత ఇతి ; కిం తర్హి, యత్సర్వైరపి సామోపాసనైః కర్మభిశ్చాప్రాప్యం తత్ఫలమమృతత్వం కేవలాదోఙ్కారోపాసనాత్ప్రాప్యత ఇతి । తత్స్తుత్యర్థం సామప్రకరణే తదుపన్యాసః । త్రయః త్రిసఙ్ఖ్యాకా ధర్మస్య స్కన్ధాః ధర్మస్కన్ధాః ధర్మప్రవిభాగా ఇత్యర్థః ; కే తే ఇతి, ఆహ — యజ్ఞః అగ్నిహోత్రాదిః, అధ్యయనం సనియమస్య ఋగాదేరభ్యాసః, దానం బహిర్వేది యథాశక్తి ద్రవ్యసంవిభాగో భిక్షమాణేభ్యః, ఇతి ఎషః ప్రథమః ధర్మస్కన్ధః గృహస్థసమవేతత్వాత్ తన్నిర్వర్తకేన గృహస్థేన నిర్దిశ్యతే ; ప్రథమః ఎక ఇత్యర్థః, ద్వితీయతృతీయశ్రవణాత్ న ఆద్యార్థః । తప ఎవ ద్వితీయః ; తప ఇతి కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాది తద్వాన్ తాపసః పరివ్రాడ్వా, న బ్రహ్మసంస్థః ఆశ్రమధర్మమాత్రసంస్థః, బ్రహ్మసంస్థస్య తు అమృతత్వశ్రవణాత్ ; ద్వితీయః ధర్మస్కన్ధః । బ్రహ్మచారీ ఆచార్యకులే వస్తుం శీలమస్యేత్యాచార్యకులవాసీ । అత్యన్తం యావజ్జీవమ్ ఆత్మానం నియమైః ఆచార్యకులే అవసాదయన్ క్షపయన్ దేహం తృతీయః ధర్మస్కన్ధః । అత్యన్తమిత్యాదివిశేషణాన్నైష్ఠిక ఇతి గమ్యతే । ఉపకుర్వాణస్య స్వాధ్యాయగ్రహణార్థత్వాత్ న పుణ్యలోకత్వం బ్రహ్మచర్యేణ । సర్వ ఎతే త్రయోఽప్యాశ్రమిణః యథోక్తైర్ధర్మైః పుణ్యలోకా భవన్తి ; పుణ్యో లోకో యేషాం త ఇమే పుణ్యలోకా ఆశ్రమిణో భవన్తి । అవశిష్టస్త్వనుక్తః పరివ్రాట్ తురీయః బ్రహ్మసంస్థాః బ్రహ్మణి సమ్యక్స్థితః, సోఽమృతత్వం పుణ్యలోకవిలక్షణమమరణభావమాత్యన్తికమ్ ఎతి, న ఆపేక్షికమ్ , దేవాద్యమృతత్వవత్ , పుణ్యలోకాత్పృథక్ అమృతత్వస్య విభాగకరణాత్ ॥
యది చ పుణ్యలోకాతిశయమాత్రమమృతత్వమభవిష్యత్ , తతః పుణ్యలోకత్వాద్విభక్తం నావక్ష్యత్ । విభక్తోపదేశాచ్చ ఆత్యన్తికమమృతత్వమితి గమ్యతే । అత్ర చ ఆశ్రమధర్మఫలోపన్యాసః ప్రణవసేవాస్తుత్యర్థః, న తత్ఫలవిధ్యర్థః, స్తుతయే చ ప్రణవసేవాయాః, ఆశ్రమధర్మఫలవిధయే చ, ఇతి హి భిద్యేత వాక్యమ్ । తస్మాత్స్మృతిప్రసిద్ధాశ్రమఫలానువాదేన ప్రణవసేవాఫలమమృతత్వం బ్రువన్ ప్రణవసేవాం స్తౌతి । యథా పూర్ణవర్మణః సేవా భక్తపరిధానమాత్రఫలా, రాజవర్మణస్తు సేవా రాజ్యతుల్యఫలేతి — తద్వత్ । ప్రణవశ్చ తత్సత్యం పరం బ్రహ్మ తత్ప్రతీకత్వాత్ । ‘ఎతద్ధ్యేవాక్షరం బ్రహ్మ ఎతద్ధ్యేవాక్షరం పరమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౬) ఇత్యాద్యామ్నానాత్కాఠకే, యుక్తం తత్సేవాతోఽమృతత్వమ్ ॥
అత్ర ఆహుః కేచిత్ — చతుర్ణామాశ్రమిణామవిశేషేణ స్వధర్మానుష్ఠానాత్పుణ్యలోకతా ఇహోక్తా జ్ఞానవర్జితానామ్ ‘సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తి’ ఇతి । నాత్ర పరివ్రాడవశేషితః ; పరివ్రాజకస్యాపి జ్ఞానం యమా నియమాశ్చ తప ఎవేతి ; తప ఎవ ద్వితీయ ఇత్యత్ర తపః — శబ్దేన పరివ్రాట్తాపసౌ గృహీతౌ । అతస్తేషామేవ చతుర్ణాం యో బ్రహ్మసంస్థః ప్రణవసేవకః సోఽమృతత్వమేతీతి చతుర్ణామధికృతత్వావిశేషాత్ , బ్రహ్మసంస్థత్వేఽప్రతిషేధాచ్చ, స్వకర్మచ్ఛిద్రే చ బ్రహ్మసంస్థతాయాం సామర్థ్యోపపత్తేః । న చ యవవరాహాదిశబ్దవత్ బ్రహ్మసంస్థశబ్దః పరివ్రాజకే రూఢః, బ్రహ్మణి సంస్థితినిమిత్తముపాదాయ ప్రవృత్తత్వాత్ । న హి రూఢిశబ్దా నిమిత్తముపాదదతే । సర్వేషాం చ బ్రహ్మణి స్థితిరుపపద్యతే । యత్ర యత్ర నిమిత్తమస్తి బ్రహ్మణి సంస్థితిః, తస్య తస్య నిమిత్తవతో వాచకం సన్తం బ్రహ్మసంస్థశబ్దం పరివ్రాడేకవిషయే సఙ్కోచే కారణాభావాత్ నిరోద్ధుమయుక్తమ్ । న చ పారివ్రాజ్యాశ్రమధర్మమాత్రేణామృతత్వమ్ , జ్ఞానానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । పారివ్రాజ్యధర్మయుక్తమేవ జ్ఞానమమృతత్వసాధనమితి చేత్ , న, ఆశ్రమధర్మత్వావిశేషాత్ । ధర్మో వా జ్ఞానవిశిష్టోఽమృతత్వసాధనమిత్యేతదపి సర్వాశ్రమధర్మాణామవిశిష్టమ్ । న చ వచనమస్తి పరివ్రాజకస్యైవ బ్రహ్మసంస్థస్య మోక్షః, నాన్యేషామ్ ఇతి । జ్ఞానాన్మోక్ష ఇతి చ సర్వోపనిషదాం సిద్ధాన్తః । తస్మాద్య ఎవ బ్రహ్మసంస్థః స్వాశ్రమవిహితధర్మవతామ్ , సోఽమృతత్వమేతీతి ॥
న, కర్మనిమిత్తవిద్యాప్రత్యయయోర్విరోధాత్ । కర్త్రాదికారకక్రియాఫలభేదప్రత్యయవత్త్వం హి నిమిత్తముపాదాయ ఇదం కురు ఇదం మా కార్షీః ఇతి కర్మవిధయః ప్రవృత్తాః । తచ్చ నిమిత్తం న శాస్త్రకృతమ్ , సర్వప్రాణిషు దర్శనాత్ । ‘సత్ . . . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ఇతి శాస్త్రజన్యః ప్రత్యయో విద్యారూపః స్వాభావికం క్రియాకారకఫలభేదప్రత్యయం కర్మవిధినిమిత్తమనుపమృద్య న జాయతే, భేదాభేదప్రత్యయయోర్విరోధాత్ । న హి తైమిరికద్విచన్ద్రాదిభేదప్రత్యయమనుపమృద్య తిమిరాపగమే చన్ద్రాద్యేకత్వప్రత్యయ ఉపజాయతే, విద్యావిద్యాప్రత్యయయోర్విరోధాత్ । తత్రైవం సతి యం భేదప్రత్యయముపాదాయ కర్మవిధయః ప్రవృత్తాః, స యస్యోపమర్దితః ‘సత్ . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘తత్సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘వికారభేదోఽనృతమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యేతద్వాక్యప్రమాణజనితేనైకత్వప్రత్యయేన, స సర్వకర్మభ్యో నివృత్తః, నిమిత్తనివృత్తేః ; స చ నివృత్తకర్మా బ్రహ్మసంస్థ ఉచ్యతే ; స చ పరివ్రాడేవ, అన్యస్యాసమ్భవాత్ , అన్యో హి అనివృత్తభేదప్రత్యయః సోఽన్యత్పశ్యఞ్శృణ్వన్మన్వానో విజానన్నిదం కృత్వేదం ప్రాప్నుయామితి హి మన్యతే । తస్యైవం కుర్వతో న బ్రహ్మసంస్థతా, వాచారమ్భణమాత్రవికారానృతాభిసన్ధిప్రత్యయవత్త్వాత్ । న చ అసత్యమిత్యుపమర్దితే భేదప్రత్యయే సత్యమిదమనేన కర్తవ్యం మయేతి ప్రమాణప్రమేయబుద్ధిరుపపద్యతే — ఆకాశ ఇవ తలమలబుద్ధిర్వివేకినః । ఉపమర్దితేఽపి భేదప్రత్యయే కర్మభ్యో న నివర్తతే చేత్ , ప్రాగివ భేదప్రత్యయానుపమర్దనాదేకత్వప్రత్యయవిధాయకం వాక్యమప్రమాణీకృతం స్యాత్ । అభక్ష్యభక్షణాదిప్రతిషేధవాక్యానాం ప్రామాణ్యవత్ యుక్తమేకత్వవాక్యస్యాపి ప్రామాణ్యమ్ , సర్వోపనిషదాం తత్పరత్వాత్ । కర్మవిధీనామప్రామాణ్యప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , న, అనుపమర్దితభేదప్రత్యయవత్పురుషవిషయే ప్రామాణ్యోపపత్తేః స్వప్నాదిప్రత్యయ ఇవ ప్రాక్ప్రబోధాత్ । వివేకినామకరణాత్ కర్మవిధిప్రామాణ్యోచ్ఛేద ఇతి చేత్ , న, కాంయవిధ్యనుచ్ఛేదదర్శనాత్ । న హి, కామాత్మతా న ప్రశస్తేత్యేవం విజ్ఞానవద్భిః కాంయాని కర్మాణి నానుష్ఠీయన్త ఇతి, కాంయకర్మవిధయ ఉచ్ఛిద్యన్తే, అనుష్ఠీయన్త ఎవ కామిభిరితి ; తథా బ్రహ్మసంస్థైర్బ్రహ్మవిద్భిర్నానుష్ఠీయన్తే కర్మాణీతి న తద్విధయ ఉచ్ఛిద్యన్తే, అబ్రహ్మవిద్భిరనుష్ఠీయన్త ఎవేతి । పరివ్రాజకానాం భిక్షాచరణాదివత్ ఉత్పన్నైకత్వప్రత్యయానామపి గృహస్థాదీనామగ్రిహోత్రాదికర్మానివృత్తిరితి చేత్ , న, ప్రామాణ్యచిన్తాయాం పురుషప్రవృత్తేరదృష్టాన్తత్వాత్ — న హి, నాభిచరేదితి ప్రతిషిద్ధమప్యభిచరణం కశ్చిత్కుర్వన్దృష్ట ఇతి, శత్రౌ ద్వేషరహితేనాపి వివేకినా అభిచరణం క్రియతే । న చ కర్మవిధిప్రవృత్తినిమిత్తే భేదప్రత్యయే బాధితే అగ్నిహోత్రాదౌ ప్రవర్తకం నిమిత్తమస్తి, పరివ్రాజకస్యేవ భిక్షాచరణాదౌ బుభుక్షాది ప్రవర్తకమ్ । ఇహాప్యకరణే ప్రత్యవాయభయం ప్రవర్తకమితి చేత్ , న, భేదప్రత్యయవతోఽధికృతత్వాత్ । భేదప్రత్యయవాన్ అనుపమర్దితభేదబుద్ధిర్విద్యయా యః, స కర్మణ్యధికృత ఇత్యవోచామ ; యో హి అధికృతః కర్మణి, తస్య తదకరణే ప్రత్యవాయః ; న నివృత్తాధికారస్య, గృహస్థస్యేవ, బ్రహ్మచారిణో విశేషధర్మాననుష్ఠానే । ఎవం తర్హి సర్వః స్వాశ్రమస్థః ఉత్పన్నైకత్వప్రత్యయః పరివ్రాడితి చేత్ , న, స్వస్వామిత్వభేదబుద్ధ్యనివృత్తేః, కర్మార్థత్వాచ్చ ఇతరాశ్రమాణామ్ — ‘అథ కర్మ కుర్వీయ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౭) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాత్ స్వస్వామిత్వాభావాత్ భిక్షురేక ఎవ పరివ్రాట్ , న గృహస్థాదిః । ఎకత్వప్రత్యయవిధిజనితేన ప్రత్యయేన విధినిమిత్తభేదప్రత్యయస్యోపమర్దితత్వాత్ యమనియమాద్యనుపపత్తిః పరివ్రాజకస్యేతి చేత్ , న, బుభుక్షాదినా ఎకత్వప్రత్యయాత్ప్రచ్యావితస్యోపపత్తేః, నివృత్త్యర్థత్వాత్ । న చ ప్రతిషిద్ధసేవాప్రాప్తిః, ఎకత్వప్రత్యయోత్పత్తేః ప్రాగేవ ప్రతిషిద్ధత్వాత్ । న హి రాత్రౌ కూపే కణ్టకే వా పతితః ఉదితేఽపి సవితరి పతతి తస్మిన్నేవ । తస్మాత్ సిద్ధం నివృత్తకర్మా భిక్షుక ఎవ బ్రహ్మసంస్థ ఇతి । యత్పునరుక్తం సర్వేషాం జ్ఞానవర్జితానాం పుణ్యలోకతేతి — సత్యమేతత్ । యచ్చోక్తం తపఃశబ్దేన పరివ్రాడప్యుక్త ఇతి — ఎతదసత్ । కస్మాత్ ? పరివ్రాజకస్యైవ నివృత్తభేదప్రత్యయస్య బ్రహ్మసంస్థతాసమ్భవాత్ । స ఎవ హి అవశేషిత ఇత్యవోచామ । ఎకత్వవిజ్ఞానవతోఽగ్నిహోత్రాదివత్తపోనివృత్తేశ్చ । భేదబుద్ధిమత ఎవ హి తపఃకర్తవ్యతా స్యాత్ । ఎతేన కర్మచ్ఛిద్రే బ్రహ్మసంస్థతాసామర్థ్యమ్ , అప్రతిషేధశ్చ ప్రత్యుక్తః । తథా జ్ఞానవానేవ నివృత్తకర్మా పరివ్రాడితి జ్ఞానవైయర్థ్యం ప్రత్యుక్తమ్ । యత్పునరుక్తం యవవరాహాదిశబ్దవత్పరివ్రాజకే న రూఢో బ్రహ్మసంస్థశబ్ద ఇతి, తత్పరిహృతమ్ ; తస్యైవ బ్రహ్మసంస్థతాసమ్భవాన్నాన్యస్యేతి । యత్పునరుక్తం రూఢశబ్దాః నిమిత్తం నోపాదదత ఇతి, తన్న, గృహస్థతక్షపరివ్రాజకాదిశబ్దదర్శనాత్ । గృహస్థితిపారివ్రాజ్యతక్షణాదినిమిత్తోపాదానా అపి, గృహస్థపరివ్రాజకావాశ్రమివిశేషే, విశిష్టజాతిమతి చ తక్షేతి, రూఢా దృశ్యన్తే శబ్దాః । న యత్ర యత్ర నిమిత్తాని తత్ర తత్ర వర్తన్తే, ప్రసిద్ధ్యభావాత్ । తథా ఇహాపి బ్రహ్మసంస్థశబ్దో నివృత్తసర్వకర్మతత్సాధనపరివ్రాడేకవిషయేఽత్యాశ్రమిణి పరమహంసాఖ్యే వృత్త ఇహ భవితుమర్హతి, ముఖ్యామృతత్వఫలశ్రవణాత్ । అతశ్చేదమేవైకం వేదోక్తం పారివ్రాజ్యమ్ , న యజ్ఞోపవీతత్రిదణ్డకమణ్డల్వాదిపరిగ్రహ ఇతి ; ‘ముణ్డోఽపరిగ్రహోఽసఙ్గః’ (జా. ఉ. ౫) ఇతి చ । శ్రుతిః ‘అత్యాశ్రమిభ్యః పరమం పవిత్రమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౧) ఇత్యాది చ శ్వేతాశ్వతరీయే ; ‘నిస్తుతిర్నిర్నమస్కారః’ (మో. ధ. ౨౪౨ । ౯) ఇత్యాదిస్మృతిభ్యశ్చ ; ‘తస్మాత్కర్మ న కుర్వన్తి యతయః పారదర్శినః । ’ (మో. ధ. ౨౪౧ । ౭)‘తస్మాదలిఙ్గో ధర్మజ్ఞోఽవ్యక్తలిఙ్గః’ (అశ్వ. ౪౬ । ౫౧) (వ. ౧౦ । ౧౨) ఇత్యాదిస్మృతిభ్యశ్చ ॥
యత్తు సాఙ్ఖ్యైః కర్మత్యాగోఽభ్యుపగమ్యతే, క్రియాకారకఫలభేదబుద్ధేః సత్యత్వాభ్యుపగమాత్ , తన్మృషా । యచ్చ బౌద్ధైః శూన్యతాభ్యుపగమాత్ అకర్తృత్వమభ్యుపగమ్యతే, తదప్యసత్ , తదభ్యుపగన్తుః సత్త్వాభ్యుపగమాత్ । యచ్చ అజ్ఞైరలసతయా అకర్తృత్వాభ్యుపగమః, సోఽప్యసత్ , కారకబుద్ధేరనివర్తితత్వాత్ప్రమాణేన । తస్మాత్ వేదాన్తప్రమాణజనితైకత్వప్రత్యయవత ఎవ కర్మనివృత్తిలక్షణం పారివ్రాజ్యం బ్రహ్మసంస్థత్వం చేతి సిద్ధమ్ । ఎతేన గృహస్థస్యైకత్వవిజ్ఞానే సతి పారివ్రాజ్యమర్థసిద్ధమ్ ॥
నను అగ్న్యుత్సాదనదోషభాక్స్యాత్ పరివ్రజన్ — ‘వీరహా వా ఎష దేవానాం యోఽగ్రిముద్వాసయతే’ (తై. సం. ౧ । ౫ । ౨) ఇతి శ్రుతేః, న, దైవోత్సాదితత్వాత్ , ఉత్సన్న ఎవ హి స ఎకత్వదర్శనే జాతే — ‘అపాగాదగ్నేరగ్నిత్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౪ । ౧) ఇతి శ్రుతేః । అతో న దోషభాక్ గృహస్థః పరివ్రజన్నితి ॥
యత్సంస్థః అమృతత్వమేతి, తన్నిరూపణార్థమాహ —
ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్తేభ్యోఽభితప్తేభ్యస్త్రయీ విద్యా సమ్ప్రాస్రవత్తామభ్యతపత్తస్యా అభితప్తాయా ఎతాన్యక్షరాణి సమ్ప్రాస్రవన్త భూర్భువః స్వరితి ॥ ౨ ॥
ప్రజాపతిః విరాట్ కశ్యపో వా, లోకాన్ ఉద్దిశ్య తేషు సారజిఘృక్షయా అభ్యతపత్ అభితాపం కృతవాన్ ధ్యానం తపః కృతవానిత్యర్థః, తేభ్యః అభితప్తేభ్యః సారభూతా త్రయీ విద్యా సమ్ప్రాస్రవత్ ప్రజాపతేర్మనసి ప్రత్యభాదిత్యర్థః । తామభ్యతపత్ — పూర్వవత్ । తస్యా అభితప్తాయాః ఎతాన్యక్షరాణి సమ్ప్రాస్రవన్త భూర్భువః స్వరితి వ్యాహృతయః ॥
తాన్యభ్యతపత్తేభ్యోఽభితప్తేభ్య ఓఙ్కారః సమ్ప్రాస్రవత్తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్సన్తృణ్ణోఙ్కార ఎవేదం సర్వమోఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్ ॥ ౩ ॥
తాని అక్షరాణి అభ్యతపత్ , తేభ్యః అభితప్తేభ్యః ఓఙ్కారః సమ్ప్రాస్రవత్ । తత్ బ్రహ్మ కీదృశమితి, ఆహ — తద్యథా శఙ్కునా పర్ణనాలేన సర్వాణి పర్ణాని పత్రావయవజాతాని సన్తృణ్ణాని నివిద్ధాని వ్యాప్తానీత్యర్థః । ఎవమ్ ఓఙ్కారేణ బ్రహ్మణా పరమాత్మనః ప్రతీకభూతేన సర్వా వాక్ శబ్దజాతం సన్తృణ్ణా — ‘అకారో వై సర్వా వాక్’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతేః । పరమాత్మవికారశ్చ నామధేయమాత్రమ్ ఇత్యతః ఓఙ్కార ఎవేదం సర్వమితి । ద్విరభ్యాసః ఆదరార్థః । లోకాదినిష్పాదనకథనమ్ ఓఙ్కారస్తుత్యర్థమితి ॥
సామోపాసనప్రసఙ్గేన కర్మగుణభూతత్వాన్నివర్త్య ఓఙ్కారం పరమాత్మప్రతీకత్వాదమృతత్వహేతుత్వేన మహీకృత్య ప్రకృతస్యైవ యజ్ఞస్య అఙ్గభూతాని సామహోమమన్త్రోత్థానాన్యుపదిదిక్షన్నాహ —
బ్రహ్మవాదినో వదన్తి యద్వసూనాం ప్రాతః సవనꣳ రుద్రాణాం మాధ్యన్దినꣳ సవనమాదిత్యానాం చ విశ్వేషాం చ దేవానాం తృతీయసవనమ్ ॥ ౧ ॥
బ్రహ్మవాదినో వదన్తి, యత్ప్రాతఃసవనం ప్రసిద్ధం తద్వసూనామ్ । తైశ్చ ప్రాతఃసవనసమ్బద్ధోఽయం లోకో వశీకృతః ప్రాతఃసవనేశానైః । తథా రుదॆర్మాధ్యన్దినసవనేశానైః అన్తరిక్షలోకః । ఆదిత్యైశ్చ విశ్వైర్దేవైశ్చ తృతీయసవనేశానైస్తృతీయో లోకో వశీకృతః । ఇతి యజమానస్య లోకోఽన్యః పరిశిష్టో న విద్యతే ॥
క్వ తర్హి యజమానస్య లోక ఇతి స యస్తం న విద్యాత్కథం కుర్యాదథ విద్వాన్కుర్యాత్ ॥ ౨ ॥
అతః క్వ తర్హి యజమానస్య లోకః, యదర్థం యజతే ; న క్వచిల్లోకోఽస్తీత్యభిప్రాయః — ‘లోకాయ వై యజతే యో యజతే’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః । లోకాభావే చ స యో యజమానః తం లోకస్వీకరణోపాయం సామహోమమన్త్రోత్థానలక్షణం న విద్యాత్ న విజానీయాత్ , సోఽజ్ఞః కథం కుర్యాత్ యజ్ఞమ్ , న కథఞ్చన తస్య కర్తృత్వముపపద్యత ఇత్యర్థః । సామాదివిజ్ఞానస్తుతిపరత్వాత్ న అవిదుషః కర్తృత్వం కర్మమాత్రవిదః ప్రతిషిధ్యతే — స్తుతయే చ సామాదివిజ్ఞానస్య, అవిద్వత్కర్తృత్వప్రతిషేధాయ చ ఇతి హి భిద్యేత వాక్యమ్ । ఆద్యే చ ఔషస్త్యే కాణ్డే అవిదుషోఽపి కర్మాస్తీతి హేతుమవోచామ । అథ ఎతద్వక్ష్యమాణం సామాద్యుపాయం విద్వాన్కుర్యాత్ ॥
పురా ప్రాతరనువాకస్యోపాకరణాజ్జఘనేన గార్హపత్యస్యోదఙ్ముఖ ఉపవిశ్య స వాసవం సామాభిగాయతి ॥ ౩ ॥
కిం తద్వేద్యమితి, ఆహ — పురా పూర్వం ప్రాతరనువాకస్య శస్త్రస్య ప్రారమ్భాత్ జఘనేన గార్హపత్యస్య పశ్చాత్ ఉదఙ్ముఖః సన్ ఉపవిశ్య సః వాసవం వసుదైవత్యం సామ అభిగాయతి ॥
లో౩కద్వారమపావా౩ర్ణూ ౩౩ పశ్యేమ త్వా వయం రా ౩౩౩౩౩ హు౩మ్ ఆ ౩౩ జ్యా ౩ యో ౩ ఆ ౩౨౧౧౧ ఇతి ॥ ౪ ॥
లోకద్వారమ్ అస్య పృథివీలోకస్య ప్రాప్తయే ద్వారమ్ అపావృణు హే అగ్నే తేన ద్వారేణ పశ్యేమ త్వా త్వాం రాజ్యాయేతి ॥
అథ జుహోతి నమోఽగ్నయే పృథివీక్షితే లోకక్షితే లోకం మే యజమానాయ విన్దైష వై యజమానస్య లోక ఎతాస్మి ॥ ౫ ॥
అథ అనన్తరం జుహోతి అనేన మన్త్రేణ — నమోఽగ్నయే ప్రహ్వీభూతాః తుభ్యం వయం పృథివీక్షితే పృథివీనివాసాయ లోకక్షితే లోకనివాసాయ, పృథివీలోకనివాసాయేత్యర్థః ; లోకం మే మహ్యం యజమానాయ విన్ద లభస్వ ; ఎష వై మమ యజమానస్య లోకః ఎతా గన్తా అస్మి ॥
అత్ర యజమానః పరస్తాదాయుషః స్వాహాపజహి పరిఘమిత్యుక్త్వోత్తిష్ఠతి తస్మై వసవః ప్రాతఃసవనం సమ్ప్రయచ్ఛన్తి ॥ ౬ ॥
అత్ర అస్మింల్లోకే యజమానః అహమ్ ఆయుషః పరస్తాత్ ఊర్ధ్వం మృతః సన్ ఇత్యర్థః । స్వాహేతి జుహోతి । అపజహి అపనయ పరిఘం లోకద్వారార్గలమ్ — ఇతి ఎతం మన్త్రమ్ ఉక్త్వా ఉత్తిష్ఠతి । ఎవమేతైర్వసుభ్యః ప్రాతఃసవనసమ్బద్ధో లోకో నిష్క్రీతః స్యాత్ । తతస్తే ప్రాతఃసవనం వసవో యజమానాయ సమ్ప్రయచ్ఛన్తి ॥
పురా మాధ్యన్దినస్య సవనస్యోపాకరణాజ్జఘనేనాగ్నీధ్రీయస్యోదఙ్ముఖ ఉపవిశ్య సరౌద్రం సామాభిగాయతి ॥ ౭ ॥
లో౩కద్వరమపావా౩ర్ణూ౩౩ పశ్యేమ త్వా వయం వైరా౩౩౩౩౩ హు౩మ్ ఆ౩౩జ్యా౩యో౩ ఆ౩౨౧౧౧ఇతి ॥ ౮ ॥
తథా ఆగ్నీధ్రీయస్య దక్షిణాగ్నేః జఘనేన ఉదఙ్ముఖ ఉపవిశ్య సః రౌద్రం సామ అభిగాయతి యజమానః రుద్రదైవత్యం వైరాజ్యాయ ॥
అథ జుహోతి నమో వాయవేఽన్తరిక్షక్షితే లోకక్షితే లోకం మే యజమానాయ విన్దైష వై యజమానస్య లోక ఎతాస్మి ॥ ౯ ॥
అత్ర యజమానః పరస్తాదాయుషః స్వాహాపజహి పరిఘమిత్యుక్త్వోత్తిష్ఠతి తస్మై రుద్రా మాధ్యన్దినం సవనం సమ్ప్రయచ్ఛన్తి ॥ ౧౦ ॥
అన్తరిక్షక్షిత ఇత్యాది సమానమ్ ॥
పురా తృతీయసవనస్యోపాకరణాజ్జఘనేనాహవనీయస్యోదఙ్ముఖ ఉపవిశ్య స ఆదిత్యం స వైశ్వదేవం సామాభిగాయతి ॥ ౧౧ ॥
లో౩కద్వారమపావా౩ర్ణూ౩౩పశ్యేమ త్వా వయం స్వారా ౩౩౩౩౩ హు౩మ్ ఆ౩౩ జ్యా౩ యో౩ ఆ ౩౨౧౧౧ ఇతి ॥ ౧౨ ॥
ఆదిత్యమథ వైశ్వదేవం లో౩కద్వారమపావా౩ర్ణూ౩౩ పశ్యేమ త్వా వయం సామ్రా౩౩౩౩౩ హు౩మ్ ఆ౩౩ జ్యా౩యో౩ఆ ౩౨౧౧౧ ఇతి ॥ ౧౩ ॥
తథా ఆహవనీయస్యోదఙ్ముఖ ఉపవిశ్య సః ఆదిత్యదైవత్యమ్ ఆదిత్యం వైశ్వదేవం చ సామ అభిగాయతి క్రమేణ స్వారాజ్యాయ సామ్రాజ్యాయ ॥
అథ జుహోతి నమ ఆదిత్యేభ్యశ్చ విశ్వేభ్యశ్చ దేవేభ్యో దివిక్షిద్భ్యో లోకక్షిద్భ్యో లోకం మే యజమానాయ విన్దత ॥ ౧౪ ॥
ఎష వై యజమానస్య లోక ఎతాస్మ్యత్ర యజమానః పరస్తాదాయుషః స్వాహాపహత పరిఘమిత్యుక్త్వోత్తిష్ఠతి ॥ ౧౫ ॥
దివిక్షిద్భ్య ఇత్యేవమాది సమానమన్యత్ । విన్దత అపహత ఇతి బహువచనమాత్రం విశేషః । యాజమానం త్వేతత్ , ఎతాస్మ్యత్ర యజమాన ఇత్యాదిలిఙ్గాత్ ॥
తస్మా ఆదిత్యాశ్చ విశ్వే చ దేవాస్తృతీయసవనం సమ్ప్రయజ్ఛన్త్యేష హ వై యజ్ఞస్య మాత్రాం వేద య ఎవం వేద య ఎవం వేద ॥ ౧౬ ॥
ఎష హ వై యజమానః ఎవంవిత్ యథోక్తస్య సామాదేర్విద్వాన్ యజ్ఞస్య మాత్రాం యజ్ఞయాథాత్మ్యం వేద యథోక్తమ్ । య ఎవం వేదేతి ద్విరుక్తిరధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థా ॥
‘అసౌ వా ఆదిత్యః’ ఇత్యాది అధ్యాయారమ్భే సమ్బన్ధః । అతీతానన్తరాధ్యాయాన్తే ఉక్తమ్ ‘యజ్ఞస్య మాత్రాం వేద’ ఇతి । యజ్ఞవిషయాణి చ సామహోమమన్త్రోత్థానాని విశిష్టఫలప్రాప్తయే యజ్ఞాఙ్గభూతాన్యుపదిష్టాని । సర్వయజ్ఞానాం చ కార్యనిర్వృత్తిరూపః సవితా మహత్యా శ్రియా దీప్యతే । స ఎష సర్వప్రాణికర్మఫలభూతః ప్రత్యక్షం సర్వైరుపజీవ్యతే । అతో యజ్ఞవ్యపదేశానన్తరం తత్కార్యభూతసవితృవిషయముపాసనం సర్వపురుషార్థేభ్యః శ్రేష్ఠతమఫలం విధాస్యామీత్యేవమారభతే శ్రుతిః —
అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు తస్య ద్యౌరేవ తిరశ్చీనవꣳశోఽన్తరిక్షమపూపో మరీచయః పుత్రాః ॥ ౧ ॥
అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధ్విత్యాది । దేవానాం మోదనాత్ మధ్వివ మధు అసౌ ఆదిత్యః । వస్వాదీనాం చ మోదనహేతుత్వం వక్ష్యతి సర్వయజ్ఞఫలరూపత్వాదాదిత్యస్య । కథం మధుత్వమితి, ఆహ — తస్య మధునః ద్యౌరేవ భ్రామరస్యేవ మధునః తిరశ్చీనవంశః తిరశ్చీనశ్చాసౌ వంశశ్చేతి తిరశ్చీనవంశః । తిర్యగ్గతేవ హి ద్యౌర్లక్ష్యతే । అన్తరిక్షం చ మధ్వపూపః ద్యువంశే లగ్నః సన్ లమ్బత ఇవ, అతో మధ్వపూపసామాన్యాత్ అన్తరిక్షం మధ్వపూపః, మధునః సవితురాశ్రయత్వాచ్చ । మరీచయః రశ్మయః రశ్మిస్థా ఆపో భౌమాః సవిత్రాకృష్టాః । ‘ఎతా వా ఆపః స్వరాజో యన్మరీచయః’ ( ? ) ఇతి హి విజ్ఞాయన్తే । తా అన్తరిక్షమధ్వపూపస్థరశ్మ్యన్తర్గతత్వాత్ భ్రమరబీజభూతాః పుత్రా ఇవ హితా లక్ష్యన్త ఇతి పుత్రా ఇవ పుత్రాః, మధ్వపూపనాడ్యన్తర్గతా హి భ్రమరపుత్రాః ॥
తస్య యే ప్రాఞ్చో రశ్మయస్తా ఎవాస్య ప్రాచ్యో మధునాడ్యః । ఋచ ఎవ మధుకృత ఋగ్వేద ఎవ పుష్పం తా అమృతా ఆపస్తా వా ఎతా ఋచః ॥ ౨ ॥
తస్య సవితుః మధ్వాశ్రయస్య మధునో యే ప్రాఞ్చః ప్రాచ్యాం దిశి గతాః రశ్మయః, తా ఎవ అస్య ప్రాచ్యః ప్రాగఞ్చనాత్ మధునో నాడ్యః మధునాడ్య ఇవ మధ్వాధారచ్ఛిద్రాణీత్యర్థః । తత్ర ఋచ ఎవ మధుకృతః లోహితరూపం సవిత్రాశ్రయం మధు కుర్వన్తీతి మధుకృతః భ్రమరా ఇవ ; యతో రసానాదాయ మధు కుర్వన్తి, తత్పుష్పమివ పుష్పమ్ ఋగ్వేద ఎవ । తత్ర ఋగ్బ్రాహ్మణసముదాయస్య ఋగ్వేదాఖ్యత్వాత్ శబ్దమాత్రాచ్చ భోగ్యరూపరసనిస్రావాసమ్భవాత్ ఋగ్వేదశబ్దేన అత్ర ఋగ్వేదవిహితం కర్మ, తతో హి కర్మఫలభూతమధురసనిస్రావసమ్భవాత్ । మధుకరైరివ పుష్పస్థానీయాదృగ్వేదవిహితాత్కర్మణః అప ఆదాయ ఋగ్భిర్మధు నిర్వర్త్యతే । కాస్తా ఆప ఇతి, ఆహ — తాః కర్మణి ప్రయుక్తాః సోమాజ్యపయోరూపాః అగ్నౌ ప్రక్షిప్తాః తత్పాకాభినిర్వృత్తా అమృతాః అమృతార్థత్వాదత్యన్తరసవత్యః ఆపో భవన్తి । తద్రసానాదాయ తా వా ఎతా ఋచః పుష్పేభ్యో రసమాదదానా ఇవ భ్రమరా ఋచః ॥
ఎతమృగ్వేదమభ్యతపꣳస్తస్యాభితప్తస్య యశస్తేజ ఇన్ద్రియం వీర్యమన్నాద్యం రసోఽజాయత ॥ ౩ ॥
ఎతమ్ ఋగ్వేదమ్ ఋగ్వేదవిహితం కర్మ పుష్పస్థానీయమ్ అభ్యతపన్ అభితాపం కృతవత్య ఇవ ఎతా ఋచః కర్మణి ప్రయుక్తాః । ఋగ్భిర్హి మన్త్రైః శస్త్రాద్యఙ్గభావముపగతైః క్రియమాణం కర్మ మధునిర్వర్తకం రసం ముఞ్చతీత్యుపపద్యతే, పుష్పాణీవ భ్రమరైరాచూష్యమాణాని । తదేతదాహ — తస్య ఋగ్వేదస్య అభితప్తస్య । కోఽసౌ రసః, యః ఋఙ్మధుకరాభితాపనిఃసృత ఇత్యుచ్యతే ? యశః విశ్రుతత్వం తేజః దేహగతా దీప్తిః ఇన్ద్రియం సామర్థ్యోపేతైరిన్ద్రియైరవైకల్యం వీర్యం సామర్థ్యం బలమిత్యర్థః, అన్నాద్యమ్ అన్నం చ తదాద్యం చ యేనోపయుజ్యమానేనాహన్యహని దేవానాం స్థితిః స్యాత్ తదన్నాద్యమ్ ఎష రసః అజాయత యాగాదిలక్షణాత్కర్మణః ॥
తద్వ్యక్షరత్తదాదిత్యమభితోఽశ్రయత్తద్వా ఎతద్యదేతదాదిత్యస్య రోహితꣳ రూపమ్ ॥ ౪ ॥
యశ ఆద్యన్నాద్యపర్యన్తం తత్ వ్యక్షరత్ విశేషేణాక్షరత్ అగమత్ । గత్వా చ తదాదిత్యమ్ అభితః పార్శ్వతః పూర్వభాగం సవితుః అశ్రయత్ ఆశ్రితవదిత్యర్థః । అముష్మిన్నాదిత్యే సఞ్చితం కర్మఫలాఖ్యం మధు భోక్ష్యామహ ఇత్యేవం హి యశఆదిలక్షణఫలప్రాప్తయే కర్మాణి క్రియన్తే మనుష్యైః — కేదారనిష్పాదనమివ కర్షకైః । తత్ప్రత్యక్షం ప్రదర్శ్యతే శ్రద్ధాహేతోః । తద్వా ఎతత్ ; కిం తత్ ? యదేతత్ ఆదిత్యస్య ఉద్యతో దృశ్యతే రోహితం రూపమ్ ॥
అథ యేఽస్య దక్షిణా రశ్మయస్తా ఎవాస్య దక్షిణా మధునాడ్యో యజూꣳష్యేవ మధుకృతో యజుర్వేద ఎవ పుష్పం తా అమృతా ఆపః ॥ ౧ ॥
అథ యే అస్య దక్షిణా రశ్మయ ఇత్యాది సమానమ్ । యజూంష్యేవ మధుకృతః యజుర్వేదవిహితే కర్మణి ప్రయుక్తాని, పూర్వవన్మధుకృత ఇవ । యజుర్వేదవిహితం కర్మ పుష్పస్థానీయం పుష్పమిత్యుచ్యతే । తా ఎవ సోమాద్యా అమృతా ఆపః ॥
తాని వా ఎతాని యజూꣳష్యేతం యజుర్వేదమభ్యతపꣳస్తస్యాభితప్తస్య యశస్తేజ ఇన్ద్రియం వీర్యమన్నాద్యꣳ రసోఽజాయత ॥ ౨ ॥
తద్వ్యక్షరత్తదాదిత్యమభితోఽశ్రయత్తద్వా ఎతద్యదేతదాదిత్యస్య శుక్లꣳ రూపమ్ ॥ ౩ ॥
తాని వా ఎతాని యజూంష్యేతం యజుర్వేదమభ్యతపన్ ఇత్యేవమాది సర్వం సమానమ్ । మధు ఎతదాదిత్యస్య దృశ్యతే శుక్లం రూపమ్ ॥
అథ యేఽస్య ప్రత్యఞ్చో రశ్మయస్తా ఎవాస్య ప్రతీచ్యో మధునాడ్యః సామాన్యేవ మధుకృతః సామవేద ఎవ పుష్పం తా అమృతా ఆపః ॥ ౧ ॥
తాని వా ఎతాని సామాన్యేతం సామవేదమభ్యతపంస్తస్యాభితప్తస్య యశస్తేజ ఇన్ద్రియం వీర్యమన్నాద్యꣳ రసోఽజాయత ॥ ౨ ॥
తద్వ్యక్షరత్తదాదిత్యమభితోఽశ్రయత్తద్వా ఎతద్యదేతదాదిత్యస్య కృష్ణꣳ రూపమ్ ॥ ౩ ॥
అథ యేఽస్య ప్రత్యఞ్చో రశ్మయ ఇత్యాది సమానమ్ । తథా సామ్నాం మధు, ఎతదాదిత్యస్య కృష్ణం రూపమ్ ॥
అథ యేఽస్యోదఞ్చో రశ్మయస్తా ఎవాస్యోదీచ్యో మధునాడ్యోఽథర్వాఙ్గిరస ఎవ మధుకృత ఇతిహాసపురాణం పుష్పం తా అమృతా ఆపః ॥ ౧ ॥
తే వా ఎతేఽథర్వాఙ్గిరస ఎతదితిహాసపురాణమభ్యతపꣳ స్తస్యాభితప్తస్య యశస్తేజ ఇన్ద్రియం వీర్యమన్నాద్యꣳ రసోఽజాయత ॥ ౨ ॥
తద్వ్యక్షరత్తదాదిత్యమభితోఽశ్రయత్తద్వా ఎతద్యదేతదాదిత్యస్య పరం కృష్ణꣳ రూపమ్ ॥ ౩ ॥
అథ యేఽస్యోదఞ్చో రశ్మయ ఇత్యాది సమానమ్ । అథర్వాఙ్గిరసః అథర్వణా అఙ్గిరసా చ దృష్టా మన్త్రా అథర్వాఙ్గిరసః, కర్మణి ప్రయుక్తా మధుకృతః । ఇతిహాసపురాణం పుష్పమ్ । తయోశ్చేతిహాసపురాణయోరశ్వమేధే పారిప్లవాసు రాత్రిషు కర్మాఙ్గత్వేన వినియోగః సిద్ధః । మధు ఎతదాదిత్యస్య పరం కృష్ణం రూపమ్ అతిశయేన కృష్ణమిత్యర్థః ॥
అథ యేఽస్యోర్ధ్వా రశ్మయస్తా ఎవాస్యోర్ధ్వా మధునాడ్యో గుహ్యా ఎవాదేశా మధుకృతో బ్రహ్మైవ పుష్పం తా అమృతా ఆపః ॥ ౧ ॥
తే వా ఎతే గుహ్యా ఆదేశా ఎతద్బ్రహ్మాభ్యతపꣳ స్తస్యాభితప్తస్య యశస్తేజ ఇన్ద్రియం వీర్యమన్నాద్యꣳ రసోఽజాయత ॥ ౨ ॥
తద్వ్యక్షరత్తదాదిత్యమభితోఽశ్రయత్తద్వా ఎతద్యదేతదాదిత్యస్య మధ్యే క్షోభత ఇవ ॥ ౩ ॥
అథ యేఽస్యోర్ధ్వా రశ్మయ ఇత్యాది పూర్వవత్ । గుహ్యా గోప్యా రహస్యా ఎవ ఆదేశా లోకద్వారీయాదివిధయ ఉపాసనాని చ కర్మాఙ్గవిషయాణి మధుకృతః, బ్రహ్మైవ శబ్దాధికారాత్ప్రణవాఖ్యం పుష్పమ్ । సమానమన్యత్ । మధు ఎతత్ ఆదిత్యస్య మధ్యే క్షోభత ఇవ సమాహితదృష్టేర్దృశ్యతే సఞ్చలతీవ ॥
తే వా ఎతే రసానాꣳ రసా వేదా హి రసాస్తేషామేతే రసాస్తాని వా ఎతాన్యమృతానామమృతాని వేదా హ్యమృతాస్తేషామేతాన్యమృతాని ॥ ౪ ॥
తే వా ఎతే యథోక్తా రోహితాదిరూపవిశేషా రసానాం రసాః । కేషాం రసానామితి, ఆహ — వేదా హి యస్మాల్లోకనిష్యన్దత్వాత్సారా ఇతి రసాః, తేషాం రసానాం కర్మభావమాపన్నానామప్యేతే రోహితాదివిశేషా రసా అత్యన్తసారభూతా ఇత్యర్థః । తథా అమృతానామమృతాని వేదా హ్యమృతాః, నిత్యత్వాత్ , తేషామేతాని రోహితాదీని రూపాణ్యమృతాని । రసానాం రసా ఇత్యాది కర్మస్తుతిరేషా — యస్యైవంవిశిష్టాన్యమృతాని ఫలమితి ॥
తద్యత్ప్రథమమమృతం తద్వసవ ఉపజీవన్త్యగ్నినా ముఖేన న వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి ॥ ౧ ॥
తత్ తత్ర యత్ప్రథమమమృతం రోహితరూపలక్షణం తద్వసవః ప్రాతఃసవనేశానా ఉపజీవన్తి అగ్నినా ముఖేన అగ్నినా ప్రధానభూతేన, అగ్నిప్రధానాః సన్త ఉపజీవన్తీత్యర్థః । ‘అన్నాద్యం రసోఽజాయత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) (ఛా. ఉ. ౩ । ౨ । ౨) (ఛా. ఉ. ౩ । ౩ । ౨) (ఛా. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) (ఛా. ఉ. ౩ । ౫ । ౨) ఇతి వచనాత్ కబలగ్రాహమశ్నన్తీతి ప్రాప్తమ్ , తత్ప్రతిషిధ్యతే — న వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్తీతి । కథం తర్హి ఉపజీవన్తీతి, ఉచ్యతే — ఎతదేవ హి యథోక్తమమృతం రోహితం రూపం దృష్ట్వా ఉపలభ్య సర్వకరణైరనుభూయ తృప్యన్తి, దృశేః సర్వకరణద్వారోపలబ్ధ్యర్థత్వాత్ । నను రోహితం రూపం దృష్ట్వేత్యుక్తమ్ ; కథమన్యేన్ద్రియవిషయత్వం రూపస్యేతి ; న, యశఆదీనాం శ్రోత్రాదిగంయత్వాత్ । శ్రోత్రగ్రాహ్యం యశః । తేజోరూపం చాక్షుషమ్ । ఇన్ద్రియం విషయగ్రహణకార్యానుమేయం కరణసామర్థ్యమ్ । వీర్యం బలం దేహగత ఉత్సాహః ప్రాణవత్తా । అన్నాద్యం ప్రత్యహముపజీవ్యమానం శరీరస్థితికరం యద్భవతి । రసో హ్యేవమాత్మకః సర్వః । యం దృష్ట్వా తృప్యన్తి సర్వే । దేవా దృష్ట్వా తృప్యన్తీతి ఎతత్సర్వం స్వకరణైరనుభూయ తృప్యన్తీత్యర్థః । ఆదిత్యసంశ్రయాః సన్తో వైగన్ధ్యాదిదేహకరణదోషరహితాశ్చ ॥
త ఎతదేవ రూపమభిసంవిశన్త్యేతస్మాద్రూపాదుద్యన్తి ॥ ౨ ॥
కిం తే నిరుద్యమా అమృతముపజీవన్తి ? న ; కథం తర్హి, ఎతదేవ రూపమ్ అభిలక్ష్య అధునా భోగావసరో నాస్మాకమితి బుద్ధ్వా అభిసంవిశన్తి ఉదాసతే । యదా వై తస్యామృతస్య భోగావసరో భవేత్ , తదైతస్మాదమృతాదమృతభోగనిమిత్తమిత్యర్థః ; ఎతస్మాద్రూపాత్ ఉద్యన్తి ఉత్సాహవన్తో భవన్తీత్యర్థః । న హి అనుత్సాహవతామననుతిష్ఠతామలసానాం భోగప్రాప్తిర్లోకే దృష్టా ॥
స య ఎతదేవమమృతం వేద వసూనామేవైకో భూత్వాగ్నినైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి స ఎతదేవ రూపమభిసంవిశత్యేతస్మాద్రూపాదుదేతి ॥ ౩ ॥
స యః కశ్చిత్ ఎతదేవం యథోదితమ్ ఋఙ్మధుకరతాపరససఙ్క్షరణమ్ ఋగ్వేదవిహితకర్మపుష్పాత్ తస్య చ ఆదిత్యసంశ్రయణం రోహితరూపత్వం చ అమృతస్య ప్రాచీదిగ్గతరశ్మినాడీసంస్థతాం వసుదేవభోగ్యతాం తద్విదశ్చ వసుభిః సహైకతాం గత్వా అగ్నినా ముఖేనోపజీవనం దర్శనమాత్రేణ తృప్తిం చ స్వభోగావసరే ఉద్యమనం తత్కాలాపాయే చ సంవేశనం వేద, సోఽపి వసువత్ సర్వం తథైవానుభవతి ॥
స యావదాదిత్యః పురస్తాదుదేతా పశ్చాదస్తమేతా వసూనామేవ తావదాధిపత్యꣳ స్వారాజ్యం పర్యేతా ॥ ౪ ॥
కియన్తం కాలం విద్వాంస్తదమృతముపజీవతీతి, ఉచ్యతే — స విద్వాన్ యావదాదిత్యః పురస్తాత్ ప్రాచ్యాం దిశి ఉదేతా పశ్చాత్ ప్రతీచ్యామ్ అస్తమేతా, తావద్వసూనాం భోగకాలః తావన్తమేవ కాలం వసూనామాధిపత్యం స్వారాజ్యం పర్యేతా పరితో గన్తా భవతీత్యర్థః । న యథా చన్ద్రమణ్డలస్థః కేవలకర్మీ పరతన్త్రో దేవానామన్నభూతః ; కిం తర్హి, అయమ్ ఆధిపత్యం స్వారాజ్యం స్వరాడ్భావం చ అధిగచ్ఛతి ॥
అథ యద్ద్వితీయమమృతం తద్రుద్రా ఉపజీవన్తీన్ద్రేణ ముఖేన న వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి ॥ ౧ ॥
త ఎతదేవ రూపమభిసంవిశన్త్యేతస్మాద్రూపాదుద్యన్తి ॥ ౨ ॥
స య ఎతదేవమమృతం వేద రుద్రాణామేవైకో భూత్వేన్ద్రేణైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి స ఎతదేవ రూపమభిసంవిశత్యేతస్మాద్రూపాదుదేతి ॥ ౩ ॥
అథ యద్ద్వితీయమమృతం తద్రుద్రా ఉపజీవన్తీత్యాది సమానమ్ ॥
స యావదాదిత్యః పురస్తాదుదేతా పశ్చాదస్తమేతా ద్విస్తావద్దక్షిణత ఉదేతోత్తరతోఽస్తమేతా రుద్రాణామేవ తావదాధిపత్యꣳ స్వారాజ్యం పర్యేతా ॥ ౪ ॥
స యావదాదిత్యః పురస్తాదుదేతా పశ్చాదస్తమేతా ద్విస్తావత్ తతో ద్విగుణం కాలం దక్షిణత ఉదేతా ఉత్తరతోఽస్తమేతా రుద్రాణాం తావద్భోగకాలః ॥
అథ యత్తృతీయమమృతం తదాదిత్యా ఉపజీవన్తి వరుణేన ముఖేన న వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి ॥ ౧ ॥
త ఎతదేవ రూపమభిసంవిశన్త్యేతస్మాద్రూపాదుద్యన్తి ॥ ౨ ॥
స య ఎతదేవమమృతం వేదాదిత్యానామేవైకో భూత్వా వరుణేనైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి స ఎతదేవ రూపమభిసంవిశత్యేతస్మాద్రూపాదుదేతి ॥ ౩ ॥
స యావాదాదిత్యో దక్షిణత ఉదేతోత్తరతోఽస్తమేతా ద్విస్తావత్పశ్చాదుదేతా పురస్తాదస్తమేతాదిత్యానామేవ తావదాధిపత్యం స్వారాజ్యꣳ పర్యేతా ॥ ౪ ॥
తథా పశ్చాత్ ఉత్తరతః ఊర్ధ్వముదేతా విపర్యయేణ అస్తమేతా । పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాద్ద్విగుణోత్తరోత్తరేణ కాలేనేత్యపౌరాణం దర్శనమ్ । సవితుః చతుర్దిశమిన్ద్రయమవరుణసోమపురీషు ఉదయాస్తమయకాలస్య తుల్యత్వం హి పౌరాణికైరుక్తమ్ , మానసోత్తరస్య మూర్ధని మేరోః ప్రదక్షిణావృత్తేస్తుల్యత్వాదితి । అత్రోక్తః పరిహారః ఆచార్యైః । అమరావత్యాదీనాం పురీణాం ద్విగుణోత్తరోత్తరేణ కాలేనోద్వాసః స్యాత్ । ఉదయశ్చ నామ సవితుః తన్నివాసినాం ప్రాణినాం చక్షుర్గోచరాపత్తిః, తదత్యయశ్చ అస్తమనమ్ ; న పరమార్థత ఉదయాస్తమనే స్తః । తన్నివాసినాం చ ప్రాణినామభావే తాన్ప్రతి తేనైవ మార్గేణ గచ్ఛన్నపి నైవోదేతా నాస్తమేతేతి, చక్షుర్గోచరాపత్తేస్తదత్యయస్య చ అభావాత్ । తథా అమరావత్యాః సకాశాద్ద్విగుణం కాలం సంయమనీ పురీ వసతి, అతస్తన్నివాసినః ప్రాణినః ప్రతి దక్షిణత ఇవ ఉదేతి ఉత్తరతోఽస్తమేతి ఇత్యుచ్యతేఽస్మద్బుద్ధిం చ అపేక్ష్య । తథోత్తరాస్వపి పురీషు యోజనా సర్వేషాం చ మేరురుత్తరతో భవతి । యదా అమరావత్యాం మధ్యాహ్నగతః సవితా, తదా సంయమన్యాముద్యన్దృశ్యతే ; తత్ర మధ్యాహ్నగతో వారుణ్యాముద్యన్దృశ్యతే ; తథోత్తరస్యామ్ , ప్రదక్షిణావృత్తేస్తుల్యత్వాత్ । ఇలావృతవాసినాం సర్వతః పర్వతప్రాకారనివారితాదిత్యరశ్మీనాం సవితా ఊర్ధ్వ ఇవ ఉదేతా అర్వాగస్తమేతా దృశ్యతే, పర్వతోర్ధ్వచ్ఛిద్రప్రవేశాత్సవితృప్రకాశస్య । తథా ఋగాద్యమృతోపజీవినామమృతానాం చ ద్విగుణోత్తరోత్తరవీర్యవత్త్వమనుమీయతే భోగకాలద్వైగుణ్యలిఙ్గేన । ఉద్యమనసంవేశనాది దేవానాం రుద్రాదీనాం విదుషశ్చ సమానమ్ ॥
అథ యచ్చతుర్థమమృతం తన్మరుత ఉపజీవన్తి సోమేన ముఖేన న వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి ॥ ౧ ॥
త ఎతదేవ రూపమభిసంవిశన్త్యేతస్మాద్రూపాదుద్యన్తి ॥ ౨ ॥
స య ఎతదేవమమృతం దేవ మరుతామేవైకో భూత్వా సోమేనైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి స ఎతదేవ రూపమభిసంవిశత్యేతస్మాద్రూపాదుదేతి ॥ ౩ ॥
స యావదాదిత్యః పశ్చాదుదేతా పురస్తాదస్తమేతా ద్విస్తావదుత్తరత ఉదేతా దక్షిణతోఽస్తమేతా మరుతామేవ తావదాధిపత్యం స్వారాజ్యꣳ పర్యేతా ॥ ౪ ॥
అథ యత్పఞ్చమమమృతం తత్సాధ్యా ఉపజీవన్తి బ్రహ్మణా ముఖేన న వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి ॥ ౧ ॥
త ఎతదేవ రూపమభిసంవిశన్త్యేతస్మాద్రూపాదుద్యన్తి ॥ ౨ ॥
స య ఎతదేవమమృతం వేద సాధ్యానామేవైకో భూత్వా బ్రహ్మణైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి స ఎతదేవ రూపమభిసంవిశత్యేతస్మాద్రూపాదుదేతి ॥ ౩ ॥
స యావదాదిత్య ఉత్తరత ఉదేతా దక్షిణతోఽస్తమేతా ద్విస్తావదూర్ధ్వ ఉదేతార్వాగస్తమేతా సాధ్యానామేవ తావదాధిపత్యం స్వారాజ్యꣳ పర్యేతా ॥ ౪ ॥
అథ తత ఊర్ధ్వ ఉదేత్య నైవోదేతా నాస్తమేతైకల ఎవ మధ్యే స్థాతా తదేష శ్లోకః ॥ ౧ ॥
కృత్వైవముదయాస్తమనేన ప్రాణినాం స్వకర్మఫలభోగనిమిత్తమనుగ్రహమ్ , తత్కర్మఫలభోగక్షయే తాని ప్రాణిజాతాన్యాత్మని సంహృత్య, అథ తతః తస్మాదనన్తరం ప్రాణ్యనుగ్రహకాలాదూర్ధ్వః సన్ ఆత్మన్యుదేత్య ఉద్గంయ యాన్ప్రత్యుదేతి తేషాం ప్రాణినామభావాత్ స్వాత్మస్థః నైవోదేతా నాస్తమేతా ఎకలః అద్వితీయః అనవయవః మధ్యే స్వాత్మన్యేవ స్థాతా । తత్ర కశ్చిద్విద్వాన్వస్వాదిసమానచరణః రోహితాద్యమృతభోగభాగీ యథోక్తక్రమేణ స్వాత్మానం సవితారమాత్మత్వేనోపేత్య సమాహితః సన్ ఎతం మన్త్రం దృష్ట్వా ఉత్థితః అన్యస్మై పృష్టవతే జగాద యతస్త్వమాగతో బ్రహ్మలోకాత్ కిం తత్రాప్యహోరాత్రాభ్యాం పరివర్తమానః సవితా ప్రాణినామాయుః క్షపయతి యథేహాస్మాకమ్ ; ఇత్యేవం పృష్టః ప్రత్యాహ — తత్ తత్ర యథా పృష్టే యథోక్తే చ అర్థే ఎష శ్లోకో భవతి తేనోక్తో యోగినేతి శ్రుతేర్వచనమిదమ్ ॥
న వై తత్ర న నింలోచ నోదియాయ కదాచన । దేవాస్తేనాహꣳ సత్యేన మా విరాధిషి బ్రహ్మణేతి ॥ ౨ ॥
న వై తత్ర యతోఽహం బ్రహ్మలోకాదాగతః తస్మిన్న వై తత్ర ఎతదస్తి యత్పృచ్ఛసి । న హి తత్ర నింలోచ అస్తమగమత్సవితా న చ ఉదియాయ ఉద్గతః కుతశ్చిత్ కదాచన కస్మింశ్చిదపి కాలే ఇతి । ఉదయాస్తమయవర్జితః బ్రహ్మలోకః ఇత్యనుపపన్నమ్ ఇత్యుక్తః శపథమివ ప్రతిపేదే హే దేవాః సాక్షిణో యూయం శృణుత, యథా మయోక్తం సత్యం వచః తేన సత్యేన అహం బ్రహ్మణా బ్రహ్మస్వరూపేణ మా విరాధిషి మా విరుధ్యేయమ్ , అప్రాప్తిర్బ్రహ్మణో మమ మా భూదిత్యర్థః ॥
సత్యం తేనోక్తమిత్యాహ శ్రుతిః —
న హ వా అస్మా ఉదేతి న నింలోచతి సకృద్దివా హైవాస్మై భవతి య ఎతామేవం బ్రహ్మోపనిషదం వేద ॥ ౩ ॥
న హ వా అస్మై యథోక్తబ్రహ్మవిదే న ఉదేతి న నింలోచతి నాస్తమేతి, కిం తు బ్రహ్మవిదేఽస్మై సకృద్దివా హైవ సదైవ అహర్భవతి, స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వాత్ ; య ఎతాం యథోక్తాం బ్రహ్మోపనిషదం వేదగుహ్యం వేద, ఎవం తన్త్రేణ వంశాదిత్రయం ప్రత్యమృతసమ్బన్ధం చ యచ్చ అన్యదవోచామ ఎవం జానాతీత్యర్థః । విద్వాన్ ఉదయాస్తమయకాలాపరిచ్ఛేద్యం నిత్యమజం బ్రహ్మ భవతీత్యర్థః ॥
తద్ధైతద్బ్రహ్మా ప్రజాపతయ ఉవాచ ప్రజాపతిర్మనవే మనుః ప్రజాభ్యస్తద్ధైతదుద్దాలకాయారుణయే జ్యేష్ఠాయ పుత్రాయ పితా బ్రహ్మ ప్రోవాచ ॥ ౪ ॥
తద్ధైతత్ మధుజ్ఞానం బ్రహ్మా హిరణ్యగర్భః విరాజే ప్రజాపతయే ఉవాచ ; సోఽపి మనవే ; మనురిక్ష్వాక్వాద్యాభ్యః ప్రజాభ్యః ప్రోవాచేతి విద్యాం స్తౌతి — బ్రహ్మాదివిశిష్టక్రమాగతేతి । కిం చ, తద్ధైతత్ మధుజ్ఞానమ్ ఉద్దాలకాయ ఆరుణయే పితా బ్రహ్మవిజ్ఞానం జ్యేష్ఠాయ పుత్రాయ ప్రోవాచ ॥
ఇదం వావ తజ్జ్యేష్ఠాయ పుత్రాయ పితా బ్రహ్మ ప్రబ్రూయాత్ప్రణాయ్యాయ వాన్తేవాసినే ॥ ౫ ॥
ఇదం వావ తద్యథోక్తమ్ అన్యోఽపి జ్యేష్ఠాయ పుత్రాయ సర్వప్రియార్హాయ బ్రహ్మ ప్రబ్రూయాత్ । ప్రణాయ్యాయ వా యోగ్యాయ అన్తేవాసినే శిష్యాయ ॥
నాన్యస్మై కస్మైచన యద్యప్యస్మా ఇమామద్భిః పరిగృహీతాం ధనస్య పూర్ణాం దద్యాదేతదేవ తతో భూయ ఇత్యేతదేవ తతో భూయ ఇతి ॥ ౬ ॥
నాన్యస్మై కస్మైచన ప్రబ్రూయాత్ । తీర్థద్వయమనుజ్ఞాతమనేకేషాం ప్రాప్తానాం తీర్థానామాచార్యాదీనామ్ । కస్మాత్పునస్తీర్థసఙ్కోచనం విద్యాయాః కృతమితి, ఆహ — యద్యపి అస్మై ఆచార్యాయ ఇమాం కశ్చిత్పృథివీమ్ అద్భిః పరిగృహీతాం సముద్రపరివేష్టితాం సమస్తామపి దద్యాత్ , అస్యా విద్యాయా నిష్క్రయార్థమ్ , ఆచార్యాయ ధనస్య పూర్ణాం సమ్పన్నాం భోగోపకరణైః ; నాసావస్య నిష్క్రయః, యస్మాత్ తతోఽపి దానాత్ ఎతదేవ యన్మధువిద్యాదానం భూయః బహుతరఫలమిత్యర్థః । ద్విరభ్యాసః ఆదరార్థః ॥
యత ఎవమతిశయఫలైషా బ్రహ్మవిద్యా, అతః సా ప్రకారాన్తరేణాపి వక్తవ్యేతి ‘గాయత్రీ వా’ ఇత్యాద్యారభ్యతే । గాయత్రీద్వారేణ చ ఉచ్యతే బ్రహ్మ, సర్వవిశేషరహితస్య ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇత్యాదివిశేషప్రతిషేధగంయస్య దుర్బోధత్వాత్ । సత్స్వనేకేషు చ్ఛన్దఃసుగాయత్ర్యా ఎవ బ్రహ్మజ్ఞానద్వారతయోపాదానం ప్రాధాన్యాత్ । సోమాహరణాత్ ఇతరచ్ఛన్దోక్షరాహరణేన ఇతరచ్ఛన్దోవ్యాప్త్యా చ సర్వసవనవ్యాపకత్వాచ్చ యజ్ఞే ప్రాధాన్యం గాయత్ర్యాః । గాయత్రీసారత్వాచ్చ బ్రాహ్మణస్య మాతరమివ, హిత్వా గురుతరాం గాయత్రీం తతోఽన్యద్గురుతరం న ప్రతిపద్యతే యథోక్తం బ్రహ్మాపీతి, తస్యామత్యన్తగౌరవస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ । అతో గాయత్రీముఖేనైవ బ్రహ్మోచ్యతే —
గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతం యదిదం కిఞ్చ వాగ్వై గాయత్రీ వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ ॥ ౧ ॥
గాయత్రీ వా ఇత్యవధారణార్థో వై - శబ్దః । ఇదం సర్వం భూతం ప్రాణిజాతం యత్కిఞ్చ స్థావరం జఙ్గమం వా తత్సర్వం గాయత్ర్యేవ । తస్యాశ్ఛన్దోమాత్రాయాః సర్వభూతత్వమనుపపన్నమితి గాయత్రీకారణం వాచం శబ్దరూపామాపాదయతి గాయత్రీం వాగ్వై గాయత్రీతి । వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతమ్ । యస్మాత్ వాక్ శబ్దరూపా సతీ సర్వం భూతం గాయతి శబ్దయతి — అసౌ గౌః అసావశ్వ ఇతి చ, త్రాయతే చ రక్షతి — అముష్మాన్మా భైషీః కిం తే భయముత్థితమ్ ఇత్యాదినా సర్వతో భయాన్నివర్త్యమానః వాచా త్రాతః స్యాత్ । యత్ వాక్ భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ, గాయత్ర్యేవ తత్ గాయతి చ త్రాయతే చ, వాచః అనన్యత్వాద్గాయత్ర్యాః । గానాత్త్రాణాచ్చ గాయత్ర్యా గాయత్రీత్వమ్ ॥
యా వై సా గాయత్రీయం వావ సా యేయం పృథివ్యస్యాꣳ హీదꣳ సర్వం భూతం ప్రతిష్ఠితమేతామేవ నాతిశీయతే ॥ ౨ ॥
యా వై సా ఎవంలక్షణా సర్వభూతరూపా గాయత్రీ, ఇయం వావ సా యేయం పృథివీ । కథం పునరియం పృథివీ గాయత్రీతి, ఉచ్యతే — సర్వభూతసమ్బన్ధాత్ । కథం సర్వభూతసమ్బన్ధః, అస్యాం పృథివ్యాం హి యస్మాత్ సర్వం స్థావరం జఙ్గమం చ భూతం ప్రతిష్ఠితమ్ , ఎతామేవ పృథివీం నాతిశీయతే నాతివర్తత ఇత్యేతత్ । యథా గానత్రాణాభ్యాం భూతసమ్బన్ధో గాయత్ర్యాః, ఎవం భూతప్రతిష్ఠానాద్భూతసమ్బద్ధా పృథివీ ; అతో గాయత్రీ పృథివీ ॥
యా వై సా పృథివీయం వావ సా యదిదమస్మిన్పురుషే శరీరమస్మిన్హీమే ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితా ఎతదేవ నాతిశీయన్తే ॥ ౩ ॥
యా వై సా పృథివీ గాయత్రీ ఇయం వావ సా ఇదమేవ । తత్కిమ్ ? యదిదమస్మిన్పురుషే కార్యకరణసఙ్ఘాతే జీవతి శరీరమ్ , పార్థివత్వాచ్ఛరీరస్య । కథం శరీరస్య గాయత్రీత్వమితి, ఉచ్యతే — అస్మిన్హి ఇమే ప్రాణాః భూతశబ్దవాచ్యాః ప్రతిష్ఠితాః, అతః పృథివీవద్భూతశబ్దవాచ్యప్రాణప్రతిష్ఠానాత్ శరీరం గాయత్రీ, ఎతదేవ యస్మాచ్ఛరీరం నాతిశీయన్తే ప్రాణాః ॥
యద్వై తత్పురుషే శరీరమిదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తః పురుషే హృదయమస్మిన్హీమే ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితా ఎతదేవ నాతిశీయన్తే ॥ ౪ ॥
యద్వై తత్పురుషే శరీరం గాయత్రీ ఇదం వావ తత్ । యదిదమస్మిన్నన్తః మధ్యే పురుషే హృదయం పుణ్డరీకాఖ్యమ్ ఎతద్గాయత్రీ । కథమితి, ఆహ — అస్మిన్హి ఇమే ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితాః, అతః శరీరవత్ గాయత్రీ హృదయమ్ । ఎతదేవ చ నాతిశీయన్తే ప్రాణాః । ‘ప్రాణో హ పితా । ప్రాణో మాతా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ‘అహింసన్సర్వభూతాని’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇతి శ్రుతేః భూతశబ్దవాచ్యాః ప్రాణాః ॥
సైషా చతుష్పదా షడ్విధా గాయత్రీ తదేతదృచాభ్యనూక్తమ్ ॥ ౫ ॥
సైషా చతుష్పదా షడక్షరపదా ఛన్దోరూపా సతీ భవతి గాయత్రీ షడ్విధా — వాగ్భూతపృథివీశరీరహృదయప్రాణరూపా సతీ షడ్విధా భవతి । వాక్ప్రాణయోరన్యార్థనిర్దిష్టయోరపి గాయత్రీప్రకారత్వమ్ , అన్యథా షడ్విధసఙ్ఖ్యాపూరణానుపపత్తేః । తత్ ఎతస్మిన్నర్థే ఎతత్ గాయత్ర్యాఖ్యం బ్రహ్మ గాయత్ర్యనుగతం గాయత్రీముఖేనోక్తమ్ ఋచా అపి మన్త్రేణాభ్యనూక్తం ప్రకాశితమ్ ॥
తావానస్య మహిమా తతో జ్యాయంశ్చ పూరుషః । పాదోఽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివీతి ॥ ౬ ॥
తావాన్ అస్య గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణః సమస్తస్య మహిమా విభూతివిస్తారః, యావాంశ్చతుష్పాత్షడ్విధశ్చ బ్రహ్మణో వికారః పాదో గాయత్రీతి వ్యాఖ్యాతః । అతః తస్మాద్వికారలక్షణాద్గాయత్ర్యాఖ్యాద్వాచారమ్భణమాత్రాత్ తతో జ్యాయన్ మహత్తరశ్చ పరమార్థసత్యరూపోఽవికారః పూరుషః పురుషః సర్వపూరణాత్ పురి శయనాచ్చ । తస్య అస్య పాదః సర్వా సర్వాణి భూతాని తేజోబన్నాదీని సస్థావరజఙ్గమాని, త్రిపాత్ త్రయః పాదా అస్య సోఽయం త్రిపాత్ ; త్రిపాదమృతం పురుషాఖ్యం సమస్తస్య గాయత్ర్యాత్మనో దివి ద్యోతనవతి స్వాత్మన్యవస్థితమిత్యర్థ ఇతి ॥
యద్వై తద్బ్రహ్మేతీదం వావ తద్యోయం బహిర్ధా పురుషాదాకాశో యో వై స బహిర్ధా పురుషాదాకాశః ॥ ౭ ॥
యద్వై తత్ త్రిపాదమృతం గాయత్రీముఖేనోక్తం బ్రహ్మేతి, ఇదం వావ తత్ ఇదమేవ తత్ ; యోఽయం ప్రసిద్ధః బహిర్ధా బహిః పురుషాదాకాశః భౌతికో యో వై, స బహిర్ధా పురుషాదాకాశ ఉక్తః ॥
అయం వావ స యోఽయమన్తః పురుష ఆకాశో యో వై సోఽన్తః పురుష ఆకాశః ॥ ౮ ॥
అయం వావ సః, యోఽయమన్తః పురుషే శరీరే ఆకాశః । యో వై సోఽన్తః పురుష ఆకాశః ॥
అయం వావ స యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశస్తదేతత్పూర్ణమప్రవర్తి పూర్ణామప్రవర్తినీం శ్రియం లభతే య ఎవం వేద ॥ ౯ ॥
అయం వావ సః, యోఽయమన్తర్హృదయే హృదయపుణ్డరీకే ఆకాశః । కథమేకస్య సత ఆకాశస్య త్రిధా భేద ఇతి, ఉచ్యతే — బాహ్యేన్ద్రియవిషయే జాగరితస్థానే నభసి దుఃఖబాహుల్యం దృశ్యతే । తతోఽన్తఃశరీరే స్వప్నస్థానభూతే మన్దతరం దుఃఖం భవతి । స్వప్నాన్పశ్యతో హృదయస్థే పునర్నభసి న కఞ్చన కామం కామయతే న కఞ్చన స్వప్నం పశ్యతి । అతః సర్వదుఃఖనివృత్తిరూపమాకాశం సుషుప్తస్థానమ్ । అతో యుక్తమేకస్యాపి త్రిధా భేదాన్వాఖ్యానమ్ । బహిర్ధా పురుషాదారభ్య ఆకాశస్య హృదయే సఙ్కోచకరణం చేతఃసమాధానస్థానస్తుతయే — యథా ‘త్రయాణామపి లోకానాం కురుక్షేత్రం విశిష్యతే । అర్ధతస్తు కురుక్షేత్రమర్ధతస్తు పృథూదకమ్’ ( ? ) ఇతి, తద్వత్ । తదేతద్ధార్దాకాశాఖ్యం బ్రహ్మ పూర్ణం సర్వగతమ్ , న హృదయమాత్రపరిచ్ఛిన్నమితి మన్తవ్యమ్ , యద్యపి హృదయాకాశే చేతః సమాధీయతే । అప్రవర్తి న కుతశ్చిత్క్వచిత్ప్రవర్తితుం శీలమస్యేత్యప్రవర్తి, తదనుచ్ఛిత్తిధర్మకమ్ । యథా అన్యాని భూతాని పరిచ్ఛిన్నాన్యుచ్ఛిత్తిధర్మకాణి, న తథా హార్దం నభః । పూర్ణామప్రవర్తినీమనుచ్ఛేదాత్మికాం శ్రియం విభూతిం గుణఫలం లభతే దృష్టమ్ । య ఎవం యథోక్తం పూర్ణాప్రవర్తిగుణం బ్రహ్మ వేద జానాతి ఇహైవ జీవన్ తద్భావం ప్రతిపద్యత ఇత్యర్థః ॥
తస్య హ వా ఎతస్య హృదయస్య పఞ్చ దేవసుషయః స యోఽస్య ప్రాఙ్సుషిః స ప్రాణస్తచ్చక్షుః స ఆదిత్యస్తదేతత్తేజోఽన్నాద్యమిత్యుపాసీత తేజస్వ్యన్నాదో భవతి య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥
తస్య హ వా ఇత్యాదినా గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణః ఉపాసనాఙ్గత్వేన ద్వారపాలాదిగుణవిధానార్థమారభ్యతే । యథా లోకే ద్వారపాలాః రాజ్ఞ ఉపాసనేన వశీకృతా రాజప్రాప్త్యర్థా భవన్తి, తథేహాపీతి । తస్య ఇతి ప్రకృతస్య హృదయస్యేత్యర్థః । ఎతస్య అనన్తరనిర్దిష్టస్య పఞ్చ పఞ్చసఙ్ఖ్యాకాః దేవానాం సుషయః దేవసుషయః స్వర్గలోకప్రాప్తిద్వారచ్ఛిద్రాణి, దేవైః ప్రాణాదిత్యాదిభిః రక్ష్యమాణాని ఇత్యతో దేవసుషయః ; తస్య స్వర్గలోకభవనస్య హృదయస్య అస్య యః ప్రాఙ్సుషిః పూర్వాభిముఖస్య ప్రాగ్గతం యచ్ఛిద్రం ద్వారం స ప్రాణః ; తత్స్థః తేన ద్వారేణ యః సఞ్చరతి వాయువిశేషః స ప్రాగనితీతి ప్రాణః । తేనైవ సమ్బద్ధమవ్యతిరిక్తం తచ్చక్షుః ; తథైవ స ఆదిత్యః ‘ఆదిత్యో హ వై బ్రాహ్మప్రాణః’ (ప్ర. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి శ్రుతేః చక్షురూపప్రతిష్ఠాక్రమేణ హృది స్థితః ; ‘స ఆదిత్యః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి చక్షుషి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౦) ఇత్యాది హి వాజసనేయకే । ప్రాణవాయుదేవతైవ హి ఎకా చక్షురాదిత్యశ్చ సహాశ్రయేణ । వక్ష్యతి చ — ప్రాణాయ స్వాహేతి హుతం హవిః సర్వమేతత్తర్పయతీతి । తదేతత్ ప్రాణాఖ్యం స్వర్గలోకద్వారపాలత్వాత్ బ్రహ్మ । స్వర్గలోకం ప్రతిపిత్సుః తేజస్వీ ఎతత్ చక్షురాదిత్యస్వరూపేణ అన్నాద్యత్వాచ్చ సవితుః తేజః అన్నాద్యమ్ ఇత్యాభ్యాం గుణాభ్యామ్ ఉపాసీత । తతః తేజస్వ్యన్నాదశ్చ ఆమయావిత్వరహితో భవతి ; య ఎవం వేద తస్యైతద్గుణఫలమ్ । ఉపాసనేన వశీకృతో ద్వారపః స్వర్గలోకప్రాప్తిహేతుర్భవతీతి ముఖ్యం చ ఫలమ్ ॥
అథ యోఽస్య దక్షిణః సుషిః స వ్యానస్తచ్ఛ్రోత్రꣳ స చన్ద్రమాస్తదేతచ్ఛ్రీశ్చ యశశ్చేత్యుపాసీత శ్రీమాన్యశస్వీ భవతి య ఎవం వేద ॥ ౨ ॥
అథ యోఽస్య దక్షిణః సుషిః తత్స్థో వాయువిశేషః స వీర్యవత్కర్మ కుర్వన్ విగృహ్య వా ప్రాణాపానౌ నానా వా అనితీతి వ్యానః । తత్సమ్బద్ధమేవ చ తచ్ఛ్రోత్రమిన్ద్రియమ్ । తథా స చన్ద్రమాః — శ్రోత్రేణ సృష్టా దిశశ్చ చన్ద్రమాశ్చ ఇతి శ్రుతేః । సహాశ్రయౌ పూర్వవత్ ; తదేతత్ శ్రీశ్చ విభూతిః శ్రోత్రచన్ద్రమసోర్జ్ఞానాన్నహేతుత్వమ్ ; అతస్తాభ్యాం శ్రీత్వమ్ । జ్ఞానాన్నవతశ్చ యశః ఖ్యాతిర్భవతీతి యశోహేతుత్వాత్ యశస్త్వమ్ । అతస్తాభ్యాం గుణాభ్యాముపాసీతేత్యాది సమానమ్ ॥ ౨ ॥
అథ యోఽస్య ప్రత్యఙ్సుషిః సోఽపానః సా వాక్యోఽగ్నిస్తదేతద్బ్రహ్మవర్చసమన్నాద్యమిత్యుపాసీత బ్రహ్మవర్చస్యన్నాదో భవతి య ఎవం వేద ॥ ౩ ॥
అథ యోఽస్య ప్రత్యఙ్సుషిః పశ్చిమః తత్స్థో వాయువిశేషః స మూత్రపురీషాద్యపనయన్ అధోఽనితీత్యపానః । సా తథా వాక్ , తత్సమ్బన్ధాత్ ; తథా అగ్నిః ; తదేతద్బ్రహ్మవర్చసం వృత్తస్వాధ్యాయనిమిత్తం తేజః బ్రహ్మవర్చసమ్ , అగ్నిసమ్బన్ధాద్వృత్తస్వాధ్యాయస్య । అన్నగ్రసనహేతుత్వాత్ అపానస్య అన్నాద్యత్వమ్ । సమానమన్యత్ ॥
అథ యోఽస్యోదఙ్సుషిః స సమానస్తన్మనః స పర్జన్యస్తదేతత్కీర్తిశ్చ వ్యుష్టిశ్చేత్యుపాసీత కీర్తిమాన్వ్యుష్టిమాన్భవతి య ఎవం వేద ॥ ౪ ॥
అథ యోఽస్యోదఙ్ సుషిః ఉదగ్గతః సుషిః తత్స్థో వాయువిశేషః సోఽశితపీతే సమం నయతీతి సమానః । తత్సమ్బద్ధం మనోఽన్తఃకరణమ్ , స పర్జన్యో వృష్ట్యాత్మకో దేవః పర్జన్యనిమిత్తాశ్చ ఆప ఇతి, ‘మనసా సృష్టా ఆపశ్చ వరుణశ్చ’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౧) ఇతి శ్రుతేః । తదేతత్కీర్తిశ్చ, మనసో జ్ఞానస్య కీర్తిహేతుత్వాత్ । ఆత్మపరోక్షం విశ్రుతత్వం కీర్తిర్యశః । స్వకరణసంవేద్యం విశ్రుతత్వం వ్యుష్టిః కాన్తిర్దేహగతం లావణ్యమ్ । తతశ్చ కీర్తిసమ్భవాత్కీర్తిశ్చేతి । సమానమన్యత్ ॥
అథ యోఽస్యోర్ధ్వః సుషిః స ఉదానః స వాయుః స ఆకాశస్తదేతదోజశ్చ మహశ్చేత్యుపాసీతౌజస్వీ మహస్వాన్భవతి య ఎవం వేద ॥ ౫ ॥
అథ యోఽస్యోర్ధ్వః సుషిః స ఉదానః ఆ పాదతలాదారభ్యోర్ధ్వముత్క్రమణాత్ ఉత్కర్షార్థం చ కర్మ కుర్వన్ అనితీత్యుదానః । స వాయుః తదాధారశ్చ ఆకాశః । తదేతత్ వాయ్వాకాశయోరోజోహేతుత్వాదోజః బలం మహత్వాచ్చ మహ ఇతి । సమానమన్యత్ ॥
తే వా ఎతే పఞ్చ బ్రహ్మపురుషాః స్వర్గస్య లోకస్య ద్వారపాః స య ఎతానేవం పఞ్చ బ్రహ్మపురుషాన్స్వర్గస్య లోకస్య ద్వారపాన్వేదాస్య కులే వీరో జాయతే ప్రతిపద్యతే స్వర్గం లోకం య ఎతానేవం పఞ్చ బ్రహ్మపురుషాన్స్వర్గస్య లోకస్య ద్వారపాన్వేద ॥ ౬ ॥
తే వా ఎతే యథోక్తాః పఞ్చసుషిసమ్బన్ధాత్ పఞ్చ బ్రహ్మణో హార్దస్య పురుషాః రాజపురుషా ఇవ ద్వారస్థాః స్వర్గస్య హార్దస్య లోకస్య ద్వారపాః ద్వారపాలాః । ఎతైర్హి చక్షుఃశ్రోత్రవాఙ్మనఃప్రాణైర్బహిర్ముఖప్రవృత్తైర్బ్రహ్మణో హార్దస్య ప్రాప్తిద్వారాణి నిరుద్ధాని । ప్రత్యక్షం హి ఎతదజితకరణతయా బాహ్యవిషయాసఙ్గానృతప్రరూఢత్వాత్ న హార్దే బ్రహ్మణి మనస్తిష్ఠతి । తస్మాత్సత్యముక్తమేతే పఞ్చ బ్రహ్మపురుషాః స్వర్గస్య లోకస్య ద్వారపా ఇతి । అతః స య ఎతానేవం యథోక్తగుణవిశిష్టాన్ స్వర్గస్య లోకస్య ద్వారపాన్ వేద ఉపాస్తే ఉపాసనయా వశీకరోతి, స రాజద్వారపాలానివోపాసనేన వశీకృత్య తైరనివారితః ప్రతిపద్యతే స్వర్గం లోకం రాజానమివ హార్దం బ్రహ్మ । కిం చ అస్య విదుషః కులే వీరః పుత్రో జాయతే వీరపురుషసేవనాత్ । తస్య చ ఋణాపాకరణేన బ్రహ్మోపాసనప్రవృత్తిహేతుత్వమ్ । తతశ్చ స్వర్గలోకప్రతిపత్తయే పారమ్పర్యేణ భవతీతి స్వర్గలోకప్రతిపత్తిరేవైకం ఫలమ్ ॥
అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వతః పృష్ఠేషు సర్వతః పృష్ఠేష్వనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేష్విదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తః పురుషే జ్యోతిః ॥ ౭ ॥
అథ యత్ అసౌ విద్వాన్ స్వర్గం లోకం వీరపురుషసేవనాత్ప్రతిపద్యతే, యచ్చోక్తం త్రిపాదస్యామృతం దివీతి, తదిదం లిఙ్గేన చక్షుఃశ్రోత్రేన్ద్రియగోచరమాపాదయితవ్యమ్ , యథా అగ్న్యాది ధూమాదిలిఙ్గేన । తథా హి ఎవమేవేదమితి యథోక్తే అర్థే దృఢా ప్రతీతిః స్యాత్ — అనన్యత్వేన చ నిశ్చయ ఇతి । అత ఆహ — యదతః అముష్మాత్ దివః ద్యులోకాత్ , పరః పరమితి లిఙ్గవ్యత్యయేన, జ్యోతిర్దీప్యతే, స్వయమ్ప్రభం సదాప్రకాశత్వాద్దీప్యత ఇవ దీప్యత ఇత్యుచ్యతే, అగ్న్యాదివజ్జ్వలనలక్షణాయా దీప్తేరసమ్భవాత్ । విశ్వతః పృష్ఠేష్విత్యేతస్య వ్యాఖ్యానం సర్వతః పృష్ఠేష్వితి, సంసారాదుపరీత్యర్థః ; సంసార ఎవ హి సర్వః, అసంసారిణః ఎకత్వాన్నిర్భేదత్వాచ్చ । అనుత్తమేషు, తత్పురుషసమాసాశఙ్కానివృత్తయే ఆహ ఉత్తమేషు లోకేష్వితి ; సత్యలోకాదిషు హిరణ్యగర్భాదికార్యరూపస్య పరస్యేశ్వరస్య ఆసన్నత్వాదుచ్యతే ఉత్తమేషు లోకేష్వితి । ఇదం వావ ఇదమేవ తత్ యదిదమస్మిన్పురుషే అన్తః మధ్యే జ్యోతిః చక్షుఃశ్రోత్రగ్రాహ్యేణ లిఙ్గేనోష్ణిమ్నా శబ్దేన చ అవగమ్యతే । యత్ త్వచా స్పర్శరూపేణ గృహ్యతే తచ్చక్షుషైవ, దృఢప్రతీతికరత్వాత్త్వచః, అవినాభూతత్వాచ్చ రూపస్పర్శయోః ॥
తస్యైషా దృష్టిర్యత్రైతదస్మిఞ్ఛరీరే సꣳస్పర్శేనోష్ణిమానం విజానాతి తస్యైషా శ్రుతిర్యత్రైతత్కర్ణావపిగృహ్య నినదమివ నదథురివాగ్నేరివ జ్వలత ఉపశృణోతి తదేతద్దృష్టం చ శ్రుతం చేత్యుపాసీత చక్షుష్యః శ్రుతో భవతి య ఎవం వేద య ఎవం వేద ॥ ౮ ॥
కథం పునః తస్య జ్యోతిషః లిఙ్గం త్వగ్దృష్టిగోచరత్వమాపద్యత ఇతి, ఆహ — యత్ర యస్మిన్కాలే, ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్ , అస్మిఞ్శరీరే హస్తేన ఆలభ్య సంస్పర్శేన ఉష్ణిమానం రూపసహభావినముష్ణస్పర్శభావం విజానాతి, స హి ఉష్ణిమా నామరూపవ్యాకరణాయ దేహమనుప్రవిష్టస్య చైతన్యాత్మజ్యోతిషః లిఙ్గమ్ , అవ్యభిచారాత్ । న హి జీవన్తమాత్మానముష్ణిమా వ్యభిచరతి । ఉష్ణ ఎవ జీవిష్యన్ శీతో మరిష్యన్ ఇతి హి విజ్ఞాయతే । మరణకాలే చ తేజః పరస్యాం దేవతాయామితి పరేణావిభాగత్వోపగమాత్ । అతః అసాధారణం లిఙ్గమౌష్ణ్యమగ్నేరివ ధూమః । అతస్తస్య పరస్యైషా దృష్టిః సాక్షాదివ దర్శనం దర్శనోపాయ ఇత్యర్థః । తథా తస్య జ్యోతిషః ఎషా శ్రుతిః శ్రవణం శ్రవణోపాయోఽప్యుచ్యమానః । యత్ర యదా పురుషః జ్యోతిషో లిఙ్గం శుశ్రూషతి శ్రోతుమిచ్ఛతి, తదా ఎతత్ కర్ణావపిగృహ్య, ఎతచ్ఛబ్దః క్రియావిశేషణమ్ , అపిగృహ్య అపిధాయేత్యర్థః, అఙ్గులిభ్యాం ప్రోర్ణుత్య నినదమివ రథస్యేవ ఘోషో నినదః తమివ శృణోతి, నదథురివ ఋషభకూజితమివ శబ్దః, యథా చ అగ్నేర్బహిర్జ్వలతః ఎవం శబ్దమన్తఃశరీరే ఉపశృణోతి, తదేతత్ జ్యోతిః దృష్టశ్రుతలిఙ్గత్వాత్ దృష్టం చ శ్రుతం చ ఇత్యుపాసీత । తథోపాసనాత్ చక్షుష్యః దర్శనీయః శ్రుతః విశ్రుతశ్చ । యత్ స్పర్శగుణోపాసననిమిత్తం ఫలం తత్ రూపే సమ్పాదయతి చక్షుష్య ఇతి, రూపస్పర్శయోః సహభావిత్వాత్ , ఇష్టత్వాచ్చ దర్శనీయతాయాః । ఎవం చ విద్యాయాః ఫలముపపన్నం స్యాత్ , న తు మృదుత్వాదిస్పర్శవత్త్వే । య ఎవం యథోక్తౌ గుణౌ వేద । స్వర్గలోకప్రతిపత్తిస్తు ఉక్తమదృష్టం ఫలమ్ । ద్విరభ్యాసః ఆదరార్థః ॥
పునస్తస్యైవ త్రిపాదమృతస్య బ్రహ్మణోఽనన్తగుణవతోఽనన్తశక్తేరనేకభేదోపాస్యస్య విశిష్టగుణశక్తిమత్త్వేనోపాసనం విధిత్సన్ ఆహ —
సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత । అథ ఖలు క్రతుమయః పురుషో యథాక్రతురస్మింల్లోకే పురుషో భవతి తథేతః ప్రేత్య భవతి స క్రతుం కుర్వీత ॥ ౧ ॥
సర్వం సమస్తమ్ , ఖల్వితి వాక్యాలఙ్కారార్థో నిపాతః । ఇదం జగత్ నామరూపవికృతం ప్రత్యక్షాదివిషయం బ్రహ్మ కారణమ్ ; వృద్ధతమత్వాత్ బ్రహ్మ । కథం సర్వస్య బ్రహ్మత్వమిత్యత ఆహ — తజ్జలానితి ; తస్మాద్బ్రహ్మణో జాతం తేజోబన్నాదిక్రమేణ సర్వమ్ ; అతః తజ్జమ్ ; తథా తేనైవ జననక్రమేణ ప్రతిలోమతయా తస్మిన్నేవ బ్రహ్మణి లీయతే తదాత్మతయా శ్లిష్యత ఇతి తల్లమ్ ; తథా తస్మిన్నేవ స్థితికాలే, అనితి ప్రాణితి చేష్టత ఇతి । ఎవం బ్రహ్మాత్మతయా త్రిషు కాలేష్వవిశిష్టమ్ , తద్వ్యతిరేకేణాగ్రహణాత్ । అతః తదేవేదం జగత్ । యథా చ ఇదం తదేవైకమద్వితీయం తథా షష్ఠే విస్తరేణ వక్ష్యామః । యస్మాచ్చ సర్వమిదం బ్రహ్మ, అతః శాన్తః రాగద్వేషాదిదోషరహితః సంయతః సన్ , యత్ తత్సర్వం బ్రహ్మ తత్ వక్ష్యమాణైర్గుణైరుపాసీత । కథముపాసీత ? క్రతుం కుర్వీత — క్రతుః నిశ్చయోఽధ్యవసాయః ఎవమేవ నాన్యథేత్యవిచలః ప్రత్యయః, తం క్రతుం కుర్వీత ఉపాసీత ఇత్యనేన వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । కిం పునః క్రతుకరణేన కర్తవ్యం ప్రయోజనమ్ ? కథం వా క్రతుః కర్తవ్యః ? క్రతుకరణం చ అభిప్రేతార్థసిద్ధిసాధనం కథమ్ ? ఇత్యస్యార్థస్య ప్రతిపాదనార్థమ్ అథేత్యాదిగ్రన్థః । అథ ఖల్వితి హేత్వర్థః । యస్మాత్క్రతుమయః క్రతుప్రాయోఽధ్యవసాయాత్మకః పురుషః జీవః ; యథాక్రతుః యాదృశః క్రతుః అస్య సోఽయం యథాక్రతుః యథాధ్యవసాయః యాదృఙ్నిశ్చయః అస్మింల్లోకే జీవన్ ఇహ పురుషో భవతి, తథా ఇతః అస్మాద్దేహాత్ ప్రేత్య మృత్వా భవతి ; క్రత్వనురూపఫలాత్మకో భవతీత్యర్థః । ఎవం హి ఎతచ్ఛాస్త్రతో దృష్టమ్ — ‘యం యం వాపి స్మరన్భావం త్యజత్యన్తే కలేబరమ్’ (భ. గీ. ౮ । ౬) ఇత్యాది । యత ఎవం వ్యవస్థా శాస్త్రదృష్టా, అతః సః ఎవం జానన్ క్రతుం కుర్వీత ; యాదృశం క్రతుం వక్ష్యామః తమ్ । యత ఎవం శాస్త్రప్రామాణ్యాదుపపద్యతే క్రత్వనురూపం ఫలమ్ , అతః స కర్తవ్యః క్రతుః ॥
మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూపః సత్యసఙ్కల్ప ఆకాశాత్మా సర్వకర్మా సర్వకామః సర్వగన్ధః సర్వరసః సర్వమిదమభ్యాత్తోఽవాక్యనాదరః ॥ ౨ ॥
కథమ్ ? మనోమయః మనఃప్రాయః ; మనుతేఽనేనేతి మనః తత్ స్వవృత్త్యా విషయేషు ప్రవృత్తం భవతి, తేన మనసా తన్మయః ; తథా ప్రవృత్త ఇవ తత్ప్రాయో నివృత్త ఇవ చ । అత ఎవ ప్రాణశరీరః ప్రాణో లిఙ్గాత్మా విజ్ఞానక్రియాశక్తిద్వయసంమూర్ఛితః, ‘యో వై ప్రాణః సా ప్రజ్ఞా యా వా ప్రజ్ఞా స ప్రాణః’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి శ్రుతేః । సః శరీరం యస్య, స ప్రాణశరీరః, ‘మనోమయః ప్రాణశరీరనేతా’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౮) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ । భారూపః భా దీప్తిః చైతన్యలక్షణం రూపం యస్య సః భారూపః । సత్యసఙ్కల్పః సత్యా అవితథాః సఙ్కల్పాః యస్య, సోఽయం సత్యసఙ్కల్పః ; న యథా సంసారిణ ఇవానైకాన్తికఫలః సఙ్కల్ప ఈశ్వరస్యేత్యర్థః । సంసారిణః అనృతేన మిథ్యాఫలత్వహేతునా ప్రత్యూఢత్వాత్ సఙ్కల్పస్య మిథ్యాఫలత్వం వక్ష్యతి — ‘అనృతేన హి ప్రత్యూఢాః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ఇతి । ఆకాశాత్మా ఆకాశ ఇవ ఆత్మా స్వరూపం యస్య సః ఆకాశాత్మా । సర్వగతత్వం సూక్ష్మత్వం రూపాదిహీనత్వం చ ఆకాశతుల్యతా ఈశ్వరస్య । సర్వకర్మా సర్వం విశ్వం తేనేశ్వరేణ క్రియత ఇతి జగత్సర్వం కర్మ యస్య స సర్వకర్మా, ‘స హి సర్వస్య కర్తా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౩) ఇతి శ్రుతేః । సర్వకామః సర్వే కామా దోషరహితా అస్యేతి సర్వకామః, ‘ధర్మావిరుద్ధో భూతేషు కామోఽస్మి’ (భ. గీ. ౭ । ౧౧) ఇతి స్మృతేః । నను కామోఽస్మీతి వచనాత్ ఇహ బహువ్రీహిర్న సమ్భవతి సర్వకామ ఇతి । న, కామస్య కర్తవ్యత్వాత్ శబ్దాదివత్పారార్థ్యప్రసఙ్గాచ్చ దేవస్య । తస్మాత్ యథేహ సర్వకామ ఇతి బహువ్రీహిః, తథా కామోఽస్మీతి స్మృత్యర్థో వాచ్యః । సర్వగన్ధః సర్వే గన్ధాః సుఖకరా అస్య సోఽయం సర్వగన్ధః, ‘పుణ్యో గన్ధః పృథివ్యామ్’ (భ. గీ. ౭ । ౯) ఇతి స్మృతేః । తథా రసా అపి విజ్ఞేయాః ; అపుణ్యగన్ధరసగ్రహణస్య పాప్మసమ్బన్ధనిమిత్తత్వశ్రవణాత్ , ‘తస్మాత్తేనోభయం జిఘ్రతి సురభి చ దుర్గన్ధి చ । పాప్మనా హ్యేష విద్ధః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౨ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । న చ పాప్మసంసర్గ ఈశ్వరస్య, అవిద్యాదిదోషస్యానుపపత్తేః । సర్వమిదం జగత్ అభ్యాత్తః అభివ్యాప్తః । అతతేర్వ్యాప్త్యర్థస్య కర్తరి నిష్ఠా । తథా అవాకీ — ఉచ్యతే అనయేతి వాక్ వాగేవ వాకః, యద్వా వచేర్ఘఞన్తస్య కరణే వాకః, స యస్య విద్యతే స వాకీ, న వాకీ అవాకీ । వాక్ప్రతిషేధశ్చ అత్ర ఉపలక్షణార్థః । గన్ధరసాదిశ్రవణాత్ ఈశ్వరస్య ప్రాప్తాని ఘ్రాణాదీని కరణాని గన్ధాదిగ్రహణాయ ; అతః వాక్ప్రతిషేధేన ప్రతిషిధ్యన్తే తాని ; ‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ । అనాదరః అసమ్భ్రమః ; అప్రాప్తప్రాప్తౌ హి సమ్భ్రమః స్యాదనాప్తకామస్య । న తు ఆప్తకామత్వాత్ నిత్యతృప్తస్యేశ్వరస్య సమ్భ్రమోఽస్తి క్వచిత్ ॥
ఎష మ ఆత్మాన్తర్హృదయేఽణీయాన్వ్రీహేర్వా యవాద్వా సర్షపాద్వా శ్యామాకాద్వా శ్యామాకతణ్డులాద్వైష మ ఆత్మాన్తర్హృదయే జ్యాయాన్పృథివ్యా జ్యాయానన్తరిక్షాజ్జ్యాయాన్దివో జ్యాయానేభ్యో లోకేభ్యః ॥ ౩ ॥
ఎషః యథోక్తగుణః మే మమ ఆత్మా అన్తర్హృదయే హృదయపుణ్డరీకస్యాన్తః మధ్యే అణీయాన్ అణుతరః, వ్రీహేర్వా యవాద్వా ఇత్యాది అత్యన్తసూక్ష్మత్వప్రదర్శనార్థమ్ । శ్యామాకాద్వా శ్యామాకతణ్డులాద్వా ఇతి పరిచ్ఛిన్నపరిమాణాత్ అణీయానిత్యుక్తేఽణుపరిమాణత్వం ప్రాప్తమాశఙ్క్య, అతః తత్ప్రతిషేధాయారభతే — ఎష మ ఆత్మాన్తర్హృదయే జ్యాయాన్పృథివ్యా ఇత్యాదినా । జ్యాయఃపరిమాణాచ్చ జ్యాయస్త్వం దర్శయన్ అనన్తపరిమాణత్వం దర్శయతి — మనోమయ ఇత్యాదినా జ్యాయానేభ్యో లోకేభ్య ఇత్యన్తేన ॥
సర్వకర్మా సర్వకామః సర్వగన్ధః సర్వరసః సర్వమిదమభ్యాత్తోఽవాక్యనాదర ఎష మ ఆత్మాన్తర్హృదయ ఎతద్బ్రహ్మైతమితః ప్రేత్యాభిసమ్భవితాస్మీతి యస్య స్యాదద్ధా న విచికిత్సాస్తీతి హ స్మాహ శాణ్డిల్యః శాణ్డిల్యః ॥ ౪ ॥
యథోక్తగుణలక్షణః ఈశ్వరః ధ్యేయః, న తు తద్గుణవిశిష్ట ఎవ — యథా రాజపురుషమానయ చిత్రగుం వా ఇత్యుక్తే న విశేషణస్యాప్యానయనే వ్యాప్రియతే, తద్వదిహాపి ప్రాప్తమ్ ; అతస్తన్నివృత్త్యర్థం సర్వకర్మేత్యాది పునర్వచనమ్ । తస్మాత్ మనోమయత్వాదిగుణవిశిష్ట ఎవేశ్వరో ధ్యేయః । అత ఎవ షష్ఠసప్తమయోరివ ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి నేహ స్వారాజ్యేఽభిషిఞ్చతి, ఎష మ ఆత్మా ఎతద్బ్రహ్మైతమితః ప్రేత్యాభిసమ్భవితాస్మి ఇతి లిఙ్గాత్ ; న తు ఆత్మశబ్దేన ప్రత్యగాత్మైవ ఉచ్యతే, మమేతి షష్ఠ్యాః సమ్బన్ధార్థప్రత్యాయకత్వాత్ , ఎతమభిసమ్భవితాస్మీతి చ కర్మకర్తృత్వనిర్దేశాత్ । నను షష్ఠేఽపి ‘అథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి సత్సమ్పత్తేః కాలాన్తరితత్వం దర్శయతి । న, ఆరబ్ధసంస్కారశేషస్థిత్యర్థపరత్వాత్ ; న కాలాన్తరితార్థతా, అన్యథా తత్త్వమసీత్యేతస్యార్థస్య బాధప్రసఙ్గాత్ । యద్యపి ఆత్మశబ్దస్య ప్రత్యగర్థత్వం సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మేతి చ ప్రకృతమ్ ఎష మ ఆత్మాన్తర్హృదయ ఎతద్బ్రహ్మేత్యుచ్యతే, తథాపి అన్తర్ధానమీషదపరిత్యజ్యైవ ఎతమాత్మానం ఇతః అస్మాచ్ఛరీరాత్ ప్రేత్య అభిసమ్భవితాస్మీత్యుక్తమ్ । యథాక్రతురూపస్య ఆత్మనః ప్రతిపత్తాస్మీతి యస్యైవంవిదః స్యాత్ భవేత్ అద్ధా సత్యమ్ ఎవం స్యామహం ప్రేత్య, ఎవం న స్యామితి న చ విచికిత్సా అస్తి ఇత్యేతస్మిన్నర్థే క్రతుఫలసమ్బన్ధే, స తథైవేశ్వరభావం ప్రతిపద్యతే విద్వాన్ , ఇత్యేతదాహ స్మ ఉక్తవాన్కిల శాణ్డిల్యో నామ ఋషిః । ద్విరభ్యాసః ఆదరార్థః ॥
‘అస్య కులే వీరో జాయతే’ ఇత్యుక్తమ్ । న వీరజన్మమాత్రం పితుస్త్రాణాయ, ‘తస్మాత్పుత్రమనుశిష్టం లోక్యమాహుః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౭) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అతస్తద్దీర్ఘాయుష్ట్వం కథం స్యాదిత్యేవమర్థం కోశవిజ్ఞానారమ్భః । అభ్యర్హితవిజ్ఞానవ్యాసఙ్గాదనన్తరమేవ నోక్తం తదిదానీమేవ ఆరభ్యతే —
అన్తరిక్షోదరః కోశో భూమిబుధ్నో న జీర్యతి దీశో హ్యస్య స్రక్తయో ద్యౌరస్యోత్తరం బిలꣳ స ఎష కోశో వసుధానస్తస్మిన్విశ్వమిదꣳ శ్రితమ్ ॥ ౧ ॥
అన్తరిక్షమ్ ఉదరమ్ అన్తఃసుషిరం యస్య సోఽయమ్ అన్తరిక్షోదరః, కోశః కోశ ఇవ అనేకధర్మసాదృశ్యాత్కోశః ; స చ భూమిబుధ్నః భూమిర్బుధ్నో మూలం యస్య స భూమిబుధ్నః, న జీర్యతి న వినశ్యతి, త్రైలోక్యాత్మకత్వాత్ । సహస్రయుగకాలావస్థాయీ హి సః । దిశో హి అస్య సర్వాః స్రక్తయః కోణాః । ద్యౌరస్య కోశస్య ఉత్తరమ్ ఊర్ధ్వం బిలమ్ ; స ఎష యథోక్తగుణః కోశః వసుధానః వసు ధీయతేఽస్మిన్ప్రాణినాం కర్మఫలాఖ్యమ్ , అతో వసుధానః । తస్మిన్నన్తః విశ్వం సమస్తం ప్రాణికర్మఫలం సహ తత్సాధనైః ఇదం యద్గృహ్యతే ప్రత్యక్షాదిప్రమాణైః శ్రితమ్ ఆశ్రితం స్థితమిత్యర్థః ॥
తస్య ప్రాచీ దిగ్జుహూర్నామ సహమానా నామ దక్షిణా రాజ్ఞీ నామ ప్రతీచీ సుభూతా నామోదీచీ తాసాం వాయుర్వత్సః స య ఎతమేవం వాయుం దిశాం వత్సం వేద న పుత్రరోదం రోదితి సోఽహమేతమేవం వాయుం దిశాం వత్సం వేద మా పుత్రరోదం రుదమ్ ॥ ౨ ॥
తస్యాస్య ప్రాచీ దిక్ ప్రాగ్గతో భాగః జుహూర్నామ జుహ్వత్యస్యాం దిశి కర్మిణః ప్రాఙ్ముఖాః సన్త ఇతి జుహూర్నామ । సహమానా నామ సహన్తేఽస్యాం పాపకర్మఫలాని యమపుర్యాం ప్రాణిన ఇతి సహమానా నామ దక్షిణా దిక్ । తథా రాజ్ఞీ నామ ప్రతీచీ పశ్చిమా దిక్ , రాజ్ఞీ రాజ్ఞా వరుణేనాధిష్ఠితా, సన్ధ్యారాగయోగాద్వా । సుభూతా నామ భూతిమద్భిరీశ్వరకుబేరాదిభిరధిష్ఠితత్వాత్ సుభూతా నామ ఉదీచీ । తాసాం దిశాం వాయుః వత్సః, దిగ్జత్వాద్వాయోః, పురోవాత ఇత్యాదిదర్శనాత్ । స యః కశ్చిత్ పుత్రదీర్ఘజీవితార్థీ ఎవం యథోక్తగుణం వాయుం దిశాం వత్సమ్ అమృతం వేద, స న పుత్రరోదం పుత్రనిమిత్తం రోదనం న రోదితి, పుత్రో న మ్రియత ఇత్యర్థః । యత ఎవం విశిష్టం కోశదిగ్వత్సవిషయం విజ్ఞానమ్ , అతః సోఽహం పుత్రజీవితార్థీ ఎవమేతం వాయుం దిశాం వత్సం వేద జానే । అతః పుత్రరోదం మా రుదం పుత్రమరణనిమిత్తం పుత్రరోదో మమ మా భూదిత్యర్థః ॥
అరిష్టం కోశం ప్రపద్యేఽమునామునామునా ప్రాణం ప్రపద్యేఽమునామునామునా భూః ప్రపద్యేఽమునామునామునా భువః ప్రపద్యేఽమునామునామునా స్వః ప్రపద్యేఽమునామునామునా ॥ ౩ ॥
అరిష్టమ్ అవినాశినం కోశం యథోక్తం ప్రపద్యే ప్రపన్నోఽస్మి పుత్రాయుషే । అమునామునామునేతి త్రిర్నామ గృహ్ణాతి పుత్రస్య । తథా ప్రాణం ప్రపద్యేఽమునామునామునా, భూః ప్రపద్యేఽమునామునామునా, భువః ప్రపద్యేఽమునామునామునా, స్వః ప్రపద్యేఽమునామునామునా, సర్వత్ర ప్రపద్యే ఇతి త్రిర్నామ గృహ్ణాతి పునః పునః ॥
స యదవోచం ప్రాణం ప్రపద్య ఇతి ప్రాణో వా ఇదꣳ సర్వం భూతం యదిదం కిఞ్చ తమేవ తత్ప్రాపత్సి ॥ ౪ ॥
స యదవోచం ప్రాణం ప్రపద్య ఇతి వ్యాఖ్యానార్థముపన్యాసః । ప్రాణో వా ఇదꣳ సర్వం భూతం యదిదం జగత్ । ‘యథా వా అరా నాభౌ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౩ । ౧) ఇతి వక్ష్యతి । అతస్తమేవ సర్వం తత్ తేన ప్రాణప్రతిపాదనేన ప్రాపత్సి ప్రపన్నోఽభూవమ్ ॥
అథ యదవోచం భూః ప్రపద్య ఇతి పృథివీం ప్రపద్యేఽన్తరిక్షం ప్రపద్యే దివం ప్రపద్య ఇత్యేవ తదవోచమ్ ॥ ౫ ॥
తథా భూః ప్రపద్యే ఇతి త్రీంల్లోకాన్భూరాదీన్ప్రపద్యే ఇతి తదవోచమ్ ॥
అథ యదవోచం భువః ప్రపద్య ఇత్యగ్నిం ప్రపద్యే వాయుం ప్రపద్య ఆదిత్యం ప్రపద్య ఇత్యేవ తదవోచమ్ ॥ ౬ ॥
అథ యదవోచం భువః ప్రపద్యే ఇతి, అగ్న్యాదీన్ప్రపద్యే ఇతి తదవోచమ్ ॥
అథ యదవోచం స్వః ప్రపద్య ఇత్యృగ్వేదం ప్రపద్యే యజుర్వేదం ప్రపద్యే సామవేదం ప్రపద్య ఇత్యేవ తదవోచం తదవోచమ్ ॥ ౭ ॥
అథ యదవోచం స్వః ప్రపద్యే ఇతి, ఋగ్వేదాదీన్ప్రపద్యే ఇత్యేవ తదవోచమితి । ఉపరిష్టాన్మన్త్రాన్ జపేత్ తతః పూర్వోక్తమజరం కోశం సదిగ్వత్సం యథావద్ధ్యాత్వా । ద్విర్వచనమాదరార్థమ్ ॥
పుత్రాయుష ఉపాసనముక్తం జపశ్చ । అథేదానీమాత్మనః దీర్ఘజీవనాయేదముపాసనం జపం చ విదధదాహ ; జీవన్హి స్వయం పుత్రాదిఫలేన యుజ్యతే, నాన్యథా । ఇత్యతః ఆత్మానం యజ్ఞం సమ్పాదయతి పురుషః —
పురుషో వావ యజ్ఞస్తస్య యాని చతుర్వింశతి వర్షాణి తత్ప్రాతఃసవనం చతుర్వింశత్యక్షరా గాయత్రీ గాయత్రం ప్రాతఃసవనం తదస్య వసవోఽన్వాయత్తాః ప్రాణా వావ వసవ ఎతే హీదం సర్వం వాసయన్తి ॥ ౧ ॥
పురుషః జీవనవిశిష్టః కార్యకరణసఙ్ఘాతః యథాప్రసిద్ధ ఎవ ; వావశబ్దోఽవధారణార్థః ; పురుష ఎవ యజ్ఞ ఇత్యర్థః । తథా హి సామాన్యైః సమ్పాదయతి యజ్ఞత్వమ్ । కథమ్ ? తస్య పురుషస్య యాని చతుర్వింశతివర్షాణ్యాయుషః, తత్ప్రాతఃసవనం పురుషాఖ్యస్య యజ్ఞస్య । కేన సామాన్యేనేతి, ఆహ — చతుర్వింశత్యక్షరా గాయత్రీ ఛన్దః, గాయత్రం గాయత్రీఛన్దస్కం హి విధియజ్ఞస్య ప్రాతఃసవనమ్ ; అతః ప్రాతఃసవనసమ్పన్నేన చతుర్వింశతివర్షాయుషా యుక్తః పురుషః అతో విధియజ్ఞసాదృశ్యాత్ యజ్ఞః । తథోత్తరయోరప్యాయుషోః సవనద్వయసమ్పత్తిః త్రిష్టుబ్జగత్యక్షరసఙ్ఖ్యాసామాన్యతో వాచ్యా । కిఞ్చ, తదస్య పురుషయజ్ఞస్య ప్రాతఃసవనం విధియజ్ఞస్యేవ వసవః దేవా అన్వాయత్తాః అనుగతాః ; సవనదేవతాత్వేన స్వామిన ఇత్యర్థః । పురుషయజ్ఞేఽపి విధియజ్ఞ ఇవ అగ్న్యాదయో వసవః దేవాః ప్రాప్తా ఇత్యతో విశినష్టి — ప్రాణా వావ వసవః వాగాదయో వాయవశ్చ । ఎతే హి యస్మాత్ ఇదం పురుషాదిప్రాణిజాతమ్ ఎతే వాసయన్తి । ప్రాణేషు హి దేహే వసత్సు సర్వమిదం వసతి, నాన్యథా । ఇత్యతో వసనాద్వాసనాచ్చ వసవః ॥
తం చేదేతస్మిన్వయసి కిఞ్చిదుపతపేత్స బ్రూయాత్ప్రా వసవ ఇదం మే ప్రాతఃసవనం మాధ్యంన్దినꣳ సవనమనుసన్తనుతేతి మాహం ప్రాణానాం వసూనాం మధ్యే యజ్ఞో విలోప్సీయేత్యుద్ధైవ తత ఎత్యగదో హ భవతి ॥ ౨ ॥
తం చేత్ యజ్ఞసమ్పాదినమ్ ఎతస్మిన్ ప్రాతఃసవనసమ్పన్నే వయసి కిఞ్చిత్ వ్యాధ్యాది మరణశఙ్కాకారణమ్ ఉపతపేత్ దుఃఖముత్పాదయేత్ , స తదా యజ్ఞసమ్పాదీ పురుషః ఆత్మానం యజ్ఞం మన్యమానః బ్రూయాత్ జపేదిత్యర్థః ఇమం మన్త్రమ్ — హే ప్రాణాః వసవః ఇదం మే ప్రాతఃసవనం మమ యజ్ఞస్య వర్తతే, తత్ మాధ్యన్దినం సవనమ్ అనుసన్తనుతేతి మాధ్యన్దినేన సవనేన ఆయుషా సహితం ఎకీభూతం సన్తతం కురుతేత్యర్థః । మా అహం యజ్ఞః యుష్మాకం ప్రాణానాం వసూనాం ప్రాతఃసవనేశానాం మధ్యే విలోప్సీయ విలుప్యేయ విచ్ఛిద్యేయేత్యర్థః । ఇతిశబ్దో మన్త్రపరిసమాప్త్యర్థః । స తేన జపేన ధ్యానేన చ తతః తస్మాదుపతాపాత్ ఉత్ ఎతి ఉద్గచ్ఛతి । ఉద్గంయ విముక్తః సన్ అగదో హ అనుపతాపో భవత్యేవ ॥
అథ యాని చతుశ్చత్వారింశద్వర్షాణి తన్మాధ్యన్దినం సవనం చతుశ్చత్వారింశదక్షరా త్రిష్టుప్త్రైష్టుభం మాధ్యంన్దినꣳ సవనం తదస్య రుద్రా అన్వాయత్తాః ప్రాణా వావ రుద్రా ఎతే హీదం సర్వꣳ రోదయన్తి ॥ ౩ ॥
అథ యాని చతుశ్చత్వారింశద్వర్షాణీత్యాది సమానమ్ । రుదన్తి రోదయన్తీతి ప్రాణా రుద్రాః । క్రూరా హి తే మధ్యమే వయసి, అతో రుద్రాః ॥
తం చేదేతస్మిన్వయసి కిఞ్చిదుపతపేత్సబ్రూయాత్ప్రాణా రుద్రా ఇదం మే మాధ్యంన్దినꣳ సవనం తృతీయసవనమనుసన్తనుతేతి మాహం ప్రాణానాం రుద్రాణాం మధ్యే యజ్ఞో విలోప్సీయేత్యుద్ధైవ తత ఎత్యగదో హ భవతి ॥ ౪ ॥
అథ యాన్యష్టాచత్వారిꣳశద్వర్షాణి తత్తృతీయసవనమష్టాచత్వారిꣳశదక్షరా జగతీ జాగతం తృతీయసవనం తదస్యాదిత్యా అన్వాయత్తాః ప్రాణా వావాదిత్యా ఎతే హీదం సర్వమాదదతే ॥ ౫ ॥
తం చేదస్మిన్వయసి కిఞ్చిదుపతపేత్స బ్రూయాత్ప్రాణా ఆదిత్యా ఇదం మే తృతీయసవనమాయురనుసన్తనుతేతి మాహం ప్రాణానామాదిత్యానాం మధ్యే యజ్ఞో విలోప్సీయేత్యుద్ధైవ తత ఎత్యగదో హైవ భవతి ॥ ౬ ॥
తథా ఆదిత్యాః ప్రాణాః । తే హి ఇదం శబ్దాదిజాతమ్ ఆదదతే, అత ఆదిత్యాః । తృతీయసవనమాయుః షోడశోత్తరవర్షశతం సమాపయత అనుసన్తనుత యజ్ఞం సమాపయతేత్యర్థః । సమానమన్యత్ ॥
నిశ్చితా హి విద్యా ఫలాయేత్యేతద్దర్శయన్ ఉదాహరతి —
ఎతద్ధ స్మ వై తద్విద్వానాహ మహిదాస ఐతరేయః స కిం మ ఎతదుపతపసి యోఽహమనేన న ప్రేష్యామీతి స హ షోడశం వర్షశతమజీవత్ప్ర హ షోడశం వర్షశతం జీవతి య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
ఎతత్ యజ్ఞదర్శనం హ స్మ వై కిల తద్విద్వానాహ మహిదాసో నామతః ; ఇతరాయా అపత్యమ్ ఐతరేయః । కిం కస్మాత్ మే మమ ఎతత్ ఉపతపనమ్ ఉపతపసి స త్వం హే రోగ ; యోఽహం యజ్ఞః అనేన త్వత్కృతేనోపతాపేన న ప్రేష్యామి న మరిష్యామి ; అతో వృథా తవ శ్రమ ఇత్యర్థః । ఇత్యేవమాహ స్మ — ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । స ఎవంనిశ్చయః సన్ షోడశం వర్షశతమజీవత్ । అన్యోఽప్యేవంనిశ్చయః షోడశం వర్షశతం ప్రజీవతి, య ఎవం యథోక్తం యజ్ఞసమ్పాదనం వేద జానాతి, స ఇత్యర్థః ॥
స యదశిశిషతి యత్పిపాసతి యన్న రమతే తా అస్య దీక్షాః ॥ ౧ ॥
స యదశిశిషతీత్యాదియజ్ఞసామాన్యనిర్దేశః పురుషస్య పూర్వేణైవ సమ్బధ్యతే । యదశిశిషతి అశితుమిచ్ఛతి ; తథా పిపాసతి పాతుమిచ్ఛతి ; యన్న రమతే ఇష్టాద్యప్రాప్తినిమిత్తమ్ ; యదేవంజాతీయకం దుఃఖమనుభవతి, తా అస్య దీక్షాః ; దుఃఖసామాన్యాద్విధియజ్ఞస్యేవ ॥
అథ యదశ్నాతి యత్పిబతి యద్రమతే తదుపసదైరేతి ॥ ౨ ॥
అథ యదశ్నాతి యత్పిబతి యద్రమతే రతిం చ అనుభవతి ఇష్టాదిసంయోగాత్ , తత్ ఉపసదైః సమానతామేతి । ఉపసదాం చ పయోవ్రతత్వనిమిత్తం సుఖమస్తి । అల్పభోజనీయాని చ అహాన్యాసన్నాని ఇతి ప్రశ్వాసః ; అతోఽశనాదీనాముపసదాం చ సామాన్యమ్ ॥
అథ యద్ధసతి యజ్జక్షతి యన్మైథునం చరతి స్తుతశస్త్రైరేవ తదేతి ॥ ౩ ॥
అథ యద్ధసతి యజ్జక్షతి భక్షయతి యన్మైథునం చరతి, స్తుతశస్త్రైరేవ తత్సమానతామేతి ; శబ్దవత్త్వసామాన్యాత్ ॥
అథ యత్తపో దానమార్జవమహింసా సత్యవచనమితి తా అస్య దక్షిణాః ॥ ౪ ॥
అథ యత్తపో దానమార్జవమహింసా సత్యవచనమితి, తా అస్య దక్షిణాః, ధర్మపుష్టికరత్వసామాన్యాత్ ॥
తస్మాదాహుః సోష్యత్యసోష్టేతి పునరుత్పాదనమేవాస్య తన్మరణమేవావభృథః ॥ ౫ ॥
యస్మాచ్చ యజ్ఞః పురుషః, తస్మాత్ తం జనయిష్యతి మాతా యదా, తదా ఆహురన్యే సోష్యతీతి తస్య మాతరమ్ ; యదా చ ప్రసూతా భవతి, తదా అసోష్ట పూర్ణికేతి ; విధియజ్ఞే ఇవ సోష్యతి సోమం దేవదత్తః, అసోష్ట సోమం యజ్ఞదత్త ఇతి ; అతః శబ్దసామాన్యాద్వా పురుషో యజ్ఞః । పునరుత్పాదనమేవాస్య తత్ పురుషాఖ్యస్య యజ్ఞస్య, యత్సోష్యత్యసోష్టేతి శబ్దసమ్బన్ధిత్వం విధియజ్ఞస్యేవ । కిఞ్చ తన్మరణమేవ అస్య పురుషయజ్ఞస్య అవభృథః, సమాప్తిసామాన్యాత్ ॥
తద్ధైతద్ఘోర ఆఙ్గిరసః కృష్ణాయ దేవకీపుత్రాయోక్త్వోవాచాపిపాస ఎవ స బభూవ సోఽన్తవేలాయామేతత్త్రయం ప్రతిపద్యేతాక్షితమస్యచ్యుతమసి ప్రాణసం శితమసీతి తత్రైతే ద్వే ఋచౌ భవతః ॥ ౬ ॥
తద్ధైతత్ యజ్ఞదర్శనం ఘోరః నామతః, ఆఙ్గిరసః గోత్రతః, కృష్ణాయ దేవకీపుత్రాయ శిష్యాయ ఉక్త్వా, ఉవాచ తదేతత్త్రయమ్ ఇత్యాదివ్యవహితేన సమ్బన్ధః । స చ ఎతద్దర్శనం శ్రుత్వా అపిపాస ఎవాన్యాభ్యో విద్యాభ్యో బభూవ । ఇత్థం చ విశిష్టా ఇయమ్ , యత్కృష్ణస్య దేవకీపుత్రస్య అన్యాం విద్యాం ప్రతి తృడ్విచ్ఛేదకరీ ఇతి పురుషయజ్ఞవిద్యాం స్తౌతి । ఘోర ఆఙ్గిరసః కృష్ణాయోక్త్వేమాం విద్యాం కిమువాచేతి, తదాహ — స ఎవం యథోక్తయజ్ఞవిత్ అన్తవేలాయాం మరణకాలే ఎతత్ మన్త్రత్రయం ప్రతిపద్యేత జపేదిత్యర్థః । కిం తత్ ? అక్షితమ్ అక్షీణమ్ అక్షతం వా అసి ఇత్యేకం యజుః । సామర్థ్యాదాదిత్యస్థం ప్రాణం చ ఎకీకృత్య ఆహ । తథా తమేవ ఆహ, అచ్యుతం స్వరూపాదప్రచ్యుతమసి ఇతి ద్వితీయం యజుః । ప్రాణసంశితం ప్రాణశ్చ స సంశితం సంయక్తనూకృతం చ సూక్ష్మం తత్ త్వమసి ఇతి తృతీయం యజుః । తత్ర ఎతస్మిన్నర్థే విద్యాస్తుతిపరే ద్వే ఋచౌ మన్త్రౌ భవతః, న జపార్థే, త్రయం ప్రతిపద్యేత ఇతి త్రిత్వసఙ్ఖ్యాబాధనాత్ ; పఞ్చసఙ్ఖ్యా హి తదా స్యాత్ ॥
ఆదిత్ప్రత్నస్య రేతసః । ఉద్వయం తమసస్పరి జ్యోతిః పశ్యన్త ఉత్తరꣳస్వః పశ్యన్తి ఉత్తరం దేవం దేవత్రా సూర్యమగన్మ జ్యోతిరుత్తమమితి జ్యోతిరుత్తమమితి ॥ ౭ ॥
ఆదిత్ ఇత్యత్ర ఆకారస్యానుబన్ధస్తకారః అనర్థక ఇచ్ఛబ్దశ్చ । ప్రత్నస్య చిరన్తనస్య పురాణస్యేత్యర్థః ; రేతసః కారణస్య బీజభూతస్య జగతః, సదాఖ్యస్య జ్యోతిః ప్రకాశం పశ్యన్తి । ఆశబ్ద ఉత్సృష్టానుబన్ధః పశ్యన్తీత్యనేన సమ్బధ్యతే ; కిం తజ్జ్యోతిః పశ్యన్తి ; వాసరమ్ అహః అహరివ తత్ సర్వతో వ్యాప్తం బ్రహ్మణో జ్యోతిః ; నివృత్తచక్షుషో బ్రహ్మవిదః బ్రహ్మచర్యాదినివృత్తిసాధనైః శుద్ధాన్తఃకరణాః ఆ సమన్తతః జ్యోతిః పశ్యన్తీత్యర్థః । పరః పరమితి లిఙ్గవ్యత్యయేన, జ్యోతిష్పరత్వాత్ , యత్ ఇధ్యతే దీప్యతే దివి ద్యోతనవతి పరస్మిన్బ్రహ్మణి వర్తమానమ్ యేన జ్యోతిషేద్ధః సవితా తపతి చన్ద్రమా భాతి విద్యుద్విద్యోతతే గ్రహతారాగణా విభాసన్తే । కిం చ, అన్యో మన్త్రదృగాహ యథోక్తం జ్యోతిః పశ్యన్ — ఉద్వయం తమసః అజ్ఞానలక్షణాత్ పరి పరస్తాదితి శేషః ; తమసో వా అపనేతృ యజ్జ్యోతిః ఉత్తరమ్ — ఆదిత్యస్థం పరిపశ్యన్తః వయమ్ ఉత్ అగన్మ ఇతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః ; తజ్జ్యోతిః స్వః స్వమ్ ఆత్మీయమస్మద్ధృది స్థితమ్ , ఆదిత్యస్థం చ తదేకం జ్యోతిః ; యత్ ఉత్తరమ్ ఉత్కృష్టతరమూర్ధ్వతరం వా అపరం జ్యోతిరపేక్ష్య, పశ్యన్తః ఉదగన్మ వయమ్ । కముదగన్మేతి, ఆహ । దేవం ద్యోతనవన్తం దేవత్రా దేవేషు సర్వేషు, సూర్యం రసానాం రశ్మీనాం ప్రాణానాం చ జగతః ఈరణాత్సూర్యః తముదగన్మ గతవన్తః, జ్యోతిరుత్తమం సర్వజ్యోతిర్భ్య ఉత్కృష్టతమమ్ అహో ప్రాప్తా వయమిత్యర్థః । ఇదం తజ్జ్యోతిః, యత్ ఋగ్భ్యాం స్తుతం యద్యజుస్త్రయేణ ప్రకాశితమ్ । ద్విరభ్యాసో యజ్ఞకల్పనాపరిసమాప్త్యర్థః ॥
మనో బ్రహ్మేత్యుపసీతేత్యధ్యాత్మమథాధిదైవతమాకాశో బ్రహ్మేత్యుభయమాదిష్టం భవత్యధ్యాత్మం చాధిదైవతం చ ॥ ౧ ॥
మనోమయ ఈశ్వర ఉక్తః ఆకాశాత్మేతి చ బ్రహ్మణో గుణైకదేశత్వేన । అథేదానీం మనఆకాశయోః సమస్తబ్రహ్మదృష్టివిధానార్థ ఆరమ్భః మనో బ్రహ్మేత్యాది । మనః మనుతేఽనేనేత్యన్తఃకరణం తద్బ్రహ్మ పరమిత్యుపాసీతేతి ఎతదాత్మవిషయం దర్శనమ్ అధ్యాత్మమ్ । అథ అధిదైవతం దేవతావిషయమిదం వక్ష్యామః । ఆకాశో బ్రహ్మేత్యుపాసీత ; ఎవముభయమధ్యాత్మమధిదైవతం చ ఉభయం బ్రహ్మదృష్టివిషయమ్ ఆదిష్టమ్ ఉపదిష్టం భవతి ; ఆకాశమనసోః సూక్ష్మత్వాత్ మనసోపలభ్యత్వాచ్చ బ్రహ్మణః, యోగ్యం మనో బ్రహ్మదృష్టేః, ఆకాశశ్చ, సర్వగతత్వాత్సూక్ష్మత్వాదుపాధిహీనత్వాచ్చ ॥
తదేతచ్చతుష్పాద్బ్రహ్మ వాక్పాదః ప్రాణః పాదశ్చక్షుః పాదః శ్రోత్రం పాద ఇత్యధ్యాత్మమథాధిదైవతమగ్నిః పాదో వాయుః పాద ఆదిత్యః పాదో దిశః పాద ఇత్యుభయమేవాదిష్టం భవత్యధ్యాత్మం చైవాధిదైవతం చ ॥ ౨ ॥
తదేతత్ మనఆఖ్యం చతుష్పాద్బ్రహ్మ, చత్వారః పాదా అస్యేతి । కథం చతుష్పాత్త్వం మనసో బ్రహ్మణ ఇతి, ఆహ — వాక్ప్రాణశ్చక్షుఃశ్రోత్రమిత్యేతే పాదాః ఇత్యధ్యాత్మమ్ । అథాధిదైవతమ్ ఆకాశస్య బ్రహ్మణోఽగ్నిర్వాయురాదిత్యో దిశ ఇత్యేతే । ఎవముభయమేవ చతుష్పాద్బ్రహ్మ ఆదిష్టం భవతి అధ్యాత్మం చైవాధిదైవతం చ । తత్ర వాగేవ మనసో బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాద ఇతరపాదత్రయాపేక్షయా — వాచా హి పాదేనేవ గవాది వక్తవ్యవిషయం ప్రతి తిష్ఠతి ; అతో మనసః పాద ఇవ వాక్ । తథా ప్రాణో ఘ్రాణః పాదః ; తేనాపి గన్ధవిషయం ప్రతి చ క్రామతి । తథా చక్షుః పాదః శ్రోత్రం పాద ఇత్యేవమధ్యాత్మం చతుష్పాత్త్వం మనసో బ్రహ్మణః । అథాధిదైవతమ్ అగ్నివాయ్వాదిత్యదిశః ఆకాశస్య బ్రహ్మణ ఉదర ఇవ గోః పాదా ఇవ లగ్నా ఉపలభ్యన్తే ; తేన తస్య ఆకాశస్య అగ్న్యాదయః పాదా ఉచ్యన్తే । ఎవముభయమధ్యాత్మం చైవాధిదైవతం చ చతుష్పాదాదిష్టం భవతి ॥
వాగేవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః సోఽగ్నినా జ్యోతిషా భాతి చ తపతి చ భాతి చ తపతి చ కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన య ఎవం వేద ॥ ౩ ॥
తత్ర వాగేవ మనసో బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః । సోఽగ్నినా అధిదైవతేన జ్యోతిషా భాతి చ దీప్యతే తపతి చ సన్తాపం చ ఔష్ణ్యం కరోతి । అథవా తైలఘృతాద్యాగ్నేయాశనేన ఇద్ధా వాగ్భాతి చ తపతి చ వదనాయోత్సాహవతీ స్యాదిత్యర్థః । విద్వత్ఫలమ్ , భాతి చ తపతి చ కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన, య ఎవం యథోక్తం వేద ॥
ప్రాణ ఎవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః స వాయునా జ్యోతిషా భాతి చ తపతి చ భాతి చ తపతి చ కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన య ఎవం వేద ॥ ౪ ॥
చక్షురేవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః స ఆదిత్యేన జ్యోతిషా భాతి చ తపతి చ భాతి చ తపతి చ కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన య ఎవం వేద ॥ ౫ ॥
శ్రోత్రమేవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః స దిగ్భిర్జ్యోతిషా భాతి చ తపతి చ భాతి చ తపతి చ కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన య ఎవం వేద య ఎవం వేద ॥ ౬ ॥
తథా ప్రాణ ఎవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః । స వాయునా గన్ధాయ భాతి చ తపతి చ । తథా చక్షుః ఆదిత్యేన రూపగ్రహణాయ, శ్రోత్రం దిగ్భిః శబ్దగ్రహణాయ । విద్యాఫలం సమానం సర్వత్ర బ్రహ్మసమ్పత్తిరదృష్టం ఫలం య ఎవం వేద । ద్విరుక్తిర్దర్శనసమాప్త్యర్థా ॥
ఆదిత్యో బ్రహ్మణః పాద ఉక్త ఇతి తస్మిన్సకలబ్రహ్మదృష్ట్యర్థమిదమారభ్యతే —
ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశస్తస్యోపవ్యాఖ్యానమసదేవేదమగ్ర ఆసీత్ । తత్సదాసీత్తత్సమభవత్తదాణ్డం నిరవర్తత తత్సంవత్సరస్య మాత్రామశయత తన్నిరభిద్యత తే ఆణ్డకపాలే రజతం చ సువర్ణం చాభవతామ్ ॥ ౧ ॥
ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః ఉపదేశః ; తస్యోపవ్యాఖ్యానం క్రియతే స్తుత్యర్థమ్ । అసత్ అవ్యాకృతనామరూపమ్ ఇదం జగత్ అశేషమగ్రే ప్రాగవస్థాయాముత్పత్తేః ఆసీత్ , న త్వసదేవ ; ‘కథమసతః సజ్జాయేత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇతి అసత్కార్యత్వస్య ప్రతిషేధాత్ । నను ఇహాసదేవేతి విధానాద్వికల్పః స్యాత్ । న, క్రియాస్వివ వస్తుని వికల్పానుపపత్తేః । కథం తర్హి ఇదమసదేవేతి ? నన్వవోచామ అవ్యాకృతనామరూపత్వాదసదివాసదితి । నన్వేవశబ్దోఽవధారణార్థః ; సత్యమేవమ్ , న తు సత్త్వాభావమవధారయతి ; కిం తర్హి, వ్యాకృతనామరూపాభావమవధారయతి ; నామరూపవ్యాకృతవిషయే సచ్ఛబ్దప్రయోగో దృష్టః । తచ్చ నామరూపవ్యాకరణమాదిత్యాయత్తం ప్రాయశో జగతః । తదభావే హి అన్ధం తమ ఇవ ఇదం న ప్రజ్ఞాయేత కిఞ్చన ఇత్యతః తత్స్తుతిపరే వాక్యే సదపీదం ప్రాగుత్పత్తేర్జగదసదేవేత్యాదిత్యం స్తౌతి బ్రహ్మదృష్ట్యర్హత్వాయ ; ఆదిత్యనిమిత్తో హి లోకే సదితి వ్యవహారః — యథా అసదేవేదం రాజ్ఞః కులం సర్వగుణసమ్పన్నే పూర్ణవర్మణి రాజన్యసతీతి తద్వత్ । న చ సత్త్వమసత్త్వం వా ఇహ జగతః ప్రతిపిపాదయిషితమ్ , ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశపరత్వాత్ । ఉపసంహరిష్యత్యన్తే ఆదిత్యం బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఇతి । తత్సదాసీత్ తత్ అసచ్ఛబ్దవాచ్యం ప్రాగుత్పత్తేః స్తిమితమ్ అనిస్పన్దమసదివ సత్కార్యాభిముఖమ్ ఈషదుపజాతప్రవృత్తి సదాసీత్ ; తతో లబ్ధపరిస్పన్దం తత్సమభవత్ అల్పతరనామరూపవ్యాకరణేన అఙ్కురీభూతమివ బీజమ్ । తతోఽపి క్రమేణ స్థూలీభవత్ అద్భ్యః ఆణ్డం సమవర్తత సంవృత్తమ్ । ఆణ్డమితి దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ । తదణ్డం సంవత్సరస్య కాలస్య ప్రసిద్ధస్య మాత్రాం పరిమాణమ్ । అభిన్నస్వరూపమేవ అశయత స్థితం బభూవ । తత్ తతః సంవత్సరపరిమాణాత్కాలాదూర్ధ్వం నిరభిద్యత నిర్భిన్నమ్ — వయసామివాణ్డమ్ । తస్య నిర్భిన్నస్యాణ్డస్య కపాలే ద్వే రజతం చ సువర్ణం చ అభవతాం సంవృత్తే ॥
తద్యద్రజతం సేయం పృథివీ యత్సువర్ణం సా ద్యౌర్యజ్జరాయు తే పర్వతా యదుల్బం సమేఘో నీహారో యా ధమనయస్తా నద్యో యద్వాస్తేయముదకం స సముద్రః ॥ ౨ ॥
తత్ తయోః కపాలయోః యద్రజతం కపాలమాసీత్ , సేయం పృథివీ పృథివ్యుపలక్షితమధోఽణ్డకపాలమిత్యర్థః । యత్సువర్ణం కపాలం సా ద్యౌః ద్యులోకోపలక్షితమూర్ధ్వం కపాలమిత్యర్థః । యజ్జరాయు గర్భపరివేష్టనం స్థూలమ్ అణ్డస్య ద్విశకలీభావకాలే ఆసీత్ , తే పర్వతా బభూవుః । యదుల్బం సూక్ష్మం గర్భపరివేష్టనమ్ , తత్ సహ మేఘైః సమేఘః నీహారోఽవశ్యాయః బభూవేత్యర్థః । యా గర్భస్య జాతస్య దేహే ధమనయః శిరాః, తానద్యో బభూవుః । యత్ తస్య వస్తౌ భవం వాస్తేయముదకమ్ , స సముద్రః ॥
అథ యత్తదజాయత సోఽసావాదిత్యస్తం జాయమానం ఘోషా ఉలూలవోఽనూదతిష్ఠన్సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చ కామాస్తస్మాత్తస్యోదయం ప్రతి ప్రత్యాయనం ప్రతి ఘోషా ఉలూలవోఽనూత్తిష్ఠన్తి సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చ కామాః ॥ ౩ ॥
అథ యత్తదజాయత గర్భరూపం తస్మిన్నణ్డే, సోఽసావాదిత్యః ; తమాదిత్యం జాయమానం ఘోషాః శబ్దాః ఉలూలవః ఉరూరవో విస్తీర్ణరవాః ఉదతిష్ఠన్ ఉత్థివన్తః ఈశ్వరస్యేవేహ ప్రథమపుత్రజన్మని సర్వాణి చ స్థావరజఙ్గమాని భూతాని సర్వే చ తేషాం భూతానాం కామాః కాంయన్త ఇతి విషయాః స్త్రీవస్త్రాన్నాదయః । యస్మాదాదిత్యజన్మనిమిత్తా భూతకామోత్పత్తిః, తస్మాదద్యత్వేఽపి తస్యాదిత్యస్యోదయం ప్రతి ప్రత్యాయనం ప్రతి అస్తగమనం చ ప్రతి, అథవా పునః పునః ప్రత్యాగమనం ప్రత్యాయనం తత్ప్రతి తన్నిమిత్తీకృత్యేత్యర్థః ; సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చ కామా ఘోషా ఉలూలవశ్చానుతిష్ఠన్తి । ప్రసిద్ధం హి ఎతదుదయాదౌ సవితుః ॥
స య ఎతమేవం విద్వానాదిత్యం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽభ్యాశో హ యదేనం సాధవో ఘోషా ఆ చ గచ్ఛేయురుప చ నిమ్రేడేరన్నిమ్రేజేరన్ ॥ ౪ ॥
స యః కశ్చిత్ ఎతమేవం యథోక్తమహిమానం విద్వాన్సన్ ఆదిత్యం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే, స తద్భావం ప్రతిపద్యత ఇత్యర్థః । కిఞ్చ దృష్టం ఫలమ్ అభ్యాశః క్షిప్రం తద్విదః, యదితి క్రియావిశేషణమ్ , ఎనమేవంవిదం సాధవః శోభనా ఘోషాః, సాధుత్వం ఘోషాదీనాం యదుపభోగే పాపానుబన్ధాభావః, ఆ చ గచ్ఛేయుః ఆగచ్ఛేయుశ్చ, ఉప చ నిమ్రేడేరన్ ఉపనిమ్రేడేరంశ్చ — న కేవలమాగమనమాత్రం ఘోషాణామ్ ఉపసుఖయేయుశ్చ ఉపసుఖం చ కుర్యురిత్యర్థః । ద్విరభ్యాసః అధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థః ఆదరార్థశ్చ ॥
వాయుప్రాణయోర్బ్రహ్మణః పాదదృష్ట్యధ్యాసః పురస్తాద్వర్ణితః । అథేదానీం తయోః సాక్షాద్బ్రహ్మత్వేనోపాస్యత్వాయోత్తరమారభ్యతే । సుఖావబోధార్థా ఆఖ్యాయికా, విద్యాదానగ్రహణవిధిప్రదర్శనార్థా చ । శ్రద్ధాన్నదానానుద్ధతత్వాదీనాం చ విద్యాప్రాప్తిసాధనత్వం ప్రదర్శ్యతే ఆఖ్యాయికయా —
జానశ్రుతిర్హ పౌత్రాయణః శ్రద్ధాదేయో బహుదాయీ బహుపాక్య ఆస స హ సర్వత ఆవసథాన్మాపయాఞ్చక్రే సర్వత ఎవ మేఽన్నమత్స్యన్తీతి ॥ ౧ ॥
జానశ్రుతిః జనశ్రుతస్యాపత్యమ్ । హ ఐతిహ్యార్థః । పుత్రస్య పౌత్రః పౌత్రాయణః స ఎవ శ్రద్ధాదేయః శ్రద్ధాపురఃసరమేవ బ్రాహ్మణాదిభ్యో యమస్యేతి శ్రద్ధాదేయః । బహుదాయీ ప్రభూతం దాతుం శీలమస్యేతి బహుదాయీ । బహుపాక్యః బహు పక్తవ్యమహన్యహని గృహే యస్యాసౌ బహుపాక్యః ; భోజనార్థిభ్యో బహ్వస్య గృహేఽన్నం పచ్యత ఇత్యర్థః । ఎవంగుణసమ్పన్నోఽసౌ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణో విశిష్టే దేశే కాలే చ కస్మింశ్చిత్ ఆస బభూవ । స హ సర్వతః సర్వాసు దిక్షు గ్రామేషు నగరేషు ఆవసథాన్ ఎత్య వసన్తి యేష్వితి ఆవసథాః తాన్ మాపయాఞ్చక్రే కారితవానిత్యర్థః । సర్వత ఎవ మే మమ అన్నం తేష్వావసథేషు వసన్తః అత్స్యన్తి భోక్ష్యన్త ఇత్యేవమభిప్రాయః ॥
అథ హꣳసా నిశాయామతిపేతుస్తద్ధైవꣳ హꣳ సోహꣳ సమభ్యువాద హో హోఽయి భల్లాక్ష భల్లాక్ష జానశ్రుతేః పౌత్రాయణస్య సమం దివా జ్యోతిరాతతం తన్మా ప్రసాఙ్క్షీ స్తత్త్వా మా ప్రధాక్షీరితి ॥ ౨ ॥
తత్రైవం సతి రాజని తస్మిన్ఘర్మకాలే హర్మ్యతలస్థే అథ హ హంసా నిశాయాం రాత్రౌ అతిపేతుః । ఋషయో దేవతా వా రాజ్ఞోఽన్నదానగుణైస్తోషితాః సన్తః హంసరూపా భూత్వా రాజ్ఞో దర్శనగోచరే అతిపేతుః పతితవన్తః । తత్ తస్మిన్కాలే తేషాం పతతాం హంసానామ్ ఎకః పృష్ఠతః పతన్ అగ్రతః పతన్తం హంసమభ్యువాద అభ్యుక్తవాన్ — హో హోయీతి భో భో ఇతి సమ్బోధ్య భల్లాక్ష భల్లాక్షేత్యాదరం దర్శయన్ యథా పశ్య పశ్యాశ్చర్యమితి తద్వత్ ; భల్లాక్షేతి మన్దదృష్టిత్వం సూచయన్నాహ ; అథవా సమ్యగ్బ్రహ్మదర్శనాభిమానవత్త్వాత్తస్య అసకృదుపాలబ్ధస్తేన పీడ్యమానోఽమర్షితయా తత్సూచయతి భల్లాక్షేతి ; జానశ్రుతేః పౌత్రాయణస్య సమం తుల్యం దివా ద్యులోకేన జ్యోతిః ప్రభాస్వరమ్ అన్నదానాదిజనితప్రభావజమ్ ఆతతం వ్యాప్తం ద్యులోకస్పృగిత్యర్థః ; దివా అహ్నా వా సమం జ్యోతిరిత్యేతత్ ; తన్మా ప్రసాఙ్క్షీః సఞ్జనం సక్తిం తేన జ్యోతిషా సమ్బన్ధం మా కార్షిరిత్యర్థః । తత్ప్రసఞ్జనేన తత్ జ్యోతిః త్వా త్వాం మా ప్రధాక్షీః మా దహత్విత్యర్థః ; పురుషవ్యత్యయేన మా ప్రధాక్షీదితి ॥
తము హ పరః ప్రత్యువాచ కమ్వర ఎనమేతత్సన్తꣳ సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థేతి యో ను కథꣳ సయుగ్వా రైక్వ ఇతి ॥ ౩ ॥
తమ్ ఎవముక్తవన్తం పరః ఇతరోఽగ్రగామీ ప్రత్యువాచ — అరే నికృష్టోఽయం రాజా వరాకః, తం కము ఎనం సన్తం కేన మాహాత్మ్యేన యుక్తం సన్తమితి కుత్సయతి ఎనమేవం సబహుమానమేతద్వచనమాత్థ రైక్వమివ సయుగ్వానమ్ , సహ యుగ్వనా గన్త్ర్యా వర్తత ఇతి సయుగ్వా రైక్వః, తమివ ఆత్థ ఎనమ్ ; అననురూపమస్మిన్నయుక్తమీదృశం వక్తుం రైక్వ ఇవేత్యభిప్రాయః । ఇతరశ్చ ఆహ — యో ను కథం త్వయోచ్యతే సయుగ్వా రైక్వః । ఇత్యుక్తవన్తం భల్లాక్ష ఆహ — శృణు యథా స రైక్వః ॥
యథా కృతాయవిజితాయాధరేయాః సంయన్త్యేవమేనం సర్వం తదభిసమైతి యత్కిఞ్చప్రజాః సాధు కుర్వన్తి యస్తద్వేద యత్స వేద స మయైతదుక్త ఇతి ॥ ౪ ॥
యథా లోకే కృతాయః కృతో నామాయో ద్యూతసమయే ప్రసిద్ధశ్చతురఙ్కః, స యదా జయతి ద్యూతే ప్రవృత్తానామ్ , తస్మై విజితాయ తదర్థమితరే త్రిద్వ్యేకాఙ్కా అధరేయాః త్రేతాద్వాపరకలినామానః సంయన్తి సఙ్గచ్ఛన్తేఽన్తర్భవన్తి ; చతురఙ్కే కృతాయే త్రిద్వ్యేకాఙ్కానాం విద్యమానత్వాత్తదన్తర్భవన్తీత్యర్థః । యథా అయం దృష్టాన్తః, ఎవమేనం రైక్వం కృతాయస్థానీయం త్రేతాద్యయస్థానీయం సర్వం తదభిసమైతి అన్తర్భవతి రైక్వే । కిం తత్ ? యత్కిఞ్చ లోకే సర్వాః ప్రజాః సాధు శోభనం ధర్మజాతం కుర్వన్తి, తత్సర్వం రైక్వస్య ధర్మేఽన్తర్భవతి, తస్య చ ఫలే సర్వప్రాణిధర్మఫలమన్తర్భవతీత్యర్థః । తథా అన్యోఽపి కశ్చిత్ యః తత్ వేద్యం వేద । కిం తత్ ? యత్ వేద్యం సః రైక్వః వేద ; తద్వేద్యమన్యోఽపి యో వేద, తమపి సర్వప్రాణిధర్మజాతం తత్ఫలం చ రైక్వమివాభిసమైతీత్యనువర్తతే । సః ఎవంభూతః అరైక్వోఽపి మయా విద్వాన్ ఎతదుక్తః ఎవముక్తః, రైక్వవత్స ఎవ కృతాయస్థానీయో భవతీత్యభిప్రాయః ॥
తదు హ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణ ఉపశుశ్రావ స హ సఞ్జిహాన ఎవ క్షత్తారమువాచాఙ్గారే హ సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థేతి యో ను కథం సయుగ్వా రైక్వ ఇతి ॥ ౫ ॥
యథా కృతాయవిజితాయాధరేయాః సంయన్త్యేవమేనం సర్వం తదభిసమైతి యత్కిఞ్చ ప్రజాః సాధు కుర్వన్తి యస్తద్వేద యత్స వేద స మయైతదుక్త ఇతి ॥ ౬ ॥
తదు హ తదేతదీదృశం హంసవాక్యమాత్మనః కుత్సారూపమన్యస్య విదుషో రైక్వాదేః ప్రశంసారూపమ్ ఉపశుశ్రావ శ్రుతవాన్హర్మ్యతలస్థో రాజా జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః । తచ్చ హంసవాక్యం స్మరన్నేవ పౌనఃపున్యేన రాత్రిశేషమతివాహయామాస । తతః స వన్దిభీ రాజా స్తుతియుక్తాభిర్వాగ్భిః ప్రతిబోధ్యమానః ఉవాచ క్షత్తారం సఞ్జిహాన ఎవ శయనం నిద్రాం వా పరిత్యజన్నేవ, హేఽఙ్గ వత్స అరే సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థ కిం మామ్ ; స ఎవ స్తుత్యర్హో నాహమిత్యభిప్రాయః । అథవా సయుగ్వానం రైక్వమాత్థ గత్వా మమ తద్దిదృక్షామ్ । తదా ఇవశబ్దోఽవధారణార్థోఽనర్థకో వా వాచ్యః । స చ క్షత్తా ప్రత్యువాచ రైక్వానయనకామో రాజ్ఞోఽభిప్రాయజ్ఞః — యో ను కథం సయుగ్వా రైక్వ ఇతి, రాజ్ఞా ఎవం చోక్తః ఆనేతుం తచ్చిహ్నం జ్ఞాతుమిచ్ఛన్ యో ను కథం సయుగ్వా రైక్వ ఇత్యవోచత్ । స చ భల్లాక్షవచనమేవావోచత్ తస్య స్మరన్ ॥
స హ క్షత్తాన్విష్య నావిదమితి ప్రత్యేయాయ తꣳ హోవాచ యత్రారే బ్రాహ్మణస్యాన్వేషణా తదేనమర్చ్ఛేతి ॥ ౭ ॥
స హ క్షత్తా నగరం గ్రామం వా గత్వా అన్విష్య రైక్వం నావిదం న వ్యజ్ఞాసిషమితి ప్రత్యేయాయ ప్రత్యాగతవాన్ । తం హోవాచ క్షత్తారమ్ — అరే యత్ర బ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మవిద ఎకాన్తేఽరణ్యే నదీపులినాదౌ వివిక్తే దేశే అన్వేషణా అనుమార్గణం భవతి, తత్ తత్ర ఎనం రైక్వమ్ అర్చ్ఛ ఋచ్ఛ గచ్ఛ, తత్ర మార్గణం కుర్విత్యర్థః ॥
సోఽధస్తాచ్ఛకటస్య పామానం కషమాణముపోపవివేశ తం హాభ్యువాద త్వం ను భగవః సయుగ్వా రైక్వ ఇత్యహం హ్యరా౩ ఇతి హ ప్రతిజజ్ఞే స హ క్షత్తావిదమితి ప్రత్యేయాయ ॥ ౮ ॥
ఇత్యుక్తః క్షత్తా అన్విష్య తం విజనే దేశే అధస్తాచ్ఛకటస్య గన్త్ర్యాః పామానం ఖర్జూం కషమాణం కణ్డూయమానం దృష్ట్వా, అయం నూనం సయుగ్వా రైక్వ ఇతి ఉప సమీపే ఉపవివేశ వినయేనోపవిష్టవాన్ । తం చ రైక్వం హ అభ్యువాద ఉక్తవాన్ । త్వమసి హే భగవః భగవన్ సయుగ్వా రైక్వ ఇతి । ఎవం పృష్టః అహమస్మి హి అరా౩ అరే ఇతి హ అనాదర ఎవ ప్రతిజజ్ఞే అభ్యుపగతవాన్ — స తం విజ్ఞాయ అవిదం విజ్ఞాతవానస్మీతి ప్రత్యేయాయ ప్రత్యాగత ఇత్యర్థః ॥
తదు హ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః షట్శతాని గవాం నిష్కమశ్వతరీరథం తదాదాయ ప్రతిచక్రమే తం హాభ్యువాద ॥ ౧ ॥
తత్ తత్ర ఋషేర్గార్హస్థ్యం ప్రతి అభిప్రాయం బుద్ధ్వా ధనార్థితాం చ ఉ హ ఎవ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః షట్శతాని గవాం నిష్కం కణ్ఠహారమ్ అశ్వతరీరథమ్ అశ్వతరీభ్యాం యుక్తం రథం తదాదాయ ధనం గృహీత్వా ప్రతిచక్రమే రైక్వం ప్రతి గతవాన్ । తం చ గత్వా అభ్యువాద హ అభ్యుక్తవాన్ ॥
రైక్వేమాని షట్శతాని గవామయం నిష్కోఽయమశ్వతరీరథోఽను మ ఎతాం భగవో దేవతాꣳ శాధి యాం దేవతాముపాస్స ఇతి ॥ ౨ ॥
హే రైక్వ గవాం షట్ శతాని ఇమాని తుభ్యం మయా ఆనీతాని, అయం నిష్కః అశ్వతరీరథశ్చాయమ్ ఎతద్ధనమాదత్స్వ । భగవోఽనుశాధి చ మే మామ్ ఎతామ్ , యాం చ దేవతాం త్వముపాస్సే తద్దేవతోపదేశేన మామనుశాధీత్యర్థః ॥
తము హ పరః ప్రత్యువాచాహ హారేత్వా శూద్ర తవైవ సహ గోభిరస్త్వితి తదు హ పునరేవ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణః సహస్రం గవాం నిష్కమశ్వతరీరథం దుహితరం తదాదాయ ప్రతిచక్రమే ॥ ౩ ॥
తమ్ ఎవముక్తవన్తం రాజానం ప్రత్యువాచ పరో రైక్వః । అహేత్యయం నిపాతో వినిగ్రహార్థీయోఽన్యత్ర, ఇహ త్వనర్థకః, ఎవశబ్దస్య పృథక్ప్రయోగాత్ । హారేత్వా హారేణ యుక్తా ఇత్వా గన్త్రీ సేయం హారేత్వా గోభిః సహ తవైవాస్తు తవైవ తిష్ఠతు న మమ అపర్యాప్తేన కర్మార్థమనేన ప్రయోజనమిత్యభిప్రాయః । హే శూద్రేతి — నను రాజాసౌ క్షత్తృసమ్బన్ధాత్ , స హ క్షత్తారమువాచేత్యుక్తమ్ ; విద్యాగ్రహణాయ చ బ్రాహ్మణసమీపోపగమాత్ శూద్రస్య చ అనధికారాత్ కథమిదమననురూపం రైక్వేణోచ్యతే హే శూద్రేతి । తత్రాహురాచార్యాః — హంసవచనశ్రవణాత్ శుగేనమావివేశ ; తేనాసౌ శుచా శ్రుత్వా రైక్వస్య మహిమానం వా ఆద్రవతీతి ఋషిః ఆత్మనః పరోక్షజ్ఞతాం దర్శయన్ శూద్రేత్యాహేతి । శూద్రవద్వా ధనేనైవ ఎవం విద్యాగ్రహణాయోపజాగమ న చ శుశ్రూషయా । న తు జాత్యైవ శూద్ర ఇతి । అపరే పునరాహుః అల్పం ధనమాహృతమితి రుషైవ ఎవముక్తవాన్ శూద్రేతి । లిఙ్గం చ బహ్వాహరణే ఉపాదానం ధనస్యేతి । తదు హ ఋషేర్మతం జ్ఞాత్వా పునరేవ జానశ్రుతిః పౌత్రాయణో గవాం సహస్రమధికం జాయాం చ ఋషేరభిమతాం దుహితరమాత్మనః తదాదాయ ప్రతిచక్రమే క్రాన్తవాన్ ॥
తꣳ హాభ్యువాద రైక్వేదꣳ సహస్రం గవామయం నిష్కోఽయమశ్వతరీరథ ఇయం జాయాయం గ్రామో యస్మిన్నాస్సేఽన్వేవ మా భగవః శాధీతి ॥ ౪ ॥
తస్యా హ ముఖముపోద్గృహ్ణన్నువాచాజహారేమాః శూద్రానేనైవ ముఖేనాలాపయిష్యథా ఇతి తే హైతే రైక్వపర్ణా నామ మహావృషేషు యత్రాస్మా ఉవాస స తస్మై హోవాచ ॥ ౫ ॥
రైక్వ ఇదం గవాం సహస్రమ్ అయం నిష్కః అయమశ్వతరీరథః ఇయం జాయా జాయార్థం మమ దుహితా ఆనీతా అయం చ గ్రామః యస్మిన్నాస్సే తిష్ఠసి స చ త్వదర్థే మయా కల్పితః ; తదేతత్సర్వమాదాయ అనుశాధ్యేవ మా మాం హే భగవః, ఇత్యుక్తః తస్యా జాయార్థమానీతాయా రాజ్ఞో దుహితుః హ ఎవ ముఖం ద్వారం విద్యాయా దానే తీర్థమ్ ఉపోద్గృహ్ణన్ జానన్నిత్యర్థః । ‘బ్రహ్మచారీ ధనదాయీ మేధావీ శ్రోత్రియః ప్రియః । విద్యయా వా విద్యాం ప్రాహ తీర్థాని షణ్మమ’ ( ? ) ఇతి విద్యాయా వచనం విజ్ఞాయతే హి । ఎవం జానన్ ఉపోద్గృహ్ణన్ ఉవాచ ఉక్తవాన్ । ఆజహార ఆహృతవాన్ భవాన్ ఇమాః గాః యచ్చాన్యద్ధనం తత్సాధ్వితి వాక్యశేషః శూద్రేతి పూర్వోక్తానుకృతిమాత్రం న తు కారణాన్తరాపేక్షయా పూర్వవత్ । అనేనైవ ముఖేన విద్యాగ్రహణతీర్థేన ఆలాపయిష్యథాః ఆలాపయసీతి మాం భాణయసీత్యర్థః । తే హ ఎతే గ్రామా రైక్వపర్ణా నామ విఖ్యాతా మహావృషేషు దేశేషు యత్ర యేషు గ్రామేషు ఉవాస ఉషితవాన్ రైక్వః, తానసౌ గ్రామానదాదస్మై రైక్వాయ రాజా । తస్మై రాజ్ఞే ధనం దత్తవతే హ కిల ఉవాచ విద్యాం సః రైక్వః ॥
వాయుర్వావ సంవర్గో యదా వా అగ్నిరుద్వాయతి వాయుమేవాప్యేతి యదా సూర్యోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి యదా చన్ద్రోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి ॥ ౧ ॥
వాయుర్వావ సంవర్గః వాయుర్బాహ్యః, వావేత్యవధారణార్థః, సంవర్జనాత్సఙ్గ్రహణాత్సఙ్గ్రసనాద్వా సంవర్గః ; వక్ష్యమాణా అగ్న్యాద్యా దేవతా ఆత్మభావమాపాదయతీత్యతః సంవర్గః సంవర్జనాఖ్యో గుణో ధ్యేయో వాయోః, కృతాయాన్తర్భావదృష్టాన్తాత్ । కథం సంవర్గత్వం వాయోరితి, ఆహ — యదా యస్మిన్కాలే వై అగ్నిః ఉద్వాయతి ఉద్వాసనం ప్రాప్నోతి ఉపశామ్యతి, తదా అసౌ అగ్నిః వాయుమేవ అప్యేతి వాయుస్వాభావ్యమపిగచ్ఛతి । తథా యదా సూర్యోఽస్తమేతి, వాయుమేవాప్యేతి । యదా చన్ద్రోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి । నను కథం సూర్యాచన్ద్రమసోః స్వరూపావస్థితయోః వాయౌ అపిగమనమ్ ? నైష దోషః, అస్తమనే అదర్శనప్రాప్తేః వాయునిమిత్తత్వాత్ ; వాయునా హి అస్తం నీయతే సూర్యః, చలనస్య వాయుకార్యత్వాత్ । అథవా ప్రలయే సూర్యాచన్ద్రమసోః స్వరూపభ్రంశే తేజోరూపయోర్వాయావేవ అపిగమనం స్యాత్ ॥
యదాప ఉచ్ఛుష్యన్తి వాయుమేవాపియన్తి వాయుర్హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్త ఇత్యధిదైవతమ్ ॥ ౨ ॥
తథా యదా ఆపః ఉచ్ఛుష్యన్తి ఉచ్ఛోషమాప్నువన్తి, తదా వాయుమేవ అపియన్తి । వాయుర్హి యస్మాదేవ ఎతాన్ అగ్న్యాద్యాన్మహాబలాన్ సంవృఙ్క్తే, అతో వాయుః సంవర్గగుణ ఉపాస్య ఇత్యర్థః । ఇత్యధిదైవతం దేవతాసు సంవర్గదర్శనముక్తమ్ ॥
అథాధ్యాత్మం ప్రాణో వావ సంవర్గః స యదా స్వపితి ప్రాణమేవ వాగప్యేతి ప్రాణం చక్షుః ప్రాణꣳ శ్రోత్రం ప్రాణం మనః ప్రాణో హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్త ఇతి ॥ ౩ ॥
అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మమ్ ఆత్మని సంవర్గదర్శనమిదముచ్యతే । ప్రాణః ముఖ్యః వావ సంవర్గః । స పురుషః యదా యస్మిన్కాలే స్వపితి, తదా ప్రాణమేవ వాగప్యేతి — వాయుమివాగ్నిః । ప్రాణం చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మనః ప్రాణో హి యస్మాదేవైతాన్వాగాదీన్ సర్వాన్సంవృఙ్క్త ఇతి ॥
తౌ వా ఎతౌ ద్వౌ సంవర్గౌ వాయురేవ దేవేషు ప్రాణః ప్రాణేషు ॥ ౪ ॥
తౌ వా ఎతౌ ద్వౌ సంవర్గౌ సంవర్జనగుణౌ — వాయురేవ దేవేషు సంవర్గః ప్రాణః ప్రాణేషు వాగాదిషు ముఖ్యః ॥
అథ హ శౌనకం చ కాపేయమభిప్రతారిణం చ కాక్షసేనిం పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ బిభిక్షే తస్మా ఉ హ న దదతుః ॥ ౫ ॥
అథ ఎతయోః స్తుత్యర్థమ్ ఇయమాఖ్యాయికా ఆరభ్యతే । హేత్యైతిహ్యార్థః । శౌనకం చ శునకస్యాపత్యం శౌనకం కాపేయం కపిగోత్రమభిప్రతారిణం చ నామతః కక్షసేనస్యాపత్యం కాక్షసేనిం భోజనాయోపవిష్టౌ పరివిష్యమాణౌ సూపకారైః బ్రహ్మచారీ బ్రహ్మవిచ్ఛౌణ్డో బిభిక్షే భిక్షితవాన్ । బ్రహ్మచారిణో బ్రహ్మవిన్మానితాం బుద్ధ్వా తం జిజ్ఞాసమానౌ తస్మై ఉ భిక్షాం న దదతుః న దత్తవన్తౌ హ కిమయం వక్ష్యతీతి ॥
స హోవాచ మహాత్మనశ్చతురో దేవ ఎకః కః స జగార భువనస్య గోపాస్తం కాపేయ నాభిపశ్యన్తి మర్త్యా అభిప్రతారిన్బహుధా వసన్తం యస్మై వా ఎతదన్నం తస్మా ఎతన్న దత్తమితి ॥ ౬ ॥
స హ ఉవాచ బ్రహ్మచారీ మహాత్మనశ్చతుర ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । దేవ ఎకః అగ్న్యాదీన్వాయుర్వాగాదీన్ప్రాణః । కః సః ప్రజాపతిః జగార గ్రసితవాన్ । కః స జాగరేతి ప్రశ్నమేకే । భువనస్య భవన్త్యస్మిన్భూతానీతి భువనం భూరాదిః సర్వో లోకః తస్య గోపాః గోపాయితా రక్షితా గోప్తేత్యర్థః । తం కం ప్రజాపతిం హే కాపేయ నాభిపశ్యన్తి న జానన్తి మర్త్యాః మరణధర్మాణోఽవివేకినో వా హే అభిప్రతారిన్ బహుధా అధ్యాత్మాధిదైవతాధిభూతప్రకారైః వసన్తమ్ । యస్మై వై ఎతత్ అహన్యహని అన్నమ్ అదనాయాహ్రియతే సంస్క్రియతే చ, తస్మై ప్రజాపతయే ఎతదన్నం న దత్తమితి ॥
తదు హ శౌనకః కాపేయః ప్రతిమన్వానః ప్రత్యేయాయాత్మా దేవానాం జనితా ప్రజానాం హిరణ్యదꣳష్ట్రో బభసోఽనసూరిర్మహాన్తమస్య మహిమానమాహురనద్యమానో యదనన్నమత్తీతి వై వయం బ్రహ్మచారిన్నేదముపాస్మహే దత్తాస్మై భిక్షామితి ॥ ౭ ॥
తదు హ బ్రహ్మచారిణో వచనం శౌనకః కాపేయః ప్రతిమన్వానః మనసా ఆలోచయన్ బ్రహ్మచారిణం ప్రత్యేయాయ ఆజగామ । గత్వా చ ఆహ యం త్వమవోచః నాభిపశ్యన్తి మర్త్యా ఇతి, తం వయం పశ్యామః । కథమ్ ? ఆత్మా సర్వస్య స్థావరజఙ్గమస్య । కిఞ్చ దేవానామగ్న్యాదీనామ్ ఆత్మని సంహృత్య గ్రసిత్వా పునర్జనయితా ఉత్పాదయితా వాయురూపేణాధిదైవతమగ్న్యాదీనామ్ । అధ్యాత్మం చ ప్రాణరూపేణ వాగాదీనాం ప్రజానాం చ జనితా । అథవా ఆత్మా దేవానామగ్నివాగాదీనాం జనితా ప్రజానాం స్థావరజఙ్గమానామ్ । హిరణ్యదంష్ట్రః అమృతదంష్ట్రః అభగ్నదంష్ట్ర ఇతి యావత్ । బభసో భక్షణశీలః । అనసూరిః సూరిర్మేధావీ న సూరిరసూరిస్తత్ప్రతిషేధోఽనసూరిః సూరిరేవేత్యర్థః । మహాన్తమతిప్రమాణమప్రమేయమస్య ప్రజాపతేర్మహిమానం విభూతిమ్ ఆహుర్బ్రహ్మవిదః । యస్మాత్స్వయమన్యైరనద్యమానః అభక్ష్యమాణః యదనన్నమ్ అగ్నివాగాదిదేవతారూపమ్ అత్తి భక్షయతీతి । వా ఇతి నిరర్థకః । వయం హే బ్రహ్మచారిన్ , ఆ ఇదమ్ ఎవం యథోక్తలక్షణం బ్రహ్మ వయమా ఉపాస్మహే । వయమితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । అన్యే న వయమిదముపాస్మహే, కిం తర్హి ? పరమేవ బ్రహ్మ ఉపాస్మహే ఇతి వర్ణయన్తి । దత్తాస్మై భిక్షామిత్యవోచద్భృత్యాన్ ॥
తస్మా ఉ హ దదుస్తే వా ఎతే పఞ్చాన్యే పఞ్చాన్యే దశ సన్తస్తత్కృతం తస్మాత్సర్వాసు దిక్ష్వన్నమేవ దశ కృతꣳ సైషా విరాడన్నాదీ తయేదꣳ సర్వం దృష్టꣳ సర్వమస్యేదం దృష్టం భవత్యన్నాదో భవతి య ఎవం వేద య ఎవం వేద ॥ ౮ ॥
తస్మా ఉ హ దదుః తే హి భిక్షామ్ । తే వై యే గ్రస్యన్తే అగ్న్యాదయః యశ్చ తేషాం గ్రసితా వాయుః పఞ్చాన్యే వాగాదిభ్యః, తథా అన్యే తేభ్యః పఞ్చాధ్యాత్మం వాగాదయః ప్రాణశ్చ, తే సర్వే దశ భవన్తి సఙ్ఖ్యయా, దశ సన్తః తత్కృతం భవతి తే, చతురఙ్క ఎకాయః ఎవం చత్వారస్త్ర్యఙ్కాయః ఎవం త్రయోఽపరే ద్వ్యఙ్కాయః ఎవం ద్వావన్యావేకాఙ్కాయః ఎవమేకోఽన్యః ఇత్యేవం దశ సన్తః తత్కృతం భవతి । యత ఎవమ్ , తస్మాత్ సర్వాసు దిక్షు దశస్వప్యగ్న్యాద్యా వాగాద్యాశ్చ దశసఙ్ఖ్యాసామాన్యాదన్నమేవ, ‘దశాక్షరా విరాట్’ ‘విరాడన్నమ్’ ఇతి హి శ్రుతిః । అతోఽన్నమేవ, దశసఙ్ఖ్యత్వాత్ । తత ఎవ దశ కృతం కృతేఽన్తర్భావాత్ చతురఙ్కాయత్వేనేత్యవోచామ । సైషా విరాట్ దశసఙ్ఖ్యా సతీ అన్నం చ అన్నాదీ అన్నాదినీ చ కృతత్వేన । కృతే హి దశసఙ్ఖ్యా అన్తర్భూతా, అతోఽన్నమన్నాదినీ చ సా । తథా విద్వాన్దశదేవతాత్మభూతః సన్ విరాట్త్వేన దశసఙ్ఖ్యయా అన్నం కృతసఙ్ఖ్యయా అన్నాదీ చ । తయా అన్నాన్నాదిన్యా ఇదం సర్వం జగత్ దశదిక్సంస్థం దృష్టం కృతసఙ్ఖ్యాభూతయా ఉపలబ్ధమ్ । ఎవంవిదః అస్య సర్వం కృతసఙ్ఖ్యాభూతస్య దశదిక్సమ్బద్ధం దృష్టమ్ ఉపలబ్ధం భవతి । కిఞ్చ అన్నాదశ్చ భవతి, య ఎవం వేద యథోక్తదర్శీ । ద్విరభ్యాసః ఉపాసనసమాప్త్యర్థః ॥
సత్యకామో హ జాబాలో జబాలాం మాతరమామన్త్రయాఞ్చక్రే బ్రహ్మచర్యం భవతి వివత్స్యామి కిఙ్గోత్రో న్వహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
సర్వం వాగాద్యగ్న్యాది చ అన్నాన్నాదత్వసంస్తుతం జగదేకీకృత్య షోడశధా ప్రవిభజ్య తస్మిన్బ్రహ్మదృష్టిర్విధాతవ్యేత్యారభ్యతే । శ్రద్ధాతపసోర్బ్రహ్మోపాసనాఙ్గత్వప్రదర్శనాయ ఆఖ్యాయికా । సత్యకామో హ నామతః, హ—శబ్ద ఐతిహ్యార్థః, జబాలాయా అపత్యం జాబాలః జబాలాం స్వాం మాతరమ్ ఆమన్త్రయాఞ్చక్రే ఆమన్త్రితవాన్ । బ్రహ్మచర్యం స్వాధ్యాయగ్రహణాయ హే భవతి వివత్స్యామి ఆచార్యకులే, కిఙ్గోత్రోఽహం కిమస్య మమ గోత్రం సోఽహం కిఙ్గోత్రో ను అహమస్మీతి ॥
సా హైనమువాచ నాహమేతద్వేద తాత యద్గోత్రస్త్వమసి బహ్వహం చరన్తీ పరిచారిణీ యౌవనే త్వామలభే సాహమేతన్న వేద యద్గోత్రస్త్వమసి జబాలా తు నామాహమస్మి సత్యకామో నామ త్వమసి స సత్యకామ ఎవ జాబాలో బ్రవీథా ఇతి ॥ ౨ ॥
ఎవం పృష్టా జబాలా సా హ ఎనం పుత్రమువాచ — నాహమేతత్ తవ గోత్రం వేద, హే తాత యద్గోత్రస్త్వమసి । కస్మాన్న వేత్సీత్యుక్తా ఆహ — బహు భర్తృగృహే పరిచర్యాజాతమతిథ్యభ్యాగతాది చరన్తీ అహం పరిచారిణీ పరిచరన్తీతి పరిచరణశీలైవాహమ్ , పరిచరణచిత్తతయా గోత్రాదిస్మరణే మమ మనో నాభూత్ । యౌవనే చ తత్కాలే త్వామలభే లబ్ధవత్యస్మి । తదైవ తే పితోపరతః ; అతోఽనాథా అహమ్ , సాహమేతన్న వేద యద్గోత్రస్త్వమసి । జబాలా తు నామాహమస్మి, సత్యకామో నామ త్వమసి, స త్వం సత్యకామ ఎవాహం జాబాలోఽస్మీత్యాచార్యాయ బ్రవీథాః ; యద్యాచార్యేణ పృష్ట ఇత్యభిప్రాయః ॥
స హ హారిద్రుమతం గౌతమమేత్యోవాచ బ్రహ్మచర్యం భగవతి వత్స్యామ్యుపేయాం భగవన్తమితి ॥ ౩ ॥
తꣳ హోవాచ కిఙ్గోత్రో ను సోమ్యాసీతి స హోవాచ నాహమేతద్వేద భో యద్గోత్రోఽహమస్మ్యపృచ్ఛం మాతరం సా మా ప్రత్యబ్రవీద్బహ్వహం చరన్తీ పరిచారిణీ యౌవనే త్వామలభే సాహమేతన్న వేద యద్గోత్రస్త్వమసి జబాలా తు నామాహమస్మి సత్యకామో నామ త్వమసీతి సోఽహం సత్యకామో జాబాలోఽస్మి భో ఇతి ॥ ౪ ॥
స హ సత్యకామః హారిద్రుమతం హరిద్రుమతోఽపత్యం హారిద్రుమతం గౌతమం గోత్రతః ఎత్య గత్వా ఉవాచ — బ్రహ్మచర్యం భగవతి పూజావతి త్వయి వత్స్యామి అతః ఉపేయామ్ ఉపగచ్ఛేయం శిష్యతయా భగవన్తమ్ ఇత్యుక్తవన్తం తం హ ఉవాచ గౌతమః కిఙ్గోత్రః ను సోమ్య అసీతి, విజ్ఞాతకులగోత్రః శిష్య ఉపనేతవ్యః ; ఇతి పృష్టః ప్రత్యాహ సత్యకామః । స హ ఉవాచ — నాహమేతద్వేద భో, యద్గోత్రోఽహమస్మి ; కిం తు అపృచ్ఛం పృష్టవానస్మి మాతరమ్ ; సా మయా పృష్టా మాం ప్రత్యబ్రవీన్మాతా ; బహ్వహం చరన్తీత్యాది పూర్వవత్ ; తస్యా అహం వచః స్మరామి ; సోఽహం సత్యకామో జాబాలోఽస్మి భో ఇతి ॥
తꣳ హోవాచ నైతదబ్రాహ్మణో వివక్తుమర్హతి సమిధꣳ సోమ్యాహరోప త్వా నేష్యే న సత్యాదగా ఇతి తముపనీయ కృశానామబలానాం చతుఃశతా గా నిరాకృత్యోవాచేమాః సోమ్యానుసంవ్రజేతి తా అభిప్రస్థాపయన్నువాచ నాసహస్రేణావర్తేయేతి స హ వర్షగణం ప్రోవాస తా యదా సహస్రꣳ సమ్పేదుః ॥ ౫ ॥
తం హ ఉవాచ గౌతమః — నైతద్వచః అబ్రాహ్మణే విశేషేణ వక్తుమర్హతి ఆర్జవార్థసంయుక్తమ్ । ఋజావో హి బ్రాహ్మణా నేతరే స్వభావతః । యస్మాన్న సత్యాత్ బ్రాహ్మణజాతిధర్మాత్ అగాః నాపేతవానసి, అతః బ్రాహ్మణం త్వాముపనేష్యే ; అతః సంస్కారార్థం హోమాయ సమిధం సోమ్య ఆహర, ఇత్యుక్త్వా తముపనీయ కృశానామబలానాం గోయూథాన్నిరాకృత్య అపకృష్య చతుఃశతా చత్వారిశతాని గవామ్ ఉవాచ — ఇమాః గాః సోమ్య అనుసంవ్రజ అనుగచ్ఛ । ఇత్యుక్తః తా అరణ్యం ప్రత్యభిప్రస్థాపయన్నువాచ — నాసహస్రేణ అపూర్ణేన సహస్రేణ నావర్తేయ న ప్రత్యాగచ్ఛేయమ్ । స ఎవముక్త్వా గాః అరణ్యం తృణోదకబహులం ద్వన్ద్వరహితం ప్రవేశ్య స హ వర్షగణం దీర్ఘం ప్రోవాస ప్రోషితవాన్ । తాః సమ్యగ్గావః రక్షితాః యదా యస్మిన్కాలే సహస్రం సమ్పేదుః సమ్పన్నా బభూవుః ॥
అథ హైనమృషభోఽభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ప్రాప్తాః సోమ్య సహస్రꣳ స్మః ప్రాపయ న ఆచార్యకులమ్ ॥ ౧ ॥
తమేతం శ్రద్ధాతపోభ్యాం సిద్ధం వాయుదేవతా దిక్సమ్బన్ధినీ తుష్టా సతీ ఋషభమనుప్రవిశ్య ఋషభభావమాపన్నా అనుగ్రహాయ అథ హ ఎనమృషభోఽభ్యువాద అభ్యుక్తవాన్ సత్యకామ౩ ఇతి సమ్బోధ్య । తమ్ అసౌ సత్యకామో భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ప్రతివచనం దదౌ । ప్రాప్తాః సోమ్య సహస్రం స్మః, పూర్ణా తవ ప్రతిజ్ఞా, అతః ప్రాపయ నః అస్మానాచార్యకులమ్ ॥
బ్రహ్మణశ్చ తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ ప్రాచీ దిక్కలా ప్రతీచీ దిక్కలా దక్షిణా దిక్కలోదీచీ దిక్కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణః ప్రకాశవాన్నామ ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ అహం బ్రహ్మణః పరస్య తే తుభ్యం పాదం బ్రవాణి కథయాని । ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచ — బ్రవీతు
కథయతు మే మహ్యం భగవాన్ । ఇత్యుక్తః ఋషభః తస్మై సత్యకామాయ హ ఉవాచ — ప్రాచీ దిక్కలా బ్రహ్మణః పాదస్య చతుర్థో భాగః । తథా ప్రతీచీ దిక్కలా దక్షిణా దిక్కలా ఉదీచీ దిక్కలా, ఎష వై సోమ్య బ్రహ్మణః పాదః చతుష్కలః చతస్రః కలా అవయవా యస్య సోఽయం చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణః ప్రకాశవాన్నామ ప్రకాశవానిత్యేవ నామ అభిధానం యస్య । తథోత్తరేఽపి పాదాస్త్రయశ్చతుష్కలా బ్రహ్మణః ॥
స య ఎతమేవం విద్వాంశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణః ప్రకాశవానిత్యుపాస్తే ప్రకాశవానస్మింల్లోకే భవతి ప్రకాశవతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాంశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణః ప్రకాశవానిత్యుపాస్తే ॥ ౩ ॥
స యః కశ్చిత్ ఎవం యథోక్తమేతం బ్రహ్మణః చతుష్కలం పాదం విద్వాన్ ప్రకాశవానిత్యనేన గుణేన విశిష్టమ్ ఉపాస్తే, తస్యేదం ఫలమ్ — ప్రకాశవానస్మింల్లోకే భవతి ప్రఖ్యాతో భవతీత్యర్థః ; తథా అదృష్టం ఫలమ్ — ప్రకాశవతః హ లోకాన్ దేవాదిసమ్బన్ధినః మృతః సన్ జయతి ప్రాప్నోతి ; య ఎతమేవం విద్వాన్ చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణః ప్రకాశవానిత్యుపాస్తే ॥
అగ్నిష్టే పాదం వక్తేతి స హ శ్వోభూతే గా అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార తా యత్రాభి సాయం బభూవుస్తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపరుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙుపోపవివేశ ॥ ౧ ॥
సోఽగ్నిః తే పాదం వక్తేత్యుపరరామ ఋషభః । సః సత్యకామః హ శ్వోభూతే పరేద్యుః నైత్యకం నిత్యం కర్మ కృత్వా గాః అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార ఆచార్యకులం ప్రతి । తాః శనైశ్చరన్త్యః ఆచార్యకులాభిముఖ్యః ప్రస్థితాః యత్ర యస్మిన్కాలే దేశేఽభి సాయం నిశాయామభిసమ్బభూవుః ఎకత్రాభిముఖ్యః సమ్భూతాః, తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపరుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙ్ముఖః ఉపవివేశ ఋషభవచో ధ్యాయన్ ॥
తమగ్నిరభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౨ ॥
తమగ్నిరభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి సమ్బోధ్య । తమ్ అసౌ సత్యకామో భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ప్రతివచనం దదౌ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవితు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ పృథివీ కలాన్తరిక్షం కలా ద్యౌః కలా సముద్రః కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణోఽనన్తవాన్నామ ॥ ౩ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి । బ్రవీతు మే భగవానితి । తస్మై హ ఉవాచ, పృథివీ కలా అన్తరిక్షం కలా ద్యౌః కలా సముద్రః కలేత్యాత్మగోచరమేవ దర్శనమగ్నిరబ్రవీత్ । ఎష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణోఽనన్తవాన్నామ ॥
స య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణోఽనన్తవానిత్యుపాస్తేఽనన్తవానస్మింల్లోకే భవత్య నన్తవతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణోఽనన్తవానిత్యుపాస్తే ॥ ౪ ॥
స యః కశ్చిత్ యథోక్తం పాదమనన్తవత్త్వేన గుణేనోపాస్తే, స తథైవ తద్గుణో భవత్యస్మింల్లోకే, మృతశ్చ అనన్తవతో హ లోకాన్ స జయతి ; య ఎతమేవమిత్యాది పూర్వవత్ ॥
హꣳసస్తే పాదం వక్తేతి స హ శ్వోభూతే గా అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార తా యత్రాభి సాయం బభూవుస్తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపారుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙుపోపవివేశ ॥ ౧ ॥
తꣳ హꣳస ఉపనిపత్యాభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౨ ॥
సోఽగ్నిః హంసః తే పాదం వక్తేత్యుక్త్వా ఉపరరామ । హంస ఆదిత్యః, శౌక్ల్యాత్పతనసామాన్యాచ్చ । స హ శ్వోభూతే ఇత్యాది సమానమ్ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచాగ్నిః కలా సూర్యః కలా చన్ద్రః కలా విద్యుత్కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణో జ్యోతిష్మాన్నామ ॥ ౩ ॥
స య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణో జ్యోతిష్మానిత్యుపాస్తే జ్యోతిష్మానస్మింల్లోకే భవతి జ్యోతిష్మతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణో జ్యోతిష్మానిత్యుపాస్తే ॥ ౪ ॥
అగ్నిః కలా సూర్యః కలా చన్ద్రః కలా విద్యుత్కలైష వై సోమ్యేతి జ్యోతిర్విషయమేవ చ దర్శనం ప్రోవాచ ; అతో హంసస్య ఆదిత్యత్వం ప్రతీయతే । విద్వత్ఫలమ్ — జ్యోతిష్మాన్ దీప్తియుక్తోఽస్మింల్లోకే భవతి । చన్ద్రాదిత్యాదీనాం జ్యోతిష్మత ఎవ చ మృత్వా లోకాన్ జయతి । సమానముత్తరమ్ ॥
మద్గుష్టే పాదం వక్తేతి స హ శ్వోభూతే గా అభిప్రస్థాపయాఞ్చకార తా యత్రాభి సాయం బభూవుస్తత్రాగ్నిముపసమాధాయ గా ఉపరుధ్య సమిధమాధాయ పశ్చాదగ్నేః ప్రాఙుపోపవివేశ ॥ ౧ ॥
హంసోఽపి మద్గుష్టే పాదం వక్తేత్యుపరరామ । మద్గుః ఉదకచరః పక్షీ, స చ అప్సమ్బన్ధాత్ప్రాణః । స హ శ్వోభూతే ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
తం మద్గురుపనిపత్యాభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౨ ॥
బ్రహ్మణః సోమ్య తే పాదం బ్రవాణీతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ ప్రాణః కలా చక్షుః కలా శ్రోత్రం కలా మనః కలైష వై సోమ్య చతుష్కలః పాదో బ్రహ్మణ ఆయతనవాన్నామ ॥ ౩ ॥
స చ మద్గుః ప్రాణః స్వవిషయమేవ చ దర్శనమువాచ ప్రాణః కలేత్యాద్యాయతనవానిత్యేవం నామ । ఆయతనం నామ మనః సర్వకరణోపహృతానాం భోగానాం తద్యస్మిన్పాదే విద్యత ఇత్యాయతనవాన్నామ పాదః ॥
స య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణ ఆయతనవానిత్యుపాస్త ఆయతనవానస్మింల్లోకే భవత్యాయతనవతో హ లోకాఞ్జయతి య ఎతమేవం విద్వాꣳశ్చతుష్కలం పాదం బ్రహ్మణ ఆయతనవానిత్యుపాస్తే ॥ ౪ ॥
తం పాదం తథైవోపాస్తే యః స ఆయతనవాన్ ఆశ్రయవానస్మింల్లోకే భవతి । ఆయతనవత ఎవ సావకాశాంల్లోకాన్మృతో జయతి । య ఎతమేవమిత్యాది పూర్వవత్ ॥
ప్రాప హాచార్యకులం తమాచార్యోఽభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥ ౧ ॥
స ఎవం బ్రహ్మవిత్సన్ ప్రాప హ ప్రాప్తవానాచార్యకులమ్ । తమాచార్యోఽభ్యువాద సత్యకామ౩ ఇతి ; భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ ॥
బ్రహ్మవిదివ వై సోమ్య భాసి కో ను త్వానుశశాసేత్యన్యే మనుష్యేభ్య ఇతి హ ప్రతిజజ్ఞే భగవాꣳస్త్వేవ మే కామే బ్రూయాత్ ॥ ౨ ॥
బ్రహ్మవిదివ వై సోమ్య భాసి । ప్రసన్నేన్ద్రియః ప్రహసితవదనశ్చ నిశ్చిన్తః కృతార్థో బ్రహ్మవిద్భవతి । అత ఆహ ఆచార్యో బ్రహ్మవిదివ భాసీతి ; కో న్వితి వితర్కయన్నువాచ — కస్త్వామనుశశాసేతి । స చ ఆహ సత్యకామః అన్యే మనుష్యేభ్యః । దేవతా మామనుశిష్టవత్యః । కోఽన్యో భగవచ్ఛిష్యం మాం మనుష్యః సన్ అనుశాసితుముత్సహేతేత్యభిప్రాయః । అతోఽన్యే మనుష్యేభ్య ఇతి హ ప్రతిజజ్ఞే ప్రతిజ్ఞాతవాన్ । భగవాంస్త్వేవ మే కామే మమేచ్ఛాయాం బ్రూయాత్ కిమన్యైరుక్తేన, నాహం తద్గణయామీత్యభిప్రాయః ॥
శ్రుతꣳ హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్య ఆచార్యాద్ధైవ విద్యా విదితా సాధిష్ఠం ప్రాపతీతి తస్మై హైతదేవోవాచాత్ర హ న కిఞ్చన వీయాయేతి వీయాయేతి ॥ ౩ ॥
కిఞ్చ శ్రుతం హి యస్మాత్ మమ విద్యతే ఎవాస్మిన్నర్థే భగవద్దృశేభ్యో భగవత్సమేభ్యః ఋషిభ్యః । ఆచార్యాద్ధైవ విద్యా విదితా సాధిష్ఠం సాధుతమత్వం ప్రాపతి ప్రాప్నోతి ; అతో భగవానేవ బ్రూయాదిత్యుక్తః ఆచార్యః అబ్రవీత్ తస్మై తామేవ దైవతైరుక్తాం విద్యామ్ । అత్ర హ న కిఞ్చన షోడశకలవిద్యాయాః కిఞ్చిదేకదేశమాత్రమపి న వీయాయ న విగతమిత్యర్థః । ద్విరభ్యాసో విద్యాపరిసమాప్త్యర్థః ॥
పునర్బ్రహ్మవిద్యాం ప్రకారాన్తరేణ వక్ష్యామీత్యారభతే గతిం చ తద్విదోఽగ్నివిద్యాం చ । ఆఖ్యాయాయికా పూర్వవచ్ఛ్రద్ధతపసోర్బ్రహ్మవిద్యాసాధనత్వప్రదర్శనార్థా —
ఉపకోసలో హ వై కామలాయనః సత్యకామే జాబాలే బ్రహ్మచర్యమువాస తస్య హ ద్వాదశ వర్షాణ్యగ్నీన్పరిచచార స హ స్మాన్యానన్తేవాసినః సమావర్తయꣳస్తꣳ హ స్మైవ న సమావర్తయతి ॥ ౧ ॥
ఉపకోసలో హ వై నామతః కమలస్యాపత్యం కామలాయనః సత్యకామే జాబాలే బ్రహ్మచర్యమువాస । తస్య, హ ఐతిహ్యార్థః, తస్య ఆచార్యస్య ద్వాదశ వర్షాణి అగ్నీన్పరిచచార అగ్నీనాం పరిచరణం కృతవాన్ । స హ స్మ ఆచార్యః అన్యాన్బ్రహ్మచారిణః స్వాధ్యాయం గ్రాహయిత్వా సమావర్తయన్ తమేవోపకోసలమేకం న సమావర్తయతి స్మ హ ॥
తం జాయోవాచ తప్తో బ్రహ్మచారీ కుశలమగ్నీన్పరిచచారీన్మా త్వాగ్నయః పరిప్రవోచన్ప్రబ్రూహ్యస్మా ఇతి తస్మై హాప్రోచ్యైవ ప్రవాసాఞ్చక్రే ॥ ౨ ॥
తమ్ ఆచార్యం జాయా ఉవాచ — తప్తో బ్రహ్మచారీ కుశలం సమ్యక్ అగ్నీన్ పరిచచారీత్ పరిచరితవాన్ ; భగవాంశ్చ అగ్నిషు భక్తం న సమావర్తయతి ; అతః అస్మద్భక్తం న సమావర్తయతీతి జ్ఞాత్వా త్వామ్ అగ్నయః మా పరిప్రవోచన్ గర్హాం తవ మా కుర్యుః ; అతః ప్రబ్రూహి అస్మై విద్యామిష్టామ్ ఉపకోసలాయేతి । తస్మై ఎవం జాయయా ఉక్తోఽపి హ అప్రోచ్యైవ అనుక్త్వైవ కిఞ్చిత్ప్రవాసాఞ్చక్రే ప్రవసితవాన్ ॥
స హ వ్యాధినానశితుం దధ్రే తమాచార్యజాయోవాచ బ్రహ్మచారిన్నశాన కిం ను నాశ్నాసీతి స హోవాచ బహవ ఇమేఽస్మిన్పురుషే కామా నానాత్యయా వ్యాధిభిః ప్రతిపూర్ణోఽస్మి నాశిష్యామీతి ॥ ౩ ॥
స హ ఉపకోసలః వ్యాధినా మానసేన దుఃఖేన అనశితుమ్ అనశనం కర్తుం దధ్రే ధృతవాన్మనః । తం తూష్ణీమగ్న్యాగారేఽవస్థితమ్ ఆచార్యజాయోవాచ — హే బ్రహ్మచారిన్ అశాన భుఙ్క్ష్వ, కిం ను కస్మాన్ను కారణాన్నాశ్నాసి ? ఇతి । స హ ఉవాచ — బహవః అనేకేఽస్మిన్పురుషేఽకృతార్థే ప్రాకృతే కామాః ఇచ్ఛాః కర్తవ్యం ప్రతి నానా అత్యయః అతిగమనం యేషాం వ్యాధీనాం కర్తవ్యచిన్తానాం తే నానాత్యయాః వ్యాధయః కర్తవ్యతాప్రాప్తినిమిత్తాని చిత్తదుఃఖానీత్యర్థః ; తైః ప్రతిపూర్ణోఽస్మి ; అతో నాశిష్యామీతి ॥
అథ హాగ్నయః సమూదిరే తప్తో బ్రహ్మచారీ కుశలం నః పర్యచారీద్ధన్తాస్మై ప్రబ్రవామేతి తస్మై హోచుః ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి ॥ ౪ ॥
ఉక్త్వా తూష్ణీమ్భూతే బ్రహ్మచారిణి, అథ హ అగ్నయః శుశ్రూషయావర్జితాః కారుణ్యావిష్టాః సన్తః త్రయోఽపి సమూదిరే సమ్భూయోక్తవన్తః — హన్త ఇదానీమ్ అస్మై బ్రహ్మచారిణే అస్మద్భక్తాయ దుఃఖితాయ తపస్వినే శ్రద్దధానాయ సర్వేఽనుశాస్మః అనుప్రబ్రవామ బ్రహ్మవిద్యామ్ , ఇతి ఎవం సమ్ప్రధార్య, తస్మై హ ఊచుః ఉక్తవన్తః — ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి ॥
స హోవాచ విజానామ్యహం యత్ప్రాణో బ్రహ్మ కం చ తు ఖం చ న విజానామీతి తే హోచుర్యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమితి ప్రాణం చ హాస్మై తదాకాశం చోచుః ॥ ౫ ॥
స హ ఉవాచ బ్రహ్మచారీ — విజానామ్యహం యద్భవద్భిరుక్తం ప్రసిద్ధపదార్థకత్వాత్ప్రాణో బ్రహ్మేతి, సః యస్మిన్సతి జీవనం యదపగమే చ న భవతి, తస్మిన్వాయువిశేషే లోకే రూఢః ; అతః యుక్తం బ్రహ్మత్వం తస్య ; తేన ప్రసిద్ధపదార్థకత్వాద్విజానామ్యహం యత్ప్రాణో బ్రహ్మేతి । కం చ తు ఖం చ న విజానామీతి । నను కఙ్ఖంశబ్దయోరపి సుఖాకాశవిషయత్వేన ప్రసిద్ధపదార్థకత్వమేవ, కస్మాద్బ్రహ్మచారిణోఽజ్ఞానమ్ ? నూనమ్ , సుఖస్య కంశబ్దవాచ్యస్య క్షణప్రధ్వంసిత్వాత్ ఖంశబ్దవాచ్యస్య చ ఆకాశస్యాచేతనస్య కథం బ్రహ్మత్వమితి, మన్యతే ; కథం చ భగవతాం వాక్యమప్రమాణం స్యాదితి ; అతో న విజానామీత్యాహ । తమ్ ఎవముక్తవన్తం బ్రహ్మచారిణం తే హ అగ్నయ ఊచుః — యద్వావ యదేవ వయం కమ్ అవోచామ, తదేవ ఖమ్ ఆకాశమ్ , ఇత్యేవం ఖేన విశేష్యమాణం కం విషయేన్ద్రియసంయోగజాత్సుఖాన్నివర్తితం స్యాత్ — నీలేనేవ విశేష్యమాణముత్పలం రక్తాదిభ్యః । యదేవ ఖమ్ ఇత్యాకాశమవోచామ, తదేవ చ కం సుఖమితి జానీహి । ఎవం చ సుఖేన విశేష్యమాణం ఖం భౌతికాదచేతనాత్ఖాన్నివర్తితం స్యాత్ — నీలోత్పలవదేవ । సుఖమాకాశస్థం నేతరల్లౌకికమ్ , ఆకాశం చ సుఖాశ్రయం నేతరద్భౌతికమిత్యర్థః । నన్వాకాశం చేత్ సుఖేన విశేషయితుమిష్టమ్ , అస్త్వన్యతరదేవ విశేషణమ్ — యద్వావ కం తదేవ ఖమ్ ఇతి, అతిరిక్తమితరత్ ; యదేవ ఖం తదేవ కమితి పూర్వవిశేషణం వా ; నను సుఖాకాశయోరుభయోరపి లౌకికసుఖాకాశాభ్యాం వ్యావృత్తిరిష్టేత్యవోచామ । సుఖేన ఆకాశే విశేషితే వ్యావృత్తిరుభయోరర్థప్రాప్తైవేతి చేత్ , సత్యమేవమ్ ; కిన్తు సుఖేన విశేషితస్యైవ ఆకాశస్య ధ్యేయత్వం విహితమ్ ; న త్వాకాశగుణస్య విశేషణస్య శుఖస్య ధ్యేయత్వం విహితం స్యాత్ , విశేషణోపాదానస్య విశేష్యనియన్తృత్వేనైవోపక్షయాత్ । అతః ఖేన సుఖమపి విశేష్యతే ధ్యేయత్వాయ । కుతశ్చైతన్నిశ్చీయతే ? కంశబ్దస్యాపి బ్రహ్మశబ్దసమ్బన్ధాత్ కం బ్రహ్మేతి । యది హి సుఖగుణవిశిష్టస్య ఖస్య ధ్యేయత్వం వివక్షితం స్యాత్ , కం ఖం బ్రహ్మేతి బ్రూయుః అగ్నయః ప్రథమమ్ । న చైవముక్తవన్తః । కిం తర్హి ? కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి । అతః బ్రహ్మచారిణో మోహాపనయనాయ కఙ్ఖంశబ్దయోరితరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వనిర్దేశో యుక్త ఎవ యద్వావ కమిత్యాదిః । తదేతదగ్నిభిరుక్తం వాక్యార్థమస్మద్బోధాయ శ్రుతిరాహ — ప్రాణం చ హ అస్మై బ్రహ్మాచరిణే, తస్య ఆకాశః తదాకాశః, ప్రాణస్య సమ్బన్ధీ ఆశ్రయత్వేన హార్ద ఆకాశ ఇత్యర్థః, సుఖగుణవత్త్వనిర్దేశాత్ ; తం చ ఆకాశం సుఖగుణవిశిష్టం బ్రహ్మ తత్స్థం చ ప్రాణం బ్రహ్మసమ్పర్కాదేవ బ్రహ్మేత్యుభయం ప్రాణం చ ఆకాశం చ సముచ్చిత్య బ్రహ్మణీ ఊచుః అగ్నయ ఇతి ॥
అథ హైనం గార్హపత్యోఽనుశశాస పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్య ఇతి య ఎష ఆదిత్యే పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి స ఎవాహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
సమ్భూయాగ్నయః బ్రహ్మచారిణే బ్రహ్మ ఉక్తవన్తః । అథ అనన్తరం ప్రత్యేకం స్వస్వవిషయాం విద్యాం వక్తుమారేభిరే । తత్ర ఆదౌ ఎనం బ్రహ్మచారిణం గార్హపత్యః అగ్నిః అనుశశాస — పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్య ఇతి మమైతాశ్చతస్రస్తనవః । తత్ర య ఆదిత్యే ఎష పురుషో దృశ్యతే, సోఽహమస్మి గార్హపత్యోఽగ్నిః, యశ్చ గార్హపత్యోఽగ్నిః స ఎవాహమాదిత్యే పురుషోఽస్మి, ఇతి పునః పరావృత్త్యా స ఎవాహమస్మీతి వచనమ్ । పృథివ్యన్నయోరివ భోజ్యత్వలక్షణయోః సమ్బన్ధో న గార్హపత్యాదిత్యయోః । అత్తృత్వపక్తృత్వప్రకాశనధర్మా అవిశిష్టా ఇత్యతః ఎకత్వమేవానయోరత్యన్తమ్ । పృథివ్యన్నయోస్తు భోజ్యత్వేన ఆభ్యాం సమ్బన్ధః ॥
స య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తేఽపహతే పాపకృత్యాం లోకీ భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి నాస్యావరపురుషాః క్షీయన్త ఉప వయం తం భుఞ్జామోఽస్మిꣳశ్చ లోకేఽముష్మిꣳశ్చ య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే ॥ ౨ ॥
స యః కశ్చిత్ ఎవం యథోక్తం గార్హపత్యమగ్నిమ్ అన్నాన్నాదత్వేన చతుర్ధా ప్రవిభక్తమ్ ఉపాస్తే, సోఽపహతే వినాశయతి పాపకృత్యాం పాపం కర్మ । లోకీ లోకవాంశ్చాస్మదీయేన లోకేనాగ్నేయేన తద్వాన్భవతి యథా వయమ్ । ఇహ చ లోకే సర్వం వర్షశతమ్ ఆయురేతి ప్రాప్నోతి । జ్యోక్ ఉజ్జ్వలం జీవతి నాప్రఖ్యాత ఇత్యేతత్ । న చ అస్య అవరాశ్చ తే పురుషాశ్చ అస్య విదుషః సన్తతిజా ఇత్యర్థః, న క్షీయన్తే సన్తత్యుచ్ఛేదో న భవతీత్యర్థః । కిం చ తం వయమ్ ఉపభుఞ్జామః పాలయామః అస్మింశ్చ లోకే జీవన్తమ్ అముష్మింశ్చ పరలోకే । య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే, యథోక్తం తస్య తత్ఫలమిత్యర్థః ॥
అథ హైనమన్వాహార్యపచనోఽనుశశాసాపో దిశో నక్షత్రాణి చన్ద్రమా ఇతి య ఎష చన్ద్రమసి పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి స ఎవాహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
స య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తేఽపహతే పాపకృత్యాం లోకీ భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి నాస్యావరపురుషాః క్షీయన్త ఉప వయం తం భుఞ్జామోఽస్మిꣳశ్చ లోకేఽముష్మిꣳశ్చ య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే ॥ ౨ ॥
అథ హ ఎనమ్ అన్వాహార్యపచనః అనుశశాస దక్షిణాగ్నిః — ఆపో దిశో నక్షత్రాణి చన్ద్రమా ఇత్యేతా మమ చతస్రస్తనవః చతుర్ధా అహమన్వాహార్యపచనే ఆత్మానం ప్రవిభజ్యావస్థితః । తత్ర య ఎష చన్ద్రమసి పురుషో దృశ్యతే, సోఽహమస్మి, స ఎవాహమస్మీతి పూర్వవత్ । అన్నసమ్బన్ధాజ్జ్యోతిష్ట్వసామాన్యాచ్చ అన్వాహార్యపచనచన్ద్రమసోరేకత్వం దక్షిణదిక్సమ్బన్ధాచ్చ । అపాం నక్షత్రాణాం చ పూర్వవదన్నత్వేనైవ సమ్బన్ధః, నక్షత్రాణాం చన్ద్రమసో భోగ్యత్వప్రసిద్ధేః । అపామన్నోత్పాదకత్వాదన్నత్వం దక్షిణాగ్నేః — పృథివీవద్గార్హపత్యస్య । సమానమన్యత్ ॥
అథ హైనమాహవనీయోఽనుశశాస ప్రాణ ఆకాశో ద్యౌర్విద్యుదితి య ఎష విద్యుతి పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి స ఎవాహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
స య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తేఽపహతే పాపకృత్యాం లోకీ భవతి సర్వమాయురేతి జ్యోగ్జీవతి నాస్యావరపురుషాః క్షీయన్త ఉప వయం తం భుఞ్జామోఽస్మిꣳశ్చ లోకేఽముష్మిꣳశ్చ య ఎతమేవం విద్వానుపాస్తే ॥ ౨ ॥
అథ హ ఎనమాహవనీయోఽనుశశాస — ప్రాణ ఆకాశో ద్యౌర్విద్యుదితి మమాప్యేతాశ్చతస్రస్తనవః । య ఎష విద్యుతి పురుషో దృశ్యతే, సోఽహమస్మీత్యాది పూర్వవత్ సామాన్యాత్ । ద్య్వాకాశయోః స్వాశ్రయత్వాత్ విద్యుదాహవనీయయోః భోగ్యత్వేనైవ సమ్బన్ధః । సమానమన్యత్ ॥
తే హోచురుపకోసలైషా సోమ్య తేఽస్మద్విద్యాత్మవిద్యా చాచార్యస్తు తే గతిం వక్తేత్యాజగామ హాస్యాచార్యస్తమాచార్యోఽభ్యువాదోపకోసల౩ ఇతి ॥ ౧ ॥
తే పునః సమ్భూయోచుః హ — ఉపకోసల ఎషా సోమ్య తే తవ అస్మద్విద్యా అగ్నివిద్యేత్యర్థః ; ఆత్మవిద్యా పూర్వోక్తా ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి చ ; ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా విద్యాఫలప్రాప్తయే ఇత్యుక్త్వా ఉపరేమురగ్నయః । ఆజగామ హ అస్య ఆచార్యః కాలేన । తం చ శిష్యమ్ ఆచార్యో అభ్యువాద ఉపకోసల౩ ఇతి ॥
భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ బ్రహ్మవిద ఇవ సోమ్య తే ముఖం భాతి కో ను త్వానుశశాసేతి కో ను మానుశిష్యాద్భో ఇతీహాపేవ నిహ్నుత ఇమే నూనమీదృశా అన్యాదృశా ఇతీహాగ్నీనభ్యూదే కిం ను సోమ్య కిల తేఽవోచన్నితి ॥ ౨ ॥
ఇదమితి హ ప్రతిజజ్ఞే లోకాన్వావ కిల సోమ్య తేఽవోచన్నహం తు తే తద్వక్ష్యామి యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యత ఇతి బ్రవీతు మే భగవానితి తస్మై హోవాచ ॥ ౩ ॥
భగవ ఇతి హ ప్రతిశుశ్రావ । బ్రహ్మవిద ఇవ సోమ్య తే ముఖం ప్రసన్నం భాతి కో ను త్వా అనుశశాస ఇత్యుక్తః ప్రత్యాహ — కో ను మా అనుశిష్యాత్ అనుశాసనం కుర్యాత్ భో భగవన్ త్వయి ప్రోషితే, ఇతి ఇహ అప ఇవ నిహ్నుతే అపనిహ్నుత ఇవేతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః, న చ అపనిహ్నుతే, న చ యథావదగ్నిభిరుక్తం బ్రవీతీత్యభిప్రాయః । కథమ్ ? ఇమే అగ్నయః మయా పరిచరితాః ఉక్తవన్తః నూనమ్ , యతస్త్వాం దృష్ట్వా వేపమానా ఇవ ఈదృశా దృశ్యన్తే పూర్వమన్యాదృశాః సన్తః, ఇతి ఇహ అగ్నీన్ అభ్యూదే అభ్యుక్తవాన్ కాక్వా అగ్నీన్దర్శయన్ । కిం ను సోమ్య కిల తే తుభ్యమ్ అవోచన్ అగ్నయః ? ఇతి, పృష్టః ఇత్యేవమ్ ఇదముక్తవన్తః ఇత్యేవం హ ప్రతిజజ్ఞే ప్రతిజ్ఞాతవాన్ ప్రతీకమాత్రం కిఞ్చిత్ , న సర్వం యథోక్తమగ్నిభిరుక్తమవోచత్ । యత ఆహ ఆచార్యః — లోకాన్వావ పృథివ్యాదీన్ హే సోమ్య కిల తే అవోచన్ , న బ్రహ్మ సాకల్యేన । అహం తు తే తుభ్యం తద్బ్రహ్మ యదిచ్ఛసి త్వం శ్రోతుం వక్ష్యామి, శృణు తస్య మయోచ్యమానస్య బ్రహ్మణో జ్ఞానమాహాత్మ్యమ్ — యథా పుష్కరపలాశే పద్మపత్రే ఆపో న శ్లిష్యన్తే, ఎవం యథా వక్ష్యామి బ్రహ్మ, ఎవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే న సమ్బధ్యతే ఇతి । ఎవముక్తవతి ఆచార్యే ఆహ ఉపకోసలః — బ్రవీతు మే భగవానితి । తస్మై హ ఉవాచ ఆచార్యః ॥
య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యత ఎష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి తద్యద్యప్యస్మిన్సర్పిర్వోదకం వా సిఞ్చతి వర్త్మనీ ఎవ గచ్ఛతి ॥ ౧ ॥
య ఎషోఽక్షిణి పురుషః దృశ్యతే నివృత్తచక్షుర్భిర్బ్రహ్మచర్యాదిసాధనసమ్పన్నైః శాన్తైర్వివేకిభిః దృష్టేర్ద్రష్టా, ‘చక్షుషశ్చక్షుః’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ ; నను అగ్నిభిరుక్తం వితథమ్ , యతః ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా ఇతి గతిమాత్రస్య వక్తేత్యవోచన్ , భవిష్యద్విషయాపరిజ్ఞానం చ అగ్నీనామ్ ; నైష దోషః, సుఖాకాశస్యైవ అక్షిణి దృశ్యత ఇతి ద్రష్టురనువాదాత్ । ఎష ఆత్మా ప్రాణినామితి హ ఉవాచ ఎవముక్తవాన్ ; ఎతత్ యదేవ ఆత్మతత్త్వమవోచామ, ఎతదమృతమ్ అమరణధర్మి అవినాశి అత ఎవాభయమ్ , యస్య హి వినాశాశఙ్కా తస్య భయోపపత్తిః తదభావాదభయమ్ , అత ఎవ ఎతద్బ్రహ్మ బృహదనన్తమితి । కిఞ్చ, అస్య బ్రహ్మణోఽక్షిపురుషస్య మాహాత్మ్యమ్ — తత్ తత్ర పురుషస్య స్థానే అక్షిణి యద్యప్యస్మిన్సర్పిర్వోదకం వా సిఞ్చతి, వర్త్మనీ ఎవ గచ్ఛతి పక్ష్మావేవ గచ్ఛతి ; న చక్షుషా సమ్బధ్యతే — పద్మపత్రేణేవోదకమ్ । స్థానస్యాప్యేతన్మాహాత్మ్యమ్ , కిం పునః స్థానినోఽక్షిపురుషస్య నిరఞ్జనత్వం వక్తవ్యమిత్యభిప్రాయః ॥
ఎతꣳ సంయద్వామ ఇత్యాచక్షత ఎతꣳ హి సర్వాణి వామాన్యభిసంయన్తి సర్వాణ్యేనం వామాన్యభిసంయన్తి య ఎవం వేద ॥ ౨ ॥
ఎతం యథోక్తం పురుషం సంయద్వామ ఇత్యాచక్షతే । కస్మాత్ ? యస్మాదేతం సర్వాణి వామాని వననీయాని సమ్భజనీయాని శోభనాని అభిసంయన్తి అభిసఙ్గచ్ఛన్తీత్యతః సంయద్వామః । తథా ఎవంవిదమేనం సర్వాణి వామాన్యభిసంయన్తి య ఎవం వేద ॥
ఎష ఉ ఎవ వామనీరేష హి సర్వాణి వామాని నయతి సర్వాణి వామాని నయతి య ఎవం వేద ॥ ౩ ॥
ఎష ఉ ఎవ వామనీః, యస్మాదేష హి సర్వాణి వామాని పుణ్యకర్మఫలాని పుణ్యానురూపం ప్రాణిభ్యో నయతి ప్రాపయతి వహతి చ ఆత్మధర్మత్వేన । విదుషః ఫలమ్ — సర్వాణి వామాని నయతి య ఎవం వేద ॥
ఎష ఉ ఎవ భామనీరేష హి సర్వేషు లోకేషు భాతి సర్వేషు లోకేషు భాతి య ఎవం వేద ॥ ౪ ॥
ఎష ఉ ఎవ భామనీః, ఎష హి యస్మాత్ సర్వేషు లోకేషు ఆదిత్యచన్ద్రాగ్న్యాదిరూపైః భాతి దీప్యతే, ‘తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి శ్రుతేః । అతో భామాని నయతీతి భామనీః । య ఎవం వేద, అసావపి సర్వేషు లోకేషు భాతి ॥
అథ యదు చైవాస్మిఞ్ఛవ్యం కుర్వన్తి యది చ నార్చిషమేవాభిసమ్భవన్త్యర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమాపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షడుదఙ్ఙేతి మాసాꣳస్తాన్మాసేభ్యః సంవత్సరꣳ సంవత్సరాదాదిత్యమాదిత్యాచ్చన్ద్రమసం చన్ద్రమసో విద్యుతం తత్పురుషోఽమానవః స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయత్యేష దేవపథో బ్రహ్మపథ ఎతేన ప్రతిపద్యమానా ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే నావర్తన్తే ॥ ౫ ॥
అథేదానీం యథోక్తబ్రహ్మవిదః గతిరుచ్యతే । యత్ యది ఉ చ ఎవ అస్మిన్ ఎవంవిది శవ్యం శవకర్మ మృతే కుర్వన్తి, యది చ న కుర్వన్తి ఋత్విజః, సర్వథాప్యేవంవిత్ తేన శవకర్మణా అకృతేనాపి ప్రతిబద్ధో న బ్రహ్మ న ప్రాప్నోతి ; న చ కృతేన శవకర్మణా అస్య కశ్చనాభ్యధికో లోకః, ‘న కర్మణా వర్ధతే నో కనీయాన్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । శవకర్మణ్యనాదరం దర్శయన్ విద్యాం స్తౌతి, న పునః శవకర్మ ఎవంవిదః న కర్తవ్యమితి । అక్రియమాణే హి శవకర్మణి కర్మణాం ఫలారమ్భే ప్రతిబన్ధః కశ్చిదనుమీయతేఽన్యత్ర । యత ఇహ విద్యాఫలారమ్భకాలే శవకర్మ స్యాద్వా న వేతి విద్యావతః అప్రతిబన్ధేన ఫలారమ్భం దర్శయతి । యే సుఖాకాశమక్షిస్థం సంయద్వామో వామనీర్భామనీరిత్యేవంగుణముపాసతే ప్రాణసహితామగ్నివిద్యాం చ, తేషామన్యత్కర్మ భవతు మా వా భూత్ సర్వథా అపి తే అర్చిషమేవాభిసమ్భవన్తి అర్చిరభిమానినీం దేవతామభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్త ఇత్యర్థః । అర్చిషః అర్చిర్దేవతాయా అహః అహరభిమానినీం దేవతామ్ , అహ్నః ఆపూర్యమాణపక్షం శుక్లపక్షదేవతామ్ , ఆపూర్యమాణపక్షాత్ యాన్షాణ్మాసాన్ ఉదఙ్ ఉత్తరాం దిశమ్ ఎతి సవితా తాన్మాసాన్ ఉత్తరాయణదేవతామ్ , తేభ్యో మాసేభ్యః సంవత్సరం సంవత్సరదేవతామ్ , తతః సంవత్సరాదాదిత్యమ్ , ఆదిత్యాచ్చన్ద్రమసమ్ , చన్ద్రమసో విద్యుతమ్ । తత్ తత్రస్థాన్ తాన్ పురుషః కశ్చిద్బ్రహ్మలోకాదేత్య అమానవః మానవ్యాం సృష్టౌ భవః మానవః న మానవః అమానవః స పురుషః ఎనాన్బ్రహ్మ సత్యలోకస్థం గమయతి గన్తృగన్తవ్యగమయితృత్వవ్యపదేశేభ్యః, సన్మాత్రబ్రహ్మప్రాప్తౌ తదనుపపత్తేః । ‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి హి తత్ర వక్తుం న్యాయ్యమ్ । సర్వభేదనిరాసేన సన్మాత్రప్రతిపత్తిం వక్ష్యతి । న చ అదృష్టో మార్గోఽగమనాయోపతిష్ఠతే, ‘స ఎనమవిదితో న భునక్తి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౫) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ఎష దేవపథః దేవైరర్చిరాదిభిర్గమయితృత్వేనాధికృతైరుపలక్షితః పన్థా దేవపథ ఉచ్యతే । బ్రహ్మ గన్తవ్యం తేన చ ఉపలక్షిత ఇతి బ్రహ్మపథః । ఎతేన ప్రతిపద్యమానా గచ్ఛన్తో బ్రహ్మ ఇమం మానవం మనుసమ్బన్ధినం మనోః సృష్టిలక్షణమావర్తం నావర్తన్తే ఆవర్తన్తేఽస్మిఞ్జననమరణప్రబన్ధచక్రారూఢా ఘటీయన్త్రవత్పునః పునరిత్యావర్తః తం న ప్రతిపద్యన్తే । నావర్తన్తే ఇతి ద్విరుక్తిః సఫలాయా విద్యాయాః పరిసమాప్తిప్రదర్శనార్థా ॥
రహస్యప్రకరణే ప్రసఙ్గాత్ ఆరణ్యకత్వసామాన్యాచ్చ యజ్ఞే క్షత ఉత్పన్నే వ్యాహృతయః ప్రాయశ్చిత్తార్థా విధాతవ్యాః, తదభిజ్ఞస్య చ ఋత్విజో బ్రహ్మణో మౌనమిత్యత ఇదమారభ్యతే —
ఎష హ వై యజ్ఞో యోఽయం పవత ఎష హ యన్నిదం సర్వం పునాతి యదేష యన్నిదం సర్వం పునాతి తస్మాదేష ఎవ యజ్ఞస్తస్య మనశ్చ వాక్చ వర్తనీ ॥ ౧ ॥
ఎష వై ఎష వాయుః యోఽయం పవతే అయం యజ్ఞః । హ వై ఇతి ప్రసిద్ధార్థావద్యోతకౌ నిపాతౌ । వాయుప్రతిష్ఠో హి యజ్ఞః ప్రసిద్ధః శ్రుతిషు, ‘స్వాహరా వాతేధాః’ ‘అయం వై యజ్ఞో యోఽయం పవతే’ (ఐ. బ్రా. ౨౫ । ౮) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । వాత ఎవ హి చలనాత్మకత్వాత్క్రియాసమవాయీ, ‘వాత ఎవ యజ్ఞస్యారమ్భకో వాతః ప్రతిష్ఠా’ ఇతి చ శ్రవణాత్ । ఎష హ యన్ గచ్ఛన్ చలన్ ఇదం సర్వం జగత్ పునాతి పావయతి శోధయతి । న హి అచలతః శుద్ధిరస్తి । దోషనిరసనం చలతో హి దృష్టం న స్థిరస్య । యత్ యస్మాచ్చ యన్ ఎష ఇదం సర్వం పునాతి, తస్మాదేష ఎవ యజ్ఞః యత్పునాతీతి । తస్యాస్యైవం విశిష్టస్య యజ్ఞస్య వాక్చ మన్త్రోచ్చారణే వ్యాపృతా, మనశ్చ యథాభూతార్థజ్ఞానే వ్యాపృతమ్ , తే ఎతే వాఙ్మనసే వర్తనీ మార్గౌ, యాభ్యాం యజ్ఞస్తాయమానః ప్రవర్తతే తే వర్తనీ ; ‘ప్రాణాపానపరిచలనవత్యా హి వాచశ్చిత్తస్య చోత్తరోత్తరక్రమో యద్యజ్ఞః’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ । అతో వాఙ్మనసాభ్యాం యజ్ఞో వర్తత ఇతి వాఙ్మనసే వర్తనీ ఉచ్యేతే యజ్ఞస్య ॥
తయోరన్యతరాం మనసా సంస్కరోతి బ్రహ్మా వాచా హోతాధ్వర్యురుద్గాతాన్యతరాం స యత్రోపాకృతే ప్రాతరనువాకే పురా పరిధానీయాయా బ్రహ్మా వ్యవదతి ॥ ౨ ॥
అన్యతరామేవ వర్తనీꣳ సꣳస్కరోతి హీయతేఽన్యతరా స యథైకపాద్వ్రజన్రథో వైకేన చక్రేణ వర్తమానో రిష్యత్యేవమస్య యజ్ఞో రిష్యతి యజ్ఞం రిష్యన్తం యజమానోఽనురిష్యతి స ఇష్ట్వా పాపీయాన్భవతి ॥ ౩ ॥
తయోః వర్తన్యోః అన్యతరాం వర్తనీం మనసా వివేకజ్ఞానవతా సంస్కరోతి బ్రహ్మా ఋత్విక్ , వాచా వర్తన్యా హోతాధ్వర్యురుద్గాతా ఇత్యేతే త్రయోఽపి ఋత్విజః అన్యతరాం వాగ్లక్షణాం వర్తనీం వాచైవ సంస్కుర్వన్తి । తత్రైవం సతి వాఙ్మనసే వర్తనీ సంస్కార్యే యజ్ఞే । అథ స బ్రహ్మా యత్ర యస్మిన్కాలే ఉపాకృతే ప్రారబ్ధే ప్రాతరనువాకే శస్త్రే, పురా పూర్వం పరిధానీయాయా ఋచః బ్రహ్మా ఎతస్మిన్నన్తరే కాలే వ్యవదతి మౌనం పరిత్యజతి యది, తదా అన్యతరామేవ వాగ్వర్తనీం సంస్కరోతి । బ్రహ్మణా సంస్క్రియమాణా మనోవర్తనీ హీయతే వినశ్యతి ఛిద్రీభవతి అన్యతరా ; స యజ్ఞః వాగ్వర్తన్యైవ అన్యతరయా వర్తితుమశక్నువన్ రిష్యతి । కథమివేతి, ఆహ — స యథైకపాత్ పురుషః వ్రజన్ గచ్ఛన్నధ్వానం రిష్యతి, రథో వైకేన చక్రేణ వర్తమానో గచ్ఛన్ రిష్యతి, ఎవమస్య యజమానస్య కుబ్రహ్మణా యజ్ఞో రిష్యతి వినశ్యతి । యజ్ఞం రిష్యన్తం యజమానోఽనురిష్యతి । యజ్ఞప్రాణో హి యజమానః । అతో యుక్తో యజ్ఞరేషే రేషస్తస్య । సః తం యజ్ఞమిష్ట్వా తాదృశం పాపీయాన్ పాపతరో భవతి ॥
అథ యత్రోపాకృతే ప్రాతరనువాకే న పురా పరిధానీయాయా బ్రహ్మా వ్యవదత్యుభే ఎవ వర్తనీ సంస్కుర్వన్తి న హీయతేఽన్యతరా ॥ ౪ ॥
స యథోభయపాద్వ్రజన్రథో వోభాభ్యాం చక్రాభ్యాం వర్తమానః ప్రతితిష్ఠత్యేవమస్య యజ్ఞః ప్రతితిష్ఠతి యజ్ఞం ప్రతితిష్ఠన్తం యజమానోఽనుప్రతితిష్ఠతి స ఇష్ట్వా శ్రేయాన్భవతి ॥ ౫ ॥
అథ పునః యత్ర బ్రహ్మా విద్వాన్ మౌనం పరిగృహ్య వాగ్విసర్గమకుర్వన్ వర్తతే యావత్పరిధానీయాయా న వ్యవదతి, తథైవ సర్వర్త్విజః, ఉభే ఎవ వర్తనీ సంస్కుర్వన్తి న హీయతేఽన్యతరాపి । కిమివేత్యాహ పూర్వోక్తవిపరీతౌ దృష్టాన్తౌ । ఎవమస్య యజమానస్య యజ్ఞః స్వవర్తనీభ్యాం వర్తమానః ప్రతితిష్ఠతి స్వేన ఆత్మనావినశ్యన్వర్తత ఇత్యర్థః । యజ్ఞం ప్రతితిష్ఠన్తం యజమానోఽనుప్రతితిష్ఠతి । సః యజమానః ఎవం మౌనవిజ్ఞానవద్బ్రహ్మోపేతం యజ్ఞమిష్ట్వా శ్రేయాన్భవతి శ్రేష్ఠో భవతీత్యర్థః ॥
అత్ర బ్రహ్మణో మౌనం విహితమ్ , తద్రేషే బ్రహ్మత్వకర్మణి చ అథాన్యస్మింశ్చ హౌత్రాదికర్మరేషే వ్యాహృతిహోమః ప్రాయశ్చిత్తమితి తదర్థం వ్యాహృతయో విధాతవ్యా ఇత్యాహ —
ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్తేషాం తప్యమానానాం రసాన్ప్రావృహదగ్నిం పృథివ్యా వాయుమన్తరిక్షాదాదిత్యం దివః ॥ ౧ ॥
ప్రజాపతిః లోకానభ్యతపత్ లోకానుద్దిశ్య తత్ర సారజిఘృక్షయా ధ్యానలక్షణం తపశ్చచార । తేషాం తప్యమానానాం లోకానాం రసాన్ సారరూపాన్ప్రావృహత్ ఉద్ధృతవాన్ జగ్రాహేత్యర్థః । కాన్ ? అగ్నిం రసం పృథివ్యాః, వాయుమన్తరిక్షాత్ , ఆదిత్యం దివః ॥
స ఎతాస్తిస్రో దేవతా అభ్యతపత్తాసాం తప్యమానానాꣳ రసాన్ప్రావృహదగ్నేర్ఋచో వాయోర్యజూంషి సామాన్యాదిత్యాత్ ॥ ౨ ॥
పునరప్యేవమేవాగ్న్యాద్యాః స ఎతాస్తిస్రో దేవతా ఉద్దిశ్య అభ్యతపత్ । తతోఽపి సారం రసం త్రయీవిద్యాం జగ్రాహ ॥
స ఎతాం త్రయీం విద్యామభ్యతపత్తస్యాస్తప్యమానాయా రసాన్ప్రావృహద్భూరిత్యృగ్భ్యో భువరితి యజుర్భ్యః స్వరితి సామభ్యః ॥ ౩ ॥
తద్యదృక్తో రిష్యేద్భూః స్వాహేతి గార్హపత్యే జుహుయాదృచామేవ తద్రసేనర్చాం వీర్యేణర్చాం యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి ॥ ౪ ॥
స ఎతాం పునరభ్యతపత్ త్రయీం విద్యామ్ । తస్యాస్తప్యమానాయా రసం భూరితి వ్యాహృతిమ్ ఋగ్భ్యో జగ్రాహ ; భువరితి వ్యాహృతిం యజుర్భ్యః ; స్వరితి వ్యాహృతిం సామభ్యః । అత ఎవ లోకదేవవేదరసా మహావ్యాహృతయః । అతః తత్ తత్ర యజ్ఞే యది ఋక్తః ఋక్సమ్బన్ధాదృఙ్నిమిత్తం రిష్యేత్ యజ్ఞః క్షతం ప్రాప్నుయాత్ , భూః స్వాహేతి గార్హపత్యే జుహుయాత్ । సా తత్ర ప్రాయశ్చిత్తిః । కథమ్ ? ఋచామేవ, తదితి క్రియావిశేషణమ్ , రసేన ఋచాం విర్యేణ ఓజసా ఋచాం యజ్ఞస్య ఋక్సమ్బన్ధినో యజ్ఞస్య విరిష్టం విచ్ఛిన్నం క్షతరూపముత్పన్నం సన్దధాతి ప్రతిసన్ధత్తే ॥
స యది యజుష్టో రిష్యేద్భువః స్వాహేతి దక్షిణాగ్నౌ జుహుయాద్యజుషామేవ తద్రసేన యజుషాం వీర్యేణ యజుషాం యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి ॥ ౫ ॥
అథ యది సామతో రిష్యేత్స్వః స్వాహేత్యాహవనీయే జుహుయాత్సామ్నామేవ తద్రసేన సామ్నాం వీర్యేణ సామ్నాం యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి ॥ ౬ ॥
అథ యది యజుష్టో యజుర్నిమిత్తం రిష్యేత్ , భువః స్వాహేతి దక్షిణాగ్నౌ జుహుయాత్ । తథా సామనిమిత్తే రేషే స్వః స్వాహేత్యాహవనీయే జుహుయాత్ । తథా పూర్వవద్యజ్ఞం సన్దధాతి । బ్రహ్మనిమిత్తే తు రేషే త్రిష్వగ్నిషు తిసృభిర్వ్యాహృతిభిర్జుహుయాత్ । త్రయ్యా హి విద్యాయాః స రేషః, ‘అథ కేన బ్రహ్మత్వమిత్యనయైవ త్రయ్యా విద్యయా’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః । న్యాయాన్తరం వా మృగ్యం బ్రహ్మత్వనిమిత్తే రేషే ॥
తద్యథా లవణేన సువర్ణం సన్దధ్యాత్సువర్ణేన రజతం రజతేన త్రపు త్రపుణా సీసం సీసేన లోహం లోహేన దారు దారు చర్మణా ॥ ౭ ॥
ఎవమేషాం లోకానామాసాం దేవతానామస్యాస్త్రయ్యా విద్యాయా వీర్యేణ యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి భేషజకృతో హ వా ఎష యజ్ఞో యత్రైవంవిద్బ్రహ్మా భవతి ॥ ౮ ॥
తద్యథా లవణేన సువర్ణం సన్దధ్యాత్ । క్షారేణ టఙ్కణాదినా ఖరే మృదుత్వకరం హి తత్ । సువర్ణేన రజతమశక్యసన్ధానం సన్దధ్యాత్ । రజతేన తథా త్రపు, త్రపుణా సీసమ్ , సీసేన లోహమ్ , లోహేన దారు, దారు చర్మణా చర్మబన్ధనేన । ఎవమేషాం లోకానామాసాం దేవతానామస్యాస్త్రయ్యా విద్యాయా వీర్యేణ రసాఖ్యేనౌజసా యజ్ఞస్య విరిష్టం సన్దధాతి । భేషజకృతో హ వా ఎష యజ్ఞః — రోగార్త ఇవ పుమాంశ్చికిత్సకేన సుశిక్షితేన ఎష యజ్ఞో భవతి । కోఽసౌ ? యత్ర యస్మిన్యజ్ఞే ఎవంవిత్ యథోక్తవ్యాహృతిహోమప్రాయశ్చిత్తవిత్ బ్రహ్మా ఋత్విగ్భవతి స యజ్ఞ ఇత్యర్థః ॥
ఎష హ వా ఉదక్ప్రవణో యజ్ఞో యత్రైవంవిద్బ్రహ్మా భవత్యేవంవిదం హ వా ఎషా బ్రహ్మాణమనుగాథా యతో యత ఆవర్తతే తత్తద్గచ్ఛతి ॥ ౯ ॥
కిం చ, ఎష హ వా ఉదక్ప్రవణ ఉదఙ్నిమ్నో దక్షిణోచ్ఛ్రాయో యజ్ఞో భవతి ; ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తిహేతురిత్యర్థః । యత్రైవంవిద్బ్రహ్మా భవతి । ఎవంవిదం హ వై బ్రహ్మాణమ్ ఋత్విజం ప్రతి ఎషా అనుగాథా బ్రహ్మణః స్తుతిపరా — యతో యత ఆవర్తతే కర్మ ప్రదేశాత్ ఋత్విజాం యజ్ఞః క్షతీభవన్ , తత్తద్యజ్ఞస్య క్షతరూపం ప్రతిసన్దధత్ ప్రాయశ్చిత్తేన గచ్ఛతి పరిపాలయతీత్యేతత్ ॥
మానవో బ్రహ్మైవైక ఋత్విక్కురూనశ్వాభిరక్షత్యేవంవిద్ధ వై బ్రహ్మా యజ్ఞం యజమానం సర్వాంశ్చర్త్విజోఽభిరక్షతి తస్మాదేవంవిదమేవ బ్రహ్మాణం కుర్వీత నానేవంవిదం నానేవంవిదమ్ ॥ ౧౦ ॥
మానవో బ్రహ్మా మౌనాచరణాన్మననాద్వా జ్ఞానవత్త్వాత్ ; తతో బ్రహ్మైవైకః ఋత్విక్ కురూన్ కర్తౄన్ — యోద్ధౄనారూఢానశ్వా బడబా యథా అభిరక్షతి, ఎవంవిత్ హ వై బ్రహ్మా యజ్ఞం యజమానం సర్వాంశ్చ ఋత్విజోఽభిరక్షతి, తత్కృతదోషాపనయనాత్ । యత ఎవం విశిష్టో బ్రహ్మా విద్వాన్ , తస్మాదేవంవిదమేవ యథోక్తవ్యాహృత్యాదివిదం బ్రహ్మాణం కుర్వీత, నానేవంవిదం కదాచనేతి । ద్విరభ్యాసోఽధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థః ॥
సగుణబ్రహ్మవిద్యాయా ఉత్తరా గతిరుక్తా । అథేదానీం పఞ్చమేఽధ్యాయే పఞ్చాగ్నివిదో గృహస్థస్య ఊర్ధ్వరేతసాం చ శ్రద్ధాలూనాం విద్యాన్తరశీలినాం తామేవ గతిమనూద్య అన్యా దక్షిణాదిక్సమ్బన్ధినీ కేవలకర్మిణాం ధూమాదిలక్షణా, పునరావృత్తిరూపా తృతీయా చ తతః కష్టతరా సంసారగతిః, వైరాగ్యహేతోః వక్తవ్యేత్యారభ్యతే । ప్రాణః శ్రేష్ఠో వాగాదిభ్యః ప్రాణో వావ సంవర్గ ఇత్యాది చ బహుశోఽతీతే గ్రన్థే ప్రాణగ్రహణం కృతమ్ , స కథం శ్రేష్ఠో వాగాదిషు సర్వైః సంహత్యకారిత్వావిశేషే, కథం చ తస్యోపాసనమితి తస్య శ్రేష్ఠత్వాదిగుణవిధిత్సయా ఇదమనన్తరమారభ్యతే —
యో హ వై జ్యేష్ఠం చ శ్రేష్ఠం చ వేద జ్యేష్ఠశ్చ హ వై శ్రేష్ఠశ్చ భవతి ప్రాణో వావ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ ॥ ౧ ॥
యో హ వై కశ్చిత్ జ్యేష్ఠం చ ప్రథమం వయసా శ్రేష్ఠం చ గుణైరభ్యధికం వేద, స జ్యేష్ఠశ్చ హ వై శ్రేష్ఠశ్చ భవతి । ఫలేన పురుషం ప్రలోభ్యాభిముఖీకృత్య ఆహ — ప్రాణో వావ జ్యేష్ఠశ్చ వయసా వాగాదిభ్యః ; గర్భస్థే హి పురుషే ప్రాణస్య వృత్తిర్వాగాదిభ్యఃపూర్వం లబ్ధాత్మికా భవతి, యయా గర్భో వివర్ధతే । చక్షురాదిస్థానావయవనిష్పత్తౌ సత్యాం పశ్చాద్వాగాదీనాం వృత్తిలాభ ఇతి ప్రాణో జ్యేష్ఠో వయసా భవతి । శ్రేష్ఠత్వం తు ప్రతిపాదయిష్యతి — ‘సుహయ’ ఇత్యాదినిదర్శనేన । అతః ప్రాణ ఎవ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ అస్మిన్కార్యకరణసఙ్ఘాతే ॥
యో హ వై వసిష్ఠం వేద వసిష్ఠో హ స్వానాం భవతి వాగ్వావ వసిష్ఠః ॥ ౨ ॥
యో హ వై వసిష్ఠం వసితృతమమాచ్ఛాదయితృతమం వసుమత్తమం వా యో వేద, స తథైవ వసిష్ఠో హ భవతి స్వానాం జ్ఞాతీనామ్ । కస్తర్హి వసిష్ఠ ఇతి, ఆహ — వాగ్వావ వసిష్ఠః, వాగ్మినో హి పురుషా వసన్తి అభిభవన్త్యన్యాన్ వసుమత్తమాశ్చ, అతో వాగ్వసిష్ఠః ॥
యో హ వై ప్రతిష్ఠాం వేద ప్రతి హ తిష్ఠత్యస్మిꣳశ్చ లోకేఽముష్మిꣳశ్చ చక్షుర్వావ ప్రతిష్ఠా ॥ ౩ ॥
యో హ వై ప్రతిష్ఠాం వేద, స అస్మింల్లోకే అముష్మింశ్చ పరే ప్రతితిష్ఠతి హ । కా తర్హి ప్రతిష్ఠేతి, ఆహ — చక్షుర్వావ ప్రతిష్ఠా । చక్షుషా హి పశ్యన్ సమే చ దుర్గే చ ప్రతితిష్ఠతి యస్మాత్ , అతః ప్రతిష్ఠా చక్షుః ॥
యో హ వై సమ్పదం వేద సꣳహాస్మై కామాః పద్యన్తే దైవాశ్చ మానుషాశ్చ శ్రోత్రం వావ సమ్పత్ ॥ ౪ ॥
యో హ వై సమ్పదం వేద, తస్మా అస్మై దైవాశ్చ మానుషాశ్చ కామాః సమ్పద్యన్తే హ । కా తర్హి సమ్పదితి, ఆహ — శ్రోత్రం వావ సమ్పత్ । యస్మాచ్ఛ్రోత్రేణ వేదా గృహ్యన్తే తదర్థవిజ్ఞానం చ, తతః కర్మాణి క్రియన్తే తతః కామసమ్పదిత్యేవమ్ , కామసమ్పద్ధేతుత్వాచ్ఛ్రోత్రం వావ సమ్పత్ ॥
యో హ వా ఆయతనం వేదాయతనꣳ హ స్వానాం భవతి మనో హ వా ఆయతనమ్ ॥ ౫ ॥
యో హ వా ఆయతనం వేద, ఆయతనం హ మ్వానాం భవతీత్యర్థః । కిం తదాయతనమితి, ఆహ — మనో హ వా ఆయతనమ్ । ఇన్ద్రియోపహృతానాం విషయాణాం భోక్త్రర్థానాం ప్రత్యయరూపాణాం మన ఆయతనమాశ్రయః । అతో మనో హ వా ఆయతనమిత్యుక్తమ్ ॥
అథ హ ప్రాణా అహꣳ శ్రేయసి వ్యూదిరేఽహꣳ శ్రేయానస్మ్యహꣳ శ్రేయానస్మీతి ॥ ౬ ॥
అథ హ ప్రాణాః ఎవం యథోక్తగుణాః సన్తః అహంశ్రేయసి అహం శ్రేయానస్మి అహం శ్రేయానస్మి ఇత్యేతస్మిన్ప్రయోజనే వ్యూదిరేనానా విరుద్ధం చోదిరే ఉక్తవన్తః ॥
తే హ ప్రాణాః ప్రజాపతిం పితరమేత్యోచుర్భగవన్కో నః శ్రేష్ఠ ఇతి తాన్హోవాచ యస్మిన్వ ఉత్క్రాన్తే శరీరం పాపిష్ఠతరమివ దృశ్యేత స వః శ్రేష్ఠ ఇతి ॥ ౭ ॥
తే హ తే హైవం వివదమానా ఆత్మనః శ్రేష్ఠత్వవిజ్ఞానాయ ప్రజాపతిం పితరం జనయితారం కఞ్చిదేత్య ఊచుః ఉక్తవన్తః — హే భగవన్ కః నః అస్మాకం మధ్యే శ్రేష్ఠః అభ్యధికః గుణైః ? ఇత్యేవం పృష్టవన్తః । తాన్ పితోవాచ హ — యస్మిన్ వః యుష్మాకం మధ్యే ఉత్క్రాన్తే శరీరమిదం పాపిష్ఠమివాతిశయేన జీవతోఽపి సముత్క్రాన్తప్రాణం తతోఽపి పాపిష్ఠతరమివాతిశయేన దృశ్యేత కుణపమస్పృశ్యమశుచిం దృశ్యేత, సః వః యుష్మాకం శ్రేష్ఠ ఇత్యవోచత్ కాక్వా తద్దుఃఖం పరిజిహీర్షుః ॥
సా హ వాగుచ్చక్రామ సా సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథా కలా అవదన్తః ప్రాణన్తః ప్రాణేన పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ధ్యాయన్తో మనసైవమితి ప్రవివేశ హ వాక్ ॥ ౮ ॥
చక్షుర్హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథాన్ధా అపశ్యన్తః ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ధ్యాయన్తో మనసైవమితి ప్రవివేశ హ చక్షుః ॥ ౯ ॥
శ్రోత్రం హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథా బధిరా అశృణ్వన్తః ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా పశ్యన్తశ్చక్షుషా ధ్యాయన్తో మనసైవమితి ప్రవివేశ హ శ్రోత్రమ్ ॥ ౧౦ ॥
మనో హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథా బాలా అమనసః ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణైవమితి ప్రవివేశ హ మనః ॥ ౧౧ ॥
తథోక్తేషు పిత్రా ప్రాణేషు సా హ వాక్ ఉచ్చక్రామ ఉత్క్రాన్తవతీ ; సా చ ఉత్క్రమ్య సంవత్సరమాత్రం ప్రోష్య స్వవ్యాపారాన్నివృత్తా సతీ పునః పర్యేత్య ఇతరాన్ప్రాణానువాచ — కథం కేన ప్రకారేణాశకత శక్తవన్తో యూయం మదృతే మాం వినా జీవితుం ధారయితుమాత్మానమితి ; తే హ ఊచుః — యథా కలా ఇత్యాది, కలాః మూకాః యథా లోకేఽవదన్తో వాచా జీవన్తి । కథమ్ । ప్రాణన్తః ప్రాణేన పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ధ్యాయన్తో మనసా, ఎవం సర్వకరణచేష్టాం కుర్వన్త ఇత్యర్థః । ఎవం వయమజీవిష్మేత్యర్థః । ఆత్మనోఽశ్రేష్ఠతాం ప్రాణేషు బుద్ధ్వా ప్రవివేశ హ వాక్ పునః స్వవ్యాపారే ప్రవృత్తా బభూవేత్యర్థః । సమానమన్యత్ చక్షుర్హోచ్చక్రామ శ్రోత్రం హోచ్చక్రామ మనో హోచ్చక్రామేత్యాది । యథా బాలా అమనసః అప్రరూఢమనస ఇత్యర్థః ॥
అథ హ ప్రాణ ఉచ్చిక్రమిషన్స యథా సుహయః పడ్వీశశఙ్కూన్సఙ్ఖిదేదేవమితరాన్ప్రాణాన్సమఖిదత్తం హాభిసమేత్యోచుర్భగవన్నేధి త్వం నః శ్రేష్ఠోఽసి మోత్క్రమీరితి ॥ ౧౨ ॥
ఎవం పరీక్షితేషు వాగాదిషు, అథ అనన్తరం హ స ముఖ్యః ప్రాణః ఉచ్చిక్రమిషన్ ఉత్క్రమితుమిచ్ఛన్ కిమకరోదితి, ఉచ్యతే — యథా లోకే సుహయః శోభనోఽశ్వః పడ్వీశశఙ్కూన్ పాదబన్ధనకీలాన్ పరీక్షణాయ ఆరూఢేన కశయా హతః సన్ సఙ్ఖిదేత్ సముత్ఖనేత్ సముత్పాటయేత్ , ఎవమితరాన్వాగాదీన్ప్రాణాన్ సమఖిదత్ సముద్ధృతవాన్ । తే ప్రాణాః సఞ్చాలితాః సన్తః స్వస్థానే స్థాతుమనుత్సహమానాః అభిసమేత్య ముఖ్యం ప్రాణం తమూచుః — హే భగవన్ ఎధి భవ నః స్వామీ, యస్మాత్ త్వం నః శ్రేష్ఠోఽసి ; మా చ అస్మాద్దేహాదుత్క్రమీరితి ॥
అథ హైనం వాగువాచ యదహం వసిష్ఠోఽస్మి త్వం తద్వసిష్ఠోఽసీత్యథ హైనం చక్షురువాచ యదహం ప్రతిష్ఠాస్మి త్వం తత్ప్రతిష్ఠాసీతి ॥ ౧౩ ॥
అథ హైనం శ్రోత్రమువాచ యదహం సమ్పదస్మి త్వం తత్సమ్పదసీత్యథ హైనం మన ఉవాచ యదహమాయతనమస్మి త్వం తదాయతనమసీతి ॥ ౧౪ ॥
అథ హైనం వాగాదయః ప్రాణస్య శ్రేష్ఠత్వం కార్యేణ ఆపాదయన్తః ఆహుః — బలిమివ హరన్తో రాజ్ఞే విశః । కథమ్ ? వాక్ తావదువాచ — యదహం వసిష్ఠోఽస్మి, యదితి క్రియావిశేషణమ్ , యద్వసిష్ఠత్వగుణాస్మీత్యర్థః ; త్వం తద్వసిష్ఠః తేన వసిష్ఠత్వగుణేన త్వం తద్వసిష్ఠోఽసి తద్గుణస్త్వమిత్యర్థః । అథవా తచ్ఛబ్దోఽపి క్రియావిశేషణమేవ । త్వత్కృతస్త్వదీయోఽసౌ వసిష్ఠత్వగుణోఽజ్ఞానాన్మమేతి మయా అభిమత ఇత్యేతత్ । తథోత్తరేషు యోజ్యం చక్షుఃశ్రోత్రమనఃసు ॥
న వై వాచో న చక్షూంషి న శ్రోత్రాణి న మనాంసీత్యాచక్షతే ప్రాణా ఇత్యేవాచక్షతే ప్రాణో హ్యేవైతాని సర్వాణి భవతి ॥ ౧౫ ॥
శ్రుతేరిదం వచః — యుక్తమిదం వాగాదిభిర్ముఖ్యం ప్రాణం ప్రత్యభిహితమ్ ; యస్మాన్న వై లోకే వాచో న చక్షూంషి న శ్రోత్రాణి న మనాంసీతి వాగాదీని కరణాన్యాచక్షతే లౌకికా ఆగమజ్ఞా వా ; కిం తర్హి, ప్రాణా ఇత్యేవ ఆచక్షతే కథయన్తి ; యస్మాత్ప్రాణో హ్యేవైతాని సర్వాణి వాగాదీని కరణజాతాని భవతి ; అతో ముఖ్యం ప్రాణం ప్రత్యనురూపమేవ వాగాదిభిరుక్తమితి ప్రకరణార్థముపసఞ్జిహీర్షతి ॥
నను కథమిదం యుక్తం చేతనావన్త ఇవ పురుషా అహంశ్రేష్ఠతాయై వివదన్తః అన్యోన్యం స్పర్ధేరన్నితి ; న హి చక్షురాదీనాం వాచం ప్రత్యాఖ్యాయ ప్రత్యేకం వదనం సమ్భవతి ; తథా అపగమో దేహాత్ పునః ప్రవేశో బ్రహ్మగమనం ప్రాణస్తుతిర్వోపపద్యతే । తత్ర అగ్న్యాదిచేతనావద్దేవతాధిష్ఠితత్వాత్ వాగాదీనాం చేతనావత్త్వం తావత్ సిద్ధమాగమతః । తార్కికసమయవిరోధ ఇతి చేత్ దేహే ఎకస్మిన్ననేకచేతనావత్త్వే, న, ఈశ్వరస్య నిమిత్తకారణత్వాభ్యుపగమాత్ । యే తావదీశ్వరమభ్యుపగచ్ఛన్తి తార్కికాః, తే మనఆదికార్యకరణానామాధ్యాత్మికానాం బాహ్యానాం చ పృథివ్యాదీనామీశ్వరాధిష్ఠితానామేవ నియమేన ప్రవృత్తిమిచ్ఛన్తి — రథాదివత్ । న చ అస్మాభిః అగ్న్యాద్యాశ్చేతనావత్యోఽపి దేవతా అధ్యాత్మం భోక్త్ర్యః అభ్యుపగమ్యన్తే ; కిం తర్హి, కార్యకరణవతీనాం హి తాసాం ప్రాణైకదేవతాభేదానామధ్యాత్మాధిభూతాధిదైవభేదకోటివికల్పానామధ్యక్షతామాత్రేణ నియన్తా ఈశ్వరోఽభ్యుపగమ్యతే । స హ్యకరణః, ‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ ; ‘హిరణ్యగర్భం పశ్యత జాయమానమ్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౨) ‘హిరణ్యగర్భం జనయామాస పూర్వమ్’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౪) ఇత్యాది చ శ్వేతాశ్వతరీయాః పఠన్తి । భోక్తా కర్మఫలసమ్బన్ధీ దేహే తద్విలక్షణో జీవ ఇతి వక్ష్యామః । వాగాదీనాం చ ఇహ సంవాదః కల్పితః విదుషోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ప్రాణశ్రేష్ఠతానిర్ధారణార్థమ్— యథా లోకే పురుషా అన్యోన్యమాత్మనః శ్రేష్ఠతాయై వివదమానాః కఞ్చిద్గుణవిశేషాభిజ్ఞం పృచ్ఛన్తి కో నః శ్రేష్ఠో గుణైరితి ; తేనోక్తా ఐకైకశ్యేన అదః కార్యం సాధయితుముద్యచ్ఛత, యేనాదః కార్యం సాధ్యతే, స వః శ్రేష్ఠః — ఇత్యుక్తాః తథైవోద్యచ్ఛన్తః ఆత్మనోఽన్యస్య వా శ్రేష్ఠతాం నిర్ధారయన్తి — తథేమం సంవ్యవహారం వాగాదిషు కల్పితవతీ శ్రుతిః — కథం నామ విద్వాన్ వాగాదీనామేకైకస్యాభావేఽపి జీవనం దృష్టం న తు ప్రాణస్యేతి ప్రాణశ్రేష్ఠతాం ప్రతిపద్యేతేతి । తథా చ శ్రుతిః కౌషీతకినామ్ — ‘జీవతి వాగపేతో మూకాన్హి పశ్యామో జీవతి చక్షురపేతోఽన్ధాన్హి పశ్యామో జీవతి శ్రోత్రాపేతో బధిరాన్హి పశ్యామో జీవతి మనోపేతో బాలాన్హి పశ్యామో జీవతి బాహుచ్ఛిన్నో జీవత్యూరుచ్ఛిన్నః’ (శాం. ఆ. ౫ । ౩) ఇత్యాద్యా ॥
స హోవాచ కిం మేఽన్నం భవిష్యతీతి యత్కిఞ్చిదిదమా శ్వభ్య ఆ శకునిభ్య ఇతి హోచుస్తద్వా ఎతదనస్యాన్నమనో హ వై నామ ప్రత్యక్షం న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చనానన్నం భవతీతి ॥ ౧ ॥
స హోవాచ ముఖ్యః ప్రాణః — కిం మేఽన్నం భవిష్యతీతి । ముఖ్యం ప్రాణం ప్రష్టారమివ కల్పయిత్వా వాగాదీన్ప్రతివక్తౄనివ కల్పయన్తీ శ్రుతిరాహ — యదిదం లోకేఽన్నజాతం ప్రసిద్ధమ్ ఆ శ్వభ్యః శ్వభిః సహ ఆ శకునిభ్యః సహ శకునిభిః సర్వప్రాణినాం యదన్నమ్ , తత్ తవాన్నమితి హోచుర్వాగాదయ ఇతి । ప్రాణస్యసర్వమన్నం ప్రాణోఽత్తా సర్వస్యాన్నస్యేత్యేవం ప్రతిపత్తయే కల్పితాఖ్యాయికారూపాద్వ్యావృత్య స్వేన శ్రుతిరూపేణ ఆహ — తద్వై ఎతత్ యత్కిఞ్చిల్లోకే ప్రాణిభిరన్నమద్యతే, అనస్య ప్రాణస్య తదన్నం ప్రాణేనైవ తదద్యత ఇత్యర్థః । సర్వప్రకారచేష్టావ్యాప్తిగుణప్రదర్శనార్థమ్ అన ఇతి ప్రాణస్య ప్రత్యక్షం నామ । ప్రాద్యుపసర్గపూర్వత్వే హి విశేషగతిరేవ స్యాత్ । తథా చ సర్వాన్నానామత్తుర్నామగ్రహణమితీదం ప్రత్యక్షం నామ అన ఇతి సర్వాన్నానామత్తుః సాక్షాదభిధానమ్ । న హ వా ఎవంవిది యథోక్తప్రాణవిది ప్రాణోఽహమస్మి సర్వభూతస్థః సర్వాన్నానామత్తేతి, తస్మిన్నేవంవిది హ వై కిఞ్చన కిఞ్చిదపి ప్రాణిభిరద్యం సర్వైః అనన్నమ్ అనద్యం న భవతి, సర్వమేవంవిద్యన్నం భవతీత్యర్థః, ప్రాణభూతత్వాద్విదుషః, ‘ప్రాణాద్వా ఎష ఉదేతి ప్రాణేఽస్తమేతి’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘ఎవంవిదో హ వా ఉదేతి సూర్య ఎవంవిద్యస్తమేతి’ ( ? ) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ॥
స హోవాచ కిం మే వాసో భవిష్యతీత్యాప ఇతి హోచుస్తస్మాద్వా ఎతదశిష్యన్తః పురస్తాచ్చోపరిష్టాచ్చాద్భిః పరిదధతి లమ్భుకో హ వాసో భవత్యనగ్నో హ భవతి ॥ ౨ ॥
స హ ఉవాచ పునః ప్రాణః — పూర్వవదేవ కల్పనా । కిం మే వాసో భవిష్యతీతి । ఆప ఇతి హోచుర్వాగాదయః । యస్మాత్ప్రాణస్య వాసః ఆపః, తస్మాద్వా ఎతదశిష్యన్తః భోక్ష్యమాణా భుక్తవన్తశ్చ బ్రాహ్మణా విద్వాంసః ఎతత్కుర్వన్తి । కిమ్ ? అద్భిః వాసస్థానీయాభిః పురస్తాత్ భోజనాత్పూర్వమ్ ఉపరిష్టాచ్చ భోజనాదూర్ధ్వం చ పరిదధతి పరిధానం కుర్వన్తి ముఖ్యస్య ప్రాణస్య । లమ్భుకో లమ్భనశీలో వాసో హ భవతి ; వాససో లబ్ధైవ భవతీత్యర్థః । అనగ్నో హ భవతి । వాససో లమ్భుకత్వేనార్థసిద్ధైవానగ్నతేతి అనగ్నో హ భవతీత్యుత్తరీయవాన్భవతీత్యేతత్ ॥
భోక్ష్యమాణస్య భుక్తవతశ్చ యదాచమనం శుద్ధ్యర్థం విజ్ఞాతమ్ , తస్మిన్ ప్రాణస్య వాస ఇతి దర్శనమాత్రమిహ విధీయతే — అద్భిః పరిదధతీతి ; న ఆచమనాన్తరమ్ — యథా లౌకికైః ప్రాణిభిరద్యమానమన్నం ప్రాణస్యేతి దర్శనమాత్రమ్ , తద్వత్ ; కిం మేఽన్నం కిం మే వాస ఇత్యాదిప్రశ్నప్రతివచనయోస్తుల్యత్వాత్ । యద్యాచమనమపూర్వం తాదర్థ్యేన క్రియేత, తదా కృమ్యాద్యన్నమపి ప్రాణస్య భక్ష్యత్వేన విహితం స్యాత్ । తుల్యయోర్విజ్ఞానార్థయోః ప్రశ్నప్రతివచనయోః ప్రకరణస్య విజ్ఞానార్థత్వాదర్ధజరతీయో న్యాయో న యుక్తః కల్పయితుమ్ । యత్తు ప్రసిద్ధమాచమనం ప్రాయత్యార్థం ప్రాణస్యానగ్నతార్థం చ న భవతీత్యుచ్యతే, న తథా వయమాచమనముభయార్థం బ్రూమః । కిం తర్హి, ప్రాయత్యార్థాచమనసాధనభూతా ఆపః ప్రాణస్య వాస ఇతి దర్శనం చోద్యత ఇతి బ్రూమః । తత్ర ఆచమనస్యోభయార్థత్వప్రసఙ్గదోషచోదనా అనుపపన్నా । వాసోఽర్థ ఎవ ఆచమనే తద్దర్శనం స్యాదితి చేత్ , న, వాసోజ్ఞానార్థవాక్యే వాసోర్థాపూర్వాచమనవిధానే తత్రానగ్నతార్థత్వదృష్టివిధానే చ వాక్యభేదః । ఆచమనస్య తదర్థత్వమన్యార్థత్వం చేతి ప్రమాణాభావాత్ ॥
తద్ధైతత్సత్యకామో జాబాలో గోశ్రుతయే వైయాఘ్రపద్యాయోక్త్వోవాచ యద్యప్యేనచ్ఛుష్కాయ స్థాణవే బ్రూయాజ్జాయేరన్నేవాస్మిఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి ॥ ౩ ॥
తదేతత్ప్రాణదర్శనం స్తూయతే । కథమ్ ? తద్ధైతత్ప్రాణదర్శనం సత్యకామో జాబాలో గోశ్రుతయే నామ్నా వైయాఘ్రపద్యాయ వ్యాఘ్రపదోఽపత్యం వైయాఘ్రపద్యః తస్మై గోశ్రుత్యాఖ్యాయ ఉక్త్వా ఉవాచ అన్యదపి వక్ష్యమాణం వచః । కిం తదువాచేతి, ఆహ — యద్యపి శుష్కాయ స్థాణవే ఎతద్దర్శనం బ్రూయాత్ప్రాణవిత్ , జాయేరన్ ఉత్పద్యేరన్నేవ అస్మిన్స్థాణౌ శాఖాః ప్రరోహేయుశ్చ పలాశాని పత్రాణి, కిము జీవతే పురుషాయ బ్రూయాదితి ॥
యథోక్తప్రాణదర్శనవిదః ఇదం మన్థాఖ్యం కర్మ ఆరభ్యతే —
అథ యది మహజ్జిగమిషేదమావాస్యాయాం దీక్షిత్వా పౌర్ణమాస్యాం రాత్రౌ సర్వౌషధస్య మన్థం దధిమధునోరుపమథ్య జ్యేష్ఠాయ శ్రేష్ఠాయ స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ ॥ ౪ ॥
అథ అనన్తరం యది మహత్ మహత్త్వం జిగమిషేత్ గన్తుమిచ్ఛేత్ , మహత్త్వం ప్రాప్తుం యది కామయేతేత్యర్థః, తస్యేదం కర్మ విధీయతే । మహత్త్వే హి సతి శ్రీరుపనమతే । శ్రీమతో హి అర్థప్రాప్తం ధనమ్ , తతః కర్మానుష్ఠానమ్ , తతశ్చ దేవయానం పితృయాణం వా పన్థానం ప్రతిపత్స్యత ఇత్యేతత్ప్రయోజనమురరీకృత్య మహత్త్వప్రేప్సోరిదం కర్మ, న విషయోపభోగకామస్య । తస్యాయం కాలాదివిధిరుచ్యతే — అమావాస్యాయాం దీక్షిత్వా దీక్షిత ఇవ భూమిశయనాదినియమం కృత్వా తపోరూపం సత్యవచనం బ్రహ్మచర్యమిత్యాదిధర్మవాన్భూత్వేత్యర్థః । న పునర్దైక్షమేవ కర్మజాతం సర్వముపాదత్తే, అతద్వికారత్వాన్మన్థాఖ్యస్య కర్మణః । ‘ఉపసద్వ్రతీ’ (బృ. ఉ. ౬ । ౩ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ పయోమాత్రభక్షణం చ శుద్ధికారణం తప ఉపాదత్తే । పౌర్ణమాస్యాం రాత్రౌ కర్మ ఆరభతే — సర్వౌషధస్య గ్రామ్యారణ్యానామోషధీనాం యావచ్ఛక్త్యల్పమల్పముపాదాయ తద్వితుషీకృత్య ఆమమేవ పిష్టం దధిమధునోరౌదుమ్బరే కంసాకారే చమసాకారే వా పాత్రే శ్రుత్యన్తరాత్ప్రక్షిప్య ఉపమథ్య అగ్రతః స్థాపయిత్వా జ్యేష్ఠాయ శ్రేష్ఠాయ స్వాహేత్యగ్నావావసథ్యే ఆజ్యస్య ఆవాపస్థానే హుత్వా స్రువసంలగ్నం మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ సంస్రవమధః పాతయేత్ ॥
వసిష్ఠాయ స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ప్రతిష్ఠాయై స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్సమ్పదే స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేదాయతనాయ స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ ॥ ౫ ॥
సమానమన్యత్ , వసిష్ఠాయ ప్రతిష్ఠాయై సమ్పదే ఆయతనాయ స్వాహేతి, ప్రత్యేకం తథైవ సమ్పాతమవనయేత్ హుత్వా ॥
అథ ప్రతిసృప్యాఞ్జలౌ మన్థమాధాయ జపత్యమో నామాస్యమా హి తే సర్వమిదం స హి జ్యేష్ఠః శ్రేష్ఠో రాజాధిపతిః స మా జ్యైష్ఠ్యꣳ శ్రైష్ఠ్యꣳ రాజ్యమాధిపత్యం గమయత్వహమేవేదం సర్వమసానీతి ॥ ౬ ॥
అథ ప్రతిసృప్య అగ్నేరీషదపసృత్య అఞ్జలౌ మన్థమాధాయ జపతి ఇమం మన్త్రమ్ — అమో నామాస్యమా హి తే ; అమ ఇతి ప్రాణస్య నామ । అన్నేన హి ప్రాణః ప్రాణితి దేహే ఇత్యతో మన్థద్రవ్యం ప్రాణస్య అన్నత్వాత్ ప్రాణత్వేన స్తూయతే అమో నామాసీతి ; కుతః ? యతః అమా సహ హి యస్మాత్తే తవ ప్రాణభూతస్య సర్వం సమస్తం జగదిదమ్ , అతః । స హి ప్రాణభూతో మన్థో జ్యేష్ఠః శ్రేష్ఠశ్చ ; అత ఎవ చ రాజా దీప్తిమాన్ అధిపతిశ్చ అధిష్ఠాయ పాలయితా సర్వస్య । సః మా మామపి మన్థః ప్రాణో జ్యైష్ఠ్యాదిగుణపూగమాత్మనః గమయతు, అహమేవేదం సర్వం జగదసాని భవాని ప్రాణవత్ । ఇతి - శబ్దో మన్త్రపరిసమాప్త్యర్థః ॥
అథ ఖల్వేతయర్చా పచ్ఛ ఆచామతి తత్సవితుర్వృణీమహ ఇత్యాచామతి వయం దేవస్య భోజనమిత్యాచామతి శ్రేష్ఠం సర్వధాతమమిత్యాచామతి తురం భగస్య ధీమహీతి సర్వం పిబతి నిర్ణిజ్య కంసం చమసం వా పశ్చాదగ్నేః సంవిశతి చర్మణి వా స్థణ్డిలే వా వాచంయమోఽప్రసాహః స యది స్త్రియం పశ్యేత్సమృద్ధం కర్మేతి విద్యాత్ ॥ ౭ ॥
అథ అనన్తరం ఖలు ఎతయా వక్ష్యమాణయా ఋచా పచ్ఛః పాదశః ఆచామతి భక్షయతి, మన్త్రస్యైకైకేన పాదేనైకైకం గ్రాసం భక్షయతి । తత్ భోజనం సవితుః సర్వస్య ప్రసవితుః, ప్రాణమాదిత్యం చ ఎకీకృత్యోచ్యతే, ఆదిత్యస్య వృణీమహే ప్రార్థయేమహి మన్థరూపమ్ ; యేనాన్నేన సావిత్రేణ భోజనేనోపభుక్తేన వయం సవితృస్వరూపాపన్నా భవేమేత్యభిప్రాయః । దేవస్య సవితురితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । శ్రేష్ఠం ప్రశస్యతమం సర్వాన్నేభ్యః సర్వధాతమం సర్వస్య జగతో ధారయితృతమమ్ అతిశయేన విధాతృతమమితి వా ; సర్వథా భోజనవిశేషణమ్ । తురం త్వరం తూర్ణం శీఘ్రమిత్యేతత్ , భగస్య దేవస్య సవితుః స్వరూపమితి శేషః ; ధీమహి చిన్తయేమహి విశిష్టభోజనేన సంస్కృతాః శుద్ధాత్మానః సన్త ఇత్యభిప్రాయః । అథవా భగస్య శ్రియః కారణం మహత్త్వం ప్రాప్తుం కర్మ కృతవన్తో వయం తద్ధీమహి చిన్తయేమహీతి సర్వం చ మన్థలేపం పిబతి । నిర్ణిజ్య ప్రక్షాల్య కంసం కంసాకారం చమసం చమసాకారం వా ఔదుమ్బరం పాత్రమ్ ; పీత్వా ఆచమ్య పశ్చాదగ్నేః ప్రాక్శిరాః సంవిశతి చర్మణి వా అజినే స్థణ్డిలే కేవలాయాం వా భూమౌ, వాచంయమో వాగ్యతః సన్నిత్యర్థః, అప్రసాహో న ప్రసహ్యతే నాభిభూయతే స్త్ర్యాద్యనిష్టస్వప్నదర్శనేన యథా, తథా సంయతచిత్తః సన్నిత్యర్థః । స ఎవంభూతో యది స్త్రియం పశ్యేత్స్వప్నేషు తదా విద్యాత్సమృద్ధం మమేదం కర్మేతి ॥
తదేష శ్లోకో యదా కర్మసు కామ్యేషు స్త్రియꣳ స్వప్నేషు పశ్యతి సమృద్ధిం తత్ర జానీయాత్తస్మిన్స్వప్ననిదర్శనే తస్మిన్స్వప్ననిదర్శనే ॥ ౮ ॥
తదేతస్మిన్నర్థే ఎష శ్లోకో మన్త్రోఽపి భవతి — యదా కర్మసు కామ్యేషు కామార్థేషు స్త్రియం స్వప్నేషు స్వప్నదర్శనేషు స్వప్నకాలేషు వా పశ్యతి, సమృద్ధిం తత్ర జానీయాత్ , కర్మణాం ఫలనిష్పత్తిర్భవిష్యతీతి జానీయాదిత్యర్థః ; తస్మింస్త్ర్యాదిప్రశస్తస్వప్నదర్శనే సతీత్యభిప్రాయః । ద్విరుక్తిః కర్మసమాప్త్యర్థా ॥
బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తాః సంసారగతయో వక్తవ్యాః వైరాగ్యహేతోర్ముముక్షూణామ్ ఇత్యత ఆఖ్యాయికా ఆరభ్యతే —
శ్వేతకేతుర్హారుణేయః పఞ్చాలానాꣳ సమితిమేయాయ తꣳ హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ కుమారాను త్వాశిషత్పితేత్యను హి భగవ ఇతి ॥ ౧ ॥
శ్వేతకేతుర్నామతః, హ ఇతి ఐతిహ్యార్థః, అరుణస్యాపత్యమారుణిః తస్యాపత్యమారుణేయః పఞ్చాలానాం జనపదానాం సమితిం సభామ్ ఎయాయ ఆజగామ । తమాగతవన్తం హ ప్రవాహణో నామతః జీవలస్యాపత్యం జైవలిః ఉవాచ ఉక్తవాన్ — హే కుమార అను త్వా త్వామ్ అశిషత్ అన్వశిషత్ పితా ? కిమనుశిష్టస్త్వం పిత్రేత్యర్థః । ఇత్యుక్తః స ఆహ — అను హి అనుశిష్టోఽస్మి భగవ ఇతి సూచయన్నాహ ॥
వేత్థ యదితోఽధి ప్రజాః ప్రయన్తీతి న భగవ ఇతి వేత్థ యథా పునరావర్తన్త౩ ఇతి న భగవ ఇతి వేత్థ పథోర్దేవయానస్య పితృయాణస్య చ వ్యావర్తనా౩ ఇతి న భగవ ఇతి ॥ ౨ ॥
తం హ ఉవాచ — యద్యనుశిష్టోఽసి, వేత్థ యదితః అస్మాల్లోకాత్ అధి ఊర్ధ్వం యత్ప్రజాః ప్రయన్తి యద్గచ్ఛన్తి, తత్కిం జానీషే ఇత్యర్థః । న భగవ ఇత్యాహ ఇతరః, న జానేఽహం తత్ యత్పృచ్ఛసి । ఎవం తర్హి, వేత్థ జానీషే యథా యేన ప్రకారేణ పునరావర్తన్త ఇతి । న భగవ ఇతి ప్రత్యాహ । వేత్థ పథోర్మార్గయోః సహప్రయాణయోర్దేవయానస్య పితృయాణస్య చ వ్యావర్తనా వ్యావర్తనమితరేతరవియోగస్థానం సహ గచ్ఛతామిత్యర్థః ॥
వేత్థ యథాసౌ లోకో న సమ్పూర్యత౩ ఇతి న భగవ ఇతి వేత్థ యథా పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తీతి నైవ భగవ ఇతి ॥ ౩ ॥
వేత్థ యథా అసౌ లోకః పితృసమ్బన్ధీ — యం ప్రాప్య పునరావర్తన్తే, బహుభిః ప్రయద్భిరపి యేన కారణేన న సమ్పూర్యతే ఇతి । న భగవ ఇతి ప్రత్యాహ । వేత్థ యథా యేన క్రమేణ పఞ్చమ్యాం పఞ్చసఙ్ఖ్యాకాయామాహుతౌ హుతాయామ్ ఆహుతినిర్వృత్తా ఆహుతిసాధనాశ్చ ఆపః పురుషవచసః పురుష ఇత్యేవం వచోఽభిధానం యాసాం హూయమానానాం క్రమేణ షష్ఠాహుతిభూతానాం తాః పురుషవచసః పురుషశబ్దవాచ్యా భవన్తి పురుషాఖ్యాం లభన్త ఇత్యర్థః । ఇత్యుక్తో నైవ భగవ ఇత్యాహ ; నైవాహమత్ర కిఞ్చన జానామీత్యర్థః ॥
అథాను కిమనుశిష్టోఽవోచథా యో హీమాని న విద్యాత్కథꣳ సోఽనుశిష్టో బ్రువీతేతి స హాయస్తః పితురర్ధమేయాయ తꣳ హోవాచాననుశిష్య వావ కిల మా భగవాన్బ్రవీదను త్వాశిషమితి ॥ ౪ ॥
అథ ఎవమజ్ఞః సన్ కిమను కస్మాత్త్వమ్ అనుశిష్టోఽస్మీతి — అవోచథా ఉక్తవానసి ; యో హి ఇమాని మయా పృష్టాన్యర్థజాతాని న విద్యాత్ న విజానీయాత్ , కథం స విద్వత్సు అనుశిష్టోఽస్మీతి బ్రువీత । ఇత్యేవం స శ్వేతకేతుః రాజ్ఞా ఆయస్తః ఆయాసితః సన్ పితురర్ధం స్థానమ్ ఎయాయ ఆగతవాన్ , తం చ పితరమువాచ — అననుశిష్య అనుశాసనమకృత్వైవ మా మాం కిల భగవాన్ సమావర్తనకాలేఽబ్రవీత్ ఉక్తవాన్ అను త్వాశిషమ్ అన్వశిషం త్వామితి ॥
పఞ్చ మా రాజన్యబన్ధుః ప్రశ్నానప్రాక్షీత్తేషాం నైకఞ్చనాశకం వివక్తుమితి స హోవాచ యథా మా త్వం తదైతానవదో యథాహమేషాం నైకఞ్చన వేద యద్యహమిమానవేదిష్యం కథం తే నావక్ష్యమితి ॥ ౫ ॥
స హ గౌతమో రాజ్ఞోఽర్ధమేయాయ తస్మై హ ప్రాప్తాయార్హాం చకార స హ ప్రాతః సభాగ ఉదేయాయ తం హోవాచ మానుషస్య భగవన్గౌతమ విత్తస్య వరం వృణీథా ఇతి స హోవాచ తవైవ రాజన్మానుషం విత్తం యామేవ కుమారస్యాన్తే వాచమభాషథాస్తామేవ మే బ్రూహీతి స హ కృచ్ఛ్రీ బభూవ ॥ ౬ ॥
యతః పఞ్చ పఞ్చసఙ్ఖ్యాకాన్ప్రశ్నాన్ రాజన్యబన్ధుః రాజన్యా బన్ధవోఽస్యేతి రాజన్యబన్ధుః స్వయం దుర్వృత్త ఇత్యర్థః, అప్రాక్షీత్ పృష్టవాన్ । తేషాం ప్రశ్నానాం నైకఞ్చన ఎకమపి నాశకం న శక్తవానహం వివక్తుం విశేషేణార్థతో నిర్ణేతుమిత్యర్థః । స హ ఉవాచ పితా — యథా మా మాం వత్స త్వం తదా ఆగతమాత్ర ఎవ ఎతాన్ప్రశ్నాన్ అవద ఉక్తవానసి — తేషాం నైకఞ్చన అశకం వివక్తుమితి, తథా మాం జానీహి, త్వదీయాజ్ఞానేన లిఙ్గేన మమ తద్విషయమజ్ఞానం జానీహీత్యర్థః । కథమ్ । యథా అహమేషాం ప్రశ్నానామ్ ఎకం చన ఎకమపి న వేద న జానే ఇతి — యథా త్వమేవాఙ్గ ఎతాన్ప్రశ్నాన్ న జానీషే, తథా అహమపి ఎతాన్న జానే ఇత్యర్థః । అతో మయ్యన్యథాభావో న కర్తవ్యః । కుత ఎతదేవమ్ । యతో న జానే ; యద్యహమిమాన్ప్రశ్నాన్ అవేదిష్యం విదితవానాస్మి, కథం తే తుభ్యం ప్రియాయ పుత్రాయ సమావర్తనకాలే పురా నావక్ష్యం నోక్తవానస్మి — ఇత్యుక్త్వా స హ గౌతమః గోత్రతః రాజ్ఞః జైవలేః అర్ధం స్థానమ్ ఎయాయ గతవాన్ । తస్మై హ గౌతమాయ ప్రాప్తాయ అర్హామ్ అర్హణాం చకార కృతవాన్ । స చ గౌతమః కృతాతిథ్యః ఉషిత్వా పరేద్యుః ప్రాతఃకాలే సభాగే సభాం గతే రాజ్ఞి ఉదేయాయ । భజనం భాగః పూజా సేవా సహ భాగేన వర్తమానో వా సభాగః పూజ్యమానోఽన్యైః స్వయం గోతమః ఉదేయాయ రాజానముద్గతవాన్ । తం హోవాచ గౌతమం రాజా — మానుషస్య భగవన్గౌతమ మనుష్యసమ్బన్ధినో విత్తస్య గ్రామాదేః వరం వరణీయం కామం వృణీథాః ప్రార్థయేథాః । స హ ఉవాచ గౌతమః — తవైవ తిష్ఠతు రాజన్ మానుషం విత్తమ్ ; యామేవ కుమారస్య మమ పుత్రస్య అన్తే సమీపే వాచం పఞ్చప్రశ్నలక్షణామ్ అభాషథాః ఉక్తవానసి, తామేవ వాచం మే మహ్యం బ్రూహి కథయ — ఇత్యుక్తో గౌతమేన రాజా స హ కృచ్ఛ్రీ దుఃఖీ బభూవ — కథం త్విదమితి ॥
తం హ చిరం వసేత్యాజ్ఞాపయాఞ్చకార తం హోవాచ యథా మా త్వం గౌతమావదో యథేయం న ప్రాక్త్వత్తః పురా విద్యా బ్రాహ్మణాన్గచ్ఛతి తస్మాదు సర్వేషు లోకేషు క్షత్రస్యైవ ప్రశాసనమభూదితి తస్మై హోవాచ ॥ ౭ ॥
స హ కృచ్ఛ్రీభూతః అప్రత్యాఖ్యేయం బ్రాహ్మణం మన్వానః న్యాయేన విద్యా వక్తవ్యేతి మత్వా తం హ గౌతమం చిరం దీర్ఘకాలం వస — ఇత్యేవమాజ్ఞాపయాఞ్చకార ఆజ్ఞప్తవాన్ । యత్పూర్వం ప్రఖ్యాతవాన్ రాజా విద్యామ్ , యచ్చ పశ్చాచ్చిరం వసేత్యాజ్ఞప్తవాన్ , తన్నిమిత్తం బ్రాహ్మణం క్షమాపయతి హేతువచనోక్త్యా । తం హ ఉవాచ రాజా — సర్వవిద్యో బ్రాహ్మణోఽపి సన్ యథా యేన ప్రకారేణ మా మాం హే గౌతమ అవదః త్వమ్ — తామేవ విద్యాలక్షణాం వాచం మే బ్రూహి — ఇత్యజ్ఞానాత్ , తేన త్వం జానీహి । తత్రాస్తి వక్తవ్యమ్ — యథా యేన ప్రకారేణ ఇయం విద్యా ప్రాక్ త్వత్తో బ్రాహ్మణాన్ న గచ్ఛతి న గతవతీ, న చ బ్రాహ్మణా అనయా విద్యయా అనుశాసితవన్తః, తథా ఎతత్ప్రసిద్ధం లోకే యతః, తస్మాదు పురా పూర్వం సర్వేషు లోకేషు క్షత్త్రస్యైవ క్షత్త్రజాతేరేవ అనయా విద్యయా ప్రశాసనం ప్రశాస్తృత్వం శిష్యాణామభూత్ బభూవ ; క్షత్త్రియపరమ్పరయైవేయం విద్యా ఎతావన్తం కాలమాగతా ; తథాప్యహేతాం తుభ్యం వక్ష్యామి ; త్వత్సమ్ప్రదానాదూర్ధ్వం బ్రాహ్మణాన్గమిష్యతి ; అతో మయా యదుక్తమ్ , తత్క్షన్తుమర్హసీత్యుక్త్వా తస్మై హ ఉవాచ విద్యాం రాజా ॥
‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః’ ఇత్యయం ప్రశ్నః ప్రాథమ్యేనాపాక్రియతే, తదపాకరణమను ఇతరేషామపాకరణమనుకూలం భవేదితి । అగ్నిహోత్రాహుత్యోః కార్యారమ్భో యః, స ఉక్తో వాజసనేయకే — తం ప్రతి ప్రశ్నాః । ఉత్క్రాన్తిరాహుత్యోర్గతిః ప్రతిష్ఠా తృప్తిః పునరావృత్తిర్లోకం ప్రత్యుత్థాయీ ఇతి । తేషాం చ అపాకరణముక్తం తత్రైవ — ‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతస్తే అన్తరిక్షమావిశతస్తే అన్తరిక్షమేవాహవనీయం కుర్వాతే వాయుం సమిధం మరీచీరేవ శుక్లామాహుతిం తే అన్తరిక్షం తర్పయతస్తే తత ఉత్క్రామత’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౬) ఇత్యాది ; ఎవమేవ పూర్వవద్దివం తర్పయతస్తే తత ఆవర్తేతే । ఇమామావిశ్య తర్పయిత్వా పురుషమావిశతః । తతః స్త్రియమావిశ్య లోకం ప్రత్యుత్థాయీ భవతి ఇతి । తత్ర అగ్నిహోత్రాహుత్యోః కార్యారమ్భమాత్రమేవంప్రకారం భవతీత్యుక్తమ్ , ఇహ తు తం కార్యారమ్భమగ్నిహోత్రాపూర్వవిపరిణామలక్షణం పఞ్చధా ప్రవిభజ్య అగ్నిత్వేనోపాసనముత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధనం విధిత్సన్ ఆహ —
అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిస్తస్యాదిత్య ఎవ సమిద్రశ్మయో ధూమోఽహరర్చిశ్చన్ద్రమా అఙ్గారా నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాః ॥ ౧ ॥
అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిరిత్యాది । ఇహ సాయమ్ప్రాతరగ్నిహోత్రాహుతీ హుతే పయఆదిసాధనే శ్రద్ధాపురఃసరే ఆహవనీయాగ్నిసమిద్ధూమార్చిరఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గభావితే కర్త్రాదికారకభావితే చ అన్తరిక్షక్రమేణోత్క్రమ్య ద్యులోకం ప్రవిశన్త్యౌ సూక్ష్మభూతే అప్సమవాయిత్వాదప్శబ్దవాచ్యే శ్రద్ధాహేతుత్వాచ్చ శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యే । తయోరధికరణః అగ్నిః అన్యచ్చ తత్సమ్బన్ధం సమిదాదీత్యుచ్యతే । యా చ అసావగ్న్యాదిభావనా ఆహుత్యోః, సాపి తథైవ నిర్దిశ్యతే । అసౌ వావ లోకోఽగ్నిః హే గౌతమ — యథాగ్నిహోత్రాధికరణమాహవనీయ ఇహ । తస్యాగ్నేర్ద్యులోకాఖ్యస్య ఆదిత్య ఎవ సమిత్ , తేన హి ఇద్ధః అసౌ లోకో దీప్యతే, అతః సమిన్ధనాత్ సమిదాదిత్యః రశ్మయో ధూమః, తదుత్థానాత్ ; సమిధో హి ధూమ ఉత్తిష్ఠతి । అహరర్చిః ప్రకాశసామాన్యాత్ , ఆదిత్యకార్యత్వాచ్చ । చన్ద్రమా అఙ్గారాః, అహ్నః ప్రశమేఽభివ్యక్తేః ; అర్చిషో హి ప్రశమేఽఙ్గారా అభివ్యజ్యన్తే । నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాః, చన్ద్రమసోఽవయవా ఇవ విప్రకీర్ణత్వసామాన్యాత్ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా సమ్భవతి ॥ ౨ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్ యథోక్తలక్షణేఽగ్నౌ దేవా యజమానప్రాణా అగ్న్యాదిరూపా అధిదైవతమ్ । శ్రద్ధామ్ అగ్నిహోత్రాహుతిపరిణామావస్థారూపాః సూక్ష్మా ఆపః శ్రద్ధాభావితాః శ్రద్ధా ఉచ్యన్తే, ‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇత్యపాం హోమ్యతయా ప్రశ్నే శ్రుతత్వాత్ ; ‘శ్రద్ధా వా ఆపః శ్రద్ధామేవారభ్య ప్రణీయ ప్రచరన్తి’ (తై. బ్రా. ౩ । ౨ । ౪ । ౨౮) ఇతి చ విజ్ఞాయతే । తాం శ్రద్ధామ్ అబ్రూపాం జుహ్వతి ; తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా అపాం శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యానాం ద్యులోకాగ్రౌ హుతానాం పరిణామః సోమో రాజా సమ్భవతి — యథా ఋగ్వేదాదిపుష్పరసా ఋగాదిమధుకరోపనీతాస్తే ఆదిత్యే యశఆదికార్యం రోహితాదిరూపలక్షణమారభన్తే ఇత్యుక్తమ్ — తథేమా అగ్నిహోత్రాహుతిసమవాయిన్యః సూక్ష్మాః శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా ఆపః ద్యులోకమనుప్రవిశ్య చాన్ద్రం కార్యమారభన్తే ఫలరూపమగ్నిహోత్రాహుత్యోః । యజమానాశ్చ తత్కర్తార ఆహుతిమయా ఆహుతిభావనా భావితా ఆహుతిరూపేణ కర్మణా ఆకృష్టాః శ్రద్ధాప్సమవాయినో ద్యులోకమనుప్రవిశయ సోమభూతా భవన్తి । తదర్థం హి తైరగ్నిహోత్రం హుతమ్ । అత్ర తు ఆహుతిపరిణామ ఎవ పఞ్చాగ్నిసమ్బన్ధక్రమేణ ప్రాధాన్యేన వివక్షిత ఉపాసనార్థం న యజమానానాం గతిః । తాం త్వవిదుషాం ధూమాదిక్రమేణోత్తరత్ర వక్ష్యతి, విదుషాం చ ఉత్తరా విద్యాకృతామ్ ॥
పర్జన్యో వావ గౌతమాగ్నిస్తస్య వాయురేవ సమిదభ్రం ధూమో విద్యుదర్చిరశనిరఙ్గారా హ్రాదనయో విస్ఫులిఙ్గాః ॥ ౧ ॥
ద్వితీయహోమపర్యాయార్థమాహ — పర్జన్యో వావ పర్జన్య ఎవ గౌతమాగ్నిః పర్జన్యో నామ వృష్ట్యుపకరణాభిమానీ దేవతావిశేషః । తస్య వాయురేవ సమిత్ , వాయునా హి పర్జన్యోఽగ్నిః సమిధ్యతే ; పురోవాతాదిప్రాబల్యే వృష్టిదర్శనాత్ । అభ్రం ధూమః, ధూమకార్యత్వాద్ధూమవచ్చ లక్ష్యమాణత్వాత్ । విద్యుదర్చిః, ప్రకాశసామాన్యాత్ । అశనిః అఙ్గారాః, కాఠిన్యాద్విద్యుత్సమ్బన్ధాద్వా । హ్రాదనయో విస్ఫులిఙ్గాః హ్రాదనయః గర్జితశబ్దాః మేఘానామ్ , విప్రకీర్ణత్వసామాన్యాత్ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః సోమం రాజానం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేర్వర్షం సమ్భవతి ॥ ౨ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః పూర్వవత్సోమం రాజానం జుహ్వతి । తస్యా ఆహుతేర్వర్షం సమ్భవతి ; శ్రద్ధాఖ్యా ఆపః సోమాకారపరిణతా ద్వితీయే పర్యాయే పర్జన్యాగ్నిం ప్రాప్య వృష్టిత్వేన పరిణమన్తే ॥
పృథివీ వావ గౌతమాగ్నిస్తస్యాః సంవత్సర ఎవ సమిదాకాశో ధూమో రాత్రిరర్చిర్దిశోఽఙ్గారా అవాన్తరదిశో విస్ఫులిఙ్గాః ॥ ౧ ॥
పృథివీ వావ గౌతమాగ్నిరిత్యాది పూర్వవత్ । తస్యాః పృథివ్యాఖ్యస్యాగ్నేః సంవత్సర ఎవ సమిత్ , సంవత్సరేణ హి కాలేన సమిద్ధా పృథివీ వ్రీహ్యాదినిష్పత్తయే భవతి । ఆకాశో ధూమః, పృథివ్యా ఇవోత్థిత ఆకాశో దృశ్యతే — యథా అగ్నేర్ధూమః । రాత్రిరర్చిః, పృథివ్యా హి అప్రకాశాత్మికాయా అనురూపా రాత్రిః, తమోరూపత్వాత్ — అగ్నేరివానురూపమర్చిః । దిశః అఙ్గారాః, ఉపశాన్తత్వసామాన్యాత్ । అవాన్తరదిశః విస్ఫులిఙ్గాః, క్షుద్రత్వసామాన్యాత్ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా వర్షం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేరన్నం సమ్భవతి ॥ ౨ ॥
తస్మిన్నిత్యాది సమానమ్ । తస్యా ఆహుతేరన్నం వ్రీహియవాది సమ్భవతి ॥
పురుషో వావ గౌతమాగ్నిస్తస్య వాగేవ సమిత్ప్రాణో ధూమో జిహ్వార్చిశ్చక్షురఙ్గారాః శ్రోత్రం విస్ఫులిఙ్గాః ॥ ౧ ॥
పురుషో వావ గౌతమాగ్నిః । తస్య వాగేవ సమిత్ , వాచా హి ముఖేన సమిధ్యతే పురుషో న మూకః । ప్రాణో ధూమః, ధూమ ఇవ ముఖాన్నిర్గమనాత్ । జిహ్వా అర్చిః, లోహితత్వాత్ । చక్షుః అఙ్గారాః, భాస ఆశ్రయత్వాత్ । శ్రోత్రం విస్ఫులిఙ్గాః, విప్రకీర్ణత్వసామ్యాత్ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా అన్నం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతే రేతః సమ్భవతి ॥ ౨ ॥
సమానమన్యత్ । అన్నం జుహ్వతి వ్రీహ్యాదిసంస్కృతమ్ । తస్యా ఆహుతే రేతః సమ్భవతి ॥
యోషా వావ గౌతమాగ్నిస్తస్యా ఉపస్థ ఎవ సమిద్యదుపమన్త్రయతే స ధూమో యోనిరర్చిర్యదన్తః కరోతి తేఽఙ్గారా అభినన్దా విస్ఫులిఙ్గాః ॥ ౧ ॥
యోషా వావ గౌతమాగ్నిః । తస్యా ఉపస్థ ఎవ సమిత్ , తేన హి సా పుత్రాద్యుత్పాదనాయ సమిధ్యతే । యదుపమన్త్రయతే స ధూమః, స్త్రీసమ్భవాదుపమన్త్రణస్య । యోనిరర్చిః లోహితత్వాత్ । యదన్తః కరోతి తేఽఙ్గారాః, అగ్నిసమ్బన్ధాత్ । అభినన్దాః సుఖలవాః విస్ఫులిఙ్గాః, క్షుద్రత్వాత్ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా రేతో జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేర్గర్భః సమ్భవతి ॥ ౨ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా రేతో జుహ్వతి । తస్యా ఆహుతేర్గర్భః సమ్భవతీతి । ఎవం శ్రద్ధాసోమవర్షాన్నరేతోహవనపర్యాయక్రమేణ ఆప ఎవ గర్భీభూతాస్తాః । తత్ర అపామాహుతిసమవాయిత్వాత్ ప్రాధాన్యవివక్షా — ఆపః పఞ్చమ్యామాహుతౌ పురుషవచసో భవన్తీతి । న త్వాప ఎవ కేవలాః సోమాదికార్యమారభన్తే । న చ ఆపోఽత్రివృత్కృతాః సన్తీతి । త్రివృత్కృతత్వేఽపి విశేష సంజ్ఞాలాభో దృష్టః — పృథివీయమిమా ఆపోఽయమగ్నిరిత్యన్యతమబాహుల్యనిమిత్తః । తస్మాత్సముదితాన్యేవ భూతాన్యబ్బాహుల్యాత్కర్మసమవాయీని సోమాదికార్యారమ్భకారణ్యాప ఇత్యుచ్యన్తే । దృశ్యతే చ ద్రవబాహుల్యం సోమవృష్ట్యన్నరేతోదేహేషు । బహుద్రవం చ శరీరం యద్యపి పార్థివమ్ । తత్ర పఞ్చమ్యామాహుతౌ హుతాయాం రేతోరూపా ఆపో గర్భీభూతాః ॥
ఇతి తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తీతి స ఉల్బావృతో గర్భో దశ వా నవ వా మాసానన్తః శయిత్వా యావద్వాథ జాయతే ॥ ౧ ॥
ఇతి తు ఎవం తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తీతి వ్యాఖ్యాతః ఎకః ప్రశ్నః । యత్తు ద్యులోకాదిమాం ప్రత్యావృత్తయోరాహుత్యోః పృథివీం పురుషం స్త్రియం క్రమేణ ఆవిశ్య లోకం ప్రత్యుత్థాయీ భవతీతి వాజసనేయకే ఉక్తమ్ , తత్ప్రాసఙ్గికమిహోచ్యతే । ఇహ చ ప్రథమే ప్రశ్నే ఉక్తమ్ — వేత్థ యదితోఽధి ప్రజాః ప్రయన్తీతి । తస్య చ అయముపక్రమః — స గర్భోఽపాం పఞ్చమః పరిణామవిశేష ఆహుతికర్మసమవాయినీనాం శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యానామ్ ఉల్బావృతః ఉల్బేన జరాయుణా ఆవృతః వేష్టితః దశ వా నవ వా మాసాన్ అన్తః మాతుః కుక్షౌ శయిత్వా యావద్వా యావతా కాలేన న్యూనేనాతిరిక్తేన వా అథ అనన్తరం జాయతే ॥
ఉల్బావృత ఇత్యాది వైరాగ్యహేతోరిదముచ్యతే । కష్టం హి మాతుః కుక్షౌ మూత్రపూరీషవాతపిత్తశ్లేష్మాదిపూర్ణే తదనులిప్తస్య గర్భస్యోల్బాశుచిపటావృతస్య లోహితసరేతోశుచిబీజస్య మాతురశితపీతరసానుప్రవేశేన వివర్ధమానస్య నిరుద్ధశక్తిబలవీర్యతేజఃప్రజ్ఞాచేష్టస్య శయనమ్ । తతో యోనిద్వారేణ పీడ్యమానస్య కష్టతరా నిఃసృతిర్జన్మేతి వైరాగ్యం గ్రాహయతి, ముహూర్తమప్యసహ్యం దశ వా నవ వా మాసానతిదీర్ఘకాలమన్తః శయిత్వేతి చ ॥
స జాతో యావదాయుషం జీవతి తం ప్రేతం దిష్టమితోఽగ్నయ ఎవ హరన్తి యత ఎవేతో యతః సమ్భూతో భవతి ॥ ౨ ॥
స ఎవం జాతః యావదాయుషం పునః పునర్ఘటీయన్త్రవద్గమనాగమనాయ కర్మ కుర్వన్ కులాలచక్రవద్వా తిర్యగ్భ్రమణాయ యావత్కర్మణోపాత్తమాయుః తావజ్జీవతి । తమేనం క్షీణాయుషం ప్రేతం మృతం దిష్టం కర్మణా నిర్దిష్టం పరలోకం ప్రతి — యది చేజ్జీవన్ వైదికే కర్మణి జ్ఞానే వా అధికృతః — తమేనం మృతమ్ ఇతః అస్మాద్గ్రామాత్ అగ్నయే అగ్న్యర్థమ్ ఋత్విజో హరన్తి పుత్రా వా అన్త్యకర్మణే । యత ఎవ ఇత ఆగతః అగ్నేః సకాశాత్ శ్రద్ధాద్యాహుతిక్రమేణ, యతశ్చ పఞ్చభ్యోఽగ్నిభ్యః సమ్భూతః ఉత్పన్నః భవతి, తస్మై ఎవ అగ్నయే హరన్తి స్వామేవ యోనిమ్ అగ్నిమ్ ఆపాదయన్తీత్యర్థః ॥
తద్య ఇత్థం విదుః । యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్త్యర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమాపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షడుదఙ్ఙేతి మాసాꣳస్తాన్ ॥ ౧ ॥
మాసేభ్యః సంవత్సరꣳ సంవత్సరాదాదిత్యమాదిత్యాచ్చన్ద్రమసం చన్ద్రమసో విద్యుతం తత్పురుషోఽమానవః స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయత్యేష దేవయానః పన్థా ఇతి ॥ ౨ ॥
‘వేత్థ యదితోఽధి ప్రజాః ప్రయన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౨) ఇత్యయం ప్రశ్నః ప్రత్యుపస్థితోఽపాకర్తవ్యతయా । తత్ తత్ర లోకం ప్రతి ఉత్థితానామ్ అధికృతానాం గృహమేధినాం యే ఇత్థమ్ ఎవం యథోక్తం పఞ్చాగ్నిదర్శనమ్ — ద్యులోకాద్యగ్నిభ్యో వయం క్రమేణ జాతా అగ్నిస్వరూపాః పఞ్చాగ్న్యాత్మానః — ఇత్యేవం విదుః జానీయుః । కథమవగమ్యతే ఇత్థం విదురితి గృహస్థా ఎవ ఉచ్యన్తే నాన్య ఇతి । గృహస్థానాం యే త్వనిత్థంవిదః కేవలేష్టాపూర్తదత్తపరాః తే ధూమాదినా చన్ద్రం గచ్ఛన్తీతి వక్ష్యతి । యే చ అరణ్యోపలక్షితా వైఖానసాః పరివ్రాజకాశ్చ శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే, తేషాం చ ఇత్థంవిద్భిః సహ అర్చిరాదినా గమనం వక్ష్యతి, పారిశేష్యాదగ్నిహోత్రాహుతిసమ్బన్ధాచ్చ గృహస్థా ఎవ గృహ్యన్తే — ఇత్థం విదురితి । నను బ్రహ్మచారిణోఽప్యగృహీతా గ్రామశ్రుత్యా అరణ్యశ్రుత్యా చ అనుపలక్షితా విద్యన్తే, కథం పారిశేష్యసిద్ధిః ? నైష దోషః । పురాణస్మృతిప్రామాణ్యాత్ ఊర్ధ్వరేతసాం నైష్ఠికబ్రహ్మచారిణామ్ ఉత్తరేణార్యమ్ణః పన్థాః ప్రసిద్ధః, అతః తేఽప్యరణ్యవాసిభిః సహ గమిష్యన్తి । ఉపకుర్వాణకాస్తు స్వాధ్యాయగ్రహణార్థా ఇతి న విశేషనిర్దేశార్హాః । నను ఊర్ధ్వరేతస్త్వం చేత్ ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తికారణం పురాణస్మృతిప్రామాణ్యాదిష్యతే, ఇత్థంవిత్త్వమనర్థకం ప్రాప్తమ్ । న, గృహస్థాన్ప్రత్యర్థవత్త్వాత్ । యే గృహస్థా అనిత్థంవిదః, తేషాం స్వభావతో దక్షిణో ధూమాదిః పన్థాః ప్రసిద్ధః, తేషాం య ఇత్థం విదుః సగుణం వా అన్యద్బ్రహ్మ విదుః, ‘అథ యదు చైవాస్మిఞ్శవ్యం కుర్వన్తి యది చ నార్చిషమేవ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి లిఙ్గాత్ ఉత్తరేణ తే గచ్ఛన్తి । నను ఊర్ధ్వరేతసాం గృహస్థానాం చ సమానే ఆశ్రమిత్వే ఊర్ధ్వరేతసామేవ ఉత్తరేణ పథా గమనం న గృహస్థానామితి న యుక్తమ్ అగ్నిహోత్రాదివైదికకర్మబాహుల్యే చ సతి ; నైష దోషః, అపూతా హి తే — శత్రుమిత్రసంయోగనిమిత్తౌ హి తేషాం రాగద్వేషౌ, తథా ధర్మాధర్మౌ హింసానుగ్రహనిమిత్తౌ, హింసానృతమాయాబ్రహ్మచర్యాది చ బహ్వశుద్ధికారణమపరిహార్యం తేషామ్ , అతోఽపూతాః । అపూతత్వాత్ న ఉత్తరేణ పథా గమనమ్ । హింసానృతమాయాబ్రహ్మచర్యాదిపరిహారాచ్చ శుద్ధాత్మానో హి ఇతరే, శత్రుమిత్రరాగద్వేషాదిపరిహారాచ్చ విరజసః ; తేషాం యుక్త ఉత్తరః పన్థాః । తథా చ పౌరాణికాః — ‘యే ప్రజామీషిరేఽధీరాస్తే శ్మశానాని భేజిరే । యే ప్రజాం నేషిరే ధీరాస్తేఽమృతత్వం హి భేజిరే’ ( ? ) ఇత్యాహుః । ఇత్థంవిదాం గృహస్థానామరణ్యవాసినాం చ సమానమార్గత్వేఽమృతత్వఫలే చ సతి, అరణ్యవాసినాం విద్యానర్థక్యం ప్రాప్తమ్ ; తథా చ శ్రుతివిరోధః — ‘న తత్ర దక్షిణా యన్తి నావిద్వాంసస్తపస్వినః’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౫ । ౪ । ౧౬) ఇతి, ‘స ఎనమవిదితో న భునక్తి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౫) ఇతి చ విరుద్ధమ్ । న, ఆభూతసమ్ప్లవస్థానస్యామృతత్వేన వివక్షితత్వాత్ । తత్రైవోక్తం పౌరాణికైః — ‘ఆభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే’ (వి. పు. ౨ । ౮ । ౯౭) ఇతి । యచ్చ ఆత్యన్తికమమృతత్వమ్ , తదపేక్షయా ‘న తత్ర దక్షిణా యన్తి’ ‘స ఎనమవిదితో న భునక్తి’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః — ఇత్యతో న విరోధః । ‘న చ పునరావర్తన్తే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇతి ‘ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యాది శ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ , న ; ‘ఇమం మానవమ్’ ఇతి విశేషణాత్ ‘తేషామిహ న పునరావృత్తిరస్తి’ (బృ. మా. ౬ । ౧ । ౧౮) ఇతి చ । యది హి ఎకాన్తేనైవ నావర్తేరన్ , ఇమం మానవమ్ ఇహ ఇతి చ విశేషణమనర్థకం స్యాత్ । ఇమమిహ ఇత్యాకృతిమాత్రముచ్యత ఇతి చేత్ , న ; అనావృత్తిశబ్దేనైవ నిత్యానావృత్త్యర్థస్య ప్రతీతత్వాత్ ఆకృతికల్పనా అనర్థికా । అతః ఇమమిహ ఇతి చ విశేషణార్థవత్త్వాయ అన్యత్ర ఆవృత్తిః కల్పనీయా । న చ సదేకమేవాద్వితీయమిత్యేవం ప్రత్యయవతాం మూర్ధన్యనాడ్యా అర్చిరాదిమార్గేణ గమనమ్ , ‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ‘తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౯) ‘న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి । ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬)‘అత్రైవ సమవలీయన్తే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః । నను తస్మాజ్జీవాదుచ్చిక్రమిషోః ప్రాణా నోత్క్రామన్తి సహైవ గచ్ఛన్తీత్యయమర్థః కల్ప్యత ఇతి చేత్ ; న, ‘అత్రైవ సమవలీయన్తే’ ఇతి విశేషణానర్థక్యాత్ , ‘సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి చ ప్రాణైర్గమనస్య ప్రాప్తత్వాత్ । తస్మాదుత్క్రామన్తీత్యనాశఙ్కైవైషా । యదాపి మోక్షస్య సంసారగతివైలక్షణ్యాత్ప్రాణానాం జీవేన సహ ఆగమనమాశఙ్క్య తస్మాన్నోత్క్రామన్తీత్యుచ్యతే, తదాపి ‘అత్రైవ సమవలీయన్తే’ ఇతి విశేషణమనర్థకం స్యాత్ । న చ ప్రాణైర్వియుక్తస్య గతిరుపపద్యతే జీవత్వం వా, సర్వగతత్వాత్సదాత్మనో నిరవయవత్వాత్ ప్రాణసమ్బన్ధమాత్రమేవ హి అగ్నివిస్ఫులిఙ్గవజ్జీవత్వభేదకారణమిత్యతః తద్వియోగే జీవత్వం గతిర్వా న శక్యా పరికల్పయితుమ్ , శ్రుతయశ్చేత్ప్రమాణమ్ । న చ సతోఽణురవయవః స్ఫుటితో జీవాఖ్యః సద్రూపం ఛిద్రీకుర్వన్ గచ్ఛతీతి శక్యం కల్పయితుమ్ । తస్మాత్ ‘తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతి సగుణబ్రహ్మోపాసకస్య ప్రాణైః సహ నాడ్యా గమనమ్ , సాపేక్షమేవ చ అమృతత్వమ్ , న సాక్షాన్మోక్ష ఇతి గమ్యతే, ‘తదపరాజితా పూస్తదైరం మదీయం సరః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౩) ఇత్యాద్యుక్త్వా ‘తేషామేవైష బ్రహ్మలోకః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౪) ఇతి విశేషణాత్ ॥
అతః పఞ్చాగ్నివిదో గృహస్థాః, యే చ ఇమే అరణ్యే వానప్రస్థాః పరివ్రాజకాశ్చ సహ నైష్ఠికబ్రహ్మచారిభిః శ్రద్ధా తప ఇత్యేవమాద్యుపాసతే శ్రద్ధధానాస్తపస్వినశ్చేత్యర్థః ; ఉపాసనశబ్దస్తాత్పర్యార్థః ; ఇష్టాపూర్తే దత్తమిత్యుపాసత ఇతి యద్వత్ । శ్రుత్యన్తరాత్ యే చ సత్యం బ్రహ్మ హిరణ్యగర్భాఖ్యముపాసతే, తే సర్వే అర్చిషమ్ అర్చిరభిమానినీం దేవతామ్ అభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే । సమానమన్యత్ చతుర్థగతివ్యాఖ్యానేన । ఎష దేవయానః పన్థా వ్యాఖ్యాతః సత్యలోకావసానః, న అణ్డాద్బహిః, ‘యదన్తరాపితరం మాతరం చ’ (ఋ. ౧౦ । ౮౮ । ౧౫) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ ॥
అథ య ఇమే గ్రామ ఇష్టాపూర్తే దత్తమిత్యుపాసతే తే ధూమమభిసమ్భవన్తి ధూమాద్రాత్రిం రాత్రేరపరపక్షమపరపక్షాద్యాన్షడ్దక్షిణైతి మాసాంస్తాన్నైతే సంవత్సరమభిప్రాప్నువన్తి ॥ ౩ ॥
అథేత్యర్థాన్తరప్రస్తావనార్థః, య ఇమే గృహస్థాః గ్రామే, గ్రామ ఇతి గృహస్థానామసాధారణం విశేషణమ్ అరణ్యవాసిభ్యో వ్యావృత్త్యర్థమ్ — యథా వానప్రస్థపరివ్రాజకానామరణ్యం విశేషణం గృహస్థేభ్యో వ్యావృత్త్యర్థమ్ , తద్వత్ ; ఇష్టాపూర్తే ఇష్టమగ్నిహోత్రాది వైదికం కర్మ, పూర్తం వాపీకూపతడాగారామాదికరణమ్ ; దత్తం బహిర్వేది యథాశక్త్యర్హేభ్యో ద్రవ్యసంవిభాగో దత్తమ్ ; ఇతి ఎవంవిధం పరిచరణపరిత్రాణాది ఉపాసతే, ఇతి—శబ్దస్య ప్రకారదర్శనార్థత్వాత్ । తే దర్శనవర్జితత్వాద్ధూమం ధూమాభిమానినీం దేవతామ్ అభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే । తయా అతివాహితా ధూమాద్రాత్రిం రాత్రిదేవతాం రాత్రేరపరపక్షదేవతామ్ ఎవమేవ కృష్ణపక్షాభిమానినీమ్ అపరపక్షాత్ యాన్షణ్మాసాన్ దక్షిణా దక్షిణాం దిశమేతి సవితా, తాన్మాసాన్ దక్షిణాయనషణ్మాసాభిమానినీర్దేవతాః ప్రతిపద్యన్త ఇత్యర్థః । సఙ్ఘచారిణ్యో హి షణ్మాసదేవతా ఇతి మాసానితి బహువచనప్రయోగః తాసు । నైతే కర్మిణః ప్రకృతాః సంవత్సరం సంవత్సరాభిమానినీం దేవతామభిప్రాప్నువన్తి । కుతః పునః సంవత్సరప్రాప్తిప్రసఙ్గః, యతః ప్రతిషిధ్యతే ? అస్తి హి ప్రసఙ్గః — సంవత్సరస్య హి ఎకస్యావయవభూతే దక్షిణోత్తరాయణే, తత్ర అర్చిరాదిమార్గప్రవృత్తానాముదగయనమాసేభ్యోఽవయవినః సంవత్సరస్య ప్రాప్తిరుక్తా ; అతః ఇహాపి తదవయవభూతానాం దక్షిణాయనమాసానాం ప్రాప్తిం శ్రుత్వా తదవయవినః సంవత్సరస్యాపి పూర్వవత్ప్రాప్తిరాపన్నేతి । అతః తత్ప్రాప్తిః ప్రతివిధ్యతే — నైతే సంవత్సరమభిప్రాప్నువన్తీతి ॥
మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమాకాశాచ్చన్ద్రమసమేష సోమో రాజా తద్దేవానామన్నం తం దేవా భక్షయన్తి ॥ ౪ ॥
మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమ్ ఆకాశాచ్చన్ద్రమసమ్ । కోఽసౌ, యస్తైః ప్రాప్యతే చన్ద్రమాః ? య ఎష దృశ్యతేఽన్తరిక్షే సోమో రాజా బ్రాహ్మణానామ్ , తదన్నం దేవానామ్ , తం చన్ద్రమసమన్నం దేవా ఇన్ద్రాదయో భక్షయన్తి । అతస్తే ధూమాదినా గత్వా చన్ద్రభూతాః కర్మిణో దేవైర్భక్ష్యన్తే । నను అనర్థాయ ఇష్టాదికరణమ్ , యద్యన్నభూతా దేవైర్భక్ష్యేరన్ । నైష దోషః, అన్నమిత్యుపకరణమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్ — న హి తే కబలోత్క్షేపేణ దేవైర్భక్ష్యన్తే కం తర్హి, ఉపకరణమాత్రం దేవానాం భవన్తి తే, స్త్రీపశుభృత్యాదివత్ , దృష్టశ్చాన్నశబ్ద ఉపకరణేషు — స్త్రియోఽన్నం పశవోఽన్నం విశోఽన్నం రాజ్ఞామిత్యాది । న చ తేషాం స్త్ర్యాదీనాం పురుషోపభోగ్యత్వేఽప్యుపభోగో నాస్తి । తస్మాత్కర్మిణో దేవానాముపభోగ్యా అపి సన్తః సుఖినో దేవైః క్రీడన్తి । శరీరం చ తేషాం సుఖోపభోగయోగ్యం చన్ద్రమణ్డలే ఆప్యమారభ్యతే । తదుక్తం పురస్తాత్ — శ్రద్ధాశబ్దా ఆపో ద్యులోకాగ్నౌ హుతాః సోమో రాజా సమ్భవతీతి । తా ఆపః కర్మసమవాయిన్యః ఇతరైశ్చ భూతైరనుగతా ద్యులోకం ప్రాప్య చన్ద్రత్వమాపన్నాః శరీరాద్యారమ్భికా ఇష్టాద్యుపాసకానాం భవన్తి । అన్త్యాయాం చ శరీరాహుతావగ్నౌ హుతాయామగ్నినా దహ్యమానే శరీరే తదుత్థా ఆపో ధూమేన సహ ఊర్ధ్వం యజమానమావేష్ట్య చన్ద్రమణ్డలం ప్రాప్య కుశమృత్తికాస్థానీయా బాహ్యశరీరారమ్భికా భవన్తి । తదారబ్ధేన చ శరీరేణ ఇష్టాదిఫలముపభుఞ్జానా ఆసతే ॥
తస్మిన్యావత్సమ్పాతముషిత్వాథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుం వాయుర్భూత్వా ధూమో భవతి ధూమో భూత్వాభ్రం భవతి ॥ ౫ ॥
యావత్ తదుపభోగనిమిత్తస్య కర్మణః క్షయః, సమ్పతన్తి యేనేతి సమ్పాతః కర్మణః క్షయః యావత్సమ్పాతం యావత్కర్మణః క్షయ ఇత్యర్థః, తావత్ తస్మింశ్చన్ద్రమణ్డలే ఉషిత్వా అథ అనన్తరమ్ ఎతమేవ వక్ష్యమాణమధ్వానం మార్గం పునర్నివర్తన్తే । పునర్నివర్తన్త ఇతి ప్రయోగాత్పూర్వమప్యసకృచ్చన్ద్రమణ్డలం గతా నివృత్తాశ్చ ఆసన్నితి గమ్యతే । తస్మాదిహ లోకే ఇష్టాదికర్మోపచిత్య చన్ద్రం గచ్ఛన్తి ; తత్క్షయే చ ఆవర్తన్తే ; క్షణమాత్రమపి తత్ర స్థాతుం న లభ్యతే, స్థితినిమిత్తకర్మక్షయాత్ — స్నేహక్షయాదివ ప్రదీపస్య ॥
తత్ర కిం యేన కర్మణా చన్ద్రమణ్డలమారూఢాస్తస్య సర్వస్యక్షయే తస్మాదవరోహణమ్ , కిం వా సావశేష ఇతి । కిం తతః ? యది సర్వస్యైవ క్షయః కర్మణః, చన్ద్రమణ్డలస్థస్యైవ మోక్షః ప్రాప్నోతి ; తిష్ఠతు తావత్తత్రైవ, మోక్షః స్యాత్ , న వేతి ; తత ఆగతస్య ఇహ శరీరోపభోగాది న సమ్భవతి । ‘తతః శేషేణ’ (గౌ. ధ. ౨ । ౨ । ౨౯) ఇత్యాదిస్మృతివిరోధశ్చ స్యాత్ । నన్విష్టాపూర్తదత్తవ్యతిరేకేణాపి మనుష్యలోకే శరీరోపభోగనిమిత్తాని కర్మాణ్యనేకాని సమ్భవన్తి, న చ తేషాం చన్ద్రమణ్డలే ఉపభోగః, అతోఽక్షీణాని తాని ; యన్నిమిత్తం చన్ద్రమణ్డలమారూఢః, తాన్యేవ క్షీణానీత్యవిరోధః ; శేషశబ్దశ్చ సర్వేషాం కర్మత్వసామాన్యాదవిరుద్ధః ; అత ఎవ చ తత్రైవ మోక్షః స్యాదితి దోషాభావః ; విరుద్ధానేకయోన్యుపభోగఫలానాం చ కర్మణామ్ ఎకైకస్య జన్తోరారమ్భకత్వసమ్భవాత్ । న చ ఎకస్మిఞ్జన్మని సర్వకర్మణాం క్షయ ఉపపద్యతే, బ్రహ్మహత్యాదేశ్చ ఎకైకస్య కర్మణ అనేకజన్మారమ్భకత్వస్మరణాత్ , స్థావరాదిప్రాప్తానాం చ అత్యన్తమూఢానాముత్కర్షహేతోః కర్మణ ఆరమ్భకత్వాసమ్భవాత్ । గర్భభూతానాం చ స్రంసమానానాం కర్మాసమ్భవే సంసారానుపపత్తిః । తస్మాత్ న ఎకస్మిఞ్జన్మని సర్వేషాం కర్మణాముపభోగః ॥
యత్తు కైశ్చిదుచ్యతే — సర్వకర్మాశ్రయోపమర్దేన ప్రాయేణ కర్మణాం జన్మారమ్భకత్వమ్ । తత్ర కానిచిత్కర్మాణ్యనారమ్భకత్వేనైవ తిష్ఠన్తి కానిచిజ్జన్మ ఆరభన్త ఇతి నోపపద్యతే, మరణస్య సర్వకర్మాభివ్యఞ్జకత్వాత్ , స్వగోచరాభివ్యఞ్జకప్రదీపవదితి । తదసత్ , సర్వస్య సర్వాత్మకత్వాభ్యుపగమాత్ — న హి సర్వస్య సర్వాత్మకత్వే దేశకాలనిమిత్తావరుద్ధత్వాత్సర్వాత్మనోపమర్దః కస్యచిత్క్వచిదభివ్యక్తిర్వా సర్వాత్మనోపపద్యతే, తథా కర్మణామపి సాశ్రయాణాం భవేత్ — యథా చ పూర్వానుభూతమనుష్యమయూరమర్కటాదిజన్మాభిసంస్కృతాః విరుద్ధానేకవాసనాః మర్కటత్వప్రాపకేన కర్మణా మర్కటజన్మ ఆరభమాణేన నోపమృద్యన్తే — తథా కర్మణ్యప్యన్యజన్మప్రాప్తినిమిత్తాని నోపమృద్యన్త ఇతి యుక్తమ్ । యది హి సర్వాః పూర్వజన్మానుభవవాసనాః ఉపమృద్యేరన్ , మర్కటజన్మనిమిత్తేన కర్మణా మర్కటజన్మన్యారబ్ధే మర్కటస్య జాతమాత్రస్య మాతుః శాఖాయాః శాఖాన్తరగమనే మాతురుదరసంలగ్నత్వాదికౌశలం న ప్రాప్నోతి, ఇహ జన్మన్యనభ్యస్తత్వాత్ । న చ అతీతానన్తరజన్మని మర్కటత్వమేవ ఆసీత్తస్యేతి శక్యం వక్తుమ్ , ‘తం విద్యాకర్మణీ సమన్వారభేతే పూర్వప్రజ్ఞా చ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాద్వాసనావన్నాశేషకర్మోపమర్ద ఇతి శేషకర్మసమ్భవః । యత ఎవమ్ , తస్మాచ్ఛేషేణోపభుక్తాత్కర్మణః సంసార ఉపపద్యత ఇతి న కశ్చిద్విరోధః ॥
కోఽసావధ్వా యం ప్రతి నివర్తన్త ఇతి, ఉచ్యతే — యథేతం యథాగతం నివర్తన్తే । నను మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమాకాశాచ్చన్ద్రమసమితి గమనక్రమ ఉక్తః, న తథా నివృత్తిః ; కిం తర్హి, ఆకాశాద్వాయుమిత్యాది ; కథం యథేతమిత్యుచ్యతే । నైష దోషః, ఆకాశప్రాప్తేస్తుల్యత్వాత్పృథివీప్రాప్తేశ్చ । న చ అత్ర యథేతమేవేతి నియమః, అనేవంవిధమపి నివర్తన్తే ; పునర్నివర్తన్త ఇతి తు నియమః । అత ఉపలక్షణార్థమేతత్ — యద్యథే తమితి । అతో భౌతికమాకాశం తావత్ప్రతిపద్యన్తే — యాస్తేషాం చన్ద్రమణ్డలే శరీరారమ్భికా ఆప ఆసన్ , తాస్తేషాం తత్రోపభోగనిమిత్తానాం కర్మణాం క్షయే విలీయన్తే — ఘృతసంస్థానమివాగ్నిసంయోగే, తా విలీనా అన్తరిక్షస్థా ఆకాశభూతా ఇతి సూక్ష్మాః భవన్తి । తా అన్తరిక్షాద్వాయుర్భవన్తి, వాయుప్రతిష్టా వాయుభూతా ఇతశ్చాముతశ్చ ఊహ్యమానాః తాభిః సహ క్షీణకర్మా వాయుభూతో భవతి । వాయుర్భూత్వా తాభిః సహైవ ధూమో భవతి । ధూమో భూత్వా అభ్రమ్ అబ్భరణమాత్రరూపో భవతి ॥
అభ్రం భూత్వా మేఘో భవతి మేఘో భూత్వా ప్రవర్షతి త ఇహ వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇతి జాయన్తేఽతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరం యో యో హ్యన్నమత్తి యో రేతః సిఞ్చతి తద్భూయ ఎవ భవతి ॥ ౬ ॥
అభ్రం భూత్వా తతః సేచనసమర్థో మేఘో భవతి ; మేఘో భూత్వా ఉన్నతేషు ప్రదేశేష్వథ ప్రవర్షతి ; వర్షధారారూపేణ శేషకర్మా పతతీత్యర్థః । త ఇహ వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇత్యేవంప్రకారా జాయన్తే ; క్షీణకర్మణామనేకత్వాత్ బహువచననిర్దేశః । మేఘాదిషు పూర్వేష్వేకరూపత్వాత్ ఎకవచననిర్దేశః । యస్మాద్గిరితటదుర్గనదీసముద్రారణ్యమరుదేశాదిసంనివేశసహస్రాణి వర్షధారాభిః పతితానామ్ , అతః తస్మాద్ధేతోః వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరం దుర్నిష్క్రమణం దుర్నిఃసరణమ్ — యతో గిరితటాదుదకస్రోతసోహ్యమానా నదీః ప్రాప్నువన్తి, తతః సముద్రమ్ , తతో మకరాదిభిర్భక్ష్యన్తే ; తేఽప్యన్యేన ; తత్రైవ చ సహ మకరేణ సముద్రే విలీనాః సముద్రామ్భోభిర్జలధరైరాకృష్టాః పునర్వర్షధారామ్భిర్మరుదేశే శిలాతటే వా అగమ్యే పతితాస్తిష్ఠన్తి, కదాచిద్వ్యాలమృగాదిపీతా భక్షితాశ్చాన్యైః తేఽప్యన్యైరిత్యేవంప్రకారాః పరివర్తేరన్ ; కదాచిదభక్ష్యేషు స్థావరేషు జాతాస్తత్రైవ శుష్యేరన్ ; భక్ష్యేష్వపి స్థావరేషు జాతానాం రేతఃసిగ్దేహసమ్బన్ధో దుర్లభ ఎవ, బహుత్వాత్స్థావరాణామ్ — ఇత్యతో దుర్నిష్క్రమణత్వమ్ । అథవా అతః అస్మాద్వ్రీహియవాదిభావాత్ దుర్నిష్ప్రపతరం దుర్నిర్గమతరమ్ । దుర్నిష్ప్రపరమితి తకార ఎకో లుప్తో ద్రష్టవ్యః ; వ్రీహియవాదిభావో దుర్నిష్ప్రపతః, తస్మాదపి దుర్నిష్ప్రపతాద్రేతఃసిగ్దేహసమ్బన్ధో దుర్నిష్ప్రపతతర ఇత్యర్థః ; యస్మాదూర్ధ్వరేతోభిర్బాలైః పుంస్త్వరహితైః స్థవిరైర్వా భక్షితా అన్తరాలే శీర్యన్తే, అనేకత్వాదన్నాదానామ్ । కదాచిత్కాకతాలీయవృత్త్యా రేతఃసిగ్భిర్భక్ష్యన్తే యదా, తదా రేతఃసిగ్భావం గతానాం కర్మణో వృత్తిలాభః । కథమ్ ? యో యో హి అన్నమత్తి అనుశయిభిః సంశ్లిష్టం రేతఃసిక్ , యశ్చ రేతః సిఞ్చతి ఋతుకాలే యోషితి, తద్భూయ ఎవ తదాకృతిరేవ భవతి ; తదవయవాకృతిభూయస్త్వం భూయ ఇత్యుచ్యతే రేతోరూపేణ యోషితో గర్భాశయేఽన్తః ప్రవిష్టోఽనుశయీ, రేతసో రేతఃసిగాకృతిభావితత్వాత్ , ‘సర్వేభ్యోఽఙ్గేభ్యస్తేజః సమ్భూతమ్’ (ఐ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరాత్ । అతో రేతఃసిగాకృతిరేవ భవతీత్యర్థః । తథా హి పురుషాత్పురుషో జాయతే గోర్గవాకృతిరేవ న జాత్యన్తరాకృతిః, తస్మాద్యుక్తం తద్భూయ ఎవ భవతీతి ॥
యే త్వన్యే అనుశయిభ్యశ్చన్ద్రమణ్డలమనారుహ్య ఇహైవ పాపకర్మభిర్ఘోరైర్వ్రీహియవాదిభావం ప్రతిపద్యన్తే, పునర్మనుష్యాదిభావమ్ , తేషాం నానుశయినామివ దుర్నిష్ప్రపతరమ్ । కస్మాత్ ? కర్మణా హి తైర్వ్రీహియవాదిదేహ ఉపాత్త ఇతి తదుపభోగనిమిత్తక్షయే వ్రీహ్యాదిస్తమ్బదేహవినాశే యథాకర్మార్జితం దేహాన్తరం నవం నవం జలూకావత్సఙ్క్రమన్తే సవిజ్ఞానా ఎవ ‘సవిజ్ఞానో భవతి సవిజ్ఞానమేవాన్వవక్రామతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । యద్యప్యుపసంహృతకరణాః సన్తో దేహాన్తరం గచ్ఛన్తి, తథాపి స్వప్నవత్ దేహాన్తరప్రాప్తినిమిత్తకర్మోద్భావితవాసనాజ్ఞానేన సవిజ్ఞానా ఎవ దేహాన్తరం గచ్ఛన్తి, శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ । తథా అర్చిరాదినా ధూమాదినా చ గమనం స్వప్నం ఇవోద్భూతవిజ్ఞానేన, లబ్ధవృత్తికర్మనిమిత్తత్వాద్గమనస్య । న తథా అనుశయినాం వ్రీహ్యాదిభావేన జాతానాం సవిజ్ఞానమేవ రేతఃసిగ్యోషిద్దేహసమ్బన్ధ ఉపపద్యతే, న హి వ్రీహ్యాదిలవనకణ్డనపేషణాదౌ చ సవిజ్ఞానానాం స్థితిరస్తి । నను చన్ద్రమణ్డలాదప్యవరోహతాం దేహాన్తరగమనస్య తుల్యత్వాత్ జలూకావత్సవిజ్ఞానతైవ యుక్తా, తథా సతి ఘోరో నరకానుభవ ఇష్టాపూర్తాదికారిణాం చన్ద్రమణ్డలాదారభ్య ప్రాప్తో యావద్బ్రాహ్మణాదిజన్మ ; తథా చ సతి, అనర్థాయైవ ఇష్టాపూర్తాద్యుపాసనం విహితం స్యాత్ ; శ్రుతేశ్చ అప్రామాణ్యం ప్రాప్తమ్ , వైదికానాం కర్మణామ్ అనర్థానుబన్ధిత్వాత్ । న, వృక్షారోహణపతనవద్విశేషసమ్భవాత్ — దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపిత్సోః కర్మణో లబ్ధవృత్తిత్వాత్ కర్మణోద్భావితేన విజ్ఞానేన సవిజ్ఞానత్వం యుక్తమ్ — వృక్షాగ్రమారోహత ఇవ ఫలం జిఘృక్షోః । తథా అర్చిరాదినా గచ్ఛతాం సవిజ్ఞానత్వం భవేత్ ; ధూమాదినా చ చన్ద్రమణ్డలమారురుక్షతామ్ । న తథా చన్ద్రమణ్డలాదవరురుక్షతాం వృక్షాగ్రాదివ పతతాం సచేతనత్వమ్ — యథా చ ముద్గరాద్యభిహతానాం తదభిఘాతవేదనానిమిత్తసంమూర్ఛితప్రతిబద్ధకరణానాం స్వదేహేనైవ దేశాద్దేశాన్తరం నీయమానానాం విజ్ఞానశూన్యతా దృష్టా, తథా చన్ద్రమణ్డలాత్ మానుషాదిదేహాన్తరం ప్రతి అవరురుక్షతాం స్వర్గభోగనిమిత్తకర్మక్షయాత్ మృదితాబ్దేహానాం ప్రతిబద్ధకరణానామ్ । అతః తే అపరిత్యక్తదేహబీజభూతాభిరద్భిః మూర్ఛితా ఇవ ఆకాశాదిక్రమేణ ఇమామవరుహ్య కర్మనిమిత్తజాతిస్థావరదేహైః సంశ్లిష్యన్తే ప్రతిబద్ధకరణతయా అనుద్భూతవిజ్ఞానా ఎవ । తథా లవనకణ్డనపేషణసంస్కారభక్షణరసాదిపరిణామరేతఃసేకకాలేషు మూర్ఛితవదేవ, దేహాన్తరారమ్భకస్య కర్మణోఽలబ్ధవృత్తిత్వాత్ । దేహబీజభూతాప్సమ్బన్ధాపరిత్యాగేనైవ సర్వాస్వవస్థాసు వర్తన్త ఇతి జలూకావత్ చేతనావత్త్వం న విరుధ్యతే । అన్తరాలే త్వవిజ్ఞానం మూర్ఛితవదేవేత్యదోషః । న చ వైదికానాం కర్మణాం హింసాయుక్తత్వేనోభయహేతుత్వం శక్యమనుమాతుమ్ , హింసాయాః శాస్త్రచోదితత్వాత్ । ‘అహింసన్సర్వభూతాన్యన్యత్ర తీర్థేభ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇతి శ్రుతేః శాస్త్రచోదితాయా హింసాయా న అధర్మహేతుత్వమభ్యుపగమ్యతే । అభ్యుపగతేఽప్యధర్మహేతుత్వే మన్త్రైర్విషాదివత్ తదపనయోపపత్తేః న దుఃఖకార్యారమ్భణోపపత్తిః వైదికానాం కర్మణామ్ — మన్త్రేణేవ విషభక్షణస్యేతి ॥
తద్య ఇహ రమణీయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్బ్రాహ్మణయోనిం వా క్షత్రియయోనిం వా వైశ్యయోనిం వాథ య ఇహ కపూయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే కపూయాం యోనిమాపద్యేరఞ్శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా ॥ ౭ ॥
తత్ తత్ర తేష్వనుశయినాం యే ఇహ లోకే రమణీయం శోభనం చరణం శీలం యేషాం తే రమణీయచరణేనోపలక్షితః శోభనోఽనుశయః పుణ్యం కర్మ యేషాం తే — రమణీయచరణాః ఉచ్యన్తే ; క్రౌర్యానృతమాయావర్జితానాం హి శక్య ఉపలక్షయితుం శుభానుశయసద్భావః ; తేనానుశయేన పుణ్యేన కర్మణా చన్ద్రమణ్డలే భుక్తశేషేణ అభ్యాశో హ క్షిప్రమేవ, యదితి క్రియావిశేషణమ్ , తే రమణీయాం క్రౌర్యాదివర్జితాం యోనిమాపద్యేరన్ ప్రాప్నుయుః బ్రాహ్మణయోనిం వా క్షత్రియయోనిం వా వైశ్యయోనిం వా స్వకర్మానురూపేణ । అథ పునర్యేతద్విపరీతాః కపూయచరణోపలక్షితకర్మాణః అశుభానుశయా అభ్యాశో హ యత్తే కపూయాం యథాకర్మ యోనిమాపద్యేరన్ కపూయామేవ ధర్మసమ్బన్ధవర్జితాం జుగుప్సితాం యోనిమాపద్యేరన్ శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా స్వకర్మానురూపేణైవ ॥
అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన తానీమాని క్షుద్రాణ్యసకృతావర్తీని భూతాని భవన్తి జాయస్వ మ్రియస్వేత్యేతత్తృతీయꣳ స్థానం తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే తస్మాజ్జుగుప్సేత తదేష శ్లోకః ॥ ౮ ॥
యే తు రమణీయచరణా ద్విజాతయః, తే స్వకర్మస్థాశ్చేదిష్టాదికారిణః, తే ధూమాదిగత్యా గచ్ఛన్త్యాగచ్ఛన్తి చ పునః పునః, ఘటీయన్త్రవత్ । విద్యాం చేత్ప్రాప్నుయుః, తదా అర్చిరాదినా గచ్ఛన్తి ; యదా తు న విద్యాసేవినో నాపి ఇష్టాదికర్మ సేవంతే, తదా అథైతయోః పథోః యథోక్తయోరర్చిర్ధూమాదిలక్షణయోః న కతరేణ అన్యతరేణ చనాపి యన్తి । తానీమాని భూతాని క్షుద్రాణి దంశమశకకీటాదీన్యసకృదావర్తీని భవన్తి । అతః ఉభయమార్గపరిభ్రష్టా హి అసకృజ్జాయన్తే మ్రియన్తే చ ఇత్యర్థః । తేషాం జననమరణసన్తతేరనుకరణమిదముచ్యతే । జాయస్వ మ్రియస్వ ఇతి ఈశ్వరనిమిత్తచేష్టా ఉచ్యతే । జననమరణలక్షణేనైవ కాలయాపనా భవతి, న తు క్రియాసు శోభనేషు భోగేషు వా కాలోఽస్తీత్యర్థః । ఎతత్ క్షుద్రజన్తులక్షణం తృతీయం పూర్వోక్తౌ పన్థానావపేక్ష్య స్థానం సంసరతామ్ , యేనైవం దక్షిణమార్గగా అపి పునరాగచ్ఛన్తి, అనధికృతానాం జ్ఞానకర్మణోరగమనమేవ దక్షిణేన పథేతి, తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే । పఞ్చమస్తు ప్రశ్నః పఞ్చాగ్నివిద్యయా వ్యాఖ్యాతః । ప్రథమో దక్షిణోత్తరమార్గాభ్యామపాకృతః । దక్షిణోత్తరయోః పథోర్వ్యావర్తనాపి — మృతానామగ్నౌ ప్రక్షేపః సమానః, తతో వ్యావర్త్య అన్యేఽర్చిరాదినా యన్తి, అన్యే ధూమాదినా, పునరుత్తరదక్షిణాయనే షణ్మాసాన్ప్రాప్నువన్తః సంయుజ్య పునర్వ్యావర్తన్తే, అన్యే సంవత్సరమన్యే మాసేభ్యః పితృలోకమ్ —
ఇతి వ్యాఖ్యాతా । పునరావృత్తిరపి క్షీణానుశయానాం చన్ద్రమణ్డలాదాకాశాదిక్రమేణ ఉక్తా । అముష్య లోకస్యాపూరణం స్వశబ్దేనైవోక్తమ్ — తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యత ఇతి । యస్మాదేవం కష్టా సంసారగతిః, తస్మాజ్జుగుప్సేత । యస్మాచ్చ జన్మమరణజనితవేదనానుభవకృతక్షణాః క్షుద్రజన్తవో ధ్వాన్తే చ ఘోరే దుస్తరే ప్రవేశితాః — సాగర ఇవ అగాధేఽప్లవే నిరాశాశ్చోత్తరణం ప్రతి, తస్మాచ్చైవంవిధాం సంసారగతి జుగుప్సేత బీభత్సేత ఘృణీ భవేత్ — మా భూదేవంవిధే సంసారమహోదధౌ ఘోరే పాత ఇతి । తదేతస్మిన్నర్థే ఎషః శ్లోకః పఞ్చాగ్నివిద్యాస్తుతయే ॥
స్తేనో హిరణ్యస్య సురాం పిబꣳశ్చ గురోస్తల్పమావసన్బ్రహ్మహా చైతే పతన్తి చత్వారః పఞ్చమశ్చాచరꣳస్తైరితి ॥ ౯ ॥
స్తేనో హిరణ్యస్య బ్రాహ్మణసువర్ణస్య హర్తా, సురాం పిబన్ , బ్రాహ్మణః సన్ , గురోశ్చ తల్పం దారానావసన్ , బ్రహ్మహా బ్రాహ్మణస్య హన్తా చేత్యేతే పతన్తి చత్వారః । పఞ్చమశ్చ తైః సహ ఆచరన్నితి ॥
అథ హ య ఎతానేవం పఞ్చాగ్నీన్వేద న సహ తైరప్యాచరన్పాప్మనా లిప్యతే శుద్ధః పూతః పుణ్యలోకో భవతి య ఎవం వేద య ఎవం వేద ॥ ౧౦ ॥
అథ హ పునః యో యథోక్తాన్పఞ్చాగ్నీన్వేద, స తైరప్యాచరన్ మహాపాతకిభిః సహ న పాప్మనా లిప్యతే, శుద్ధ ఎవ । తేన పఞ్చాగ్నిదర్శనేన పావితః యస్మాత్పూతః, పుణ్యో లోకః ప్రాజాపత్యాదిర్యస్య సోఽయం పుణ్యలోకః భవతి ; య ఎవం వేద యథోక్తం సమస్తం పఞ్చభిః ప్రశ్నైః పృష్టమర్థజాతం వేద । ద్విరుక్తిః సమస్తప్రశ్ననిర్ణయప్రదర్శనార్థా ॥
దక్షిణేన పథా గచ్ఛతామన్నభావ ఉక్తః — ‘తద్దేవానామన్నమ్ తం దేవా భక్షయన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౪) ఇతి ; క్షుద్రజన్తులక్షణా చ కష్టా సంసారగతిరుక్తా । తదుభయదోషపరిజిహీర్షయా వైశ్వానరాత్తృభావప్రతిపత్త్యర్థముత్తరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే, ‘అత్స్యన్నం పశ్యసి ప్రియమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౨) ఇత్యాదిలిఙ్గాత్ । ఆఖ్యాయికా తు సుఖావబోధార్థా విద్యాసమ్ప్రదానన్యాయప్రదర్శనార్థా చ —
ప్రాచీనశాల ఔపమన్యవః సత్యయజ్ఞః పౌలుషిరిన్ద్రద్యుమ్నో భాల్లవేయో జనః శార్కరాక్ష్యో బుడిల ఆశ్వతరాశ్విస్తే హైతే మహాశాలా మహాశ్రోత్రియాః సమేత్య మీమాꣳసాం చక్రుః కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మేతి ॥ ౧ ॥
ప్రాచీనశాల ఇతి నామతః, ఉపమన్యోరపత్యమౌపమన్యవః । సత్యయజ్ఞో నామతః, పులుషస్యాపత్యం పౌలుషిః । తథేన్ద్రద్యుమ్నో నామతః, భల్లవేరపత్యం భాల్లవిః తస్యాపత్యం భాల్లవేయః । జన ఇతి నామతః, శర్కరాక్షస్యాపత్యం శార్కరాక్ష్యః । బుడిలో నామతః, అశ్వతరాశ్వస్యాపత్యమాశ్వతరాశ్విః । పఞ్చాపి తే హైతే మహాశాలాః మహాగృహస్థా విస్తీర్ణాభిః శాలాభిర్యుక్తాః సమ్పన్నా ఇత్యర్థః, మహాశ్రోత్రియాః శ్రుతాధ్యయనవృత్తసమ్పన్నా ఇత్యర్థః, తే ఎవంభూతాః సన్తః సమేత్య సమ్భూయ క్వచిత్ మీమాంసాం విచారణాం చక్రుః కృతవన్త ఇత్యర్థః । కథమ్ ? కో నః అస్మాకమాత్మా కిం బ్రహ్మ — ఇతి ; ఆత్మబ్రహ్మశబ్దయోరితరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వమ్ । బ్రహ్మేతి అధ్యాత్మపరిచ్ఛిన్నమాత్మానం నివర్తయతి, ఆత్మేతి చ ఆత్మవ్యతిరిక్తస్య ఆదిత్యాదిబ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వం నివర్తయతి । అభేదేన ఆత్మైవ బ్రహ్మ బ్రహ్మైవ ఆత్మేత్యేవం సర్వాత్మా వైశ్వానరో బ్రహ్మ స ఆత్మేత్యేతత్సిద్ధం భవతి, ‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్’ ‘అన్ధోఽభవిష్యః’ ఇత్యాదిలిఙ్గాత్ ॥
తే హ సమ్పాదయాఞ్చక్రురుద్దాలకో వై భగవన్తోఽయమారుణిః సమ్ప్రతీమమాత్మానం వైశ్వానరమధ్యేతి తꣳ హన్తాభ్యాగచ్ఛామేతి తం హాభ్యాజగ్ముః ॥ ౨ ॥
తే హ మీమాంసన్తోఽపి నిశ్చయమలభమానాః సమ్పాదయాఞ్చక్రుః సమ్పాదితవన్తః ఆత్మన ఉపదేష్టారమ్ । ఉద్దాలకో వై ప్రసిద్ధో నామతః, భగవన్తః పూజావన్తః, అయమారుణిః అరుణస్యాపత్యం సమ్ప్రతి సమ్యగిమమాత్మానం వైశ్వానరమ్ అస్మదభిప్రేతమధ్యేతి స్మరతి । తం హన్త ఇదానీమభ్యాగచ్ఛామ ఇత్యేవం నిశ్చిత్య తం హ అభ్యాజగ్ముః గతవన్తః తమ్ ఆరుణిమ్ ॥
స హ సమ్పాదయాఞ్చకార ప్రక్ష్యన్తి మామిమే మహాశాలా మహాశ్రోత్రియాస్తేభ్యో న సర్వమివ ప్రతిపత్స్యే హన్తాహమన్యమభ్యనుశాసానీతి ॥ ౩ ॥
స హ తాన్ దృష్ట్వైవ తేషామాగమనప్రయోజనం బుద్ధ్వా సమ్పాదయాఞ్చకార । కథమ్ ? ప్రక్ష్యన్తి మాం వైశ్వానరమ్ ఇమే మహాశాలాః మహాశ్రోత్రియాః, తేభ్యోఽహం న సర్వమివ పృష్టం ప్రతిపత్స్యే వక్తుం నోత్సహే ; అతః హన్తాహమిదానీమన్యమ్ ఎషామభ్యనుశాసాని వక్ష్యామ్యుపదేష్టారమితి ॥
తాన్హోవాచాశ్వపతిర్వై భగవన్తోఽయం కైకేయః సమ్ప్రతీమమాత్మానం వైశ్వానరమధ్యేతి తం హన్తాభ్యాగచ్ఛామేతి తꣳ హాభ్యాజగ్ముః ॥ ౪ ॥
ఎవం సమ్పాద్య తాన్ హ ఉవాచ — అశ్వపతిర్వై నామతః భగవన్తః అయం కేకయస్యాపత్యం కైకేయః సమ్ప్రతి సమ్యగిమమాత్మానం వైశ్వానరమధ్యేతీత్యాది సమానమ్ ॥
తేభ్యో హ ప్రాప్తేభ్యః పృథగర్హాణి కారయాఞ్చకార స హ ప్రాతః సఞ్జిహాన ఉవాచ న మే స్తేనో జనపదే న కదర్యో న మద్యపో నానాహితాగ్నిర్నావిద్వాన్న స్వైరీ స్వైరిణీ కుతోయక్ష్యమాణో వై భగవన్తోఽహమస్మి యావదేకైకస్మా ఋత్విజే ధనం దాస్యామి తావద్భగవద్భ్యో దాస్యామి వసన్తు భగవన్త ఇతి ॥ ౫ ॥
తేభ్యో హ రాజా ప్రాప్తేభ్యః పృథక్పృథగర్హాణి అర్హణాని పురోహితైర్భృత్యైశ్చ కారయాఞ్చకార కారితవాన్ । స హ అన్యేద్యుః రాజా ప్రాతః సఞ్జిహాన ఉవాచ వినయేన ఉపగమ్య — ఎతద్ధనం మత్త ఉపాదధ్వమితి । తైః ప్రత్యాఖ్యాతో మయి దోషం పశ్యన్తి నూనమ్ , యతో న ప్రతిగృహ్ణన్తి మత్తో ధనమ్ ఇతి మన్వానః ఆత్మనః సద్వృత్తతాం ప్రతిపిపాదయిషన్నాహ — న మే మమ జనపదే స్తేనః పరస్వహర్తా విద్యతే ; న కదర్యః అదాతా సతి విభవే ; న మద్యపః ద్విజోత్తమః సన్ ; న అనాహితాగ్నిః శతగుః ; న అవిద్వాన్ అధికారానురూపమ్ ; న స్వైరీ పరదారేషు గన్తాః ; అత ఎవ స్వైరిణీ కుతః దుష్టచారిణీ న సమ్భవతీత్యర్థః । తైశ్చ న వయం ధనేనార్థిన ఇత్యుక్తః ఆహ — అల్పం మత్వా ఎతే ధనం న గృహ్ణన్తీతి, యక్ష్యమాణో వై కతిభిరహోభిరహం హే భగవన్తోఽస్మి । తదర్థం క్లృప్తం ధనం మయా యావదేకైకస్మై యథోక్తమ్ ఋత్విజే ధనం దాస్యామి, తావత్ ప్రత్యేకం భగవద్భయోఽపి దాస్యామి । వసన్తు భగవన్తః, పశ్యన్తు చ మమ యాగమ్ ॥
తే హోచుర్యేన హైవార్థేన పురుషశ్చరేత్తం హైవ వదేదాత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషితమేవ నో బ్రూహీతి ॥ ౬ ॥
ఇత్యుక్తాః తే హ ఊచుః — యేన హ ఎవ అర్థేన ప్రయోజనేన యం ప్రతి చరేత్ గచ్ఛేత్ పురుషః, తం హ ఎవార్థం వదేత్ । ఇదమేవ ప్రయోజనమాగమనస్యేత్యయం న్యాయః సతామ్ । వయం చ వైశ్వానరజ్ఞానార్థినః । ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషి సమ్యగ్జానాసి । అతస్తమేవ నః అస్మభ్యం బ్రూహి ॥
తాన్హోవాచ ప్రాతర్వః ప్రతివక్తాస్మీతి తే హ సమిత్పాణయః పూర్వాహ్ణే ప్రతిచక్రమిరే తాన్హానుపనీయైవైతదువాచ ॥ ౭ ॥
ఇత్యుక్తః తాన్ హ ఉవాచ । ప్రాతః వః యుష్మభ్యం ప్రతివక్తాస్మి ప్రతివాక్యం దాతాస్మీత్యుక్తాః తే హ రాజ్ఞోఽభిప్రాయజ్ఞాః సమిత్పాణయః సమిద్భారహస్తాః అపరేద్యుః పూర్వాహ్ణే రాజానం ప్రతిచక్రమిరే గతవన్తః । యత ఎవం మహాశాలాః మహాశ్రోత్రియాః బ్రాహ్మణాః సన్తః మహాశాలత్వాద్యభిమానం హిత్వా సమిద్భారహస్తాః జాతితో హీనం రాజానం విద్యార్థినః వినయేనోపజగ్ముః । తథా అన్యైర్విద్యోపాదిత్సుభిర్భవితవ్యమ్ । తేభ్యశ్చ అదాద్విద్యామ్ అనుపనీయైవ ఉపనయనమకృత్వైవ తాన్ । యథా యోగ్యేభ్యో విద్యామదాత్ , తథా అన్యేనాపి విద్యా దాతవ్యేతి ఆఖ్యాయికార్థః । ఎతద్వైశ్వానరవిజ్ఞానమువాచేతి వక్ష్యమాణేన సమ్బన్ధః ॥
ఔపమన్యవ కం త్వమాత్మానముపాస్స ఇతి దివమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచైష వై సుతేజా ఆత్మా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే తస్మాత్తవ సుతం ప్రసుతమాసుతం కులే దృశ్యతే ॥ ౧ ॥
స కథమువాచేతి, ఆహ — ఔపమన్యవ హే కమ్ ఆత్మానం వైశ్వానరం త్వముపాస్సే ఇతి పప్రచ్ఛ । నన్వయమన్యాయః — ఆచార్యః సన్ శిష్యం పృచ్ఛతీతి । నైష దోషః, ‘యద్వేత్థ తేన మోపసీద తతస్త ఊర్ధ్వం వక్ష్యామి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౧) ఇతి న్యాయదర్శనాత్ । అన్యత్రాప్యాచార్యస్య అప్రతిభావనవతి శిష్యే ప్రతిభోత్పాదనార్థః ప్రశ్నో దృష్టోఽజాతశత్రోః, ‘క్వైష తదాభూత్కుత ఎతదాగాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇతి । దివమేవ ద్యులోకమేవ వైశ్వానరముపాసే భగవో రాజన్ ఇతి హ ఉవాచ । ఎష వై సుతేజాః శోభనం తేజో యస్య సోఽయం సుతేజా ఇతి ప్రసిద్ధో వైశ్వానర ఆత్మా, ఆత్మనః అవయవభూతత్వాత్ । యం త్వమ్ ఆత్మానమ్ ఆత్మైకదేశమ్ ఉపాస్సే, తస్మాత్ సుతేజసో వైశ్వానరస్య ఉపాసనాత్ తవ సుతమభిషుతం సోమరూపం కర్మణి ప్రసుతం ప్రకర్షేణ చ సుతమ్ ఆసుతం చ అహర్గణాదిషు తవ కులే దృశ్యతే ; అతీవ కర్మిణస్త్వత్కులీనా ఇత్యర్థః ॥
అత్స్యన్నం పశ్యసి ప్రియమత్త్యన్నం పశ్యతి ప్రియం భవత్యస్య బ్రహ్మవర్చసం కులే య ఎతమేవమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే మూర్ధా త్వేష ఆత్మన ఇతి హోవాచ మూర్ధా తే వ్యపతిష్యద్యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥ ౨ ॥
అత్స్యన్నం దీప్తాగ్నిః సన్ పశ్యసి చ పుత్రపౌత్రాది ప్రియమిష్టమ్ । అన్యోఽప్యత్త్యన్నం పశ్యతి చ ప్రియం భవత్యస్య సుతం ప్రసుతమాసుతమిత్యాది కర్మిత్వం బ్రహ్మవర్చసం కులే, యః కశ్చిత్ ఎతం యథోక్తమ్ ఎవం వైశ్వానరముపాస్తే । మూర్ధా త్వాత్మనో వైశ్వానరస్య ఎష న సమస్తో వైశ్వానరః । అతః సమస్తబుద్ధ్యా వైశ్వానరస్యోపాసనాత్ మూర్ధా శిరస్తే విపరీతగ్రాహిణో వ్యపతిష్యత్ విపతితమభవిష్యత్ యత్ యది మాం నాగతోఽభవిష్యః । సాధ్వకార్షీః యన్మామాగతోఽసీత్యభిప్రాయః ॥
అథ హోవాచ సత్యయజ్ఞం పౌలుషిం ప్రాచీనయోగ్య కం త్వమాత్మానముపాస్స ఇత్యాదిత్యమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచైష వై విశ్వరూప ఆత్మా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే తస్మాత్తవ బహు విశ్వరూపం కులే దృశ్యతే ॥ ౧ ॥
అథ హోవాచ సత్యయజ్ఞం పౌలుషిమ్ — హే ప్రాచీనయోగ్య కం త్వమాత్మానముపాస్సే ఇతి ; ఆదిత్యమేవ భగవో రాజన్ ఇతి హ ఉవాచ । శుక్లనీలాదిరూపత్వాద్విశ్వరూపత్వమాదిత్యస్య, సర్వరూపత్వాద్వా, సర్వాణి రూపాణి హి త్వాష్ట్రాణీ యతః, అతో వా విశ్వరూప ఆదిత్యః ; తదుపాసనాత్ తవ బహు విశ్వరూపమిహాముత్రార్థముపకరణం దృశ్యతే కులే ॥
ప్రవృత్తోఽశ్వతరీరథో దాసీనిష్కోఽత్స్యన్నం పశ్యసి ప్రియమత్త్యన్నం పశ్యతి ప్రియం భవత్యస్య బ్రహ్మవర్చసం కులే య ఎతమేవమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే చక్షుష్ట్వేతదాత్మన ఇతి హోవాచాన్ధోఽభవిష్యో యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ త్వామను ప్రవృత్తః అశ్వతరీభ్యాం యుక్తో రథోఽశ్వతరీరథః దాసీనిష్కో దాసీభిర్యుక్తో నిష్కో హారో దాశీనిష్కః । అత్స్యన్నమిత్యాది సమానమ్ । చక్షుర్వైశ్వానరస్య తు సవితా । తస్య సమస్తబుద్ధ్యోపాసనాత్ అన్ధోఽభవిష్యః చక్షుర్హీనోఽభవిష్యః యన్మాం నాగమిష్య ఇతి పూర్వవత్ ॥
అథ హోవాచేన్ద్రద్యుమ్నం భాల్లవేయం వైయాఘ్రమ్పద్య కం త్వమాత్మానముపాస్స ఇతి వాయుమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచైష వై పృథగ్వర్త్మాత్మా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే తస్మాత్త్వాం పృథగ్బలయ ఆయన్తి పృథగ్రథశ్రేణయోఽనుయన్తి ॥ ౧ ॥
అథ హ ఉవాచ ఇన్ద్రద్యుమ్నం భాల్లవేయమ్ — వైయాఘ్రపద్య కం త్వమాత్మానముపాస్సే ఇత్యాది సమానమ్ । పృథగ్వర్త్మా నానా వర్త్మానియస్య వాయోరావహోద్వహాదిభిర్భేదైః వర్తమానస్య సోఽయం పృథగ్వర్త్మా వాయుః । తస్మాత్ పృథగ్వర్త్మాత్మనో వైశ్వానరస్యోపాసనాత్ పృథక్ నానాదిక్కాః త్వాం బలయః వస్త్రాన్నాదిలక్షణా బలయః ఆయన్తి ఆగచ్ఛన్తి । పృథగ్రథశ్రేణయః రథపఙ్క్తయోఽపి త్వామనుయన్తి ॥
అత్స్యన్నం పశ్యసి ప్రియమత్త్యన్నం పశ్యతి ప్రియం భవత్యస్య బ్రహ్మవర్చసం కులే య ఎతమేవమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే ప్రాణస్త్వేష ఆత్మన ఇతి హోవాచ ప్రాణస్య ఉదక్రమిష్యద్యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥ ౨ ॥
అత్స్యన్నమిత్యాది సమానమ్ । ప్రాణస్త్వేష ఆత్మన ఇతి హ ఉవాచ । ప్రాణస్తే తవ ఉదక్రమిష్యత్ ఉత్క్రాన్తోఽభవిష్యత్ , యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥
అథ హోవాచ జనం శార్కరాక్ష్య కం త్వమాత్మానముపాస్స ఇత్యాకాశమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచైష వై బహుల ఆత్మా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే తస్మాత్త్వం బహులోఽసి ప్రజయా చ ధనేన చ ॥ ౧ ॥
అథ హ ఉవాచ జనమిత్యాది సమానమ్ । ఎష వై బహుల ఆత్మా వైశ్వానరః । బహులత్వమాకాశస్య సర్వగతత్వాత్ బహులగుణోపాసనాచ్చ । త్వం బహులోఽసి ప్రజయా చ పుత్రపౌత్రాదిలక్షణయా ధనేన చ హిరణ్యాదినా ॥
అత్స్యన్నం పశ్యసి ప్రియమత్త్యన్నం పశ్యతి ప్రియం భవత్యస్య బ్రహ్మవర్చసం కులే య ఎతమేవమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే సన్దేహస్త్వేష ఆత్మన ఇతి హోవాచ సన్దేహస్తే వ్యశీర్యద్యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥ ౨ ॥
సన్దేహస్త్వేష సన్దేహః మధ్యమం శరీరం వైశ్వానరస్య । దిహేరుపచయార్థత్వాత్ మాంసరుధిరాస్థ్యాదిభిశ్చ బహులం శరీరం తత్సన్దేహః తే తవ శరీరం వ్యశీర్యత్ శీర్ణమభవిష్యత్ యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥
అథ హోవాచ బుడిలమాశ్వతరాశ్విం వైయాఘ్రపద్య కం త్వమాత్మానముపాస్స ఇత్యప ఎవ భగవో రాజన్నితి హోవాచైష వై రయిరాత్మా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే తస్మాత్త్వం రయిమాన్పుష్టిమానసి ॥ ౧ ॥
అథ హ ఉవాచ బుడిలమాశ్వతరాశ్విమిత్యాది సమానమ్ । ఎష వై రయిరాత్మా వైశ్వానరో ధనరూపః । అద్భ్యోఽన్నం తతో ధనమితి । తస్మాద్రయిమాన్ ధనవాన్ త్వం పుష్టిమాంశ్చ శరీరేణ పుష్టేశ్చాన్ననిమిత్తత్వాత్ ॥
అత్స్యన్నం పశ్యసి ప్రియమత్త్యన్నం పశ్యతి ప్రియం భవత్యస్య బ్రహ్మవర్చసం కులే య ఎతమేవమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే బస్తిస్త్వేష ఆత్మన ఇత హోవాచ బస్తిస్తే వ్యభేత్స్యద్యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥ ౨ ॥
బస్తిస్త్వేష ఆత్మనో వైశ్వానరస్య, బస్తిః మూత్రసఙ్గ్రహస్థానమ్ , బస్తిస్తే వ్యభేత్స్యత్ భిన్నోఽభవిష్యత్ యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥
అథ హోవాచోద్దాలకమారుణిం గౌతమ కం త్వమాత్మానముపాస్స ఇతి పృథివీమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచైష వై ప్రతిష్ఠాత్మా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే తస్మాత్త్వం ప్రతిష్ఠితోఽసి ప్రజయా చ పశుభిశ్చ ॥ ౧ ॥
అత్స్యన్నం పశ్యసి ప్రియమత్త్యన్నం పశ్యతి ప్రియం భవత్యస్య బ్రహ్మవర్చసం కులే య ఎతమేవమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే పాదౌ త్వేతావాత్మన ఇతి హోవాచ పాదౌ తే వ్యమ్లాస్యేతాం యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥ ౨ ॥
అథ హ ఉవాచ ఉద్దాలకమిత్యాది సమానమ్ । పృథివీమేవ భగవో రాజన్నితి హ ఉవాచ । ఎష వై ప్రతిష్ఠా పాదౌ వైశ్వానరస్య । పాదౌ తే వ్యమ్లాస్యేతాం విమ్లానావభవిష్యతాం శ్లథీభూతౌ యన్మాం నాగమిష్య ఇతి ॥
తాన్హోవాచైతే వై ఖలు యూయం పృథగివేమమాత్మానం వైశ్వానరం విద్వాంసోఽన్నమత్థ యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే స సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు భూతేషు సర్వేష్వాత్మస్వన్నమత్తి ॥ ౧ ॥
తాన్ యథోక్తవైశ్వానరదర్శనవతో హ ఉవాచ — ఎతే యూయమ్ , వై ఖల్విత్యనర్థకౌ, యూయం పృథగివ అపృథక్సన్తమిమమేకం వైశ్వానరమాత్మానం విద్వాంసః అన్నమత్థ, పరిచ్ఛిన్నాత్మబుద్ధ్యేత్యేతత్ —హస్తిదర్శన ఇవ జాత్యన్ధాః । యస్త్వేతమేవం యథోక్తావయవైః ద్యుమూర్ధాదిభిః పృథివీపాదన్తైర్విశిష్టమేకం ప్రాదేశమాత్రం ప్రాదేశైః ద్యుమూర్ధాదిభిః పృథివీపాదాన్తైః అధ్యాత్మం మీయతే జ్ఞాయత ఇతి ప్రాదేశమాత్రమ్ । ముఖాదిషు వా కరణేష్వత్తృత్వేన మీయత ఇతి ప్రాదేశమాత్రః । ద్యులోకాదిపృథివ్యన్తప్రదేశపరిమాణో వా ప్రాదేశమాత్రః । ప్రకర్షేణ శాస్త్రేణ ఆదిశ్యన్త ఇతి ప్రాదేశా ద్యులోకాదయ ఎవ తావత్పరిమాణః ప్రాదేశమాత్రః । శాఖాన్తరే తు మూర్ధాదిశ్చిబుకప్రతిష్ఠ ఇతి ప్రాదేశమాత్రం కల్పయన్తి । ఇహ తు న తథా అభిప్రేతః, ‘తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యాద్యుపసంహారాత్ । ప్రత్యగాత్మతయా అభివిమీయతేఽహమితి జ్ఞాయత ఇత్యభివిమానః తమేతమాత్మానం వైశ్వానరమ్ — విశ్వాన్నరాన్నయతి పుణ్యపాపానురూపాం గతిం సర్వాత్సైష ఈశ్వరో వైశ్వానరః, విశ్వో నర ఎవ వా సర్వాత్మత్వాత్ , విశ్వైర్వా నరైః ప్రత్యగాత్మతయా ప్రవిభజ్య నీయత ఇతి వైశ్వానరః తమేవముపాస్తే యః, సోఽదన్ అన్నాదీ సర్వేషు లోకేషు ద్యులోకాదిషు సర్వేషు భూతేషు చరాచరేషు సర్వేష్వాత్మసు శరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధిషు, తేషు హి ఆత్మకల్పనావ్యపదేశః, ప్రాణినామన్నమత్తి, వైశ్వానరవిత్సర్వాత్మా సన్ అన్నమత్తి । న యథా అజ్ఞాః పిణ్డమాత్రాభిమానః సన్ ఇత్యర్థః ॥
తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాశ్చక్షుర్విశ్వరూపః ప్రాణః పృథగ్వర్త్మాత్మా సన్దేహో బహులో బస్తిరేవ రయిః పృథివ్యేవ పాదావుర ఎవ వేదిర్లోమాని బర్హిర్హృదయం గార్హపత్యో మనోఽన్వాహార్యపచన ఆస్యమాహవనీయః ॥ ౨ ॥
కస్మాదేవమ్ ? యస్మాత్తస్య హ వై ప్రకృతస్యైవ ఎతస్య ఆత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాః చక్షుర్విశ్వరూపః ప్రాణః పృథగ్వర్త్మాత్మా సన్దేహః బహులో బస్తిరేవ రయిః పృథివ్యేవ పాదౌ । అథవా విధ్యర్థమేతద్వచనమ్ — ఎవముపాస్య ఇతి । అథేదానీం వైశ్వానరవిదో భోజనేఽగ్నిహోత్రం సమ్పిపాదయిషన్ ఆహ — ఎతస్య వైశ్వానరస్య భోక్తుః ఉర ఎవ వేదిః, ఆకారసామాన్యాత్ । లోమాని బర్హిః, వేద్యామివోరసి లోమాన్యాస్తీర్ణాని దృశ్యన్తే । హృదయం గార్హపత్యః, హృదయాద్ధి మనః ప్రణీతమివానన్తరీ భవతి ; అతోఽన్వాహార్యపచనోఽగ్నిః మనః । ఆస్యం ముఖమాహవనీయ ఇవ ఆహవనీయో హూయతేఽస్మిన్నన్నమితి ॥
తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్తద్ధోమీయం స యాం ప్రథమామాహుతిం జుహుయాత్తాం జుహుయాత్ప్రాణాయ స్వాహేతి ప్రాణస్తృప్యతి ॥ ౧ ॥
తత్ తత్రైవం సతి యద్భక్తం ప్రథమం భోజనకాలే ఆగచ్ఛేద్భోజనార్థమ్ , తద్ధోమీయం తద్ధోతవ్యమ్ , అగ్నిహోత్రసమ్పన్మాత్రస్య వివక్షితత్వాన్నాగ్నిహోత్రాఙ్గేతికర్తవ్యతాప్రాప్తిరిహ ; స భోక్తా యాం ప్రథమామాహుతిం జుహుయాత్ , తాం కథం జుహుయాదితి, ఆహ — ప్రాణాయ స్వాహేత్యనేన మన్త్రేణ ; ఆహుతిశబ్దాత్ అవదానప్రమాణమన్నం ప్రక్షిపేదిత్యర్థః । తేన ప్రాణస్తృప్యతి ॥
ప్రాణే తృప్యతి చక్షుస్తృప్యతి చక్షుషి తృప్యత్యాదిత్యస్తృప్యత్యాదిత్యే తృప్యతి ద్యౌస్తృప్యతి దివి తృప్యన్త్యాం యత్కిఞ్చ ద్యౌశ్చాదిత్యశ్చాధితిష్ఠతస్తత్తృప్యతి తస్యానుతృప్తిం తృప్యతి ప్రజయా పశుభిరన్నాద్యేన తేజసా బ్రహ్మవర్చసేనేతి ॥ ౨ ॥
ప్రాణే తృప్యతి చక్షుస్తృప్యతి, చక్షుషి తృప్యతి ఆదిత్యో ద్యౌశ్చేత్యాది తృప్యతి, యచ్చాన్యత్ ద్యౌశ్చ ఆదిత్యశ్చ స్వామిత్వేనాధితిష్ఠతః తచ్చ తృప్యతి, తస్య తృప్తిమను స్వయం భుఞ్జానః తృప్యతి ఎవం ప్రత్యక్షమ్ । కిం చ ప్రజాదిభిశ్చ । తేజః శరీరస్థా దీప్తిః ఉజ్జ్వలత్వం ప్రాగల్భ్యం వా, బ్రహ్మవర్చసం వృత్తస్వాధ్యాయనిమిత్తం తేజః ॥
అథ యాం ద్వితీయాం జుహుయాత్తాం జుహుయాద్వ్యానాయ స్వాహేతి వ్యానస్తృప్యతి ॥ ౧ ॥
వ్యానే తృప్యతి శ్రోత్రం తృప్యతి శ్రోత్రే తృప్యతి చన్ద్రమాస్తృప్యతి చన్ద్రమసి తృప్యతి దిశస్తృప్యన్తి దిక్షు తృప్యన్తీషు యత్కిఞ్చ దిశశ్చ చన్ద్రమాశ్చాధితిష్ఠన్తి తత్తృప్యతి తస్యాను తృప్తిం తృప్యతి ప్రజయా పశుభిరన్నాద్యేన తేజసా బ్రహ్మవర్చసేనేతి ॥ ౨ ॥
అథ యాం తృతీయాం జుహుయాత్తాం జుహుయాదపానాయ స్వాహేత్యపానస్తృప్యతి ॥ ౧ ॥
అపానే తృప్యతి వాక్తృప్యతి వాచి తృప్యన్త్యామగ్నిస్తృప్యత్యగ్నౌ తృప్యతి పృథివీ తృప్యతి పృథివ్యాం తృప్యన్త్యాం యత్కిఞ్చ పృథివీ చాగ్నిశ్చాధితిష్ఠతస్తత్తృప్యతి తస్యాను తృప్తిం తృప్యతి ప్రజయా పశుభిరన్నాద్యేన తేజసా బ్రహ్మవర్చసేనేతి ॥ ౨ ॥
అథ యాం చతుర్థీం జుహుయాత్తాం జుహుయాత్సమానాయ స్వాహేతి సమానస్తృప్యతి ॥ ౧ ॥
సమానే తృప్యతి మనస్తృప్యతి మనసి తృప్యతి పర్జన్యస్తృప్యతి పర్జన్యే తృప్యతి విద్యుత్తృప్యతి విద్యుతి తృప్యన్త్యాం యత్కిఞ్చ విద్యుచ్చ పర్జన్యశ్చాధితిష్ఠతస్తత్తృప్యతి తస్యాను తృప్తిం తృప్యతి ప్రజయా పసుభిరన్నాద్యేన తేజసా బ్రహ్మవర్చసేనేతి ॥ ౨ ॥
అథ యాం పఞ్చమీం జుహుయాత్తాం జుహుయాదుదానాయ స్వాహేత్యుదానస్తృప్యతి ॥ ౧ ॥
ఉదానే తృప్యతి త్వక్తృప్యతి త్వచి తృప్యన్త్యాం వాయుస్తృప్యతి వాయౌ తృప్యత్యాకాశస్తృప్యత్యాకాశే తృప్యతి యత్కిఞ్చ వాయుశ్చాకాశశ్చాధితిష్ఠతస్తత్తృప్యతి తస్యాను తృప్తిం ప్రజయా పశుభిరన్నాద్యేన తేజసా బ్రహ్మవర్చసేన ॥ ౨ ॥
అథ యాం ద్వితీయాం తృతీయాం చతుర్థీం పఞ్చమీమితి సమానమ్ ॥
స య ఇదమవిద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి యథాఙ్గారానపోహ్య భస్మని జుహుయాత్తాదృక్తత్స్యాత్ ॥ ౧ ॥
స యః కశ్చిత్ ఇదం వైశ్వానరదర్శనం యథోక్తమ్ అవిద్వాన్సన్ అగ్నిహోత్రం ప్రసిద్ధం జుహోతి, యథా అఙ్గారానాహుతియోగ్యానపోహ్యానాహుతిస్థానే భస్మని జుహుయాత్ , తాదృక్ తత్తుల్యం తస్య తదగ్నిహోత్రహవనం స్యాత్ , వైశ్వానరవిదః అగ్నిహోత్రమపేక్ష్య — ఇతి ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రనిన్దయా వైశ్వానరవిదోఽగ్నిహోత్రం స్తూయతే ॥
అథ య ఎతదేవం విద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి తస్య సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు భూతేషు సర్వేష్వాత్మసు హుతం భవతి ॥ ౨ ॥
అతశ్చ ఎతద్విశిష్టమగ్నిహోత్రమ్ । కథమ్ ? అథ య ఎతదేవం విద్వాన్ అగ్నిహోత్రం జుహోతి, తస్య యథోక్తవైశ్వానరవిజ్ఞానవతః సర్వేషు లోకేష్విత్యాద్యుక్తార్థమ్ , హుతమ్ అన్నమత్తి ఇత్యనయోరేకార్థత్వాత్ ॥
తద్యథేషీకాతూలమగ్నౌ ప్రోతం ప్రదూయేతైవం హాస్య సర్వే పాప్మానః ప్రదూయన్తే య ఎతదేవం విద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి ॥ ౩ ॥
కిఞ్చ తద్యథా ఇషీకాయాస్తూలమ్ అగ్నౌ ప్రోతం ప్రక్షిప్తం ప్రదూయేత ప్రదహ్యేత క్షిప్రమ్ , ఎవం హ అస్య విదుషః సర్వాత్మభూతస్య సర్వాన్నానామత్తుః సర్వే నిరవశిష్టాః పాప్మానః ధర్మాధర్మాఖ్యాః అనేకజన్మసఞ్చితాః ఇహ చ ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేః జ్ఞానసహభావినశ్చ ప్రదూయన్తే ప్రదహ్యేరన్ వర్తమానశరీరారమ్భకపాప్మవర్జమ్ ; లక్ష్యం ప్రతి ముక్తేషువత్ ప్రవృత్తఫలత్వాత్ తస్య న దాహః । య ఎతదేవం విద్వాన్ అగ్నిహోత్రం జుహోతి భుఙ్క్తే ॥
తస్మాదు హైవంవిద్యద్యపి చణ్డాలాయోచ్ఛిష్టం ప్రయచ్ఛేదాత్మని హైవాస్య తద్వైశ్వానరే హుతం స్యాదితి తదేష శ్లోకః ॥ ౪ ॥
స యద్యపి చణ్డాలాయ ఉచ్ఛిష్టానర్హాయ ఉచ్ఛిష్టం దద్యాత్ ప్రతిషిద్ధముచ్ఛిష్టదానం యద్యపి కుర్యాత్ , ఆత్మని హైవ అస్య చణ్డాలదేహస్థే వైశ్వానరే తద్ధుతం స్యాత్ న అధర్మనిమిత్తమ్ —ఇతి విద్యామేవ స్తౌతి । తదేతస్మిన్స్తుత్యర్థే శ్లోకః మన్త్రోఽప్యేష భవతి ॥
యథేహ క్షుధితా బాలా మాతరం పర్యుపాసత ఎవం సర్వాణి భూతాన్యగ్నిహోత్రముపాసత ఇత్యగ్నిహోత్రముపాసత ఇతి ॥ ౫ ॥
యథా ఇహ లోకే క్షుధితా బుభుక్షితా బాలా మాతరం పర్యుపాసతే — కదా నో మాతా అన్నం ప్రయచ్ఛతీతి, ఎవం సర్వాణి భూతాన్యన్నాదాని ఎవంవిదః అగ్నిహోత్రం భోజనముపాసతే — కదా త్వసౌ భోక్ష్యత ఇతి, జగత్సర్వం విద్వద్భోజనేన తృప్తం భవతీత్యర్థః । ద్విరుక్తిరధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థా ॥
శ్వేతకేతుః హ ఆరుణేయ ఆస ఇత్యాద్యధ్యాయసమ్బన్ధః — ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలాన్’ ఇత్యుక్తమ్ , కథం తస్మాత్ జగదిదం జాయతే తస్మిన్నేవ చ లీయతే అనితి చ తేనైవ ఇత్యేతద్వక్తవ్యమ్ । అనన్తరం చ ఎకస్మిన్భుక్తే విదుషి సర్వం జగత్తృప్తం భవతీత్యుక్తమ్ , తత్ ఎకత్వే సతి ఆత్మనః సర్వభూతస్థస్య ఉపపద్యతే, న ఆత్మభేదే ; కథం చ తదేకత్వమితి తదర్థోఽయం షష్ఠోఽధ్యాయ ఆరభ్యతే —
శ్వేతకేతుర్హారుణేయ ఆస తꣳ హ పితోవాచ శ్వేతకేతో వస బ్రహ్మచర్యం న వైసోమ్యాస్మత్కులీనోఽననూచ్య బ్రహ్మబన్ధురివ భవతీతి ॥ ౧ ॥
పితాపుత్రాఖ్యాయికా విద్యాయాః సారిష్ఠత్వప్రదర్శనార్థా । శ్వేతకేతురితి నామతః, హ ఇత్యైతిహ్యార్థః, ఆరుణేయః అరుణస్య పౌత్రః ఆస బభూవ । తం పుత్రం హ ఆరుణిః పితా యోగ్యం విద్యాభాజనం మన్వానః తస్యోపనయనకాలాత్యయం చ పశ్యన్ ఉవాచ — హే శ్వేతకేతో అనురూపం గురుం కులస్య నో గత్వా వస బ్రహ్మచర్యమ్ ; న చ ఎతద్యుక్తం యదస్మత్కులీనో హే సోమ్య అననూచ్య అనధీత్య బ్రహ్మబన్ధురివ భవతీతి బ్రాహ్మణాన్బన్ధూన్వ్యపదిశతి న స్వయం బ్రాహ్మణవృత్త ఇతి । తస్య అతః ప్రవాసో అనుమీయతే పితుః, . యేన స్వయం గుణవాన్సన్ పుత్రం నోపనేష్యతి ॥
స హ ద్వాదశవర్ష ఉపేత్య చతుర్విꣳశతివర్షః సర్వాన్వేదానధీత్య మహామనా అనూచానమానీ స్తబ్ధ ఎయాయ తꣳహ పితోవాచ ॥ ౨ ॥
సః పిత్రోక్తః శ్వేతకేతుః హ ద్వాదశవర్షః సన్ ఉపేత్య ఆచార్యం యావచ్చతుర్వింశతివర్షో బభూవ, తావత్ సర్వాన్వేదాన్ చతురోఽప్యధీత్య తదర్థం చ బుద్ధ్వా మహామనాః మహత్ గమ్భీరం మనః యస్య అసమమాత్మానమన్యైర్మన్యమానం మనః యస్య సోఽయం మహామనాః అనూచానమానీ అనూచానమాత్మానం మన్యత ఇతి ఎవంశీలో యః సోఽనూచానమానీ స్తబ్ధః అప్రణతస్వభావః ఎయాయ గృహమ్ । తమ్ ఎవంభూతం హ ఆత్మనోఽననురూపశీలం స్తబ్ధం మానినం పుత్రం దృష్ట్వా పితోవాచ సద్ధర్మావతారచికీర్షయా ॥
శ్వేతకేతో యన్ను సోమ్యేదం మహామనా అనూచానమానీ స్తబ్ధోఽస్యుత తమాదేశమప్రాక్ష్యః యేనాశ్రుతꣳ శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమితి కథం ను భగవః స ఆదేశో భవతీతి ॥ ౩ ॥
శ్వేతకేతో యన్ను ఇదం మహామనాః అనూచానమానీ స్తబ్ధశ్చాసి, కస్తేఽతిశయః ప్రాప్తః ఉపాధ్యాయాత్ , ఉత అపి తమాదేశం ఆదిశ్యత ఇత్యాదేశః కేవలశాస్త్రాచర్యోపదేశగమ్యమిత్యేతత్ , యేన వా పరం బ్రహ్మ ఆదిశ్యతే స ఆదేశః తమప్రాక్ష్యః పృష్టవానస్యాచార్యమ్ ? తమాదేశం విశినష్టి — యేన ఆదేశేన శ్రుతేన అశ్రుతమపి అన్యచ్ఛ్రుతం భవతి అమతం మతమ్ అతర్కితం తర్కితం భవతి అవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతం అనిశ్చితం నిశ్చితం భవతీతి । సర్వానపి వేదానధీత్య సర్వం చ అన్యద్వేద్యమధిగమ్యాపి అకృతార్థ ఎవ భవతి యావదాత్మతత్త్వం న జానాతీత్యాఖ్యాయికాతోఽవగమ్యతే । తదేతదద్భుతం శ్రుత్వా ఆహ, కథం ను ఎతదప్రసిద్ధమ్ అన్యవిజ్ఞానేనాన్యద్విజ్ఞాతం భవతీతి ; ఎవం మన్వానః పృచ్ఛతి — కథం ను కేన ప్రకారేణ హే భగవః స ఆదేశో భవతీతి ॥
యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన సర్వం మృన్మయం విజ్ఞాతꣳ స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౪ ॥
యథా స ఆదేశో భవతి తచ్ఛృణు హే సోమ్య — యథా లోకే ఎకేన మృత్పిణ్డేన రుచకకుమ్భాదికారణభూతేన విజ్ఞాతేన సర్వమన్యత్తద్వికారజాతం మృన్మయం మృద్వికారజాతం విజ్ఞాతం స్యాత్ । కథం మృత్పిణ్డే కారణే విజ్ఞాతే కార్యమన్యద్విజ్ఞాతం స్యాత్ ? నైష దోషః, కారణేనానన్యత్వాత్కార్యస్య । యన్మన్యసే అన్యస్మిన్విజ్ఞాతేఽన్యన్న జ్ఞాయత ఇతి — సత్యమేవం స్యాత్ , యద్యన్యత్కారణాత్కార్యం స్యాత్ , న త్వేవమన్యత్కారణాత్కార్యమ్ । కథం తర్హీదం లోకే — ఇదం కారణమయమస్య వికార ఇతి ? శృణు । వాచారమ్భణం వాగారమ్భణం వాగాలమ్బనమిత్యేతత్ । కోఽసౌ ? వికారో నామధేయం నామైవ నామధేయమ్ , స్వార్థే ధేయప్రత్యయః, వాగాలమ్బనమాత్రం నామైవ కేవలం న వికారో నామ వస్త్వస్తి ; పరమార్థతో మృత్తికేత్యేవ మృత్తికైవ తు సత్యం వస్త్వస్తి ॥
యథా సోమ్యైకేన లోహమణినా సర్వం లోహమయం విజ్ఞాతꣳస్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం లోహితమిత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౫ ॥
యథా సోమ్య ఎకేన లోహమణినా సువర్ణపిణ్డేన సర్వమన్యద్వికారజాతం కటకముకుటకేయూరాది విజ్ఞాతం స్యాత్ । వాచారమ్భణమిత్యాది సమానమ్ ॥
యథా సోమ్యైకేన నఖనికృన్తనేన సర్వం కార్ష్ణాయసం విజ్ఞాతꣳ స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం కృష్ణాయసమిత్యేవ సత్యమేవꣳ సోమ్య స ఆదేశో భవతీతి ॥ ౬ ॥
యథా సోమ్య ఎకేన నఖనికృన్తనేనోపలక్షితేన కృష్ణాయసపిణ్డేనేత్యర్థః ; సర్వం కార్ష్ణాయసం కృష్ణాయసవికారజాతం విజ్ఞాతం స్యాత్ । సమానమన్యత్ । అనేకదృష్టాన్తోపాదానం దార్ష్టాన్తికానేకభేదానుగమార్థమ్ , దృఢప్రతీత్యర్థం చ । ఎవం సోమ్య స ఆదేశః, యః మయోక్తః భవతి । ఇత్యుక్తవతి పితరి, ఆహ ఇతరః —
న వై నూనం భగవన్తస్త ఎతదవేదిషుర్యద్ధ్యేతదవేదిష్యన్కథం మే నావక్ష్యన్నితి భగవాꣳస్త్వేవ మే తద్బ్రవీత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౭ ॥
న వై నూనం భగవన్తః పూజావన్తః గురవః మమ యే, తే ఎతత్ యద్భవదుక్తం వస్తు నావేదిషుః న విజ్ఞాతవన్తః నూనమ్ । యత్ యది హి అవేదిష్యన్ విదితవన్తః ఎతద్వస్తు, కథం మే గుణవతే భక్తాయానుగతాయ నావక్ష్యన్ నోక్తవన్తః, తేనాహం మన్యే — న విదితవన్త ఇతి । అవాచ్యమపి గురోర్న్యగ్భావమవాదీత్ పునర్గురుకులం ప్రతి ప్రేషణభయాత్ । అతో భగవాంస్త్వేవ మే మహ్యం తద్వస్తు, యేన సర్వజ్ఞత్వం జ్ఞాతేన మే స్యాత్ , తద్బ్రవీతు కథయతు ; ఇత్యుక్తః పితోవాచ — తథాస్తు సోమ్యేతి ॥
సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ । తద్ధైక ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయం తస్మాదసతః సజ్జాయత ॥ ౧ ॥
సదేవ సదితి అస్తితామాత్రం వస్తు సూక్ష్మం నిర్విశేషం సర్వగతమేకం నిరఞ్జనం నిరవయవం విజ్ఞానమ్ , యదవగమ్యతే సర్వవేదాన్తేభ్యః । ఎవ - శబ్దః అవధారణార్థః । కిం తదవధ్రియత ఇతి, ఆహ — ఇదం జగత్ , నామరూపక్రియావద్వికృతముపలభ్యతే యత్ , తత్సదేవాసీత్ ఇతి ఆసీచ్ఛబ్దేన సమ్బధ్యతే । కదా సదేవేదమాసీదితి, ఉచ్యతే — అగ్రే జగతః ప్రాగుత్పత్తేః । కిం నేదానీమిదం సత్ , యేన అగ్రే ఆసీదితి విశేష్యతే ? న । కథం తర్హి విశేషణమ్ ? ఇదానీమపీదం సదేవ, కిన్తు నామరూపవిశేషణవదిదంశబ్దబుద్ధివిషయం చ ఇతీదం చ భవతి । ప్రాగుత్పత్తేస్తు అగ్రే కేవలసచ్ఛబ్దబుద్ధిమాత్రగమ్యమేవేతి సదేవేదమగ్ర ఆసీదిత్యవధార్యతే । న హి ప్రాగుత్పత్తేః నామవద్రూపవద్వా ఇదమితి గ్రహీతుం శక్యం వస్తు సుషుప్తకాలే ఇవ । యథా సుషుప్తాదుత్థితః సత్త్వమాత్రమవగచ్ఛతి సుషుప్తే సన్మాత్రమేవ కేవలం వస్త్వితి, తథా ప్రాగుత్పత్తేరిత్యభిప్రాయః । యథా ఇదముచ్యతే లోకే — పూర్వాహ్ణే ధటాది సిసృక్షుణా కులాలేన మృత్పిణ్డం ప్రసారితముపలభ్య గ్రామాన్తరం గత్వా ప్రత్యాగతః అపరాహ్ణే తత్రైవ ఘటశరావాద్యనేకభేదభిన్నం కార్యముపలభ్య మృదేవేదం ఘటశరావాది కేవలం పూర్వాహ్న ఆసీదితి, తథా ఇహాప్యుచ్యతే — సదేవేదమగ్ర ఆసీదితి । ఎకమేవేతి । స్వకార్యపతితమన్యన్నాస్తీతి ఎకమేవేత్యుచ్యతే । అద్వితీయమితి । మృద్వ్యతిరేకేణ మృదః యథా అన్యద్ఘటాద్యాకారేణ పరిణమయితృకులాలాదినిమిత్తకారణం దృష్టమ్ , తథా సద్వ్యతిరేకేణ సతః సహకారికారణం ద్వితీయం వస్త్వన్తరం ప్రాప్తం ప్రతిషిధ్యతే — అద్వితీయమితి, నాస్య ద్వితీయం వస్త్వన్తరం విద్యతే ఇత్యద్వితీయమ్ । నను వైశేషికపక్షేఽపి సత్సామానాధికరణ్యం సర్వస్యోపపద్యతే, ద్రవ్యగుణాదిషు సచ్ఛబ్దబుద్ధ్యనువృత్తేః — సద్ద్రవ్యం సన్గుణః సన్కర్మేత్యాదిదర్శనాత్ । సత్యమేవం స్యాదిదానీమ్ ; ప్రాగుత్పత్తేస్తు నైవేదం కార్యం సదేవాసీదిత్యభ్యుపగమ్యతే వైశేషికైః, ప్రాగుత్పత్తేః కార్యస్యాసత్త్వాభ్యుపగమాత్ । న చ ఎకమేవ సదద్వితీయం ప్రాగుత్పత్తేరిచ్ఛన్తి । తస్మాద్వైశేషికపరికల్పితాత్సతః అన్యత్కారణమిదం సదుచ్యతే మృదాదిదృష్టాన్తేభ్యః । తత్ తత్ర హ ఎతస్మిన్ప్రాగుత్పత్తేర్వస్తునిరూపణే ఎకే వైనాశికా ఆహుః వస్తు నిరూపయన్తః — అసత్ సదభావమాత్రం ప్రాగుత్పత్తేః ఇదం జగత్ ఎకమేవ అగ్రే అద్వితీయమాసీదితి । సదభావమాత్రం హి ప్రాగుత్పత్తేస్తత్త్వం కల్పయన్తి బౌద్ధాః । న తు సత్ప్రతిద్వన్ద్వి వస్త్వన్తరమిచ్ఛన్తి । యథా సచ్చాసదితి గృహ్యమాణం యథాభూతం తద్విపరీతం తత్త్వం భవతీతి నైయాయికాః । నను సదభావమాత్రం ప్రాగుత్పత్తేశ్చేదభిప్రేతం వైనాశికైః, కథం ప్రాగుత్పత్తేరిదమాసీదసదేకమేవాద్వితీయం చేతి కాలసమ్బన్ధః సఙ్ఖ్యాసమ్వన్ధోఽద్వితీయత్వం చ ఉచ్యతే తైః । బాఢం న యుక్తం తేషాం భావాభావమాత్రమభ్యుపగచ్ఛతామ్ । అసత్త్వమాత్రాభ్యుపగమోఽప్యయుక్త ఎవ, అభ్యుపగన్తురనభ్యుపగమానుపపత్తేః । ఇదానీమభ్యుపగన్తా అభ్యుపగమ్యతే న ప్రాగుత్పత్తేరితి చేత్ , న, ప్రాగుత్పత్తేః సదభావస్య ప్రమాణాభావాత్ । ప్రాగుత్పత్తే రసదేవేతి కల్పనానుపపత్తిః । నను కథం వస్త్వాకృతేః శబ్దార్థత్వే అసదేకమేవాద్వితీయమితి పదార్థవాక్యార్థోపపత్తిః, తదనుపపత్తౌ చ ఇదం వాక్యమప్రమాణం ప్రసజ్యేతేతి చేత్ , నైష దోషః, సద్గ్రహణనివృత్తిపరత్వాద్వాక్యస్య । సదిత్యయం తావచ్ఛబ్దః సదాకృతివాచకః । ఎకమేవాద్వితీయమిత్యేతౌ చ సచ్ఛబ్దేన సమానాధికరణౌ ; తథేదమాసీదితి చ । తత్ర నఞ్ సద్వాక్యే ప్రయుక్తః సద్వాక్యమేవావలమ్బ్య సద్వాక్యార్థవిషయాం బుద్ధిం సదేకమేవాద్వితీయమిదమాసీదిత్యేవంలక్షణాం తతః సద్వాక్యార్థాన్నివర్తయతి, అశ్వారూఢ ఇవ అశ్వాలమ్బనః అశ్వం తదభిముఖవిషయాన్నివర్తయతి — తద్వత్ । న తు పునః సదభావమేవ అబిధత్తే । అతః పురుషస్య విపరీతగ్రహణనివృత్త్యర్థపరమ్ ఇదమసదేవేత్యాది వాక్యం ప్రయుజ్యతే । దర్శయిత్వా హి విపరీతగ్రహణం తతో నివర్తయితుం శక్యత ఇత్యర్థవత్త్వాత్ అసదాదివాక్యస్య శ్రౌతత్వం ప్రామాణ్యం చ సిద్ధమిత్యదోషః । తస్మాత్ అసతః సర్వాభావరూపాత్ సత్ విద్యమానమ్ జాయత సముత్పన్నమ్ అడభావః ఛాన్దసః ॥
కుతస్తు ఖలు సోమ్యైవం స్యాదితి హోవాచ కథమసతః సజ్జాయేతేతి । సత్త్వేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ ॥ ౨ ॥
తదేతద్విపరీతగ్రహణం మహావైనాశికపక్షం దర్శయిత్వా ప్రతిషేధతి — కుతస్తు ప్రమాణాత్ఖలు హే సోమ్య ఎవం స్యాత్ అసతః సజ్జాయేత ఇత్యేవం కుతో భవేత్ ? న కుతశ్చిత్ప్రమాణాదేవం సమ్భవతీత్యర్థః । యదపి బీజోపమర్దేఽఙ్కురో జాయమానో దృష్టః అభావాదేవేతి, తదప్యభ్యుపగమవిరుద్ధం తేషామ్ । కథమ్ ? యే తావద్బీజావయవాః బీజసంస్థానవిశిష్టాః తేఽఙ్కురేఽప్యనువర్తన్త ఎవ, న తేషాముపమర్దోఽఙ్కురజన్మని । యత్పునర్బీజాకారసంస్థానమ్ , తద్బీజావయవవ్యతిరేకేణ వస్తుభూతం న వైనాశికైరభ్యుపగమ్యతే, యదఙ్కురజన్మన్యుపమృద్యేత । అథ తదస్తి అవయవవ్యతిరిక్తం వస్తుభూతమ్ , తథా చ సతి అభ్యుపగమవిరోధః । అథ సంవృత్యా అభ్యుపగతం బీజసంస్థానరూపముపమృద్యత ఇతి చేత్ , కేయం సంవృతిర్నామ — కిమసావభావః, ఉత భావః ఇతి ? యద్యభావః, దృష్టాన్తాభావః । అథ భావః, తథాపి నాభావాదఙ్కురోత్పత్తిః, బీజావయవేభ్యో హి అఙ్కురోత్పత్తిః । అవయవా అప్యుపమృద్యన్త ఇతి చేత్ , న, తదవయవేషు తుల్యత్వాత్ । యథా వైనాశికానాం బీజసంస్థానరూపోఽవయవీ నాస్తి, తథా అవయవా అపీతి తేషామప్యుపమర్దానుపపత్తిః । బీజావయవానామపి సూక్ష్మావయవాః తదవయవానామప్యన్యే సూక్ష్మతరావయవాః ఇత్యేవం ప్రసఙ్గస్యానివృత్తేః సర్వత్రోపమర్దానుపపత్తిః । సద్బుద్ధ్యనువృత్తేః సత్త్వానివృత్తిశ్చేతి సద్వాదినాం సత ఎవ సదుత్పత్తిః సేత్స్యతి । న తు అసద్వాదినాం దృష్టాన్తోఽస్తి అసతః సదుత్పత్తేః । మృత్పిణ్డాద్ఘటోత్పత్తిర్దృశ్యతే సద్వాదినామ్ , తద్భావే భావాత్తదభావే చాభావాత్ । యద్యభావాదేవ ఘట ఉత్పద్యేత, ఘటార్థినా మృత్పిణ్డో నోపాదీయేత, అభావశబ్దబుద్ధ్యనువృత్తిశ్చ ఘటాదౌ ప్రసజ్యేత ; న త్వేతదస్తి ; అతః నాసతః సదుత్పత్తిః । యదప్యాహుః మృద్బుద్ధిర్ఘటబుద్ధేర్నిమిత్తమితి మృద్బుద్ధిర్ఘటబుద్ధేః కారణముచ్యతే, న తు పరమార్థత ఎవ మృద్ఘటో వా అస్తీతి, తదపి మృద్బుద్ధిర్విద్యమానా విద్యమానాయా ఎవ ఘటబుద్ధేః కారణమితి నాసతః సదుత్పత్తిః । మృద్ఘటబుద్ధ్యోః నిమిత్తనైమిత్తికతయా ఆనన్తర్యమాత్రమ్ , న తు కార్యకారణత్వమితి చేత్ , న, బుద్ధీనాం నైరన్తర్యే గమ్యమానే వైనాశికానాం బహిర్దృష్టాన్తాభావాత్ । అతః కుతస్తు ఖలు సోమ్య ఎవం స్యాత్ ఇతి హ ఉవాచ — కథం కేన ప్రకారేణ అసతః సజ్జాయేత ఇతి ; అసతః సదుత్పత్తౌ న కశ్చిదపి దృష్టాన్తప్రకారోఽస్తీత్యభిప్రాయః । ఎవమసద్వాదిపక్షమున్మథ్య ఉపసంహరతి — సత్త్వేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదితి స్వపక్షసిద్ధిమ్ । నను సద్వాదినోఽపి సతః సదుత్పద్యతే ఇతి నైవ దృష్టాన్తోఽస్తి, ఘటాద్ఘటాన్తరోత్పత్త్యదర్శనాత్ । సత్యమేవం న సతః సదన్తరముత్పద్యతే ; కిం తర్హి, సదేవ సంస్థానాన్తరేణావతిష్ఠతే — యథా సర్పః కుణ్డలీ భవతి, యథా చ మృత్ చూర్ణపిణ్డఘటకపాలాదిప్రభేదైః । యద్యేవం సదేవ సర్వప్రకారావస్థమ్ , కథం ప్రాగుత్పత్తేరిదమాసీదిత్యుచ్యతే ? నను న శ్రుతం త్వయా, సదేవేత్యవధారణమ్ ఇదం — శబ్దవాచ్యస్య కార్యస్య । ప్రాప్తం తర్హి ప్రాగుత్పత్తేః అసదేవాసీత్ న ఇదం — శబ్దవాచ్యమ్ , ఇదానీమిదం జాతమితి । న, సత ఎవ ఇదం — శబ్దబుద్ధివిషయతయా అవస్థానాత్ , యథా మృదేవ పిణ్డఘటాదిశబ్దబుద్ధివిషయత్వేనావతిష్ఠతే — తద్వత్ । నను యథా మృద్వస్తు ఎవం పిణ్డఘటాద్యపి, తద్వత్ సద్బుద్ధేరన్యబుద్ధివిషయత్వాత్కార్యస్య సతోఽన్యద్వస్త్వన్తరం స్యాత్కార్యజాతం యథా అశ్వాద్గౌః । న, పిణ్డఘటాదీనామితరేతరవ్యభిచారేఽపి మృత్త్వావ్యభిచారాత్ । యద్యపి ఘటః పిణ్డం వ్యభిచరతి పిణ్డశ్చ ఘటమ్ , తథాపి పిణ్డఘటౌ మృత్త్వం న వ్యభిచరతః తస్మాన్మృన్మాత్రం పిణ్డఘటౌ । వ్యభిచరతి త్వశ్వం గౌః అశ్వో వా గామ్ । తస్మాన్మృదాదిసంస్థానమాత్రం ఘటాదయః । ఎవం సత్సంస్థానమాత్రమిదం సర్వమితి యుక్తం ప్రాగుత్పత్తేః సదేవేతి, వాచారమ్భణమాత్రత్వాద్వికారసంస్థానమాత్రస్య । నను నిరవయవం సత్ , ‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనం’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ‘దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ; నిరవయవస్య సతః కథం వికారసంస్థానముపపద్యతే ? నైష దోషః, రజ్జ్వాద్యవయవేభ్యః సర్పాదిసంస్థానవత్ బుద్ధిపరికల్పితేభ్యః సదవయవేభ్యః వికారసంస్థానోపపత్తేః । ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఎవం సదేవ సత్యమ్ — ఇతి శ్రుతేః । ఎకమేవాద్వితీయం పరమార్థతః ఇదమ్బుద్ధికాలేఽపి ॥
తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోఽసృజత తత్తేజ ఐక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తదపోఽసృజత । తస్మాద్యత్ర క్వచ శోచతి స్వేదతే వా పురుషస్తేజస ఎవ తదధ్యాపో జాయన్తే ॥ ౩ ॥
తత్ సత్ ఐక్షత ఈక్షాం దర్శనం కృతవత్ । అతశ్చ న ప్రధానం సాఙ్ఖ్యపరికల్పితం జగత్కారణమ్ , ప్రధానస్యాచేతనత్వాభ్యుపగమాత్ । ఇదం తు సత్ చేతనమ్ , ఈక్షితృత్వాత్ । తత్కథమైక్షతేతి, ఆహ — బహు ప్రభూతం స్యాం భవేయం ప్రజాయేయ ప్రకర్షేణోత్పద్యేయ, యథా మృద్ఘటాద్యాకారేణ యథా వా రజ్జ్వాది సర్పాద్యాకారేణ బుద్ధిపరికల్పితేన । అసదేవ తర్హి సర్వమ్ , యద్గృహ్యతే రజ్జురివ సర్పాద్యాకారేణ । న, సత ఎవ ద్వైతభేదేన అన్యథాగృహ్యమాణత్వాత్ న అసత్త్వం కస్యచిత్క్వచిదితి బ్రూమః । యథా సతోఽన్యద్వస్త్వన్తరం పరికల్ప్య పునస్తస్యైవ ప్రాగుత్పత్తేః ప్రధ్వంసాచ్చోర్ధ్వమ్ అసత్త్వం బ్రువతే తార్కికాః, న తథా అస్మాభిః కదాచిత్క్వచిదపి సతోఽన్యదభిధానమభిధేయం వా వస్తు పరికల్ప్యతే । సదేవ తు సర్వమభిధానమభిధీయతే చ యదన్యబుద్ధ్యా, యథా రజ్జురేవ సర్పబుద్ధ్యా సర్ప ఇత్యభిధీయతే, యథా వా పిణ్డఘటాది మృదోఽన్యబుద్ధ్యా పిణ్డఘటాదిశబ్దేనాభిధీయతే లోకే । రజ్జువివేకదర్శినాం తు సర్పాభిధానబుద్ధీ నివర్తేతే, యథా చ మృద్వివేకదర్శినాం ఘటాదిశబ్దబుద్ధీ, తద్వత్ సద్వివేకదర్శినామన్యవికారశబ్దబుద్ధీ నివర్తేతే — ‘యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి, ‘అనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఎవమీక్షిత్వా తత్ తేజః అసృజత తేజః సృష్టవత్ । నను ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరే ఆకాశాద్వాయుః తతస్తృతీయం తేజః శ్రుతమ్ , ఇహ కథం ప్రాథమ్యేన తస్మాదేవ తేజః సృజ్యతే తత ఎవ చ ఆకాశమితి విరుద్ధమ్ ? నైష దోషః, ఆకాశవాయుసర్గానన్తరం తత్సత్ తేజోఽసృజతేతి కల్పనోపపత్తేః । అథవా అవివక్షితః ఇహ సృష్టిక్రమః ; సత్కార్యమిదం సర్వమ్ , అతః సదేకమేవాద్వితీయమిత్యేతద్వివక్షితమ్ , మృదాదిదృష్టాన్తాత్ । అథవా త్రివృత్కరణస్య వివక్షితత్వాత్ తేజోబన్నానామేవ సృష్టిమాచష్టే । తేజ ఇతి ప్రసిద్ధం లోకే దగ్ధృ పక్తృ ప్రకాశకం రోహితం చేతి । తత్ సత్సృష్టం తేజః ఐక్షత తేజోరూపసంస్థితం సత్ ఐక్షతేత్యర్థః । బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి పూర్వవత్ । తత్ అపోఽసృజత ఆపః ద్రవాః స్నిగ్ధాః స్యన్దిన్యః శుక్లాశ్చేతి ప్రసిద్ధా లోకే । యస్మాత్తేజసః కార్యభూతా ఆపః, తస్మాద్యత్ర క్వచ దేశే కాలే వా శోచతి సన్తప్యతే స్వేదతే ప్రస్విద్యతే వా పురుషః తేజస ఎవ తత్ తదా ఆపః అధిజాయన్తే ॥
తా ఆప ఐక్షన్త బహ్వ్యః స్యామ ప్రజాయేమహీతి తా అన్నమసృజన్త తస్మాద్యత్ర క్వ చ వర్షతి తదేవ భూయిష్ఠమన్నం భవత్యద్భ్య ఎవ తదధ్యన్నాద్యం జాయతే ॥ ౪ ॥
తా ఆప ఐక్షన్త పూర్వవదేవ అబాకారసంస్థితం సదైక్షతేత్యర్థః । బహ్వయః ప్రభూతాః స్యామ భవేమ ప్రజాయేమహి ఉత్పద్యేమహీతి । తా అన్నమసృజన్త పృథివీలక్షణమ్ । పార్థివం హి అన్నమ్ ; యస్మాదప్కార్యమన్నమ్ , తస్మాత్ యత్ర క్వ చ వర్షతి దేశే తత్ తత్రైవ భూయిష్ఠం ప్రభూతమన్నం భవతి । అతః అద్భ్య ఎవ తదన్నాద్యమధిజాయతే । తా అన్నమసృజన్తేతి పృథివ్యుక్తా పూర్వమ్ , ఇహ తు దృష్టాన్తే అన్నం చ తదాద్యం చేతి విశేషణాత్ వ్రీహియవాద్యా ఉచ్యన్తే । అన్నం చ గురు స్థిరం ధారణం కృష్ణం చ రూపతః ప్రసిద్ధమ్ ॥
నను తేజఃప్రభృతిషు ఈక్షణం న గమ్యతే, హింసాదిప్రతిషేధాభావాత్ త్రాసాదికార్యానుపలమ్భాచ్చ ; తత్ర కథం తత్తేజ ఐక్షతేత్యాది ? నైష దోషః । ఈక్షితృకారణపరిణామత్వాత్తేజఃప్రభృతీనాం సత ఎవ ఈక్షితుః నియతక్రమవిశిష్టకార్యోత్పాదకత్వాచ్చ తేజఃప్రభృతి ఈక్షతే ఇవ ఈక్షతే ఇత్యుచ్యతే భూతమ్ । నను సతోఽప్యుపచరితమేవ ఈక్షితృత్వమ్ । న । సదీక్షణస్య కేవలశబ్దగమ్యత్వాత్ న శక్యముపచరితం కల్పయితుమ్ । తేజఃప్రభృతీనాం త్వనుమీయతే ముఖ్యేక్షణాభావ ఇతి యుక్తముపచరితం కల్పయితుమ్ । నను సతోఽపి మృద్వత్కారణత్వాదచేతనత్వం శక్యమనుమాతుమ్ । అతః ప్రధానస్యైవాచేతనస్య సతశ్చేతనార్థత్వాత్ నియతకాలక్రమవిశిష్టకార్యోత్పాదకత్వాచ్చ ఐక్షత ఇవ ఐక్షతేతి శక్యమనుమాతుమ్ ఉపచరితమేవ ఈక్షణమ్ । దృష్టశ్చ లోకే అచేతనే చేతనవదుపచారః, యథా కూలం పిపతిషతీతి తద్వత్ సతోఽపి స్యాత్ । న, ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౩) ఇతి తస్మిన్నాత్మోపదేశాత్ । ఆత్మోపదేశోఽప్యుపచరిత ఇతి చేత్— యథా మమాత్మా భద్రసేన ఇతి సర్వార్థకారిణ్యనాత్మని ఆత్మోపచారః — తద్వత్ ; న, సదస్మీతి సత్సత్యాభిసన్ధస్య ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి మోక్షోపదేశాత్ । సోఽప్యుపచార ఇతి చేత్— ప్రధానాత్మాభిసన్ధస్య మోక్షసామీప్యం వర్తత ఇతి మోక్షోపదేశోఽప్యుపచరిత ఎవ, యథా లోకే గ్రామం గన్తుం ప్రస్థితః ప్రాప్తవానహం గ్రామమితి బ్రూయాత్త్వగపేక్షయా — తద్వత్ ; న, యేన విజ్ఞాతేనావిజ్ఞాతం విజ్ఞాతం భవతీత్యుపక్రమాత్ । సతి ఎకస్మిన్విజ్ఞాతే సర్వం విజ్ఞాతం భవతి, తదనన్యత్వాత్ సర్వస్యాద్వితీయవచనాచ్చ । న చ అన్యద్విజ్ఞాతవ్యమవశిష్టం శ్రావితం శ్రుత్యా అనుమేయం వా లిఙ్గతః అస్తి, యేన మోక్షోపదేశ ఉపచరితః స్యాత్ । సర్వస్య చ ప్రపాఠకార్థస్య ఉపచరితత్వపరికల్పనాయాం వృథా శ్రమః పరికల్పయితుః స్యాత్ , పురుషార్థసాధనవిజ్ఞానస్య తర్కేణైవాధిగతత్వాత్తస్య । తస్మాద్వేదప్రామాణ్యాత్ న యుక్తః శ్రుతార్థపరిత్యాగః । అతః చేతనావత్కారణం జగత ఇతి సిద్ధమ్ ॥
తేషాం ఖల్వేషాం భూతానాం త్రీణ్యేవ బీజాని భవన్త్యాణ్డజం జీవజముద్భిజ్జమితి ॥ ౧ ॥
తేషాం జీవావిష్టానాం ఖలు ఎషాం పక్ష్యాదీనాం భూతానామ్ , ఎషామితి ప్రత్యక్షనిర్దేశాత్ , న తు తేజఃప్రభృతీనామ్ , తేషాం త్రివృత్కరణస్య వక్ష్యమాణత్వాత్ ; అసతి త్రివృత్కరణే ప్రత్యక్షనిర్దేశానుపపత్తిః । దేవతాశబ్దప్రయోగాచ్చ తేజఃప్రభృతిషు — ‘ఇమాస్తిస్రో దేవతాః’ ఇతి । తస్మాత్ తేషాం ఖల్వేషాం భూతానాం పక్షిపశుస్థావరాదీనాం త్రీణ్యేవ నాతిరిక్తాని బీజాని కారణాని భవన్తి । కాని తానీతి, ఉచ్యన్తే — ఆణ్డజమ్ అణ్డాజ్జాతమణ్డజమ్ అణ్డజమేవ ఆణ్డజం పక్ష్యాది । పక్షిసర్పాదిభ్యో హి పక్షిసర్పాదయో జాయమానా దృశ్యన్తే । తేన పక్షీ పక్షిణాం బీజం సర్పః సర్పాణాం బీజం తథా అన్యదప్యణ్డాజ్జాతం తజ్జాతీయానాం బీజమిత్యర్థః । నను అణ్డాజ్జాతమ్ అణ్డజముచ్యతే, అతోఽణ్డమేవ బీజమితి యుక్తమ్ ; కథమణ్డజం బీజముచ్యతే ? సత్యమేవం స్యాత్ , యది త్వదిచ్ఛాతన్త్రా శ్రుతిః స్యాత్ ; స్వతన్త్రా తు శ్రుతిః, యత ఆహ అణ్డజాద్యేవ బీజం న అణ్డాదీతి । దృశ్యతే చ అణ్డజాద్యభావే తజ్జాతీయసన్తత్యభావః, న అణ్డాద్యభావే । అతః అణ్డజాదీన్యేవ బీజాని అణ్డజాదీనామ్ । తథా జీవాజ్జాతం జీవజం జరాయుజమిత్యేతత్పురుషపశ్వాది । ఉద్భిజ్జమ్ ఉద్భినత్తీత్యుద్భిత్ స్థావరం తతో జాతముద్భిజ్జమ్ , ధానా వా ఉద్భిత్ తతో జాయత ఇత్యుద్భిజ్జం స్థావరబీజం స్థావరాణాం బీజమిత్యర్థః । స్వేదజసంశోకజయోరణ్డజోద్భిజ్జయోరేవ యథాసమ్భవమన్తర్భావః । ఎవం హి అవధారణం త్రీణ్యేవ బీజానీత్యుపపన్నం భవతి ॥
సేయం దేవతైక్షత హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణీతి ॥ ౨ ॥
సేయం ప్రకృతా సదాఖ్యా తేజోబన్నయోనిః దేవతా ఉక్తా ఐక్షత ఈక్షితవతీ యథాపూర్వం బహు స్యామితి । తదేవ బహుభవనం ప్రయోజనం నాద్యాపి నిర్వృత్తమ్ ఇత్యతః ఈక్షాం పునః కృతవతీ బహుభవనమేవ ప్రయోజనమురరీకృత్య । కథమ్ ? హన్త ఇదానీమహమిమాః యథోక్తాః తేజఆద్యాః తిస్రో దేవతాః అనేన జీవేనేతి స్వబుద్ధిస్థం పూర్వసృష్ట్యనుభూతప్రాణధారణమ్ ఆత్మానమేవ స్మరన్తీ ఆహ— అనేన జీవేన ఆత్మనేతి । ప్రాణధారణకర్త్రా ఆత్మనేతి వచనాత్ స్వాత్మనోఽవ్యతిరిక్తేన చైతన్యస్వరూపతయా అవిశిష్టేనేత్యేతద్దర్శయతి । అనుప్రవిశ్య తేజోబన్నభూతమాత్రాసంసర్గేణ లబ్ధవిశేషవిజ్ఞానా సతీ నామ చ రూపం చ నామరూపే వ్యాకరవాణి విస్పష్టమాకరవాణి, అసౌనామాయమ్ ఇదంరూప ఇతి వ్యాకుర్యామిత్యర్థః ॥
నను న యుక్తమిదమ్ — అసంసారిణ్యాః సర్వజ్ఞాయాః దేవతాయాః బుద్ధిపూర్వకమనేకశతసహస్రానర్థాశ్రయం దేహమనుప్రవిశ్య దుఃఖమనుభవిష్యామీతి సఙ్కల్పనమ్ , అనుప్రవేశశ్చ స్వాతన్త్ర్యే సతి । సత్యమేవం న యుక్తం స్యాత్ — యది స్వేనైవావికృతేన రూపేణానుప్రవిశేయం దుఃఖమనుభవేయమితి చ సఙ్కల్పితవతీ ; న త్వేవమ్ । కథం తర్హి ? అనేన జీవేన ఆత్మనా అనుప్రవిశ్య ఇతి వచనాత్ । జీవో హి నామ దేవతాయా ఆభాసమాత్రమ్ , బుద్ధ్యాది భూతమాత్రాసంసర్గజనితః — ఆదర్శే ఇవ ప్రవిష్టః పురుషప్రతిబిమ్బః, జలాదిష్వివ చ సూర్యాదీనామ్ । అచిన్త్యానన్తశక్తిమత్యా దేవతాయాః బుద్ధ్యాదిసమ్బన్ధః చైతన్యాభాసః దేవతాస్వరూపవివేకాగ్రహణనిమిత్తః సుఖీ దుఃఖీ మూఢ ఇత్యాద్యనేకవికల్పప్రత్యయహేతుః । ఛాయామాత్రేణ జీవరూపేణానుప్రవిష్టత్వాత్ దేవతా న దైహికైః స్వతః సుఖదుఃఖాదిభిః సమ్బధ్యతే — యథా పురుషాదిత్యాదయః ఆదర్శోదకాదిషు చ్ఛాయామాత్రేణానుప్రవిష్టాః ఆదర్శోదకాదిదోషైర్న సమ్బధ్యన్తే — తద్వద్దేవతాపి । ‘సూర్యో యథా సర్వలోకస్య చక్షుర్న లిప్యతే చాక్షుషైర్బాహ్యదోషైః । ఎకస్తథా సర్వభూతాన్తరాత్మా న లిప్యతే లోకదుఃఖేన బాహ్యః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ‘ఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యః’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి హి కాఠకే ; ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి చ వాజసనేయకే । నను చ్ఛాయామాత్రశ్చేజ్జీవః మృషైవ ప్రాప్తః, తథా పరలోకేహలోకాది చ తస్య । నైష దోషః, సదాత్మనా సత్యత్వాభ్యుపగమాత్ । సర్వం చ నామరూపాది సదాత్మనైవ సత్యం వికారజాతమ్ , స్వతస్త్వనృతమేవ, ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యుక్తత్వాత్ । తథా జీవోఽపీతి । యక్షానురూపో హి బలిరితి న్యాయప్రసిద్ధిః । అతః సదాత్మనా సర్వవ్యవహారాణాం సర్వవికారాణాం చ సత్యత్వం సతోఽన్యత్వే చ అనృతత్వమితి న కశ్చిద్దోషః తార్కికైరిహానువక్తుం శక్యః, యథా ఇతరేతరవిరుద్ధద్వైతవాదాః స్వబుద్ధివికల్పమాత్రా అతత్త్వనిష్ఠా ఇతి శక్యం వక్తుమ్ ॥
తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకాం కరవాణీతి సేయం దేవతేమాస్తిస్రో దేవతా అనేనైవ జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరోత్ ॥ ౩ ॥
సైవం తిస్రో దేవతాః అనుప్రవిశ్య స్వాత్మావస్థే బీజభూతే అవ్యాకృతే నామరూపే వ్యాకరవాణీతి ఈక్షిత్వా తాసాం చ తిసృణాం దేవతానామేకైకాం త్రివృతం త్రివృతం కరవాణి — ఎకైకస్యాస్త్రివృత్కరణే ఎకైకస్యాః ప్రాధాన్యం ద్వయోర్ద్వయోర్గుణభావః ; అన్యథా హి రజ్జ్వా ఇవ ఎకమేవ త్రివృత్కరణం స్యాత్ , న తు తిసృణాం పృథక్పృథక్త్రివృత్కరణమితి । ఎవం హి తేజోబన్నానాం పృథఙ్నామప్రత్యయలాభః స్యాత్ — తేజ ఇదమ్ ఇమా ఆపః అన్నమిదమ్ ఇతి చ । సతి చ పృథఙ్నామప్రత్యయలాభే దేవతానాం సమ్యగ్వ్యవహారస్య ప్రసిద్ధిః ప్రయోజనం స్యాత్ । ఎవమీక్షిత్వా సేయం దేవతా ఇమాస్తిస్రో దేవతాః అనేనైవ యథోక్తేనైవ జీవేన సూర్యబిమ్బవదన్తః ప్రవిశ్య వైరాజం పిణ్డం ప్రథమం దేవాదీనాం చ పిణ్డాననుప్రవిశ్య యథాసఙ్కల్పమేవ నామరూపే వ్యాకరోత్ — అసౌనామా అయమ్ ఇదంరూప ఇతి ॥
తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకామకరోద్యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాస్త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే విజానీహీతి ॥ ౪ ॥
తాసాం చ దేవతానాం గుణప్రధానభావేన త్రివృతం త్రివృతమ్ ఎకైకామకరోత్ కృతవతీ దేవతా । తిష్ఠతు తావద్దేవతాదిపిణ్డానాం నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతానాం తేజోబన్నమయత్వేన త్రిధాత్వమ్ , యథా తు బహిరిమాః పిణ్డేభ్యస్తిస్రో దేవతాత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే మమ నిగదతః విజానీహి విస్పష్టమ్ అవధారయ ఉదాహరణతః ॥
యదగ్నే రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాదగ్నేరగ్నిత్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౧ ॥
యత్తద్దేవతానాం త్రివృత్కరణముక్తమ్ తస్యైవోదాహరణముచ్యతే — ఉదాహరణం నామ ఎకదేశప్రసిద్ధ్యా అశేషప్రసిద్ధ్యర్థముదాహ్రియత ఇతి । తదేతదాహ — యదగ్నేః త్రివృత్కృతస్య రోహితం రూపం ప్రసిద్ధం లోకే, తత్ అత్రివృత్కృతస్య తేజసో రూపమితి విద్ధి । తథా యచ్ఛుక్లం రూపమగ్నేరేవ తదపామత్రివృత్కృతానామ్ ; యత్కృష్ణం తస్యైవాగ్నేః రూపమ్ తదన్నస్య పృథివ్యాః అత్రివృత్కృతాయాః ఇతి విద్ధి । తత్రైవం సతి రూపత్రయవ్యతిరేకేణ అగ్నిరితి యన్మన్యసే త్వమ్ , తస్యాగ్నేరగ్నిత్వమిదానీమ్ అపాగాత్ అపగతమ్ । ప్రాగ్రూపత్రయవివేకవిజ్ఞానాత్ యా అగ్నిబుద్ధిరాసీత్ తే, సా అగ్నిబుద్ధిరపగతా అగ్నిశబ్దశ్చేత్యర్థః — యథా దృశ్యమానరక్తోపధానసంయుక్తః స్ఫటికో గృహ్యమాణః పద్మరాగోఽయమితిశబ్దబుద్ధ్యోః ప్రయోజకో భవతి ప్రాగుపధానస్ఫటికయోర్వివేకవిజ్ఞానాత్ , తద్వివేకవిజ్ఞానే తు పద్మరాగశబ్దబుద్ధీ నివర్తేతే తద్వివేకవిజ్ఞాతుః — తద్వత్ । నను కిమత్ర బుద్ధిశబ్దకల్పనయా క్రియతే, ప్రాగ్రూపత్రయవివేకకరణాదగ్నిరేవాసీత్ , తదగ్నేరగ్నిత్వం రోహితాదిరూపవివేకకరణాదపాగాదితి యుక్తమ్ — యథా తన్త్వపకర్షణే పటాభావః । నైవమ్ , బుద్ధిశబ్దమాత్రమేవ హి అగ్నిః ; యత ఆహ వాచారమ్భణమగ్నిర్నామ వికారో నామధేయం నామమాత్రమిత్యర్థః । అతః అగ్నిబుద్ధిరపి మృషైవ । కిం తర్హి తత్ర సత్యమ్ ? త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ , నాణుమాత్రమపి రూపత్రయవ్యతిరేకేణ సత్యమస్తీత్యవధారణార్థః ॥
యదాదిత్యస్య రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాదాదిత్యాదాదిత్యత్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౨ ॥
యచ్చన్ద్రమసో రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాచ్చాన్ద్రాచ్చన్ద్రత్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౩ ॥
యద్విద్యుతో రోహితꣳ రూపం తేజసస్తద్రూపం యత్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యాపాగాద్విద్యుతో విద్యుత్త్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ ॥ ౪ ॥
తథా యదాదిత్యస్య యచ్చన్ద్రమసో యద్విద్యుత ఇత్యాది సమానమ్ । నను ‘యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాస్త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే విజానీహి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౪ । ౪) ఇత్యుక్త్వా తేజస ఎవ చతుర్భిరప్యుదాహరణైః అగ్న్యాదిభిః త్రివృత్కరణం దర్శితమ్ , న అబన్నయోరుదాహరణం దర్శితం త్రివృత్కరణే । నైష దోషః అబన్నవిషయాణ్యప్యుదాహరణాని ఎవమేవ చ ద్రష్టవ్యానీతి మన్యతే శ్రుతిః । తేజస ఉదాహరణముపలక్షణార్థమ్ , రూపవత్త్వాత్స్పష్టార్థత్వోపపత్తేశ్చ । గన్ధరసయోరనుదాహరణం త్రయాణామసమ్భవాత్ । న హి గన్ధరసౌ తేజసి స్తః । స్పర్శశబ్దయోరనుదాహరణం విభాగేన దర్శయితుమశక్యత్వాత్ । యది సర్వం జగత్ త్రివృత్కృతమితి అగ్న్యాదివత్ త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ , అగ్నేరగ్నిత్వవత్ అపాగాజ్జగతో జగత్త్వమ్ । తథా అన్నస్యాప్యప్శుఙ్గత్వాత్ ఆప ఇత్యేవ సత్యం వాచారమ్భణమాత్రమన్నమ్ । తథా అపామపి తేజఃశుఙ్గత్వాత్ వాచారమ్భణత్వం తేజ ఇత్యేవ సత్యమ్ । తేజసోఽపిసచ్ఛుఙ్గత్వాత్ వాచారమ్భణత్వం సదిత్యేవ సత్యమ్ ఇత్యేషోఽర్థో వివక్షితః । నను వాయ్వన్తరిక్షే తు అత్రివృత్కృతే తేజఃప్రభృతిష్వనన్తర్భూతత్వాత్ అవశిష్యేతే, ఎవం గన్ధరసశబ్దస్పర్శాశ్చావశిష్టా ఇతి కథం సతా విజ్ఞాతేన సర్వమన్యదవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతం భవేత్ ? తద్విజ్ఞానే వా ప్రకారాన్తరం వాచ్యమ్ ; నైష దోషః, రూపవద్ద్రవ్యే సర్వస్య దర్శనాత్ । కథమ్ ? తేజసి తావద్రూపవతి శబ్దస్పర్శయోరప్యుపలమ్భాత్ వాయ్వన్తరిక్షయోః తత్ర స్పర్శశబ్దగుణవతోః సద్భావో అనుమీయతే । తథా అబన్నయోః రూపవతో రసగన్ధాన్తర్భావ ఇతి । రూపవతాం త్రయాణాం తేజోబన్నానాం త్రివృత్కరణప్రదర్శనేన సర్వం తదన్తర్భూతం సద్వికారత్వాత్ త్రీణ్యేవ రూపాణి విజ్ఞాతం మన్యతే శ్రుతిః । న హి మూర్తం రూపవద్ద్రవ్యం ప్రత్యాఖ్యాయ వాయ్వాకాశయోః తద్గుణయోర్గన్ధరసయోర్వా గ్రహణమస్తి । అథవా రూపవతామపి త్రివృత్కరణం ప్రదర్శనార్థమేవ మన్యతే శ్రుతిః । యథా తు త్రివృత్కృతే త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ , తథా పఞ్చీకరణేఽపి సమానో న్యాయ ఇత్యతః సర్వస్య సద్వికారత్వాత్ సతా విజ్ఞాతేన సర్వమిదం విజ్ఞాతం స్యాత్ సదేకమేవాద్వితీయం సత్యమితి సిద్ధమేవ భవతి । తదేకస్మిన్సతి విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతీతి సూక్తమ్ ॥
ఎతద్ధ స్మ వై తద్విద్వాంస ఆహుః పూర్వే మహాశాలా మహాశ్రోత్రియా న నోఽద్య కశ్చనాశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతముదాహరిష్యతీతి హ్యేభ్యో విదాఞ్చక్రుః ॥ ౫ ॥
ఎతత్ విద్వాంసః విదితవన్తః పూర్వే అతిక్రాన్తాః మహాశాలాః మహాశ్రోత్రియాః ఆహుః హ స్మ వై కిల । కిముక్తవన్త ఇతి, ఆహ — న నః అస్మాకం కులే అద్య ఇదానీం యథోక్తవిజ్ఞానవతాం కశ్చన కశ్చిదపి అశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతమ్ ఉదాహరిష్యతి నోదాహరిష్యతి, సర్వం విజ్ఞాతమేవ అస్మత్కులీనానాం సద్విజ్ఞానవత్త్వాత్ ఇత్యభిప్రాయః । తే పునః కథం సర్వం విజ్ఞాతవన్త ఇతి, ఆహ — ఎభ్యః త్రిభ్యః రోహితాదిరూపేభ్యః త్రివృత్కృతేభ్యః విజ్ఞాతేభ్యః సర్వమప్యన్యచ్ఛిష్టమేవమేవేతి విదాఞ్చక్రుః విజ్ఞాతవన్తః యస్మాత్ , తస్మాత్సర్వజ్ఞా ఎవ సద్విజ్ఞానాత్ తే ఆసురిత్యర్థః । అథవా ఎభ్యో విదాఞ్చక్రురితి అగ్న్యాదిభ్యో దృష్టాన్తేభ్యో విజ్ఞాతేభ్యః సర్వమన్యద్విదాఞ్చక్రురిత్యేతత్ ॥
యదు రోహితమివాభూదితి తేజసస్తద్రూపమితి తద్విదాఞ్చక్రుర్యదు శుక్లమివాభూదిత్యపాం రూపమితి తద్విదాఞ్చక్రుర్యదు కృష్ణమివాభూదిత్యన్నస్య రూపమితి తద్విదాఞ్చక్రుః ॥ ౬ ॥
యద్వవిజ్ఞాతమివాభూదిత్యేతాసామేవ దేవతానాం సమాస ఇతి తద్విదాఞ్చక్రుర్యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాః పురుషం ప్రాప్య త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తన్మే విజానీహీతి ॥ ౭ ॥
కథమ్ ? యదన్యద్రూపేణ సన్దిహ్యమానే కపోతాదిరూపే రోహితమివ యద్గృహ్యమాణమభూత్ తేషాం పూర్వేషాం బ్రహ్మవిదామ్ , తత్తేజసో రూపమితి విదాఞ్చక్రుః । తథా యచ్ఛుక్లమివాభూద్గృహ్యమాణం తదపాం రూపమ్ , యత్కృష్ణమివ । గృహ్యమాణం తదన్నస్యేతి విదాఞ్చక్రుః । ఎవమేవాత్యన్తదుర్లక్ష్యం యత్ ఉ అపి అవిజ్ఞాతమివ విశేషతో అగృహ్యమాణమభూత్ తదప్యేతాసామేవ తిసృణాం దేవతానాం సమాసః సముదాయ ఇతి విదాఞ్చక్రుః । ఎవం తావద్బాహ్యం వస్త్వగ్న్యాదివద్విజ్ఞాతమ్ , తథేదానీం యథా తు ఖలు హే సోమ్య ఇమాః యథోక్తాస్తిస్రో దేవతాః పురుషం శిరఃపాణ్యాదిలక్షణం కార్యకారణసఙ్ఘాతం ప్రాప్య పురుషేణోపయుజ్యమానాః త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి, తత్ ఆధ్యాత్మికం విజానీహి నిగదతః ఇత్యుక్త్వా ఆహ ॥
అన్నమశితం త్రేధా విధీయతే తస్య యః స్థవిష్ఠో ధాతుస్తత్పురీషం భవతి యో మధ్యమస్తన్మాꣳసం యోఽణిష్ఠస్తన్మనః ॥ ౧ ॥
అన్నమ్ అశితం భుక్తం త్రేధా విధీయతే జాఠరేణాగ్నినా పచ్యమానం త్రిధా విభజ్యతే । కథమ్ ? తస్యాన్నస్య త్రిధా విధీయమానస్య యః స్థవిష్ఠః స్థూలతమో ధాతుః స్థూలతమం వస్తు విభక్తస్య స్థూలాంశః, తత్పురీషం భవతి ; యో మధ్యమాంశః ధాతురన్నస్య, తద్రసాదిక్రమేణ పరిణమ్య మాంసం భవతి ; యః అణిష్ఠః అణుతమో ధాతుః, స ఊర్ధ్వం హృదయం ప్రాప్య సూక్ష్మాసు హితాఖ్యాసు నాడీషు అనుప్రవిశ్య వాగాదికరణసఙ్ఘాతస్య స్థితిముత్పాదయన్ మనో భవతి । మనోరూపేణ విపరిణమన్ మనస ఉపచయం కరోతి । తతశ్చ అన్నోపచితత్వాత్ మనసః భౌతికత్వమేవ న వైశేషికతన్త్రోక్తలక్షణం నిత్యం నిరవయవం చేతి గృహ్యతే । యదపి మనోఽస్య దైవం చక్షురితి వక్ష్యతి తదపి న నిత్యత్వాపేక్షయా ; కిం తర్హి, సూక్ష్మవ్యవహితవిప్రకృష్టాదిసర్వేన్ద్రియవిషయవ్యాపారకత్వాపేక్షయా । యచ్చాన్యేన్ద్రియవిషయాపేక్షయా నిత్యత్వమ్ , తదప్యాపేక్షికమేవేతి వక్ష్యామః, ‘సత్ . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ఇతి శ్రుతేః ॥
ఆపః పీతాస్త్రేధా విధీయన్తే తాసాం యః స్థవిష్ఠో ధాతుస్తన్మూత్రం భవతి యో మధ్యమస్తల్లోహితం యోఽణిష్ఠః స ప్రాణః ॥ ౨ ॥
తథా ఆపః పీతాః త్రేధా విధీయన్తే । తాసాం యః స్థవిష్ఠో ధాతుః, తన్మూత్రం భవతి, యో మధ్యమః, తల్లోహితం భవతి ; యోఽణిష్ఠః, స ప్రాణో భవతి । వక్ష్యతి హి — ‘ఆపోమయః ప్రాణో నపిబతో విచ్ఛేత్స్యతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౭ । ౧) ఇతి ॥
తేజోఽశితం త్రేధా విధీయతే తస్య యః స్థవిష్ఠో ధాతుస్తదస్థి భవతి యో మధ్యమః స మజ్జా యోఽణిష్ఠః సా వాక్ ॥ ౩ ॥
తథా తేజః అశితం తైలఘృతాది భక్షితం త్రేధా విధీయతే । తస్య యః స్థవిష్ఠో ధాతుః తదస్థి భవతి ; యో మధ్యమః, స మజ్జా అస్థ్యన్తర్గతః స్నేహః ; యోఽణిష్ఠః సా వాక్ । తైలఘృతాదిభక్షణాద్ధి వాగ్విశదా భాషణే సమర్థా భవతీతి ప్రసిద్ధం లోకే ॥
అన్నమయꣳ హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణస్తేజోమయీ వాగితి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౪ ॥
యత ఎవమ్ , అన్నమయం హి సోమ్య మనః ఆపోమయః ప్రాణః తేజోమయీ వాక్ । నను కేవలాన్నభక్షిణ ఆఖుప్రభృతయో వాగ్మినః ప్రాణవన్తశ్చ, తథా అబ్మాత్రభక్ష్యాః సాముద్రా మీనమకరప్రభృతయో మనస్వినో వాగ్మినశ్చ, తథా స్నేహపానామపి ప్రాణవత్త్వం మనస్విత్వం చ అనుమేయమ్ ; యది సన్తి, తత్ర కథమన్నమయం హి సోమ్య మన ఇత్యాద్యుచ్యతే ? నైష దోషః, సర్వస్య త్రివృత్కృతత్వాత్సర్వత్ర సర్వోపపత్తేః । న హి అత్రివృత్కృతమన్నమశ్నాతి కశ్చిత్ , ఆపో వా అత్రివృత్కృతాః పీయన్తే, తేజో వా అత్రివృత్కృతమశ్నాతి కశ్చిత్ ఇత్యన్నాదానామాఖుప్రభృతీనాం వాగ్మిత్వం ప్రాణవత్త్వం చ ఇత్యాద్యవిరుద్ధమ్ । ఇత్యేవం ప్రత్యాయితః శ్వేతకేతురాహ — భూయ ఎవ పునరేవ మా మాం భగవాన్ అన్నమయం హి సోమ్య మన ఇత్యాది విజ్ఞాపయతు దృష్టాన్తేనావగమయతు, నాద్యాపి మమ అస్మిన్నర్థే సమ్యఙ్నిశ్చయో జాతః । యస్మాత్తేజోబన్నమయత్వేనావిశిష్టే దేహే ఎకస్మిన్నుపయుజ్యమానాన్యన్నాప్స్నేహజాతాని అణిష్ఠధాతురూపేణ మనఃప్రాణవాచ ఉపచిన్వన్తి స్వజాత్యనతిక్రమేణేతి దుర్విజ్ఞేయమిత్యభిప్రాయః ; అతో భూయ ఎవేత్యాద్యాహ । తమేవముక్తవన్తం తథాస్తు సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా శృణ్వత్ర దృష్టాన్తం యథైతదుపపద్యతే యత్పృచ్ఛసి ॥
దధ్నః సోమ్య మథ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి తత్సర్పిర్భవతి ॥ ౧ ॥
దధ్నః సోమ్య మథ్యమానస్య యోఽణిమా అణుభావః స ఊర్ధ్వః సముదీషతి సమ్భూయోర్ధ్వం నవనీతభావేన గచ్ఛతి, తత్సర్పిర్భవతి ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్యాన్నస్యాశ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి తన్మనో భవతి ॥ ౨ ॥
యథా అయం దృష్ఠాన్తః, ఎవమేవ ఖలు సోమ్య అన్నస్య ఓదనాదేః అశ్యమానస్య భుజ్యమానస్య ఔదర్యేణాగ్నినా వాయుసహితేన ఖజేనేవ మథ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి ; తన్మనో భవతి, మనోవయవైః సహ సమ్భూయ మన ఉపచినోతీత్యేతత్ ॥
అపాం సోమ్య పీయమానానాం యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి స ప్రాణో భవతి ॥ ౩ ॥
తథా అపాం సోమ్య పీయమానానాం యో అణిమా, స ఊర్ధ్వః సముదీషతి, స ప్రాణో భవతీతి ॥
తేజసః సోమ్యాశ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి సా వాగ్భవతి ॥ ౪ ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్య తేజసోఽశ్యమానస్య యోఽణిమా స ఊర్ధ్వః సముదీషతి సా వాగ్భవతి ॥
అన్నమయం హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణస్తేజోమయీ వాగితి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౫ ॥
అన్నమయం హి సోమ్య మనః ఆపోమయః ప్రాణః తేజోమయీ వాక్ ఇతి యుక్తమేవ మయోక్తమిత్యభిప్రాయః । అతః అప్తేజసోరస్త్వేతత్సర్వమేవమ్ । మనస్త్వన్నమయమిత్యత్ర నైకాన్తేన మమ నిశ్చయో జాతః । అతః భూయ ఎవ మా భగవాన్ మనసోఽన్నమయత్వం దృష్టాన్తేన విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
షోడశకలః సోమ్య పురుషః పఞ్చదశాహాని మాశీః కామమపః పిబాపోమయః ప్రాణో నపిబతో విచ్ఛేత్స్యత ఇతి ॥ ౧ ॥
అన్నస్య భుక్తస్య యో అణిష్ఠో ధాతుః, స మనసి శక్తిమధాత్ । సా అన్నోపచితా మనసః శక్తిః షోడశధా ప్రవిభజ్య పురుషస్య కలాత్వేన నిర్దిదిక్షితా । తయా మనస్యన్నోపచితయా శక్త్యా షోడశధా ప్రవిభక్తయా సంయుక్తః తద్వన్కార్యకారణసఙ్ఘాతలక్షణో జీవవిశిష్టః పురుషః షోడశకల ఉచ్యతే ; యస్యాం సత్యాం ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా బోద్ధా కర్తా విజ్ఞాతా సర్వక్రియాసమర్థః పురుషో భవతి ; హీయమానాయాం చ యస్యాం సామర్థ్యహానిః । వక్ష్యతి చ ‘అథాన్నస్యాయీ ద్రష్టా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౯ । ౧) ఇత్యాది । సర్వస్య కార్యకారణస్య సామర్థ్యం మనఃకృతమేవ । మానసేన హి బలేన సమ్పన్నా బలినో దృశ్యన్తే లోకే ధ్యానాహారాశ్చ కేచిత్ , అన్నస్య సర్వాత్మకత్వాత్ । అతః అన్నకృతం మానసం వీర్యమ్ షోడశ కలాః యస్య పురుషస్య సోఽయం షోడశకలః పురుషః । ఎతచ్చేత్ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛసి, పఞ్చదశసఙ్ఖ్యాకాన్యహాని మాశీః అశనం మాకార్షీః, కామమ్ ఇచ్ఛాతః అపః పిబ, యస్మాత్ నపిబతః అపః తే ప్రాణో విచ్ఛేత్స్యతే విచ్ఛేదమాపత్స్యతే, యస్మాదాపోమయః అబ్వికారః ప్రాణ ఇత్యవోచామ । న హి కార్యం స్వకారణోపష్టమ్భమన్తరేణ అవిభ్రంశమానం స్థాతుముత్సహతే ॥
స హ పఞ్చదశాహాని నాశాథ హైనముపససాద కిం బ్రవీమి భో ఇత్యృచః సోమ్య యజూꣳషి సామానీతి స హోవాచ న వై మా ప్రతిభాన్తి భో ఇతి ॥ ౨ ॥
స హ ఎవం శ్రుత్వా మనసః అన్నమయత్వం ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛన్ పఞ్చదశాహాని న ఆశ అశనం న కృతవాన్ । అథ షోడశేఽహని హ ఎవం పితరముపససాద ఉపగతవాన్ ఉపగమ్య చ ఉవాచ — కిం బ్రవీమి భో ఇతి । ఇతర ఆహ — ఋచః సోమ్య యజూంషి సామాన్యధీష్వేతి । ఎవముక్తః పిత్రా ఆహ — న వై మా మామ్ ఋగాదీని ప్రతిభాన్తి మమ మనసి న దృశ్యన్త ఇత్యర్థః హే భో భగవన్నితి ॥
తꣳహోవాచ యథా సోమ్య మహతోఽభ్యాహితస్యైకోఽఙ్గారః ఖద్యోతమాత్రః పరిశిష్టః స్యాత్తేన తతోఽపి న బహు దహేదేవꣳ సోమ్య తే షోడశానాం కలానామేకా కలాతిశిష్టా స్యాత్తయైతర్హి వేదాన్నానుభవస్యశానాథ మే విజ్ఞాస్యసీతి ॥ ౩ ॥
ఎవముక్తవన్తం పితా ఆహ — శృణు తత్ర కారణమ్ , యేన తే తాని ఋగాదీని న ప్రతిభాన్తీతి ; తం హ ఉవాచ — యథా లోకే హే సోమ్య మహతః మహత్పరిమాణస్య అభ్యాహితస్య ఉపచితస్య ఇన్ధనైః అగ్నేః ఎకోఽఙ్గారః ఖద్యోతమాత్రః ఖద్యోతపరిమాణః శాన్తస్య పరిశిష్టః అవశిష్టః స్యాత్ భవేత్ , తేనాఙ్గారేణ తతోఽపి తత్పరిమాణాత్ ఈషదపి న బహు దహేత్ , ఎవమేవ ఖలు సోమ్య తే తవ అన్నోపచితానాం షోడశానాం కలానామేకా కలా అవయవః అతిశిష్టా అవశిష్టా స్యాత్ , తయా త్వం ఖద్యోతమాత్రాఙ్గారతుల్యయా ఎతర్హి ఇదానీం వేదాన్ నానుభవసి న ప్రతిపద్యసే, శ్రుత్వా చ మే మమ వాచమ్ అథ అశేషం విజ్ఞాస్యసి అశాన భుఙ్క్ష్వ తావత్ ॥
స హాశాథ హైనముపససాద తꣳ హ యత్కిఞ్చ పప్రచ్ఛ సర్వꣳ హ ప్రతిపేదే ॥ ౪ ॥
స హ తథైవ ఆశ భుక్తవాన్ । అథ అనన్తరం హ ఎవం పితరం శుశ్రూషుః ఉపససాద । తం హ ఉపగతం పుత్రం యత్కిఞ్చ ఋగాదిషు పప్రచ్ఛ గ్రన్థరూపమర్థజాతం వా పితా । స శ్వేతకేతుః సర్వం హ తత్ప్రతిపేదే ఋగాద్యర్థతో గ్రన్థతశ్చ ॥
తంహోవాచ యథా సోమ్య మహతోఽభ్యాహితస్యైకమఙ్గారం ఖద్యోతమాత్రం పరిశిష్టం తం తృణైరుపసమాధాయ ప్రాజ్వలయేత్తేన తతోఽపి బహు దహేత్ ॥ ౫ ॥
తం హ ఉవాచ పునః పితా — యథా సోమ్య మహతః అభ్యాహితస్యేత్యాది సమానమ్ , ఎకమఙ్గారం శాన్తస్యాగ్నేః ఖద్యోతమాత్రం పరిశిష్టం తం తృణైశ్చూర్ణైశ్చ ఉపసమాధాయ ప్రాజ్వలయేత్ వర్ధయేత్ । తేనేద్ధేన అఙ్గారేణ తతోఽపి పూర్వపరిమాణాత్ బహు దహేత్ ॥
ఎవꣳ సోమ్య తే షోడశానాం కలానామేకా కలాతిశిష్టాభూత్సాన్నేనోపసమాహితా ప్రాజ్వాలీ తయైతర్హి వేదాననుభవస్యన్నమయꣳ హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణస్తేజోమయీ వాగితి తద్ధాస్య విజజ్ఞావితి విజజ్ఞావితి ॥ ౬ ॥
ఎవం సోమ్య తే షోడశానామన్నకలానాం సామర్థ్యరూపాణామ్ ఎకా కలా అతిశిష్టా అభూత్ అతిశిష్టా ఆసీత్ , పఞ్చదశాహాన్యభుక్తవతః ఎకైకేనాహ్నా ఎకైకా కలా చన్ద్రమస ఇవ అపరపక్షే క్షీణా, సా అతిశిష్టా కలా తవ అన్నేన భుక్తేనోపసమాహితా వర్ధితా ఉపచితా ప్రాజ్వాలీ, దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ , ప్రజ్వలితా వర్ధితేత్యర్థః । ప్రాజ్వాలిదితి పాఠాన్తరమ్ , తదా తేనోపసమాహితా స్వయం ప్రజ్వలితవతీత్యర్థః । తయా వర్ధితయా ఎతర్హి ఇదానీం వేదాననుభవసి ఉపలభసే । ఎవం వ్యావృత్త్యనువృత్తిభ్యామన్నమయత్వం మనసః సిద్ధమితి ఉపసంహరతి — అన్నమయం హి సోమ్య మన ఇత్యాది । యథా ఎతన్మనసోఽన్నమయత్వం తవ సిద్ధమ్ , తథా ఆపోమయః ప్రాణః తేజోమయీ వాక్ ఇత్యేతదపి సిద్ధమేవేత్యభిప్రాయః । తదేతద్ధ అస్య పితురుక్తం మనఆదీనామన్నాదిమయత్వం విజజ్ఞౌ విజ్ఞాతవాన్ శ్వేతకేతుః । ద్విరభ్యాసః త్రివృత్కరణప్రకరణసమాప్త్యర్థః ॥
ఉద్దాలకో హారుణిః శ్వేతకేతుం పుత్రమువాచ స్వప్నాన్తం మే సోమ్య విజానీహీతి యత్రైతత్పురుషః స్వపితి నామ సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి తస్మాదేనꣳ స్వపితీత్యాచక్షతే స్వꣳ హ్యపీతో భవతి ॥ ౧ ॥
యస్మిన్మనసి జీవేనాత్మనానుప్రవిష్టా పరా దేవతా — ఆదర్శే ఇవ పురుషః ప్రతిబిమ్బేన జలాదిష్వివ చ సూర్యాదయః ప్రతిబిమ్బైః, తన్మనః అన్నమయం తేజోమయాభ్యాం వాక్ప్రాణాభ్యాం సఙ్గతమధిగతమ్ । యన్మయో యత్స్థశ్చ జీవో మననదర్శనశ్రవణాదివ్యవహారాయ కల్పతే తదుపరమే చ స్వం దేవతారూపమేవ ప్రతిపద్యతే । తదుక్తం శ్రుత్యన్తరే — ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ ‘సధీః స్వప్నో భూత్వేమం లోకమతిక్రామతి’ (బృ. మా. ౪ । ౧ । ౭) ‘స వా అయమాత్మా బ్రహ్మ విజ్ఞానమయో మనోమయః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫), (బృ. మా. ౪ । ౨ । ౬) ఇత్యాది, ‘స్వప్నేన శారీరమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౧) ఇత్యాది, ‘ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యాది చ । తస్యాస్య మనస్థస్య మనఆఖ్యాం గతస్య మనఉపశమద్వారేణేన్ద్రియవిషయేభ్యో నివృత్తస్య యస్యాం పరస్యాం దేవతాయాం స్వాత్మభూతాయాం యదవస్థానమ్ , తత్ , పుత్రాయ ఆచిఖ్యాసుః ఉద్దాలకో హ కిల ఆరుణిః శ్వేతకేతుం పుత్రమువాచ ఉక్తవాన్ — స్వప్నాన్తం స్వప్నమధ్యమ్ స్వప్న ఇతి దర్శనవృత్తేః స్వప్నస్యాఖ్యా, తస్య మధ్యం స్వప్నాన్తం సుషుప్తమిత్యేతత్ ; అథవా స్వప్నాన్తం స్వప్నసతత్త్వమిత్యర్థః । తత్రాప్యర్థాత్సుషుప్తమేవ భవతి, ‘స్వమపీతో భవతి’ ఇతి వచనాత్ ; న హి అన్యత్ర సుషుప్తాత్ స్వమపీతిం జీవస్య ఇచ్ఛన్తి బ్రహ్మవిదః । తత్ర హి ఆదర్శాపనయనే పురుషప్రతిబిమ్బః ఆదర్శగతః యథా స్వమేవ పురుషమపీతో భవతి, ఎవం మన ఆద్యుపరమే చైతన్యప్రతిబిమ్బరూపేణ జీవేన ఆత్మనా మనసి ప్రవిష్టా నామరూపవ్యాకరణాయ పరా దేవతా సా స్వమేవ ఆత్మానం ప్రతిపద్యతే జీవరూపతాం మనఆఖ్యాం హిత్వా । అతః సుషుప్త ఎవ స్వప్నాన్తశబ్దవాచ్య ఇత్యవగమ్యతే । యత్ర తు సుప్తః స్వప్నాన్పశ్యతి తత్స్వాప్నం దర్శనం సుఖదుఃఖసంయుక్తమితి పుణ్యాపుణ్యకార్యమ్ । పుణ్యాపుణ్యయోర్హి సుఖదుఃఖారమ్భకత్వం ప్రసిద్ధమ్ । పుణ్యాపుణ్యయోశ్చావిద్యాకామోపష్టమ్భేనైవ సుఖదుఃఖదర్శనకార్యారమ్భకత్వముపపద్యతే నాన్యథేత్యవిద్యాకామకర్మభిః సంసారహేతుభిః సంయుక్త ఎవ స్వప్నే ఇతి న స్వమపీతో భవతి । ‘అనన్వాగతం పుణ్యేనానన్వాగతం పాపేన తీర్ణో హి తదా సర్వాన్ శోకాన్ హృదయస్య భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ‘తద్వా అస్యైతదతిచ్ఛన్దా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ‘ఎష పరమ ఆనన్దః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । సుషుప్త ఎవ స్వం దేవతారూపం జీవత్వవినిర్ముక్తం దర్శయిష్యామీత్యాహ — స్వప్నాన్తం మే మమ నిగదతో హే సోమ్య విజానీహి విస్పష్టమవధారయేత్యర్థః । కదా స్వప్నాన్తో భవతీతి, ఉచ్యతే — యత్ర యస్మిన్కాలే ఎతన్నామ భవతి పురుషస్య స్వప్స్యతః । ప్రసిద్ధం హి లోకే స్వపితీతి । గౌణం చేదం నామేత్యాహ — యదా స్వపితీత్యుచ్యతే పురుషః, తదా తస్మిన్కాలే సతా సచ్ఛబ్దవాచ్యయా ప్రకృతయా దేవతయా సమ్పన్నో భవతి సఙ్గతః ఎకీభూతో భవతి । మనసి ప్రవిష్టం మనఆదిసంసర్గకృతం జీవరూపం పరిత్యజ్య స్వం సద్రూపం యత్పరమార్థసత్యమ్ అపీతః అపిగతః భవతి । అతః తస్మాత్ స్వపితీత్యేనమాచక్షతే లౌకికాః । స్వమాత్మానం హి యస్మాదపీతో భవతి ; గుణనామప్రసిద్ధితోఽపి స్వాత్మప్రాప్తిర్గమ్యతే ఇత్యభిప్రాయః । కథం పునర్లౌకికానాం ప్రసిద్ధా స్వాత్మసమ్పత్తిః ? జాగ్రచ్ఛ్రమనిమిత్తోద్భవత్వాత్స్వాపస్య ఇత్యాహుః — జాగరితే హి పుణ్యాపుణ్యనిమిత్తసుఖదుఃఖాద్యనేకాయాసానుభవాచ్ఛ్రాన్తో భవతి ; తతశ్చ ఆయస్తానాం కరణానామనేకవ్యాపారనిమిత్తగ్లానానాం స్వవ్యాపారేభ్య ఉపరమో భవతి । శ్రుతేశ్చ ‘శ్రామ్యత్యేవ వాక్ శ్రామ్యతి చక్షుః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇత్యేవమాది । తథా చ ‘గృహీతా వాక్ గృహీతం చక్షుః గృహీతం శ్రోత్రం గృహీతం మనః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇత్యేవమాదీని కరణాని ప్రాణగ్రస్తాని ; ప్రాణ ఎకః అశ్రాన్తః దేహే కులాయే యో జాగర్తి, తదా జీవః శ్రమాపనుత్తయే స్వం దేవతారూపమాత్మానం ప్రతిపద్యతే । నాన్యత్ర స్వరూపావస్థానాచ్ఛ్రమాపనోదః స్యాదితి యుక్తా ప్రసిద్ధిర్లౌకికానామ్ — స్వం హ్యపీతో భవతీతి । దృశ్యతే హి లోకే జ్వరాదిరోగగ్రస్తానాం తద్వినిర్మోకే స్వాత్మస్థానాం విశ్రమణమ్ , తద్వదిహాపి స్యాదితి యుక్తమ్ । ‘తద్యథా శ్యేనో వా సుపర్ణో వా విపరిపత్య శ్రాన్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౯) ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ ॥
స యథా శకునిః సూత్రేణ ప్రబద్ధో దిశం దిశం పతిత్వాన్యత్రాయతనమలబ్ధ్వా బన్ధనమేవోపశ్రయత ఎవమేవ ఖలు సోమ్య తన్మనో దిశం దిశం పతిత్వాన్యత్రాయతనమలబ్ధ్వా ప్రాణమేవోపశ్రయతే ప్రాణబన్ధనꣳ హి సోమ్య మన ఇతి ॥ ౨ ॥
తత్రాయం దృష్టాన్తః యథోక్తేఽర్థే — స యథా శకునిః పక్షీ శకునిఘాతకస్య హస్తగతేన సూత్రేణ ప్రబద్ధః పాశితః దిశం దిశం బన్ధనమోక్షార్థీ సన్ ప్రతిదిశం పతిత్వా అన్యత్ర బన్ధనాత్ ఆయతనమ్ ఆశ్రయం విశ్రణాయ అలబ్ధ్వా అప్రాప్య బన్ధనమేవోపశ్రయతే । ఎవమేవ యథా అయం దృష్టాన్తః ఖలు హే సోమ్య తన్మనః తత్ప్రకృతం షోడశకలమన్నోపచితం మనో నిర్ధారితమ్ , తత్ప్రవిష్టః తత్స్థః తదుపలక్షితో జీవః తన్మన ఇతి నిర్దిశ్యతే — మఞ్చాక్రోశనవత్ । స మనఆఖ్యోపాధిః జీవః అవిద్యాకామకర్మోపదిష్టాం దిశం దిశం సుఖదుఃఖాదిలక్షణాం జాగ్రత్స్వప్నయోః పతిత్వా గత్వా అనుభూయేత్యర్థః, అన్యత్ర సదాఖ్యాత్ స్వాత్మనః ఆయతనం విశ్రమణస్థానమలబ్ధ్వా ప్రాణమేవ, ప్రాణేన సర్వకార్యకరణాశ్రయేణోపలక్షితా ప్రాణ ఇత్యుచ్యతే సదాఖ్యా పరా దేవతా, ‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౮) ‘ప్రాణశరీరో భారూపః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః । అతః తాం దేవతాం ప్రాణం ప్రాణాఖ్యామేవ ఉపశ్రయతే । ప్రాణో బన్ధనం యస్య మనసః తత్ప్రాణబన్ధనం హి యస్మాత్ సోమ్య మనః ప్రాణోపలక్షితదేవతాశ్రయమ్ , మన ఇతి తదుపలక్షితో జీవ ఇతి ॥
అశనాపిపాసే మే సోమ్య విజానీహీతి యత్రైతత్పురుషోఽశిశిషతి నామాప ఎవ తదశితం నయన్తే తద్యథా గోనాయోఽశ్వనాయః పురుషనాయ ఇత్యేవం తదప ఆచక్షతేఽశనాయేతి తత్రైతచ్ఛుఙ్గముత్పతితꣳ సోమ్య విజానీహి నేదమమూలం భవిష్యతీతి ॥ ౩ ॥
ఎవం స్వపితినామప్రసిద్ధిద్వారేణ యజ్జీవస్య సత్యస్వరూపం జగతో మూలమ్ , తత్పుత్రస్య దర్శయిత్వా ఆహ అన్నాదికార్యకారణపరమ్పరయాపి జగతో మూలం సద్దిదర్శయిషుః — అశనాపిపాసే అశితుమిచ్ఛా అశనా, సన్ యలోపేన, పాతుమిచ్ఛా పిపాసా తే అశనాపిపాసే అశనాపిపాసయోః సతత్త్వం విజానీహీత్యేతత్ । యత్ర యస్మిన్కాలే ఎతన్నామ పురుషో భవతి । కిం తత్ ? అశిశిషతి అశితుమిచ్ఛతీతి । తదా తస్య పురుషస్య కింనిమిత్తం నామ భవతీతి, ఆహ — యత్తత్పురుషేణ అశితమన్నం కఠినం పీతా ఆపో నయన్తే ద్రవీకృత్య రసాదిభావేన విపరిణమయన్తే, తదా భుక్తమన్నం జీర్యతి । అథ చ భవత్యస్య నామ అశిశిషతీతి గౌణమ్ । జీర్ణే హి అన్నే అశితుమిచ్ఛతి సర్వో హి జన్తుః । తత్ర అపామశితనేతృత్వాత్ అశనాయా ఇతి నామ ప్రసిద్ధమిత్యేతస్మిన్నర్థే । తథా గోనాయః గాం నయతీతి గోనాయః ఇత్యుచ్యతే గోపాలః, యథా అశ్వాన్నయతీత్యశ్వనాయః అశ్వపాల ఇత్యుచ్యతే, పురుషనాయః పురుషాన్నయతీతి రాజా సేనాపతిర్వా, ఎవం తత్ తదా అప ఆచక్షతే లౌకికాః అశనాయేతి విసర్జనీయలోపేన । తత్రైవం సతి అద్భిః రసాదిభావేన నీతేన అశితేనాన్నేన నిష్పాదితమిదం శరీరం వటకణికాయామివ శుఙ్గః అఙ్కుర ఉత్పతితః ఉద్గతః ; తమిమం శుఙ్గం కార్యం శరీరాఖ్యం వటాదిశుఙ్గవదుత్పతితం హే సోమ్య విజానీహి । కిం తత్ర విజ్ఞేయమితి, ఉచ్యతే — శృణు ఇదం శుఙ్గవత్కార్యత్వాత్ శరీరం నామూలం మూలరహితం భవిష్యతి ఇత్యుక్తః ఆహ శ్వేతకేతుః ॥
తస్య క్వ మూలꣳ స్యాదన్యత్రాన్నాదేవమేవ ఖలు సోమ్యాన్నేన శుఙ్గేనాపో మూలమన్విచ్ఛద్భిః సోమ్య శుఙ్గేన తేజో మూలమన్విచ్ఛ తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛ సన్మూలాః సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠాః ॥ ౪ ॥
యద్యేవం సమూలమిదం శరీరం వటాదిశుఙ్గవత్ , తస్య అస్య శరీరస్య క్వ మూలం స్యాత్ భవేత్ ఇత్యేవం పృష్టః ఆహ పితా — తస్య క్వ మూలం స్యాత్ అన్యత్రాన్నాదన్నం మూలమిత్యభిప్రాయః । కథమ్ ? అశితం హి అన్నమద్భిర్ద్రవీకృతం జాఠరేణాగ్నినా పచ్యమానం రసభావేన పరిణమతే । రసాచ్ఛోణితం శోణితాన్మాంసం మాంసాన్మేదో మేదసోఽస్థీన్యస్థిభ్యో మజ్జా మజ్జాయాః శుక్రమ్ । తథా యోషిద్భుక్తం చ అన్నం రసాదిక్రమేణైవం పరిణతం లోహితం భవతి । తాభ్యాం శుక్రశోణితాభ్యామన్నకార్యాభ్యాం సంయుక్తాభ్యామన్నేన ఎవం ప్రత్యహం భుజ్యమానేన ఆపూర్యమాణాభ్యాం కుడ్యమివ మృత్పిణ్డైః ప్రత్యహముపచీయమానః అన్నమూలః దేహశుఙ్గః పరినిష్పన్న ఇత్యర్థః । యత్తు దేహశుఙ్గస్య మూలమన్నం నిర్దిష్టమ్ , తదపి దేహవద్వినాశోత్పత్తిమత్త్వాత్ కస్మాచ్చిన్మూలాదుత్పతితం శుఙ్గ ఎవేతి కృత్వా ఆహ — యథా దేహశుఙ్గః అన్నమూలః ఎవమేవ ఖలు సోమ్య అన్నేన శుఙ్గేన కార్యభూతేన అపో మూలమన్నస్య శుఙ్గస్యాన్విచ్ఛ ప్రతిపద్యస్వ ।
అపామపి వినాశోత్పత్తిమత్త్వాత్ శుఙ్గత్వమేవేతి అద్భిః సోమ్య శుఙ్గేన కార్యేణ కారణం తేజో మూలమన్విచ్ఛ । తేజసోఽపి వినాశోత్పత్తిమత్త్వాత్ శుఙ్గత్వమితి తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమ్ ఎకమేవాద్వితీయం పరమార్థసత్యమ్ । యస్మిన్సర్వమిదం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమనృతం రజ్జ్వామివ సర్పాదివికల్పజాతమధ్యస్తమవిద్యయా, తదస్య జగతో మూలమ్ ; అతః సన్మూలాః సత్కారణాః హే సోమ్య ఇమాః స్థావరజఙ్గమలక్షణాః సర్వాః ప్రజాః । న కేవలం సన్మూలా ఎవ, ఇదానీమపి స్థితికాలే సదాయతనాః సదాశ్రయా ఎవ । న హి మృదమనాశ్రిత్య ఘటాదేః సత్త్వం స్థితిర్వా అస్తి । అతః మృద్వత్సన్మూలత్వాత్ప్రజానాం సత్ ఆయతనం యాసాం తాః సదాయతనాః ప్రజాః । అన్తే చ సత్ప్రతిష్ఠాః సదేవ ప్రతిష్ఠా లయః సమాప్తిః అవసానం పరిశేషః యాసాం తాః సత్ప్రతిష్ఠాః ॥
అథ యత్రైతత్పురుషః పిపాసతి నామ తేజ ఎవ తత్పీతం నయతే తద్యథా గోనాయోఽశ్వనాయః పురుషనాయ ఇత్యేవం తత్తేజ ఆచష్ట ఉదన్యేతి తత్రైతదేవ శుఙ్గముత్పతితꣳ సోమ్య విజానీహి నేదమమూలం భవిష్యతీతి ॥ ౫ ॥
అథ ఇదానీమప్శుఙ్గద్వారేణ సతో మూలస్యానుగమః కార్య ఇత్యాహ — యత్ర యస్మిన్కాలే ఎతన్నామ పిపాసతి పాతుమిచ్ఛతీతి పురుషో భవతి । అశిశిషతీతివత్ ఇదమపి గౌణమేవ నామ భవతి । ద్రవీకృతస్యాశితస్యాన్నస్య నేత్ర్యః ఆపః అన్నశుఙ్గం దేహం క్లేదయన్త్యః శిథిలీకుర్యుః అబ్బాహుల్యాత్ యది తేజసా న శోష్యన్తే । నితరాం చ తేజసా శోష్యమాణాస్వప్సు దేహభావేన పరిణమమానాసు పాతుమిచ్ఛా పురుషస్య జాయతే ; తదా పురుషః పిపాసతి నామ ; తదేతదాహ — తేజ ఎవ తత్ తదా పీతమబాది శోషయత్ దేహగతలోహితప్రాణభావేన నయతే పరిణమయతి । తద్యథా గోనాయ ఇత్యాది సమానమ్ ; ఎవం తత్తేజ ఆచష్టే లోకః — ఉదన్యేతి ఉదకం నయతీత్యుదన్యమ్ , ఉదన్యేతి చ్ఛాన్దసం తత్రాపి పూర్వవత్ । అపామపి ఎతదేవ శరీరాఖ్యం శుఙ్గం నాన్యదిత్యేవమాది సమానమన్యత్ ॥
తస్య క్వ మూలꣳ స్యాదన్యత్రాద్భ్యోఽద్భిః సోమ్య శుఙ్గేన తేజో మూలమన్విచ్ఛ తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛ సన్మూలాః సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠా యథా తు ఖలు సోమ్యేమాస్తిస్రో దేవతాః పురుషం ప్రాప్య త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి తదుక్తం పురస్తాదేవ భవత్యస్య సోమ్య పురుషస్య ప్రయతో వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్ ॥ ౬ ॥
సామర్థ్యాత్ తేజసోఽప్యేతదేవ శరీరాఖ్యం శుఙ్గమ్ । అతః అప్శుఙ్గేన దేహేన ఆపో మూలం గమ్యతే । అద్భిః శుఙ్గేన తేజో మూలం గమ్యతే । తేజసా శుఙ్గేన సన్మూలం గమ్యతే పూర్వవత్ । ఎవం హి తేజోబన్నమయస్య దేహశుఙ్గస్య వాచారమ్భణమాత్రస్య అన్నాదిపరమ్పరయా పరమార్థసత్యం సన్మూలమభయమసన్త్రాసం నిరాయాసం సన్మూలమన్విచ్ఛేతి పుత్రం గమయిత్వా అశిశిషతి పిపాసతీతి నామప్రసిద్ధిద్వారేణ యదన్యత్ ఇహ అస్మిన్ప్రకరణే తేజోబన్నానాం పురుషేణోపయుజ్యమానానాం కార్యకరణసఙ్ఘాతస్య దేహశుఙ్గస్య స్వజాత్యసాఙ్కర్యేణోపచయకరత్వం వక్తవ్యం ప్రాప్తమ్ , తదిహోక్తమేవ ద్రష్టవ్యమితి పూర్వోక్తం వ్యపదిశతి — యథా తు ఖలు యేన ప్రకారేణ ఇమాః తేజోబన్నాఖ్యాః తిస్రః దేవతాః పురుషం ప్రాప్య త్రివృత్త్రివృదేకైకా భవతి, తదుక్తం పురస్తాదేవ భవతి ‘అన్నమశితం త్రేధా విధీయతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౫ । ౧) ఇత్యాది తత్రైవోక్తమ్ । అన్నాదీనామశితానాం యే మధ్యమా ధాతవః, తే సాప్తధాతుకం శరీరముపచిన్వన్తీత్యుక్తమ్ — మాంసం భవతి లోహితం భవతి మజ్జా భవతి అస్థి భవతీతి । యే త్వణిష్ఠా ధాతవః మనః ప్రాణం వాచం దేహస్యాన్తఃకరణసఙ్ఘాతముపచిన్వన్తీతి చ ఉక్తమ్ — తన్మనో భవతి స ప్రాణో భవతి స వాగ్భవతీతి ।
సోఽయం ప్రాణకరణసఙ్ఘాతః దేహే విశీర్ణే దేహాన్తరం జీవాధిష్ఠితః యేన క్రమేణ పూర్వదేహాత్ప్రచ్యుతః గచ్ఛతి, తదాహ — అస్య హే సోమ్య పురుషస్య ప్రయతః మ్రియమాణస్య వాక్ మనసి సమ్పద్యతే మనస్యుపసంహ్రియతే । అథ తదాహుః జ్ఞాతయో న వదతీతి । మనఃపూర్వకో హి వాగ్వ్యాపారః, ‘యద్వై మనసా ధ్యాయతి తద్వాచా వదతి’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః । వాచ్యుపసంహృతాయాం మనసి మననవ్యాపారేణ కేవలేన వర్తతే । మనోఽపి యదా ఉపసంహ్రియతే, తదా మనః ప్రాణే సమ్పన్నం భవతి — సుషుప్తకాలే ఇవ ; తదా పార్శ్వస్థా జ్ఞాతయః న విజానాతీత్యాహుః । ప్రాణశ్చ తదోర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీ స్వాత్మన్యుపసంహృతబాహ్యకరణః సంవర్గవిద్యాయాం దర్శనాత్ హస్తపాదాదీన్విక్షిపన్ మర్మస్థానాని నికృన్తన్నివ ఉత్సృజన్ క్రమేణోపసంహృతః తేజసి సమ్పద్యతే ; తదాహుః జ్ఞాతయో న చలతీతి । మృతః నేతి వా విచికిత్సన్తః దేహమాలభమానాః ఉష్ణం చ ఉపలభమానాః దేహః ఉష్ణః జీవతీతి యదా తదప్యౌష్ణ్యలిఙ్గం తేజ ఉపసంహ్రియతే, తదా తత్తేజః పరస్యాం దేవతాయాం ప్రశామ్యతి । తదైవం క్రమేణోపసంహృతే స్వమూలం ప్రాప్తే చ మనసి తత్స్థో జీవోఽపి సుషుప్తకాలవత్ నిమిత్తోపసంహారాదుపసంహ్రియమాణః సన్ సత్యాభిసన్ధిపూర్వకం చేదుపసంహ్రియతే సదేవ సమ్పద్యతే న పునర్దేహాన్తరాయ సుషుప్తాదివోత్తిష్ఠతి, యథా లోకే సభయే దేశే వర్తమానః కథఞ్చిదివాభయం దేశం ప్రాప్తః — తద్వత్ । ఇతరస్తు అనాత్మజ్ఞః తస్మాదేవ మూలాత్ సుషుప్తాదివోత్థాయ మృత్వా పునర్దేహజాలమావిశతి యస్మాన్మూలాదుత్థాయ దేహమావిశతి జీవః ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౭ ॥
స యః సదాఖ్యః ఎషః ఉక్తః అణిమా అణుభావః జగతో మూలమ్ ఐతదాత్మ్యమ్ ఎతత్సదాత్మా యస్య సర్వస్య తత్ ఎతదాత్మ తస్య భావః ఐతదాత్మ్యమ్ । ఎతేన సదాఖ్యేన ఆత్మనా ఆత్మవత్ సర్వమిదం జగత్ । చాన్యోఽస్త్యస్యాత్మాసంసారీ, ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ నాన్యదతోఽస్తి శ్రోతృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ । యేన చ ఆత్మనా ఆత్మవత్సర్వమిదం జగత్ , తదేవ సదాఖ్యం కారణం సత్యం పరమార్థసత్ । అతః స ఎవ ఆత్మా జగతః ప్రత్యక్స్వరూపం సతత్త్వం యాథాత్మ్యమ్ , ఆత్మశబ్దస్య నిరుపపదస్య ప్రత్యగాత్మని గవాదిశబ్దవత్ నిరూఢత్వాత్ । అతః తత్ సత్ త్వమసీతి హే శ్వేతకేతో ఇత్యేవం ప్రత్యాయితః పుత్రః ఆహ — భూయ ఎవ మా భగవాన్ విజ్ఞాపయతు, యద్భవదుక్తం తత్ సన్దిగ్ధం మమ — అహన్యహని సర్వాః ప్రజాః సుషుప్తౌ సత్ సమ్పద్యన్తే ఇత్యేతత్ , యేన సత్ సమ్పద్య న విదుః సత్సమ్పన్నా వయమితి । అతః దృష్టాన్తేన మాం ప్రత్యాయయత్విత్యర్థః । ఎవముక్తః తథా అస్తు సోమ్య ఇతి హ ఉవాచ పితా ॥
యథా సోమ్య మధు మధుకృతో నిస్తిష్ఠన్తి నానాత్యయానాం వృక్షాణాꣳ రసాన్సమవహారమేకతాꣳ రసం గమయన్తి ॥ ౧ ॥
యత్పృచ్ఛసి — అహన్యహని సత్సమ్పద్య న విదుః సత్సమ్పన్నాః స్మ ఇతి, తత్కస్మాదితి — అత్ర శృణు దృష్టాన్తమ్ — యథా లోకే హే సోమ్య మధుకృతః మధు కుర్వన్తీతి మధుకృతః మధుకరమక్షికాః మధు నిస్తిష్ఠన్తి మధు నిష్పాదయన్తి తత్పరాః సన్తః । కథమ్ ? నానాత్యయానాం నానాగతీనాం నానాదిక్కానాం వృక్షాణాం రసాన్ సమవహారం సమాహృత్య ఎకతామ్ ఎకభావం మధుత్వేన రసాన్ గమయన్తి మధుత్వమాపాదయన్తి ॥
తే యథా తత్ర న వివేకం లభన్తేఽముష్యాహం వృక్షస్య రసోఽస్మ్యముష్యాహం వృక్షస్య రసోఽస్మీత్యేవమేవ ఖలు సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సతి సమ్పద్య న విదుః సతి సమ్పద్యామహ ఇతి ॥ ౨ ॥
తే రసాః యథా మధుత్వేనైకతాం గతాః తత్ర మధుని వివేకం న లభన్తే ; కథమ్ ? అముష్యాహమామ్రస్య పనసస్య వా వృక్షస్య రసోఽస్మీతి — యథా హి లోకే బహూనాం చేతనావతాం సమేతానాం ప్రాణినాం వివేకలాభో భవతి అముష్యాహం పుత్రః అముష్యాహం నప్తాస్మీతి ; తే చ లబ్ధవివేకాః సన్తః న సఙ్కీర్యన్తే ; న తథా ఇహ అనేకప్రకారవృక్షరసానామపి మధురామ్లతిక్తకటుకాదీనాం మధుత్వేన ఎకతాం గతానాం మధురాదిభావేన వివేకో గృహ్యత ఇత్యభిప్రాయః । యథా అయం దృష్టాన్తః, ఇత్యేవమేవ ఖలు సోమ్య ఇమాః సర్వాః ప్రజాః అహన్యహని సతి సమ్పద్య సుషుప్తికాలే మరణప్రలయయోశ్చ న విదుః న విజానీయుః — సతి సమ్పద్యామహే ఇతి సమ్పన్నా ఇతి వా ॥
త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సింహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దꣳశో వా మశకో వా యద్యద్భవన్తి తదాభవన్తి ॥ ౩ ॥
యస్మాచ్చ ఎవమాత్మనః సద్రూపతామజ్ఞాత్వైవ సత్సమ్పద్యన్తే, అతః తే ఇహ లోకే యత్కర్మనిమిత్తాం యాం యాం జాతిం ప్రతిపన్నా ఆసుః వ్యాఘ్రాదీనామ్ — వ్యాఘ్రోఽహం సింహోహఽమిత్యేవమ్ , తే తత్కర్మజ్ఞానవాసనాఙ్కితాః సన్తః సత్ప్రవిష్టా అపి తద్భావేనైవ పునరాభవన్తి పునః సత ఆగత్య వ్యాఘ్రో వా సింహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దంశో వా మశకో వా యద్యత్పూర్వమిహ లోకే భవన్తి బభూవురిత్యర్థః, తదేవ పునరాగత్య భవన్తి । యుగసహస్రకోట్యన్తరితాపి సంసారిణః జన్తోః యా పురా భావితా వాసనా, సా న నశ్యతీత్యర్థః । ‘యథాప్రజ్ఞం హి సమ్భవాః’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వꣳ తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౪ ॥
తాః ప్రజాః యస్మిన్ప్రవిశ్య పునరావిర్భవన్తి, యే తు ఇతోఽన్యే సత్సత్యాత్మాభిసన్ధాః యమణుభావం యదాత్మానం ప్రవిశ్య నావర్తన్తే, స య ఎషోఽణిమేత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ । యథా లోకే స్వకీయే గృహే సుప్తః ఉత్థాయ గ్రామాన్తరం గతః జానాతి స్వగృహాదాగతోఽస్మీతి, ఎవం సత ఆగతోఽస్మీతి చ జన్తూనాం కస్మాద్విజ్ఞానం న భవతీతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు ఇత్యుక్తః తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
ఇమాః సోమ్య నద్యః పురస్తాత్ప్రాచ్యః స్యన్దన్తే పశ్చాత్ప్రతీచ్యస్తాః సముద్రాత్సముద్రమేవాపియన్తి స సముద్ర ఎవ భవతి తా యథా తత్ర న విదురియమహమస్మీయమహమస్మీతి ॥ ౧ ॥
శృణు తత్ర దృష్టాన్తమ్ — యథా సోమ్య ఇమా నద్యః గఙ్గాద్యాః పురస్తాత్ పూర్వాం దిశం ప్రతి ప్రాచ్యః ప్రాగఞ్చనాః స్యన్దన్తే స్రవన్తీ । పశ్చాత్ ప్రతీచీ దిశం ప్రతి సిన్ధ్వాద్యాః ప్రతీచీమ్ అఞ్జన్తి గచ్ఛన్తీతి ప్రతీచ్యః, తాః సముద్రాదమ్భోనిధేః జలధరైరాక్షిప్తాః పునర్వృష్టిరూపేణ పతితాః గఙ్గాదినదీరూపిణ్యః పునః సముద్రమ్ అమ్భోనిధిమేవ అపియన్తి స సముద్ర ఎవ భవతి । తా నద్యః యథా తత్ర సముద్రే సముద్రాత్మనా ఎకతాం గతాః న విదుః న జానన్తి — ఇయం గఙ్గాం అహమస్మి ఇయం యమునా అహమస్మీతి చ ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సత ఆగమ్య న విదుః సత ఆగచ్ఛామాహ ఇతి త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సిꣳహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దꣳశో వా మశకో వా యద్యద్భవన్తి తదాభవన్తి ॥ ౨ ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్య ఇమాః సర్వాః ప్రజాః యస్మాత్ సతి సమ్పద్య న విదుః, తస్మాత్సత ఆగమ్య విదుః — సత ఆగచ్ఛామహే ఆగతా ఇతి వా । త ఇహ వ్యాఘ్ర ఇత్యాది సమానమన్యత్ । దృష్టం లోకే జలే వీచీతరఙ్గఫేనబుద్బుదాదయ ఉత్థితాః పునస్తద్భావం గతా వినష్టా ఇతి । జీవాస్తు తత్కారణభావం ప్రత్యహం గచ్ఛన్తోఽపి సుషుప్తే మరణప్రలయయోశ్చ న వినశ్యన్తీత్యేతత్ , భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు దృష్టాన్తేన । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
అస్య సోమ్య మహతో వృక్షస్య యో మూలేఽభ్యాహన్యాజ్జీవన్స్రవేద్యో మధ్యేఽభ్యాహన్యాజ్జీవన్స్రవేద్యోఽగ్రేఽభ్యాహన్యాజ్జీవన్స్రవేత్స ఎష జీవేనాత్మనానుప్రభూతః పేపీయమానో మోదమానస్తిష్టతి ॥ ౧ ॥
శృణు దృష్టాన్తమ్ — అస్య హే సోమ్య మహతః అనేకశాఖాదియుక్తస్య వృక్షస్య, అస్యేత్యగ్రతః స్థితం వృక్షం దర్శయన్ ఆహ — యది యః కశ్చిత్ అస్య మూలే అభ్యాహన్యాత్ , పరశ్వాదినా సకృద్ఘాతమాత్రేణ న శుష్యతీతి జీవన్నేవ భవతి, తదా, తస్య రసః స్రవేత్ । తథా యో మధ్యే అభ్యాహన్యాత్ జీవన్స్రవేత్ , తథా యోఽగ్రే అభ్యాహన్యాత్ జీవన్స్రవేత్ । స ఎష వృక్షః ఇదానీం జీవేన ఆత్మనా అనుప్రభూతః అనువ్యాప్తః పేపీయమానః అత్యర్థం పిబన్ ఉదకం భౌమాంశ్చ రసాన్ మూలైర్గృహ్ణన్ మోదమానః హర్షం ప్రాప్నువన్ తిష్ఠతి ॥
అస్య యదేకాం శాఖాం జీవో జహాత్యథ సా శుష్యతి ద్వితీయాం జహాత్యథ సా శుష్యతి తృతీయాం జహాత్యథ సా శుష్యతి సర్వం జహాతి సర్వః శుష్యతి ॥ ౨ ॥
తస్యాస్య యదేకాం శాఖాం రోగగ్రస్తామ్ ఆహతాం వా జీవః జహాతి ఉపసంహరతి శాఖాయాం విప్రసృతమాత్మాంశమ్ , అథ సా శుష్యతి । వాఙ్మనఃప్రాణకరణగ్రామానుప్రవిష్టో హి జీవ ఇతి తదుపసంహారే ఉపసంహ్రియతే । జీవేన చ ప్రాణయుక్తేన అశితం పీతం చ రసతాం గతం జీవచ్ఛరీరం వృక్షం చ వర్ధయత్ రసరూపేణ జీవస్య సద్భావే లిఙ్గం భవతి । అశితపీతాభ్యాం హి దేహే జీవస్తిష్ఠతి । తే చ అశితపీతే జీవకర్మానుసారిణీ ఇతి తస్యైకాఙ్గవైకల్యనిమిత్తం కర్మ యదోపస్థితం భవతి, తదా జీవః ఎకాం శాఖాం జహాతి శాఖాయ ఆత్మానముపసంహరతి ; అథ తదా సా శాఖా శుష్యతి । జీవస్థితినిమిత్తో రసః జీవకర్మాక్షిప్తః జీవోపసంహారే న తిష్ఠతి । రసాపగమే చ శాఖా శోషముపైతి । తథా సర్వం వృక్షమేవ యదా అయం జహాతి తదా సర్వోఽపి వృక్షః శుష్యతి । వృక్షస్య రసస్రవణశోషణాదిలిఙ్గాత్ జీవవత్త్వం దృష్టాన్తశ్రుతేశ్చ చేతనావన్తః స్థావరా ఇతి బౌద్ధకాణాదమతమచేతనాః స్థావరా ఇత్యేతదసారమితి దర్శితం భవతి ॥
ఎవమేవ ఖలు సోమ్య విద్ధీతి హోవాచ జీవాపేతం వావ కిలేదం మ్రియతే న జీవో మ్రియత ఇతి స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
యథా అస్మిన్వృక్షదృష్టాన్తే దర్శితమ్ — జీవేన యుక్తః వృక్షః అశుష్కః రసపానాదియుక్తః జీవతీత్యుచ్యతే, తదపేతశ్చ మ్రియత ఇత్యుచ్యతే ; ఎవమేవ ఖలు సోమ్య విద్ధీతి హ ఉవాచ — జీవాపేతం జీవవియుక్తం వావ కిల ఇదం శరీరం మ్రియతే న జీవో మ్రియత ఇతి । కార్యశేషే చ సుప్తోత్థితస్య మమ ఇదం కార్యశేషమ్ అపరిసమాప్తమితి స్మృత్వా సమాపనదర్శనాత్ । జాతమాత్రాణాం చ జన్తూనాం స్తన్యాభిలాషభయాదిదర్శనాచ్చ అతీతజన్మాన్తరానుభూతస్తన్యపానదుఃఖానుభవస్మృతిర్గమ్యతే । అగ్నిహోత్రాదీనాం చ వైదికానాం కర్మణామర్థవత్త్వాత్ న జీవో మ్రియత ఇతి । స య ఎషోఽణిమేత్యాది సమానమ్ । కథం పునరిదమత్యన్తస్థూలం పృథివ్యాది నామరూపవజ్జగత్ అత్యన్తసూక్ష్మాత్సద్రూపాన్నామరూపరహితాత్సతో జాయతే, ఇతి ఎతద్దృష్టాన్తేన భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు ఇతి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
న్యగ్రోధఫలమత ఆహరేతీదం భగవ ఇతి భిన్ద్ధీతి భిన్నం భగవ ఇతి కిమత్ర పశ్యసీత్యణ్వ్య ఇవేమా ధానా భగవ ఇత్యాసామఙ్గైకాం భిన్ద్ధీతి భిన్నా భగవ ఇతి కిమత్ర పశ్యసీతి న కిఞ్చన భగవ ఇతి ॥ ౧ ॥
యది ఎతత్ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛసి అతోఽస్మాన్మహతః న్యగ్రోధాత్ ఫలమేకమాహర — ఇత్యుక్తః తథా చకార సః ; ఇదం భగవ ఉపహృతం ఫలమితి దర్శితవన్తం ప్రతి ఆహ — ఫలం భిన్ద్ధీతి । భిన్నమిత్యాహ ఇతరః । తమాహ పితా — కిమత్ర పశ్యసీతి ; ఉక్తః ఆహ — అణ్వ్యః అణుతరా ఇవ ఇమాః ధానాః బీజాని పశ్యామి భగవ ఇతి । ఆసాం ధానానామేకాం ధానామ్ అఙ్గ హే వత్స భిన్ద్ఘి, ఇత్యుక్తః ఆహ — భిన్నా భగవ ఇతి । యది భిన్నా ధానా తస్యాం భిన్నాయాం కిం పశ్యసి, ఇత్యుక్తః ఆహ — న కిఞ్చన పశ్యామి భగవ ఇతి ॥
తꣳ హోవాచ యం వై సోమ్యైతమణిమానం న నిభాలయస ఎతస్య వై సోమ్యైషోఽణిమ్న ఎవం మహాన్యగ్రోధస్తిష్ఠతి శ్రద్ధత్స్వ సోమ్యేతి ॥ ౨ ॥
తం పుత్రం హ ఉవాచ — వటధానాయాం భిన్నాయాం యం వటబీజాణిమానం హే సోమ్య ఎతం న నిభాలయసే న పశ్యసి, తథా అప్యేతస్య వై కిల సోమ్య ఎష మహాన్యగ్రోధః బీజస్య అణిమ్నః సూక్ష్మస్య అదృశ్యమానస్య కార్యభూతః స్థూలశాఖాస్కన్ధఫలపలాశవాన్ తిష్ఠతి ఉత్పన్నః సన్ , ఉత్తిష్ఠతీతి వా, ఉచ్ఛబ్దోఽధ్యాహార్యః । అతః శ్రద్ధత్స్వ సోమ్య సత ఎవ అణిమ్నః స్థూలం నామరూపాదిమత్కార్యం జగదుత్పన్నమితి । యద్యపి న్యాయాగమాభ్యాం నిర్ధారితోఽర్థః తథైవేత్యవగమ్యతే, తథాపి అత్యన్తసూక్ష్మేష్వర్థేషు బాహ్యవిషయాసక్తమనసః స్వభావప్రవృత్తస్యాసత్యాం గురుతరాయాం శ్రద్ధాయాం దురవగమత్వం స్యాదిత్యాహ — శ్రద్ధత్స్వేతి । శ్రద్ధాయాం తు సత్యాం మనసః సమాధానం బుభుత్సితేఽర్థే భవేత్ , తతశ్చ తదర్థావగతిః, ‘అన్యత్రమనా అభూవమ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ । యది తత్సజ్జగతో మూలమ్ , కస్మాన్నోపలభ్యత ఇత్యేతద్దృష్టాన్తేన మా భగవాన్భూయ ఎవ విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ పితా ॥
లవణమేతదుదకేఽవధాయాథ మా ప్రాతరుపసీదథా ఇతి స హ తథా చకార తం హోవాచ యద్దోషా లవణముదకేఽవాధా అఙ్గ తదాహరేతి తద్ధావమృశ్య న వివేద ॥ ౧ ॥
విద్యమానమపి వస్తు నోపలభ్యతే, ప్రకారాన్తరేణ తు ఉపలభ్యత ఇతి శృణు అత్ర దృష్టాన్తమ్ — యది చ ఇమమర్థం ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛసి, పిణ్డరూపం లవణమ్ ఎతద్ఘటాదౌ ఉదకే అవధాయ ప్రక్షిప్య అథ మా మాం శ్వః ప్రాతః ఉపసీదథాః ఉపగచ్ఛేథాః ఇతి । స హ పిత్రోక్తమర్థం ప్రత్యక్షీకర్తుమిచ్ఛన్ తథా చకార । తం హ ఉవాచ పరేద్యుః ప్రాతః — యల్లవణం దోషా రాత్రౌ ఉదకే అవాధాః నిక్షిప్తవానసి అఙ్గ హే వత్స తదాహర — ఇత్యుక్తః తల్లవణమాజిహీర్షుః హ కిల అవమృశ్య ఉదకే న వివేద న విజ్ఞాతవాన్ । యథా తల్లవణం విద్యమానమేవ సత్ అప్సు లీనం సంశ్లిష్టమభూత్ ॥
యథా విలీనమేవాఙ్గాస్యాన్తాదాచామేతి కథమితి లవణమితి మధ్యాదాచామేతి కథమితి లవణమిత్యన్తాదాచామేతి కథమితి లవణమిత్యభిప్రాస్యైతదథ మోపసీదథా ఇతి తద్ధ తథా చకార తచ్ఛశ్వత్సంవర్తతే తంꣳ హోవాచాత్ర వావ కిల సత్సోమ్య న నిభాలయసేఽత్రైవ కిలేతి ॥ ౨ ॥
యథా విలీనం లవణం న వేత్థ, తథాపి తచ్చక్షుషా స్పర్శనేన చ పిణ్డరూపం లవణమగృహ్యమాణం విద్యత ఎవ అప్సు, ఉపలభ్యతే చ ఉపాయాన్తరేణ — ఇత్యేతత్ పుత్రం ప్రత్యాయయితుమిచ్ఛన్ ఆహ — అఙ్గ అస్యోదకస్య అన్తాత్ ఉపరి గృహీత్వా ఆచామ — ఇత్యుక్త్వా పుత్రం తథాకృతవన్తమువాచ — కథమితి ; ఇతర ఆహ — లవణం స్వాదుత ఇతి । తథా మధ్యాదుదకస్య గృహీత్వా ఆచామ ఇతి, కథమితి, లవణమితి । తథాన్తాత్ అధోదేశాత్ గృహీత్వా ఆచామ ఇతి, కథమితి, లవణమితి । యద్యేవమ్ , అభిప్రాస్య పరిత్యజ్య ఎతదుదకమ్ ఆచమ్య అథ మోపసీదథాః ఇతి ; తద్ధ తథా చకార లవణం పరిత్యజ్య పితృసమీపమాజగామేత్యర్థః ఇదం వచనం బ్రువన్ — తల్లవణం తస్మిన్నేవోదకే యన్మయా రాత్రౌ క్షిప్తం శశ్వన్నిత్యం సంవర్తతే విద్యమానమేవ సత్ సమ్యగ్వర్తతే । ఇతి ఎవముక్తవన్తం తం హ ఉవాచ పితా — యథేదం లవణం దర్శనస్పర్శనాభ్యాం పూర్వం గృహీతం పునరుదకే విలీనం తాభ్యామగృహ్యమాణమపి విద్యత ఎవ ఉపాయాన్తరేణ జిహ్వయోపలభ్యమానత్వాత్ — ఎవమేవ అత్రైవ అస్మిన్నేవ తేజోబన్నాదికార్యే శుఙ్గే దేహే, వావ కిలేత్యాచార్యోపదేశస్మరణప్రదర్శనార్థౌ, సత్ తేజోబన్నాదిశుఙ్గకారణం వటబీజాణిమవద్విద్యమానమేవ ఇన్ద్రియైర్నోపలభసే న నిభాలయసే । యథా అత్రైవోదకే దర్శనస్పర్శనాభ్యామనుపలభ్యమానం లవణం విద్యమానమేవ జిహ్వయా ఉపలబ్ధవానసి — ఎవమేవాత్రైవ కిల విద్యమానం సత్ జగన్మూలమ్ ఉపాయాన్తరేణ లవణాణిమవత్ ఉపలప్స్యస ఇతి వాక్యశేషః ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాది సమానమ్ । యద్యేవం లవణాణిమవదిన్ద్రియైరనుపలభ్యమానమపి జగన్మూలం సత్ ఉపాయాన్తరేణ ఉపలబ్ధుం శక్యతే, యదుపలమ్భాత్కృతార్థః స్యామ్ అనుపలమ్భాచ్చాకృతార్థః స్యామహమ్ , తస్యైవోపలబ్ధౌ క ఉపాయః ఇత్యేతత్ భూయ ఎవ మా భగవాన్ విజ్ఞాపయతు దృష్టాన్తేన । తథా సోమ్య ఇతి హ ఉవాచ ॥
యథా సోమ్య పురుషం గన్ధారేభ్యోఽభినద్ధాక్షమానీయ తం తతోఽతిజనే విసృజేత్స యథా తత్ర ప్రాఙ్వోదఙ్వాధరాఙ్వా ప్రత్యఙ్వా ప్రధ్మాయీతాభినద్ధాక్ష ఆనీతోఽభినద్ధాక్షో విసృష్టః ॥ ౧ ॥
యథా లోకే హే సోమ్య పురుషం యం కఞ్చిత్ గన్ధారేభ్యో జనపదేభ్యః అభినద్ధాక్షం బద్ధచక్షుషమ్ ఆనీయ ద్రవ్యహర్తా తస్కరః తమభినద్ధాక్షమేవ బద్ధహస్తమ్ అరణ్యే తతోఽప్యతిజనే అతిగతజనే అత్యన్తవిగతజనే దేశే విసృజేత్ , స తత్ర దిగ్భ్రమోపేతః యథా ప్రాఙ్వా ప్రాగఞ్చనః ప్రాహ్ముఖో వేత్యర్థః, తథోదఙ్వా అధరాఙ్వా ప్రత్యఙ్వా ప్రధ్మాయీత శబ్దం కుర్యాత్ విక్రోశేత్ — అభినద్ధాక్షోఽహం గన్ధారేభ్యస్తస్కరేణానీతోఽభినద్ధాక్ష ఎవ విసృష్ట ఇతి ॥
తస్య యథాభినహనం ప్రముచ్య ప్రబ్రూయాదేతాం దిశం గన్ధారా ఎతాం దిశం వ్రజేతి స గ్రామాద్గ్రామం పృచ్ఛన్పణ్డితో మేధావీ గన్ధారానేవోపసమ్పద్యేతైవమేవేహాచార్యవాన్పురుషో వేద తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్య ఇతి ॥ ౨ ॥
ఎవం విక్రోశతః తస్య యథాభినహనం యథా బన్ధనం ప్రముచ్య ముక్త్వా కారుణికః కశ్చిత్ ఎతాం దిశముత్తరతః గన్ధారాః ఎతాం దిశం వ్రజ — ఇతి ప్రబ్రూయాత్ । స ఎవం కారుణికేన బన్ధనాన్మోక్షితః గ్రామాత్ గ్రామాన్తరం పృచ్ఛన్ పణ్డితః ఉపదేశవాన్ మేధావీ పరోపదిష్టగ్రామప్రవేశమార్గావధారణసమర్థః సన్ గన్ధారానేవోపసమ్పద్యేత । నేతరో మూఢమతిః దేశాన్తరదర్శనతృడ్వా । యథా అయం దృష్టాన్తః వర్ణితః — స్వవిషయేభ్యో గన్ధారేభ్యః పురుషః తస్కరైరభినద్ధాక్షః అవివేకః దిఙ్మూఢః అశనాయాపిపాసాదిమాన్ వ్యాఘ్రతస్కరాద్యనేకభయానర్థవ్రాతయుతమరణ్యం ప్రవేశితః దుఃఖార్తః విక్రోశన్ బన్ధనేభ్యో ముముక్షుస్తిష్ఠతి, స కథఞ్చిదేవ కారుణికేన కేనచిన్మోక్షితః స్వదేశాన్గన్ధారానేవాపన్నః నిర్వృతః సుఖ్యభూత్ — ఎవమేవ సతః జగదాత్మస్వరూపాత్తేజోబన్నాదిమయం దేహారణ్యం వాతపిత్తకఫరుధిరమేదోమాంసాస్థిమజ్జాశుక్రకృమిమూత్రపురీషవత్ శీతోష్ణాద్యనేకద్వన్ద్వదుఃఖవచ్చ ఇదం మోహపటాభినద్ధాక్షః భార్యాపుత్రమిత్రపశుబన్ధ్వాదిదృష్టాదృష్టానేకవిషయతృష్ణాపాశితః పుణ్యాపుణ్యాదితస్కరైః ప్రవేశితః అహమముష్య పుత్రః, మమైతే బాన్ధవాః, సుఖ్యహం దుఃఖీ మూఢః పణ్డితో ధార్మికో బన్ధుమాన్ జాతః మృతో జీర్ణః పాపీ, పుత్రో మే మృతః, ధనం మే నష్టమ్ , హా హతోఽస్మి, కథం జీవిష్యామి, కా మే గతిః, కిం మే త్రాణమ్ — ఇత్యేవమనేకశతసహస్రానర్థజాలవాన్ విక్రోశన్ కథఞ్చిదేవ పుణ్యాతిశయాత్పరమకారుణికం కఞ్చిత్సద్బ్రహ్మాత్మవిదం విముక్తబన్ధనం బ్రహ్మిష్ఠం యదా ఆసాదయతి, తేన చ బ్రహ్మవిదా కారుణ్యాత్ దర్శితసంసారవిషయదోషదర్శనమార్గః విరక్తః సంసారవిషయేభ్యః — నాసి త్వం సంసారీ అముష్య పుత్రత్వాదిధర్మవాన్ , కిం తర్హి, సత్ యత్తత్త్వమసి —ఇత్యవిద్యామోహపటాభినహనాన్మోక్షితః గన్ధారపురుషవచ్చ స్వం సదాత్మానమ్ ఉపసమ్పద్య సుఖీ నిర్వృతః స్యాదిత్యేతమేవార్థమాహ — ఆచార్యవాన్పురుషో వేదేతి । తస్యాస్య ఎవమాచార్యవతో ముక్తావిద్యాభినహనస్య తావదేవ తావానేవ కాలః చిరం క్షేపః సదాత్మస్వరూపసమ్పత్తేరితి వాక్యశేషః । కియాన్కాలశ్చిరమితి, ఉచ్యతే — యావన్న విమోక్ష్యే న విమోక్ష్యతే ఇత్యేతత్పురుషవ్యత్యయేన, సామర్థ్యాత్ ; యేన కర్మణా శరీరమారబ్ధం తస్యోపభోగేన క్షయాత్ దేహపాతో యావదిత్యర్థః । అథ తదైవ సత్ సమ్పత్స్యే సమ్పత్స్యతే ఇతి పూర్వవత్ । న హి దేహమోక్షస్య సత్సమ్పత్తేశ్చ కాలభేదోఽస్తి యేన అథ - శబ్దః ఆనన్తర్యార్థః స్యాత్ ॥
నను యథా సద్విజ్ఞానానన్తరమేవ దేహపాతః సత్సమ్పత్తిశ్చ న భవతి కర్మశేషవశాత్ , తథా అప్రవృత్తఫలాని ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేర్జన్మాన్తరసఞ్చితాన్యపి కర్మాణి సన్తీతి తత్ఫలోపభోగార్థం పతితే అస్మిఞ్శరీరాన్తరమారబ్ధవ్యమ్ । ఉత్పన్నే చ జ్ఞానే యావజ్జీవం విహితాని ప్రతిషిద్ధాని వా కర్మాణి కరోత్యేవేతి తత్ఫలోపభోగార్థం చ అవశ్యం శరీరాన్తరమారబ్ధవ్యమ్ , తతశ్చ కర్మాణి తతః శరీరాన్తరమ్ ఇతి జ్ఞానానర్థక్యమ్ , కర్మణాం ఫలవత్త్వాత్ । అథ జ్ఞానవతః క్షీయన్తే కర్మాణి, తదా జ్ఞానప్రాప్తిసమకాలమేవ జ్ఞానస్య సత్సమ్పత్తిహేతుత్వాన్మోక్షః స్యాదితి శరీరపాతః స్యాత్ । తథా చ ఆచార్యాభావః ఇతి ఆచార్యవాన్పురుషో వేద ఇత్యనుపపత్తిః । జ్ఞానాన్మోక్షాభావప్రసఙ్గశ్చ దేశాన్తరప్రాప్త్యుపాయజ్ఞానవదనైకాన్తికఫలత్వం వా జ్ఞానస్య । న, కర్మణాం ప్రవృత్తాప్రవృత్తఫలవత్త్వవిశేషోపపత్తేః । యదుక్తమ్ అప్రవృత్తఫలానాం కర్మణాం ధ్రువఫలవత్త్వాద్బ్రహ్మవిదః శరీరే పతితే శరీరాన్తరమారబ్ధవ్యమ్ అప్రవృత్తకర్మఫలోపభోగార్థమితి, ఎతదసత్ । విదుషః ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ ఇతి శ్రుతేః ప్రామాణ్యాత్ । నను ‘పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతేరపి ప్రామాణ్యమేవ । సత్యమేవమ్ । తథాపి ప్రవృత్తఫలానామప్రవృత్తఫలానాం చ కర్మణాం విశేషోఽస్తి । కథమ్ ? యాని ప్రవృత్తఫలాని కర్మాణి యైర్విద్వచ్ఛరీరమారబ్ధమ్ , తేషాముపభాగేనైవ క్షయః — యథా ఆరబ్ధవేగస్య లక్ష్యముక్తేష్వాదేః వేగక్షయాదేవ స్థితిః, న తు లక్ష్యవేధసమకాలమేవ ప్రయోజనం నాస్తీతి — తద్వత్ । అన్యాని తు అప్రవృత్తఫలాని ఇహ ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేరూర్ధ్వం చ కృతాని వా క్రియమాణాని వా అతీతజన్మాన్తరకృతాని వా అప్రవృత్తఫలాని జ్ఞానేన దహ్యన్తే ప్రాయశ్చిత్తేనేవ ; ‘జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి భస్మసాత్కురుతే తథా’ (భ. గీ. ౪ । ౩౭) ఇతి స్మృతేశ్చ । ‘క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి చ ఆథర్వణే । అతః బ్రహ్మవిదః జీవనాదిప్రయోజనాభావేఽపి ప్రవృత్తఫలానాం కర్మణామవశ్యమేవ ఫలోపభోగః స్యాదితి ముక్తేషువత్ తస్య తావదేవ చిరమితి యుక్తమేవోక్తమితి యథోక్తదోషచోదనానుపపత్తిః । జ్ఞానోత్పత్తేరూర్ధ్వం చ బ్రహ్మవిదః కర్మాభావమవోచామ ‘బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇత్యత్ర । తచ్చ స్మర్తుమర్హసి ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ । ఆచార్యవాన్ విద్వాన్ యేన క్రమేణ సత్ సమ్పద్యతే, తం క్రమం దృష్టాన్తేన భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్య ఇతి హ ఉవాచ ॥
పురుషం సోమ్యోతోపతాపినం జ్ఞాతయః పర్యుపాసతే జానాసి మాం జానాసి మామితి తస్య యావన్న వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయాం తావజ్జానాతి ॥ ౧ ॥
పురుషం హే సోమ్య ఉత ఉపతాపినం జ్వరాద్యుపతాపవన్తం జ్ఞాతయః బాన్ధవాః పరివార్య ఉపాసతే ముమూర్షుమ్ — జానాసి మాం తవ పితరం పుత్రం భ్రాతరం వా — ఇతి పృచ్ఛన్తః । తస్య ముమూర్షోః యావన్న వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్ ఇత్యేతదుక్తార్థమ్ ॥
అథ యదాస్య వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామథ న జానాతి ॥ ౨ ॥
సంసారిణః యః మరణక్రమః స ఎవాయం విదుషోఽపి సత్సమ్పత్తిక్రమ ఇత్యేతదాహ — పరస్యాం దేవతాయాం తేజసి సమ్పన్నే అథ న జానాతి । అవిద్వాంస్తు సత ఉత్థాయ ప్రాగ్భావితం వ్యాఘ్రాదిభావం దేవమనుష్యాదిభావం వా విశతి । విద్వాంస్తు శాస్త్రాచార్యోపదేశజనితజ్ఞానదీపప్రకాశితం సద్బ్రహ్మాత్మానం ప్రవిశ్య న ఆవర్తతే ఇత్యేష సత్సమ్పత్తిక్రమః । అన్యే తు మూర్ధన్యయా నాడ్యా ఉత్క్రమ్య ఆదిత్యాదిద్వారేణ సద్గచ్ఛన్తీత్యాహుః ; తదసత్ , దేశకాలనిమిత్తఫలాభిసన్ధానేన గమనదర్శనాత్ । న హి సదాత్మైకత్వదర్శినః సత్యాభిసన్ధస్య దేశకాలనిమిత్తఫలాద్యనృతాభిసన్ధిరుపపద్యతే, విరోధాత్ । అవిద్యాకామకర్మణాం చ గమననిమిత్తానాం సద్విజ్ఞానహుతాశనవిప్లుష్టత్వాత్ గమనానుపపత్తిరేవ ; ‘పర్యోప్తకామస్య కృతాత్మనస్త్విహైవ సర్వే ప్రవిలీయన్తి కామాః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౨) ఇత్యాద్యాథర్వణే నదీసముద్రదృష్టాన్తశ్రుతేశ్చ ॥
స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి తథా సోమ్యేతి హోవాచ ॥ ౩ ॥
స య ఇత్యాది సమానమ్ । యది మరిష్యతో ముముక్షతశ్చ తుల్యా సత్సమ్పత్తిః, తత్ర విద్వాన్ సత్సమ్పన్నో నావర్తతే, ఆవర్తతే త్వవిద్వాన్ — ఇత్యత్ర కారణం దృష్టాన్తేన భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి । తథా సోమ్యేతి హ ఉవాచ ॥
పురుషꣳ సోమ్యోత హస్తగృహీతమానయన్త్యపహార్షీత్స్తేయమకార్షీత్పరశుమస్మై తపతేతి స యది తస్య కర్తా భవతి తత ఎవానృతమాత్మానం కురుతే సోఽనృతాభిసన్ధోఽనృతేనాత్మానమన్తర్ధాయ పరశుం తప్తం ప్రతిగృహ్ణాతి స దహ్యతేఽథ హన్యతే ॥ ౧ ॥
శృణు — యథా సోమ్య పురుషం చౌర్యకర్మణి సన్దిహ్యమానం నిగ్రహాయ పరీక్షణాయ చ ఉత అపి హస్తగృహీతం బద్ధహస్తమ్ ఆనయన్తి రాజపురుషాః । కిం కృతవానయమితి పృష్టాశ్చ ఆహుః — అపహార్షీద్ధనమస్యాయమ్ । తే చ ఆహుః — కిమపహరణమాత్రేణ బన్ధనమర్హతి, అన్యథా దత్తేఽపి ధనే బన్ధనప్రసఙ్గాత్ ; ఇత్యుక్తాః పునరాహుః — స్తేయమకార్షీత్ చౌర్యేణ ధనమపహార్షీదితి । తేష్వేవం వదత్సు ఇతరః అపహ్నుతే — నాహం తత్కర్తేతి । తే చ ఆహుః — సన్దిహ్యమానం స్తేయమకార్షీః త్వమస్య ధనస్యేతి । తస్మింశ్చ అపహ్నువానే ఆహుః — పరశుమస్మై తపతేతి శోధయత్వాత్మానమితి । స యది తస్య స్తైన్యస్య కర్తా భవతి బహిశ్చాపహ్నుతే, స ఎవంభూతః తత ఎవానృతమన్యథాభూతం సన్తమన్యథాత్మానం కురుతే । స తథా అనృతాభిసన్ధోఽనృతేనాత్మానమన్తర్ధాయ వ్యవహితం కృత్వా పరశుం తప్తం మోహాత్ప్రతిగృహ్ణాతి, స దహ్యతే, అథ హన్యతే రాజపురుషైః స్వకృతేనానృతాభిసన్ధిదోషేణ ॥
అథ యది తస్యాకర్తా భవతి తత ఎవ సత్యమాత్మానం కురుతే స సత్యాభిసన్ధః సత్యేనాత్మానమన్తర్ధాయ పరశుం తప్తం ప్రతిగృహ్ణాతి స న దహ్యతేఽథ ముచ్యతే ॥ ౨ ॥
అథ యది తస్య కర్మణః అకర్తా భవతి, తత ఎవ సత్యమాత్మానం కురుతే । స సత్యేన తయా స్తైన్యాకర్తృతయా ఆత్మానమన్తర్ధాయ పరశుం తప్తం ప్రతిగృహ్ణాతి । స సత్యాభిసన్ధః సన్ న దహ్యతే సత్యవ్యవధానాత్ , అథ ముచ్యతే చ మృషాభియోక్తృభ్యః । తప్తపరశుహస్తతలసంయోగస్య తుల్యత్వేఽపి స్తేయకర్త్రకర్త్రోరనృతాభిసన్ధో దహ్యతే న తు సత్యాభిసన్ధః ॥
స యథా తత్ర నాదాహ్యేతైతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇది తద్ధాస్య విజజ్ఞావితి విజజ్ఞావితి ॥ ౩ ॥
స యథా సత్యాభిసన్ధః తప్తపరశుగ్రహణకర్మణి సత్యవ్యవహితహస్తతలత్వాత్ నాదాహ్యేత న దహ్యేతేత్యేతత్ , ఎవం సద్బ్రహ్మసత్యాభిసన్ధేతరయోః శరీరపాతకాలే చ తుల్యాయాం సత్సమ్పత్తౌ విద్వాన్ సత్సమ్పద్య న పునర్వ్యాఘ్రదేవాదిదేహగ్రహణాయ ఆవర్తతే । అవిద్వాంస్తు వికారానృతాభిసన్ధః పునర్వ్యాఘ్రాదిభావం దేవతాదిభావం వా యథాకర్మ యథాశ్రుతం ప్రతిపద్యతే । యదాత్మాభిసన్ధ్యనభిసన్ధికృతే మోక్షబన్ధనే, యచ్చ మూలం జగతః, యదాయతనా యత్ప్రతిష్ఠాశ్చ సర్వాః ప్రజాః, యదాత్మకం చ సర్వం యచ్చాజమమృతమభయం శివమద్వితీయమ్ , తత్సత్యం స ఆత్మా తవ, అతస్తత్త్వమసి శ్వేతకేతో — ఇత్యుక్తార్థమసకృద్వాక్యమ్ । కః పునరసౌ శ్వేతకేతుః త్వంశబ్దార్థః ? యోఽహం శ్వేతకేతురుద్దాలకస్య పుత్ర ఇతి వేద ఆత్మానమాదేశం శ్రుత్వా మత్వా విజ్ఞాయ చ, అశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతుం పితరం పప్రచ్ఛ ‘కథం ను భగవః స ఆదేశో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇతి । స ఎషః అధికృతః శ్రోతా మన్తా విజ్ఞాతా తేజోబన్నమయం కార్యకరణసఙ్ఘాతం ప్రవిష్టా పరైవ దేవతా నామరూపవ్యాకరణాయ — ఆదర్శే ఇవ పురుషః సూర్యాదిరివ జలాదౌ ప్రతిబిమ్బరూపేణ । స ఆత్మానం కార్యకరణేభ్యః ప్రవిభక్తం సద్రూపం సర్వాత్మానం ప్రాక్ పితుః శ్రవణాత్ న విజజ్ఞౌ । అథేదానీం పిత్రా ప్రతిబోధితః తత్త్వమసి ఇతి దృష్టాన్తైర్హేతుభిశ్చ తత్ పితురస్య హ కిలోక్తం సదేవాహమస్మీతి విజజ్ఞౌ విజ్ఞాతవాన్ । ద్విర్వచనమధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థమ్ ॥
కిం పునరత్ర షష్ఠే వాక్యప్రమాణేన జనితం ఫలమాత్మని ? కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరధికృతత్వవిజ్ఞాననివృత్తిః తస్య ఫలమ్ , యమవోచామ త్వంశబ్దవాచ్యమర్థం శ్రోతుం మన్తుం చ అధికృతమవిజ్ఞాతవిజ్ఞానఫలార్థమ్ । ప్రాక్చ ఎతస్మాద్విజ్ఞానాత్ అహమేవం కరిష్యామ్యగ్నిహోత్రాదీని కర్మాణి, అహమత్రాధికృతః, ఎషాం చ కర్మణాం ఫలమిహాముత్ర చ భోక్ష్యే, కృతేషు వా కర్మసు కృతకర్తవ్యః స్యామ్ — ఇత్యేవం కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరధికృతోఽస్మీత్యాత్మని యద్విజ్ఞానమభూత్ తస్య, యత్సజ్జగతో మూలమ్ ఎకమేవాద్వితీయం తత్త్వమసీత్యనేన వాక్యేన ప్రతిబుద్ధస్య నివర్తతే, విరోధాత్ — న హి ఎకస్మిన్నద్వితీయే ఆత్మని అయమహమస్మీతి విజ్ఞాతే మమేదమ్ అన్యదనేన కర్తవ్యమ్ ఇదం కృత్వా అస్య ఫలం భోక్ష్యే — ఇతి వా భేదవిజ్ఞానముపపద్యతే । తస్మాత్ సత్సత్యాద్వితీయాత్మవిజ్ఞానే వికారానృతజీవాత్మవిజ్ఞానం నివర్తతే ఇతి యుక్తమ్ । నను ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యత్ర త్వంశబ్దవాచ్యేఽర్థే సద్బుద్ధిరాదిశ్యతే — యథా ఆదిత్యమనఆదిషు బ్రహ్మాదిబుద్ధిః, యథా చ లోకే ప్రతిమాదిషు విష్ణ్వాదిబుద్ధిః, తద్వత్ ; న తు సదేవ త్వమితి ; యది సదేవ శ్వేతకేతుః స్యాత్ , కథమాత్మానం న విజానీయాత్ , యేన తస్మై తత్త్వమసీత్యుపదిశ్యతే ? న, ఆదిత్యాదివాక్యవైలక్షణ్యాత్ — ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాదౌ ఇతిశబ్దవ్యవధానాత్ న సాక్షాద్బ్రహ్మత్వం గమ్యతే, రూపాదిమత్త్వాచ్చ ఆదిత్యాదీనామ్ । ఆకాశమనసోశ్చ ఇతిశబ్దవ్యవధానాదేవ అబ్రహ్మత్వమ్ । ఇహ తు సత ఎవేహ ప్రవేశం దర్శయిత్వా ‘తత్త్వమసి’ ఇతి నిరఙ్కుశం సదాత్మభావముపదిశతి । నను పరాక్రమాదిగుణః సింహోఽసి త్వమ్ ఇతివత్ తత్త్వమసీతి స్యాత్ । న, మృదాదివత్ సదేకమేవాద్వితీయం సత్యమ్ ఇత్యుపదేశాత్ । న చ ఉపచారవిజ్ఞానాత్ ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి సత్సమ్పత్తిరుపదిశ్యేత । మృషాత్వాదుపచారవిజ్ఞానస్య — త్వమిన్ద్రో యమ ఇతివత్ । నాపి స్తుతిః, అనుపాస్యత్వాచ్ఛ్వేతకేతోః । నాపి సత్ శ్వేతకేతుత్వోపదేశేన స్తూయేత — న హి రాజా దాసస్త్వమితి స్తుత్యః స్యాత్ । నాపి సతః సర్వాత్మన ఎకదేశనిరోధో యుక్తః తత్త్వమసీతిదేశాధిపతేరివ గ్రామాధ్యక్షస్త్వమితి । న చ అన్యా గతిరిహ సదాత్మత్వోపదేశాత్ అర్థాన్తరభూతా సమ్భవతి । నను సదస్మీతి బుద్ధిమాత్రమిహ కర్తవ్యతయా చోద్యతే న త్వజ్ఞాతం సదసీతి జ్ఞాప్యత ఇతి చేత్ । నన్వస్మిన్పక్షేఽపి ‘అశ్రుతం శ్రుతం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇత్యాద్యనుపపన్నమ్ । న, సదస్మీతి బుద్ధివిధేః స్తుత్యర్థత్వాత్ । న, ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద । తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇత్యుపదేశాత్ । యది హి సదస్మీతి బుద్ధిమాత్రం కర్తవ్యతయా విధీయతే న తు త్వంశబ్దవాచ్యస్య సద్రూపత్వమేవ, తదా న ఆచార్యవాన్వేద ఇతి జ్ఞానోపయోపదేశో వాచ్యః స్యాత్ । యథా ‘అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్’ ( ? ) ఇత్యేవమాదిష్వర్థప్రాప్తమేవ ఆచార్యవత్త్వమితి, తద్వత్ । ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ ఇతి చ క్షేపకరణం న యుక్తం స్యాత్ , సదాత్మతత్త్వే అవిజ్ఞాతేఽపి సకృద్బుద్ధిమాత్రకరణే మోక్షప్రసఙ్గాత్ । న చ తత్త్వమసీత్యుక్తే నాహం సదితి ప్రమాణవాక్యమజనితా బుద్ధిః నివర్తయితుం శక్యా ; నోత్పన్నేతి వా శక్యం వక్తుమ్ , సర్వోపనిషద్వాక్యానాం తత్పరతయైవోపక్షయాత్ । యథా అగ్నిహోత్రాదివిధిజనితాగ్నిహోత్రాదికర్తవ్యతాబుద్ధీనామతథార్థత్వమనుత్పన్నత్వం వా న శక్యతే వక్తుమ్ — తద్వత్ । యత్తూక్తం సదాత్మా సన్ ఆత్మానం కథం న జానీయాదితి, నాసౌ దోషః, కార్యకరణసఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తః అహం జీవః కర్తా భోక్తేత్యపి స్వభావతః ప్రాణినాం విజ్ఞానాదర్శనాత్ । కిము తస్య సదాత్మవిజ్ఞానమ్ । కథమేవం వ్యతిరిక్తవిజ్ఞానే అసతి తేషాం కర్తృత్వాదివిజ్ఞానం సమ్భవతి దృశ్యతే చ । తద్వత్తస్యాపి దేహాదిష్వాత్మబుద్ధిత్వాత్ న స్యాత్సదాత్మవిజ్ఞానమ్ । తస్మాత్ వికారానృతాధికృతజీవాత్మవిజ్ఞాననివర్తకమేవ ఇదం వాక్యమ్ ‘తత్త్వమసి’ ఇతి సిద్ధమితి ॥
పరమార్థతత్త్వోపదేశప్రధానపరః షష్ఠోఽధ్యాయః సదాత్మైకత్వనిర్ణయపరతయైవోపయుక్తః । న సతోఽర్వాగ్వికారలక్షణాని తత్త్వాని నిర్దిష్టానీత్యతస్తాని నామాదీని ప్రాణాన్తాని క్రమేణ నిర్దిశ్య తద్ద్వారేణాపి భూమాఖ్యం నిరతిశయం తత్త్వం నిర్దేక్ష్యామి — శాఖాచన్ద్రదర్శనవత్ , ఇతీమం సప్తమం ప్రపాఠకమారభతే ; అనిర్దిష్టేషు హి సతోఽర్వాక్తత్త్వేషు సన్మాత్రే చ నిర్దిష్టే అన్యదప్యవిజ్ఞాతం స్యాదిత్యాశఙ్కా కస్యచిత్స్యాత్ , సా మా భూదితి వా తాని నిర్దిదిక్షతి ; అథవా సోపానారోహణవత్ స్థూలాదారభ్య సూక్ష్మం సూక్ష్మతరం చ బుద్ధివిషయం జ్ఞాపయిత్వా తదతిరిక్తే స్వారాజ్యేఽభిషేక్ష్యామీతి నామాదీని నిర్దిదిక్షతి ; అథవా నామాద్యుత్తరోత్తరవిశిష్టాని తత్త్వాని అతితరాం చ తేషాముత్కృష్టతమం భూమాఖ్యం తత్త్వమితి తత్స్తుత్యర్థం నామాదీనాం క్రమేణోపన్యాసః । ఆఖ్యాయికా తు పరవిద్యాస్తుత్యర్థా । కథమ్ ? నారదో దేవర్షిః కృతకర్తవ్యః సర్వవిద్యోఽపి సన్ అనాత్మజ్ఞత్వాత్ శుశోచైవ, కిము వక్తవ్యమ్ అన్యోఽల్పవిజ్జన్తుః అకృతపుణ్యాతిశయోఽకృతార్థ ఇతి ; అథవా నాన్యదాత్మజ్ఞానాన్నిరతిశయశ్రేయఃసాధనమస్తీత్యేతత్ప్రదర్శనార్థం సనత్కుమారనారదాఖ్యాయికా ఆరభ్యతే, యేన సర్వవిజ్ఞానసాధనశక్తిసమ్పన్నస్యాపి నారదస్య దేవర్షేః శ్రేయో న బభూవ, యేనోత్తమాభిజనవిద్యావృత్తసాధనశక్తిసమ్పత్తినిమిత్తాభిమానం హిత్వా ప్రాకృతపురుషవత్ సనత్కుమారముపససాద శ్రేయఃసాధనప్రాప్తయే ; అతః ప్రఖ్యాపితం భవతి నిరతిశయశ్రేయఃప్రాప్తిసాధనత్వమాత్మవిద్యాయా ఇతి ॥
అధీహి భగవ ఇతి హోపససాద సనత్కుమారం నారదస్తꣳ హోవాచ యద్వేత్థ తేన మోపసీద తతస్య ఊర్ధ్వం వక్ష్యామీతి స హోవాచ ॥ ౧ ॥
అధీహి అధీష్వ భగవః భగవన్నితి హ కిల ఉపససాద । అధీహి భగవ ఇతి మన్త్రః । సనత్కుమారం యోగీశ్వరం బ్రహ్మిష్ఠం నారదః ఉపసన్నవాన్ । తం న్యాయతః ఉపసన్నం హ ఉవాచ — యదాత్మవిషయే కిఞ్చిద్వేత్థ తేన తత్ప్రఖ్యాపనేన మాముపసీద ఇదమహం జానే ఇతి, తతః అహం భవతః విజ్ఞానాత్ తే తుభ్యమ్ ఊర్ధ్వం వక్ష్యామి, ఇత్యుక్తవతి స హ ఉవాచ నారదః ॥
ఋగ్వేదం భగవోఽధ్యేమి యజుర్వేదꣳ సామవేదమాథర్వణం చతుర్థమితిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదానాం వేదం పిత్ర్యꣳ రాశిం దైవం నిధిం వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం భూతవిద్యాం క్షత్త్రవిద్యాం నక్షత్రవిద్యాꣳ సర్పదేవజనవిద్యామేతద్భగవోఽధ్యేమి ॥ ౨ ॥
ఋగ్వేదం భగవః అధ్యేమి స్మరామి, ‘యద్వేత్థ’ ఇతి విజ్ఞానస్య పృష్టత్వాత్ । తథా యజుర్వేదం సామవేదమాథర్వణం చతుర్థం వేదం వేదశబ్దస్య ప్రకృతత్వాత్ ఇతిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదం వేదానాం భారతపఞ్చమానాం వేదం వ్యాకరణమిత్యర్థః । వ్యాకరణేన హి పదాదివిభాగశః ఋగ్వేదాదయో జ్ఞాయన్తే ; పిత్ర్యం శ్రాద్ధకల్పమ్ ; రాశిం గణితమ్ ; దైవమ్ ఉత్పాతజ్ఞానమ్ ; నిధిం మహాకాలాదినిధిశాస్త్రమ్ ; వాకోవాక్యం తర్కశాస్త్రమ్ ; ఎకాయనం నీతిశాస్త్రమ్ ; దేవవిద్యాం నిరుక్తమ్ ; బ్రహ్మణః ఋగ్యజుఃసామాఖ్యస్య విద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం శిక్షాకల్పచ్ఛన్దశ్చితయః ; భూతవిద్యాం భూతతన్త్రమ్ ; క్షత్రవిద్యాం ధనుర్వేదమ్ ; నక్షత్రవిద్యాం జ్యౌతిషమ్ ; సర్పదేవజనవిద్యాం సర్పవిద్యాం గారుడం దేవజనవిద్యాం గన్ధయుక్తినృత్యగీతవాద్యశిల్పాదివిజ్ఞానాని ; ఎతత్సర్వం హే భగవః అధ్యేమి ॥
సోఽహం భగవో మన్త్రవిదేవాస్మి నాత్మవిచ్ఛ్రుతం హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిదితి సోఽహం భగవః శోచామి తం మా భగవాఞ్ఛోకస్య పారం తారయత్వితి తం హోవాచ యద్వై కిఞ్చైతదధ్యగీష్ఠా నామైవైతత్ ॥ ౩ ॥
సోఽహం భగవః ఎతత్సర్వం జానన్నపి మన్త్రవిదేవాస్మి శబ్దార్థమాత్రవిజ్ఞానవానేవాస్మీత్యర్థః । సర్వో హి శబ్దః అభిధానమాత్రమ్ అభిధానం చ సర్వం మన్త్రేష్వన్తర్భవతి । మన్త్రవిదేవాస్మి మన్త్రవిత్కర్మవిదిత్యర్థః । ‘మన్త్రేషు కర్మాణి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౪ । ౧) ఇతి హి వక్ష్యతి । న ఆత్మవిత్ న ఆత్మానం వేద్మి । నన్వాత్మాపి మన్త్రైః ప్రకాశ్యత ఎవేతి కథం మన్త్రవిచ్చేత్ నాత్మవిత్ ? న, అభిధానాభిధేయభేదస్య వికారత్వాత్ । న చ వికార ఆత్మేష్యతే । నన్వాత్మాప్యాత్మశబ్దేన అభిధీయతే । న, ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧), ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । కథం తర్హి ‘ఆత్మైవాధస్తాత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౬ । ౧) ఇత్యాదిశబ్దాః ఆత్మానం ప్రత్యాయయన్తి ? నైష దోషః । దేహవతి ప్రత్యగాత్మని భేదవిషయే ప్రయుజ్యమానః శబ్దః దేహాదీనామాత్మత్వే ప్రత్యాఖ్యాయమానే యత్పరిశిష్టం సత్ , అవాచ్యమపి ప్రత్యాయయతి — యథా సరాజికాయాం దృశ్యమానాయాం సేనాయాం ఛత్రధ్వజపతాకాదివ్యవహితే అదృశ్యమానేఽపి రాజని ఎష రాజా దృశ్యత ఇతి భవతి శబ్దప్రయోగః ; తత్ర కోఽసౌ రాజేతి రాజవిశేషనిరూపణాయాం దృశ్యమానేతరప్రత్యాఖ్యానే అన్యస్మిన్నదృశ్యమానేఽపి రాజని రాజప్రతీతిర్భవేత్ — తద్వత్ । తస్మాత్సోఽహం మన్త్రవిత్ కర్మవిదేవాస్మి, కర్మకార్యం చ సర్వం వికార ఇతి వికారజ్ఞ ఎవాస్మి, న ఆత్మవిత్ న ఆత్మప్రకృతిస్వరూపజ్ఞ ఇత్యర్థః । అత ఎవోక్తమ్ ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి ; ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ । శ్రుతమాగమజ్ఞానమస్త్యేవ హి యస్మాత్ మే మమ భగవద్దౄశేభ్యో యుష్మత్సదృశేభ్యః తరతి అతిక్రమతి శోకం మనస్తాపమ్ అకృతార్థబుద్ధితామ్ ఆత్మవిత్ ఇతి ; అతః సోఽహమనాత్మవిత్త్వాత్ హే భగవః శోచామి అకృతార్థబుద్ధ్యా సన్తప్యే సర్వదా ; తం మా మాం శోకస్య శోకసాగరస్య పారమ్ అన్తం భగవాన్ తారయతు ఆత్మజ్ఞానోడుపేన కృతార్థబుద్ధిమాపాదయతు అభయం గమయత్విత్యర్థః । తమ్ ఎవముక్తవన్తం హ ఉవాచ — యద్వై కిఞ్చ ఎతదధ్యగీష్ఠాః అధీతవానసి, అధ్యయనేన తదర్థజ్ఞానముపలక్ష్యతే, జ్ఞాతవానసీత్యేతత్ , నామైవైతత్ , ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి శ్రుతేః ॥
నామ వా ఋగ్వేదో యజుర్వేదః సామవేద ఆథర్వణశ్చతుర్థ ఇతిహాసపురాణః పఞ్చమో వేదానాం వేదః పిత్ర్యో రాశిర్దైవో నిధిర్వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యా బ్రహ్మవిద్యా భూతవిద్యా క్షత్త్రవిద్యా నక్షత్రవిద్యా సర్పదేవజనవిద్యా నామైవైతన్నామోపాస్స్వేతి ॥ ౪ ॥
నామ వా ఋగ్వేదో యజుర్వేద ఇత్యాది నామైవైతత్ । నామోపాస్స్వ బ్రహ్మేతి బ్రహ్మబుద్ధ్యా — యథా ప్రతిమాం విష్ణుబుద్ధ్యా ఉపాస్తే, తద్వత్ ॥
స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావన్నామ్నో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో నామ్నో భూయ ఇతి నామ్నో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౫ ॥
స యస్తు నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే, తస్య యత్ఫలం భవతి, తచ్ఛృణు — యావన్నామ్నో గతం నామ్నో గోచరం తత్ర తస్మిన్ నామవిషయేఅస్య యథాకామచారః కామచరణం రాజ్ఞ ఇవ స్వవిషయే భవతి । యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఇత్యుపసంహారః । కిమస్తి భగవః నామ్నో భూయః అధికతరం యద్బ్రహ్మదృష్ట్యర్హమన్యదిత్యభిప్రాయః । సనత్కుమార ఆహ — నామ్నో వావ భూయః అస్త్యేవేతి । ఉక్తః ఆహ — యద్యస్తి తన్మే భగవాన్బ్రవీతు ఇతి ॥
వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ వాగ్వా ఋగ్వేదం విజ్ఞాపయతి యజుర్వేదꣳ సామవేదమాథర్వణం చతుర్థమితిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదానాం వేదం పిత్ర్యꣳ రాశిం దైవం నిధిం వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం భూతవిద్యాం క్షత్రవిద్యాం సర్పదేవజనవిద్యాం దివం చ పృథివీం చ వాయుం చాకాశం చాపశ్చ తేజశ్చ దేవాꣳశ్చ మనుష్యాꣳశ్చ పశూꣳశ్చ వయాꣳసి చ తృణవనస్పతీఞ్శ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకం ధర్మం చాధర్మం చ సత్యం చానృతం చ సాధు చాసాధు చ హృదయజ్ఞం చాహృదయజ్ఞం చ యద్వై వాఙ్నాభవిష్యన్న ధర్మో నాధర్మో వ్యజ్ఞాపయిష్యన్న సత్యం నానృతం న సాధు నాసాధు న హృదయజ్ఞో నాహృదయజ్ఞో వాగేవైతత్సర్వం విజ్ఞాపయతి వాచముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
వాగ్వావ । వాగితి ఇన్ద్రియం జిహ్వామూలాదిష్వష్టసు స్థానేషు స్థితం వర్ణానామభివ్యఞ్జకమ్ । వర్ణాశ్చ నామేతి నామ్నో వాగ్భూయసీత్యుచ్యతే । కార్యాద్ధి కారణం భూయో దృష్టం లోకే — యథా పుత్రాత్పితా, తద్వత్ । కథం చ వాఙ్నామ్నో భూయసీతి, ఆహ — వాగ్వా ఋగ్వేదం విజ్ఞాపయతి — అయమ్ ఋగ్వేద ఇతి । తథా యజుర్వేదమిత్యాది సమానమ్ । హృదయజ్ఞం హృదయప్రియమ్ ; తద్విపరీతమహృదయజ్ఞమ్ । యత్ యది వాఙ్ నాభవిష్యత్ ధర్మాది న వ్యజ్ఞాపయిష్యత్ , వాగభావే అధ్యయనాభావః అధ్యయనాభావే తదర్థశ్రవణాభావః తచ్ఛ్రవణాభావే ధర్మాది న వ్యజ్ఞాపయిష్యత్ న విజ్ఞాతమభవిష్యదిత్యర్థః । తస్మాత్ వాగేవైతత్ శబ్దోచ్చారణేన సర్వం విజ్ఞాపయతి । అతః భూయసీ వాఙ్నామ్నః । తస్మాద్వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ ॥
స యో వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావద్వాచో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో వాచో భూయ ఇతి వాచో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
సమానమన్యత్ ॥
మనో వావ వాచో భూయో యథా వై ద్వే వామలకే ద్వే వా కోలే ద్వౌ వాక్షౌ ముష్టిరనుభవత్యేవం వాచం చ నామ చ మనోఽనుభవతి స యదా మనసా మనస్యతి మన్త్రానధీయీయేత్యథాధీతే కర్మాణి కుర్వీయేత్యథ కురుతే పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చేత్ఛేయేత్యథేచ్ఛత ఇమం చ లోకమముం చేత్ఛేయేత్యథేచ్ఛతే మనో హ్యాత్మా మనో హి లోకో మనో హి బ్రహ్మ మన ఉపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
మనః మనస్యనవిశిష్టమన్తఃకరణం వాచః భూయః । తద్ధి మనస్యనవ్యాపారవత్ వాచం వక్తవ్యే ప్రేరయతి । తేన వాక్ మనస్యన్తర్భవతి । యచ్చ యస్మిన్నన్తర్భవతి తత్తస్య వ్యాపకత్వాత్ తతో భూయో భవతి । యథా వై లోకే ద్వే వా ఆమలకే ఫలే ద్వే వా కోలే బదరఫలే ద్వౌ వా అక్షౌ విభీతకఫలే ముష్టిరనుభవతి ముష్టిస్తే ఫలే వ్యాప్నోతి ముష్టౌ హి తే అన్తర్భవతః, ఎవం వాచం చ నామ చ ఆమలకాదివత్ మనోఽనుభవతి । స యదా పురుషః యస్మిన్కాలే మనసా అన్తఃకరణేన మనస్యతి, మనస్యనం వివక్షాబుద్ధిః, కథం మన్త్రాన్ అధీయీయ ఉచ్చారయేయమ్ — ఇత్యేవం వివక్షాం కృత్వా అథాధీతే । తథా కర్మాణి కుర్వీయేతి చికీర్షాబుద్ధిం కృత్వా అథ కురుతే । పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చ ఇచ్ఛేయేతి ప్రాప్తీచ్ఛాం కృత్వా తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానేన అథేచ్ఛతే, పుత్రాదీన్ప్రాప్నోతీత్యర్థః । తథా ఇమం చ లోకమ్ అముం చ ఉపాయేన ఇచ్ఛేయేతి తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానేన అథేచ్ఛతే ప్రాప్నోతి । మనో హి ఆత్మా, ఆత్మనః కర్తృత్వం భోక్తృత్వం చ సతి మనసి నాన్యథేతి మనో హి ఆత్మేత్యుచ్యతే । మనో హి లోకః, సత్యేవ హి మనసి లోకో భవతి తత్ప్రాప్త్యుపాయానుష్ఠానం చ ఇతి మనో హి లోకః యస్మాత్ , తస్మాన్మనో హి బ్రహ్మ । యత ఎవం తస్మాన్మన ఉపాస్స్వేతి ॥
స యో మనో బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావన్మనసో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో మనో బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో మనసో భూయ ఇతి మనసో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
స యో మన ఇత్యాది సమానమ్ ॥
సఙ్కల్పో వావ మనసో భూయాన్యదా వై సఙ్కల్పయతేఽథ మనస్యత్యథ వాచమీరయతి తాము నామ్నీరయతి నామ్ని మన్త్రా ఎకం భవన్తి మన్త్రేషు కర్మాణి ॥ ౧ ॥
సఙ్కల్పో వావ మనసో భూయాన్ । సఙ్కల్పోఽపి మనస్యనవత్ అన్తఃకరణవృత్తిః, కర్తవ్యాకర్తవ్యవిషయవిభాగేన సమర్థనమ్ । విభాగేన హి సమర్థితే విషయే చికీర్షాబుద్ధిః మనస్యనానన్తరం భవతి । కథమ్ ? యదా వై సఙ్కల్పయతే కర్తవ్యాదివిషయాన్విభజతే — ఇదం కర్తుం యుక్తమ్ ఇదం కర్తుమయుక్తమితి, అథ మనస్యతి మన్త్రానధీయీయేత్యాది । అథ అనన్తరం వాచమ్ ఈరయతి మన్త్రాద్యుచ్చారణే । తాం చ వాచమ్ ఉ నామ్ని నామోచ్చారణనిమిత్తం వివక్షాం కృత్వా ఈరయతి । నామ్ని నామసామాన్యే మన్త్రాః శబ్దవిశేషాః సన్తః ఎకం భవన్తి అన్తర్భవన్తీత్యర్థః । సామాన్యే హి విశేషః అన్తర్భవతి । మన్త్రేషు కర్మాణ్యేకం భవన్తి । మన్త్రప్రకాశితాని కర్మాణి క్రియన్తే, న అమన్త్రకమస్తి కర్మ । యద్ధి మన్త్రప్రకాశనేన లబ్ధసత్తాకం సత్ కర్మ, బ్రాహ్మణేనేదం కర్తవ్యమ్ అస్మై ఫలాయేతి విధీయతే, యాప్యుత్పత్తిర్బ్రాహ్మణేషు కర్మణాం దృశ్యతే, సాపి మన్త్రేషు లబ్ధసత్తాకానామేవ కర్మణాం స్పష్టీకరణమ్ । న హి మన్త్రాప్రకాశితం కర్మ కిఞ్చిత్ బ్రాహ్మణే ఉత్పన్నం దృశ్యతే । త్రయీవిహితం కర్మేతి ప్రసిద్ధం లోకే ; త్రయీశబ్దశ్చ ఋగ్యజుఃసామసమాఖ్యా । మన్త్రేషు కర్మాణి కవయో యాన్యపశ్యన్ — ఇతి చ ఆథర్వణే । తస్మాద్యుక్తం మన్త్రేషు కర్మాణ్యేకం భవన్తీతి ॥
తాని హ వా ఎతాని సఙ్కల్పైకాయనాని సఙ్కల్పాత్మకాని సఙ్కల్పే ప్రతిష్ఠితాని సమక్లృప్తాం ద్యావాపృథివీ సమకల్పేతాం వాయుశ్చాకాశం చ సమకల్పన్తాపశ్చ తేజశ్చ తేషాꣳ సఙ్క్లృత్యై వర్షꣳ సఙ్కల్పతే వర్షస్య సఙ్క్లృప్త్యా అన్నꣳ సఙ్కల్పతేఽన్నస్య సఙ్క్లృత్యై ప్రాణాః సఙ్కల్పన్తే ప్రాణానాꣳ సఙ్క్లృత్యై మన్త్రాః సఙ్కల్పన్తే మన్త్రాణాꣳ సఙ్క్లృత్యై కర్మాణి సఙ్కల్పన్తే కర్మణాꣳ సఙ్క్లృత్యై లోకః సఙ్కల్పతే లోకస్య సఙ్క్లృత్యై సర్వꣳ సఙ్కల్పతే స ఎష సఙ్కల్పః సఙ్కల్పముపాస్స్వేతి ॥ ౨ ॥
తాని హ వా ఎతాని మనఆదీని సఙ్కల్పైకాయనాని సఙ్కల్పః ఎకో అయనం గమనం ప్రలయః యేషాం తాని సఙ్కల్పైకాయనాని, సఙ్కల్పాత్మకాని ఉత్పత్తౌ, సఙ్కల్పే ప్రతిష్ఠితాని స్థితౌ । సమక్లృపతాం సఙ్కల్పం కృతవత్యావివ హి ద్యౌశ్చ పృథివీ చ ద్యావాపృథివీ, ద్యావాపృథివ్యౌ నిశ్చలే లక్ష్యేతే । తథా సమకల్పేతాం వాయుశ్చాకాశం చ ఎతావపి సఙ్కల్పం కృతవన్తావివ । తథా సమకల్పన్త ఆపశ్చ తేజశ్చ, స్వేన రూపేణ నిశ్చలాని లక్ష్యన్తే । యతస్తేషాం ద్యావాపృథివ్యాదీనాం సఙ్క్లృప్త్యై సఙ్కల్పనిమిత్తం వర్షం సఙ్కల్పతే సమర్థీభవతి । తథా వర్షస్య సఙ్క్లృప్త్యై సఙ్కల్పనిమిత్తమ్ అన్నం సఙ్కల్పతే । వృష్టేర్హి అన్నం భవతి । అన్నస్య సఙ్క్లృప్త్యై ప్రాణాః సఙ్కల్పన్తే । అన్నమయా హి ప్రాణాః అన్నోపష్ఠమ్భకాః । ‘అన్నం దామ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి హి శ్రుతిః । తేషాం సఙ్క్లృత్యై మన్త్రాః సఙ్కల్పన్తే । ప్రాణవాన్హి మన్త్రానధీతే నాబలః । మన్త్రాణాం హి సఙ్క్లృప్త్యై కర్మాణ్యగ్నిహోత్రాదీని సఙ్కల్పన్తే అనుష్ఠీయమానాని మన్త్రప్రకాశితాని సమర్థీభవన్తి ఫలాయ । తతో లోకః ఫలం సఙ్కల్పతే కర్మకర్తృసమవాయితయా సమర్థీభవతీత్యర్థః । లోకస్య సఙ్క్లృత్యై సర్వం జగత్ సఙ్కల్పతే స్వరూపావైకల్యాయ । ఎతద్ధీదం సర్వం జగత్ యత్ఫలావసానం తత్సర్వం సఙ్కల్పమూలమ్ । అతః విశిష్టః స ఎష సఙ్కల్పః । అతః సఙ్కల్పముపాస్స్వ — ఇత్యుక్త్వా ఫలమాహ తదుపాసకస్య ॥
స యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే సఙ్క్లృప్తాన్వై స లోకాన్ధ్రువాన్ధ్రువః ప్రతిష్ఠితాన్ ప్రతిష్ఠితోఽవ్యథమానానవ్యథమానోఽభిసిధ్యతి యావత్సఙ్కల్పస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవః సఙ్కల్పాద్భూయ ఇతి సఙ్కల్పాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౩ ॥
స యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేతి బ్రహ్మబుద్ధ్యా ఉపాస్తే, సఙ్క్లృప్తాన్వై ధాత్రా అస్యేమే లోకాః ఫలమితి క్లృప్తాన్ సమర్థితాన్ సఙ్కల్పితాన్ స విద్వాన్ ధ్రువాన్ నిత్యాన్ అత్యన్తాధ్రువాపేక్షయా, ధ్రువశ్చ స్వయమ్ , లోకినో హి అధ్రువత్వే లోకే ధ్రువక్లృప్తిర్వ్యర్థేతి ధ్రువః సన్ ప్రతిష్ఠితానుపకరణసమ్పన్నానిత్యర్థః, పశుపుత్రాదిభిః ప్రతితిష్ఠతీతి దర్శనాత్ , స్వయం చ ప్రతిష్ఠితః ఆత్మీయోపకరణసమ్పన్నః అవ్యథమానాత్ అమిత్రాదిత్రాసరహితాన్ అవ్యథమానశ్చ స్వయమ్ అభిసిధ్యతి అభిప్రాప్నోతీత్యర్థః । యావత్సఙ్కల్పస్య గతం సఙ్కల్పగోచరః తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి, ఆత్మనః సఙ్కల్పస్య, న తు సర్వేషాం సఙ్కల్పస్యేతి, ఉత్తరఫలవిరోధాత్ । యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఇత్యాది పూర్వవత్ ॥
చిత్తం వావ సఙ్కల్పాద్భూయో యదా వై చేతయతేఽథ సఙ్కల్పయతేఽథ మనస్యత్యథ వాచమీరయతి తాము నామ్నీరయతి నామ్ని మన్త్రా ఎకం భవన్తి మన్త్రేషు కర్మాణి ॥ ౧ ॥
చిత్తం వావ సఙ్కల్పాద్భూయః । చిత్తం చేతయితృత్వం ప్రాప్తకాలానురూపబోధవత్త్వమ్ అతీతానాగతవిషయప్రయోజననిరూపణసామర్థ్యం చ, తత్సఙ్కల్పాదపి భూయః । కథమ్ ? యదా వై ప్రాప్తం వస్తు ఇదమేవం ప్రాప్తమితి చేతయతే, తదా తదాదానాయ వా అపోహాయ వా అథ సఙ్కల్పయతే అథ మనస్యతీత్యాది పూర్వవత్ ॥
తాని హ వా ఎతాని చిత్తైకాయనాని చిత్తాత్మాని చిత్తే ప్రతిష్ఠితాని తస్మాద్యద్యపి బహువిదచిత్తో భవతి నాయమస్తీత్యేవైనమాహుర్యదయం వేద యద్వా అయం విద్వాన్నేత్థమచిత్తః స్యాదిత్యథ యద్యల్పవిచ్చిత్తవాన్భవతి తస్మా ఎవోత శుశ్రూషన్తే చిత్తం హ్యేవైషామేకాయనం చిత్తమాత్మా చిత్తం ప్రతిష్ఠా చిత్తముపాస్స్వేతి ॥ ౨ ॥
తాని సఙ్కల్పాదీని కర్మఫలాన్తాని చిత్తైకాయనాని చిత్తాత్మాని చిత్తోత్పత్తీని చిత్తే ప్రతిష్ఠితాని చిత్తస్థితానీత్యపి పూర్వవత్ । కిఞ్చ చిత్తస్య మాహాత్మ్యమ్ । యస్మాచ్చిత్తం సఙ్కల్పాదిమూలమ్ , తస్మాత్ యద్యపి బహువిత్ బహుశాస్త్రాదిపరిజ్ఞానవాన్సన్ అచిత్తో భవతి ప్రాప్తాదిచేతయితృత్వసామర్థ్యవిరహితో భవతి, తం నిపుణాః లౌకికాః నాయమస్తి విద్యమానోఽప్యసత్సమ ఎవేతి ఎనమాహుః । యచ్చాయం కిఞ్చిత్ శాస్త్రాది వేద శ్రుతవాన్ తదాప్యస్య వృథైవేతి కథయన్తి । కస్మాత్ ? యద్యయం విద్వాన్స్యాత్ ఇత్థమేవమచిత్తో న స్యాత్ , తస్మాదస్య శ్రుతమప్యశ్రుతమేవేత్యాహురిత్యర్థః । అథ అల్పవిదపి యది చిత్తవాన్భవతి తస్మా ఎతస్మై తదుక్తార్థగ్రహణాయైవ ఉత అపి శుశ్రూషన్తే శ్రోతుమిచ్ఛన్తి తస్మాచ్చ । చిత్తం హ్యేవైషాం సఙ్కల్పాదీనామ్ ఎకాయనమిత్యాది పూర్వవత్ ॥
స యశ్చిత్తం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే చితాన్వై స లోకాన్ధ్రువాన్ధ్రువః ప్రతిష్ఠితాన్ప్రతిష్ఠితోఽవ్యథమానానవ్యథమానోఽభిసిధ్యతి యావచ్చిత్తస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యశ్చిత్తం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవశ్చిత్తాద్భూయ ఇతి చిత్తాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౩ ॥
చితాన్ ఉపచితాన్బుద్ధిమద్గుణైః స చిత్తోపాసకః ధ్రువానిత్యాది చ ఉక్తార్థమ్ ॥
ధ్యానం వావ చిత్తాద్భూయో ధ్యాయతీవ పృథివీ ధ్యాయతీవాన్తరిక్షం ధ్యాయతీవ ద్యౌర్ధ్యాయన్తీవాపో ధ్యాయన్తీవ పర్వతా దేవమనుష్యాస్తస్మాద్య ఇహ మనుష్యాణాం మహత్తాం ప్రాప్నువన్తి ధ్యానాపాదాంశా ఇవైవ తే భవన్త్యథ యేఽల్పాః కలహినః పిశునా ఉపవాదినస్తేఽథ యే ప్రభవో ధ్యానాపాదాంశా ఇవైవ తే భవన్తి ధ్యానముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
స యో ధ్యానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావద్ధ్యానస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో ధ్యానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో ధ్యానాద్భూయ ఇతి ధ్యానాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
ధ్యానం వావ చిత్తాద్భూయః । ధ్యానం నామ శాస్త్రోక్తదేవతాద్యాలమ్బనేష్వచలః భిన్నజాతీయైరనన్తరితః ప్రత్యయసన్తానః, ఎకాగ్రతేతి యమాహుః । దృశ్యతే చ ధ్యానస్య మాహాత్మ్యం ఫలతః । కథమ్ ? యథా యోగీ ధ్యాయన్నిశ్చలో భవతి ధ్యానఫలలాభే, ఎవం ధ్యాయతీవ నిశ్చలా దృశ్యతే పృథివీ । ధ్యాయతీవాన్తరిక్షమిత్యాది సమానమన్యత్ । దేవాశ్చ మనుష్యాశ్చ దేవమనుష్యాః మనుష్యా ఎవ వా దేవసమాః దేవమనుష్యాః శమాదిగుణసమ్పన్నాః మనుష్యాః దేవస్వరూపం న జహతీత్యర్థః । యస్మాదేవం విశిష్టం ధ్యానమ్ , తస్మాత్ య ఇహ లోకే మనుష్యాణామేవ ధనైర్విద్యయా గుణైర్వా మహత్తాం మహత్త్వం ప్రాప్నువన్తి ధనాదిమహత్త్వహేతుం లభన్త ఇత్యర్థః । ధ్యానాపాదాంశా ఇవ ధ్యానస్య ఆపాదనమ్ ఆపాదః ధ్యానఫలలాభ ఇత్యేతత్ , తస్యాంశః అవయవః కలా కాచిద్ధ్యానఫలలాభకలావన్త ఇవైవేత్యర్థః । తే భవన్తి నిశ్చలా ఇవ లక్ష్యన్తే న క్షుద్రా ఇవ । అథా యే పునరల్పాః క్షుద్రాః కిఞ్చిదపి ధనాదిమహత్త్వైకదేశమప్రాప్తాః తే పూర్వోక్తవిపరీతాః కలహినః కలహశీలాః పిశునాః పరదోషోద్భాసకాః ఉపవాదినః పరదోషం సామీప్యయుక్తమేవ వదితుం శీలం యేషాం తే ఉపవాదినశ్చ భవన్తి । అథ యే మహత్త్వం ప్రాప్తాః ధనాదినిమిత్తం తే అన్యాన్ప్రతి ప్రభవన్తీతి ప్రభవః విద్యాచార్యరాజేశ్వరాదయో ధ్యానాపాదాంశా ఇవేత్యాద్యుక్తార్థమ్ । అతః దృశ్యతే ధ్యానస్య మహత్త్వం ఫలతః ; అతః భూయశ్చిత్తాత్ ; అతస్తదుపాస్స్వ ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ ॥
విజ్ఞానం వావ ధ్యానాద్భూయో విజ్ఞానేన వా ఋగ్వేదం విజానాతి యజుర్వేదꣳ సామవేదమాథర్వణం చతుర్థమితిహాసపురాణం పఞ్చమం వేదానాం వేదం పిత్ర్యꣳ రాశిం దైవం నిధిం వాకోవాక్యమేకాయనం దేవవిద్యాం బ్రహ్మవిద్యాం భూతవిద్యాం క్షత్త్రవిద్యాం నక్షత్రవిద్యాꣳ సర్పదేవజనవిద్యాం దివం చ పృథివీం చ వాయుం చాకాశం చాపశ్చ తేజశ్చ దేవాꣳశ్చ మనుష్యాꣳశ్చ పశూꣳశ్చ వయాꣳసి చ తృణవనస్పతీఞ్ఛ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకం ధర్మం చాధర్మం చ సత్యం చానృతం చ సాధు చాసాధు చ హృదయజ్ఞం చాహృదయజ్ఞం చాన్నం చ రసం చేమం చ లోకమముం చ విజ్ఞానేనైవ విజానాతి విజ్ఞానముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
విజ్ఞానం వావ ధ్యానాద్భూయః । విజ్ఞానం శాస్త్రార్థవిషయం జ్ఞానం తస్య ధ్యానకారణత్వాత్ ధ్యానాద్భూయస్త్వమ్ । కథం చ తస్య భూయస్త్వమితి, ఆహ — విజ్ఞానేన వై ఋగ్వేదం విజానాతి అయమృగ్వేద ఇతి ప్రమాణతయా యస్యార్థజ్ఞానం ధ్యానకారణమ్ । తథా యజుర్వేదమిత్యాది । కిఞ్చ పశ్వాదీంశ్చ ధర్మాధర్మౌ శాస్త్రసిద్ధౌ సాధ్వసాధునీ లోకతః స్మార్తే వా దృష్టవిషయం చ సర్వం విజ్ఞానేనైవ విజానాతీత్యర్థః । తస్మాద్యుక్తం ధ్యానాద్విజ్ఞానస్య భూయస్త్వమ్ । అతో విజ్ఞానముపాస్స్వేతి ॥
స యో విజ్ఞానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే విజ్ఞానవతో వై స లోకాంజ్ఞానవతోఽభిసిధ్యతి యావద్విజ్ఞానస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో విజ్ఞానం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో విజ్ఞానాద్భూయ ఇతి విజ్ఞానాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
శృణు ఉపాసనఫలం విజ్ఞానవతః । విజ్ఞానం యేషు లోకేషు తాన్విజ్ఞానవతో లోకాన్ జ్ఞానవతశ్చ అభిసిధ్యతి అభిప్రాప్నోతి । విజ్ఞానం శాస్త్రార్థవిషయం జ్ఞానమ్ , అన్యవిషయం నైపుణ్యమ్ , తద్వద్భిర్యుక్తాంల్లోకాన్ప్రాప్నోతీత్యర్థః । యావద్విజ్ఞానస్యేత్యాది పూర్వవత్ ॥
బలం వావ విజ్ఞానాద్భూయోఽపి హ శతం విజ్ఞానవతామేకో బలవానాకమ్పయతే స యదా బలీ భవత్యథోత్థాతా భవత్యుత్తిష్ఠన్పరిచరితా భవతి పరిచరన్నుపసత్తా భవత్యుపసీదన్ద్రష్టా భవతి శ్రోతా భవతి మన్తా భవతి బోద్ధా భవతి కర్తా భవతి విజ్ఞాతా భవతి బలేన వై పృథివీ తిష్ఠతి బలేనాన్తరిక్షం బలేన ద్యౌర్బలేన పర్వతా బలేన దేవమనుష్యా బలేన పశవశ్చ వయాంసి చ తృణవనస్పతయః శ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకం బలేన లోకస్తిష్ఠతి బలముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
స యో బలం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావద్బలస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యో బలం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవో బలాద్భూయ ఇతి బలాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
బలం వావ విజ్ఞానాద్భూయః । బలమిత్యన్నోపయోగజనితం మనసో విజ్ఞేయే ప్రతిభానసామర్థ్యమ్ । అనశనాదృగాదీని ‘న వై మా ప్రతిభాన్తి భో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । శరీరేఽపి తదేవోత్థానాదిసామర్థ్యం యస్మాద్విజ్ఞానవతాం శతమప్యేకః ప్రాణీ బలవానాకమ్పయతే యథా హస్తీ మత్తో మనుష్యాణాం శతం సముదితమపి । యస్మాదేవమన్నాద్యుపయోగనిమిత్తం బలమ్ , తస్మాత్స పురుషః యదా బలీ బలేన తద్వాన్భవతి అథోత్థాతా ఉత్థానస్య కర్తా ఉత్తిష్ఠంశ్చ గురూణామాచార్యస్య చ పరిచరితా పరిచరణస్య శుశ్రూషాయాః కర్తా భవతి పరిచరన్ ఉపసత్తా తేషాం సమీపగోఽన్తరఙ్గః ప్రియో భవతీత్యర్థః । ఉపసీదంశ్చ సామీప్యం గచ్ఛన్ ఎకాగ్రతయా ఆచార్యస్యాన్యస్య చ ఉపదేష్టుః గురోర్ద్రష్టా భవతి । తతస్తదుక్తస్య శ్రోతా భవతి । తత ఇదమేభిరుక్తమ్ ఎవముపపద్యత ఇత్యుపపత్తితో మన్తా భవతి ; మన్వానశ్చ బోద్ధా భవతి ఎవమేవేదమితి । తత ఎవం నిశ్చిత్య తదుక్తార్థస్య కర్తా అనుష్ఠాతా భవతి విజ్ఞాతా అనుష్ఠానఫలస్యానుభవితా భవతీత్యర్థః । కిఞ్చ బలస్య మాహాత్మ్యమ్ — బలేన వై పృథివీ తిష్ఠతీత్యాది ఋజ్వర్థమ్ ॥
అన్నం వావ బలాద్భూయస్తస్మాద్యద్యపి దశ రాత్రీర్నాశ్నీయాద్యద్యు హ జీవేదథవాద్రష్టాశ్రోతామన్తాబోద్ధాకర్తావిజ్ఞాతా భవత్యథాన్నస్యాయై ద్రష్టా భవతి శ్రోతా భవతి మన్తా భవతి బోద్ధా భవతి కర్తా భవతి విజ్ఞాతా భవత్యన్నముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
అన్నం వావ బలాద్భూయః, బలహేతుత్వాత్ । కథమన్నస్య బలహేతుత్వమితి, ఉచ్యతే — యస్మాద్బలకారణమన్నమ్ , తస్మాత్ యద్యపి కశ్చిద్దశ రాత్రీర్నాశ్నీయాత్ , సోఽన్నోపయోగనిమిత్తస్య బలస్య హాన్యా మ్రియతే ; యద్యు హ జీవేత్ — దృశ్యన్తే హి మాసమప్యనశ్నన్తో జీవన్తః — అథవా స జీవన్నపి అద్రష్టా భవతి గురోరపి, తత ఎవ అశ్రోతేత్యాది పూర్వవిపరీతం సర్వం భవతి । అథ యదా బహూన్యహాన్యనశితః దర్శనాదిక్రియాస్వసమర్థః సన్ అన్నస్యాయీ, ఆగమనమ్ ఆయః అన్నస్య ప్రాప్తిరిత్యర్థః, సః యస్య విద్యతే సోఽన్నస్యాయీ । ఆయై ఇత్యేతద్వర్ణవ్యత్యయేన । అథ అన్నస్యాయా ఇత్యపి పాఠే ఎవమేవార్థః, ద్రష్టేత్యాదికార్యశ్రవణాత్ । దృశ్యతే హి అన్నోపయోగే దర్శనాదిసామర్థ్యమ్ , న తదప్రాప్తౌ ; అతోఽన్నముపాస్స్వేతి ॥
స యోఽన్నం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽన్నవతో వై స లోకాన్పానవతోఽభిసిధ్యతి యావదన్నస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యోఽన్నం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవోఽన్నాద్భూయ ఇత్యన్నాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
ఫలం చ అన్నవతః ప్రభూతాన్నాన్వై స లోకాన్ పానవతః ప్రభూతోదకాంశ్చ అన్నపానయోర్నిత్యసమ్బన్ధాత్ లోకానభిసిధ్యతి । సమానమన్యత్ ॥
ఆపో వావాన్నాద్భూయస్తస్మాద్యదా సువృష్టిర్న భవతి వ్యాధీయన్తే ప్రాణా అన్నం క నీయో భవిష్యతీత్యథ యదా సువృష్టిర్భవత్యానన్దినః ప్రాణా భవన్త్యన్నం బహు భవిష్యతీత్యాప ఎవేమా మూర్తా యేయం పృథివీ యదన్తరిక్షం యద్ద్యౌర్యత్పర్వతా యద్దేవమనుష్యా యత్పశవశ్చ వయాꣳసి చ తృణవనస్పతయః శ్వాపదాన్యాకీటపతఙ్గపిపీలకమాప ఎవేమా మూర్తా అప ఉపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
ఆపో వావ అన్నాద్భూయస్య అన్నకారణత్వాత్ । యస్మాదేవం తస్మాత్ యదా యస్మిన్కాలే సువృష్టిః సస్యహితా శోభనా వృష్టిః న భవతి, తదా వ్యాధీయన్తే ప్రాణా దుఃఖినో భవన్తి । కింనిమిత్తమితి, ఆహ — అన్నమస్మిన్సంవత్సరే నః కనీయః అల్పతరం భవిష్యతీతి । అథ పునర్యదా సువృష్టిర్భవతి, తదా ఆనన్దినః సుఖినః హృష్టాః ప్రాణాః ప్రాణినః భవన్తి అన్నం బహు ప్రభూతం భవిష్యతీతి । అప్సమ్భవత్వాన్మూర్తస్య అన్నస్య ఆప ఎవేమా మూర్తాః మూర్తభేదాకారపరిణతా ఇతి మూర్తాః — యేయం పృథివీ యదన్తంరిక్షమిత్యాది । ఆప ఎవేమా మూర్తాః ; అతః అప ఉపాస్స్వేతి ॥
స యోఽపో బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఆప్నోతి సర్వాన్కామాꣳస్తృప్తిమాన్భవతి యావదపాం గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యోఽపో బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవోఽద్భ్యో భూయ ఇత్యద్భ్యో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
ఫలమ్ — స యః అపో బ్రహ్మేత్యుపాస్తే ఆప్నోతి సర్వాన్కామాన్ కామ్యాన్మూర్తిమతో విషయానిత్యర్థః । అప్సమ్భవత్వాచ్చ తృప్తేరమ్బూపాసనాత్తృప్తిమాంశ్చ భవతి । సమానమన్యత్ ॥
తేజో వావాద్భ్యో భూయస్తద్వా ఎతద్వాయుమాగృహ్యాకాశమభితపతి తదాహుర్నిశోచతి నితపతి వర్షిష్యతి వా ఇతి తేజ ఎవ తత్పూర్వం దర్శయిత్వాథాపః సృజతే తదేతదూర్ధ్వాభిశ్చ తిరశ్చీభిశ్చ విద్యుద్భిరాహ్రాదాశ్చరన్తి తస్మాదాహుర్విద్యోతతే స్తనయతి వర్షిష్యతి వా ఇతి తేజ ఎవ తత్పూర్వం దర్శయిత్వాథాపః సృజతే తేజ ఉపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
తేజో వావ అద్భ్యో భూయః, తేజసోఽప్కారణత్వాత్ । కథమప్కారణత్వమితి, ఆహ — యస్మాదబ్యోనిస్తేజః, తస్మాత్ తద్వా ఎతత్తేజో వాయుమాగృహ్య అవష్టభ్య స్వాత్మనా నిశ్చలీకృత్య వాయుమ్ ఆకాశమభితపతి ఆకాశమభివ్యాప్నువత్తపతి యదా, తదా ఆహుర్లౌకికాః — నిశోచతి సన్తపతి సామాన్యేన జగత్ , నితపతి దేహాన్ , అతో వర్షిష్యతి వై ఇతి । ప్రసిద్ధం హి లోకే కారణమభ్యుద్యతం దృష్టవతః కార్యం భవిష్యతీతి విజ్ఞానమ్ । తేజ ఎవ తత్పూర్వమాత్మానముద్భూతం దర్శయిత్వా అథ అనన్తరమ్ అపః సృజతే, అతః అప్స్రష్టృత్వాద్భూయోఽద్భ్యస్తేజః । కిఞ్చాన్యత్ , తదేతత్తేజ ఎవ స్తనయిత్నురూపేణ వర్షహేతుర్భవతి । కథమ్ ? ఊర్ధ్వాభిశ్చ ఊర్ధ్వగాభిః విద్యుద్భిః తిరశ్చీభిశ్చ తిర్యగ్గతాభిశ్చ సహ ఆహ్రాదాః స్తనయనశబ్దాశ్చరన్తి । తస్మాత్తద్దర్శనాదాహుర్లౌకికాః — విద్యోతతే స్తనయతి, వర్షిష్యతి వై ఇత్యాద్యుక్తార్థమ్ । అతస్తేజ ఉపాస్స్వేతి ॥
స యస్తేజో బ్రహ్మేత్యుపాస్తే తేజస్వీ వై స తేజస్వతో లోకాన్భాస్వతోఽపహతతమస్కానభిసిధ్యతి యావత్తేజసో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యస్తేజో బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవస్తేజసో భూయ ఇతి తేజసో వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
తస్య తేజస ఉపాసనఫలమ్ — తేజస్వీ వై భవతి । తేజస్వత ఎవ చ లోకాన్భాస్వతః ప్రకాశవతః అపహతతమస్కాన్ బాహ్యాధ్యాత్మికాజ్ఞానాద్యపనీతతమస్కాన్ అభిసిధ్యతి । ఋజ్వర్థమన్యత్ ॥
ఆకాశో వావ తేజసో భూయానాకాశే వై సూర్యాచన్ద్రమసావుభౌ విద్యున్నక్షత్రాణ్యగ్నిరాకాశేనాహ్వయత్యాకాశేన శృణోత్యాకాశేన ప్రతిశృణోత్యాకాశే రమత ఆకాశే న రమత ఆకాశే జాయత ఆకాశమభిజాయత ఆకాశముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
ఆకాశో వావ తేజసో భూయాన్ , వాయుసహితస్య తేజసః కారణత్వాద్వ్యోమ్నః । ‘వాయుమాగృహ్య’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౧ । ౧) ఇతి తేజసా సహోక్తః వాయురితి పృథగిహ నోక్తస్తేజసః । కారణం హి లోకే కార్యాద్భూయో దృష్టమ్ — యథా ఘటాదిభ్యో మృత్ , తథా ఆకాశో వాయుసహితస్య తేజసః కారణమితి తతో భూయాన్ । కథమ్ ? ఆకాశే వై సూర్యాచన్ద్రమసావుభౌ తేజోరూపౌ విద్యున్నక్షత్రాణ్యగ్నిశ్చ తేజోరూపాణ్యాకాశేఽన్తః । యచ్చ యస్యాన్తర్వర్తి తదల్పమ్ , భూయ ఇతరత్ । కిఞ్చ ఆకాశేన ఆహ్వయతి చ అన్యమన్యః ; ఆహూతశ్చేతరః ఆకాశేన శృణోతి ; అన్యోక్తం చ శబ్దమ్ అన్యః ప్రతిశృణోతి ; ఆకాశే రమతే క్రీడత్యన్యోన్యం సర్వః ; తథా చ రమతే చ ఆకాశే బన్ధ్వాదివియోగే ; ఆకాశే జాయతే, న మూర్తేనావష్టబ్ధే । తథా ఆకాశమభి లక్ష్య అఙ్కురాది జాయతే, న ప్రతిలోమమ్ । అతః ఆకాశముపాస్స్వ ॥
స య ఆకాశం బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఆకాశవతో వై స లోకాన్ప్రకాశవతోఽసమ్బాధానురుగాయవతోఽభిసిధ్యతి యావదాకాశస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి య ఆకాశం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవ ఆకాశాద్భూయ ఇత్యాకాశాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
ఫలం శృణు — ఆకాశవతో వై విస్తారయుక్తాన్స విద్వాంల్లోకాన్ప్రకాశవతః, ప్రకాశాకాశయోర్నిత్యసమ్బన్ధాత్ప్రకాశవతశ్చ లోకానసమ్బాధాన్ సమ్బాధనం సమ్బాధః సమ్బాధోఽన్యోన్యపీడా తద్రహితానసమ్బాధాన్ ఉరుగాయవతః విస్తీర్ణగతీన్విస్తీర్ణప్రచారాంల్లోకాన్ అభిసిధ్యతి । యావదాకాశస్యేత్యాద్యుక్తార్థమ్ ॥
స్మరో వావాకాశాద్భూయస్తస్మాద్యద్యపి బహవ ఆసీరన్న స్మరన్తో నైవ తే కఞ్చన శృణుయుర్న మన్వీరన్న విజానీరన్యదా వావ తే స్మరేయురథ శృణుయురథ మన్వీరన్నథ విజానీరన్స్మరేణ వై పుత్రాన్విజానాతి స్మరేణ పశూన్స్మరముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
స యః స్మరం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావత్స్మరస్య గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి యః స్మరం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవః స్మరాద్భూయ ఇతి స్మరాద్వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
స్మరో వావ ఆకాశాద్భూయః, స్మరణం స్మరోఽన్తఃకరణధర్మః, స ఆకాశాద్భూయానితి ద్రష్టవ్యం లిఙ్గవ్యత్యయేన । స్మర్తుః స్మరణే హి సతి ఆకాశాది సర్వమర్థవత్ , స్మరణవతో భోగ్యత్వాత్ । అసతి తు స్మరణే సదప్యసదేవ, సత్త్వకార్యాభావాత్ । నాపి సత్త్వం స్మృత్యభావే శక్యమాకాశాదీనామవగన్తుమిత్యతః స్మరణస్య ఆకాశాద్భూయస్త్వమ్ । దృశ్యతే హి లోకే స్మరణస్య భూయస్త్వం యస్మాత్ , తస్మాద్యద్యపి సముదితా బహవ ఎకస్మిన్నాసీరన్ ఉపవిశేయుః, తే తత్ర ఆసీనాః అన్యోన్యభాషితమపి న స్మరన్తశ్చేత్స్యుః, నైవ తే కఞ్చన శబ్దం శృణుయుః ; తథా న మన్వీరన్ , మన్తవ్యం చేత్స్మరేయుః తదా మన్వీరన్ , స్మృత్యభావాన్న మన్వీరన్ ; తథా న విజానీరన్ । యదా వావ తే స్మరేయుర్మన్తవ్యం విజ్ఞాతావ్యం శ్రోతవ్యం చ, అథ శృణుయుః అథ మన్వీరన్ అథ విజానీరన్ । తథా స్మరేణ వై — మమ పుత్రా ఎతే — ఇతి పుత్రాన్విజానాతి, స్మరేణ పశూన్ । అతో భూయస్త్వాత్స్మరముపాస్స్వేతి । ఉక్తార్థమన్యత్ ॥
ఆశా వావ స్మరాద్భూయస్యాశేద్ధో వై స్మరో మన్త్రానధీతే కర్మాణి కురుతే పుత్రాꣳశ్చ పశూꣳశ్చేచ్ఛత ఇమం చ లోకమముం చేచ్ఛత ఆశాముపాస్స్వేతి ॥ ౧ ॥
ఆశా వావ స్మరాద్భూయసీ, ఆశా అప్రాప్తవస్త్వాకాఙ్క్షా, ఆశా తృష్ణా కామ ఇతి యామాహుః పర్యాయైః ; సా చ స్మరాద్భూయసీ । కథమ్ ? ఆశయా హి అన్తఃకరణస్థయా స్మరతి స్మర్తవ్యమ్ । ఆశావిషయరూపం స్మరన్ అసౌ స్మరో భవతి । అతః ఆశేద్ధః ఆశయా అభివర్ధితః స్మరభూతః స్మరన్ ఋగాదీన్మన్త్రానధీతే ; అధీత్య చ తదర్థం బ్రాహ్మణేభ్యో విధీంశ్చ శ్రుత్వా కర్మాణి కురుతే తత్ఫలాశయైవ ; పుత్రాంశ్చ పశూంశ్చ కర్మఫలభూతాన్ ఇచ్ఛతే అభివాఞ్ఛతి ; ఆశయైవ తత్సాధనాన్యనుతిష్ఠతి । ఇమం చ లోకమ్ ఆశేద్ధ ఎవ స్మరన్ లోకసఙ్గ్రహహేతుభిరిచ్ఛతే । అముం చ లోకమ్ ఆశేద్ధః స్మరన్ తత్సాధనానుష్ఠానేన ఇచ్ఛతే । అతః ఆశారశనావబద్ధం స్మరాకాశాదినామపర్యన్తం జగచ్చక్రీభూతం ప్రతిప్రాణి । అతః ఆశాయాః స్మరాదపి భూయస్త్వమిత్యత ఆశాముపాస్స్వ ॥
స య ఆశాం బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఆశయాస్య సర్వే కామాః సమృధ్యన్త్యమోఘా హాస్యాశిషో భవన్తి యావదాశాయా గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి య ఆశాం బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఽస్తి భగవ ఆశాయా భూయ ఇత్యాశాయా వావ భూయోఽస్తీతి తన్మే భగవాన్బ్రవీత్వితి ॥ ౨ ॥
యస్త్వాశాం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే శృణు తస్య ఫలమ్ — ఆశయా సదోపాసితయా అస్యోపాసకస్య సర్వే కామాః సమృధ్యన్తి సమృద్ధిం గచ్ఛన్తి । అమోఘా హ అస్య ఆశిషః ప్రార్థనాః సర్వాః భవన్తి ; యత్ప్రార్థితం సర్వం తదవశ్యం భవతీత్యర్థః । యావదాశాయా గతమిత్యాది పూర్వవత్ ॥
ప్రాణో వా ఆశాయా భూయాన్యథా వా అరా నాభౌ సమర్పితా ఎవమస్మిన్ప్రాణే సర్వం సమర్పితం ప్రాణః ప్రాణేన యాతి ప్రాణః ప్రాణం దదాతి ప్రాణాయ దదాతి ప్రాణో హ పితా ప్రాణో మాతా ప్రాణో భ్రాతా ప్రాణః స్వసా ప్రాణ ఆచార్యః ప్రాణో బ్రాహ్మణః ॥ ౧ ॥
నామోపక్రమమాశాన్తం కార్యకారణత్వేన నిమిత్తనైమిత్తికత్వేన చ ఉత్తరోత్తరభూయస్తయా అవస్థితం స్మృతినిమిత్తసద్భావమాశారశనాపశైర్విపాశితం సర్వం సర్వతో బిసమివ తన్తుభిర్యస్మిన్ప్రాణే సమర్పితమ్ , యేన చ సర్వతో వ్యాపినా అన్తర్బహిర్గతేన సూత్రే మణిగణా ఇవ సూత్రేణ గ్రథితం విధృతం చ, స ఎష ప్రాణో వా ఆశాయా భూయాన్ । కథమస్య భూయస్త్వమితి, ఆహ దృష్టాన్తేన సమర్థయన్ తద్భూయస్త్వమ్ — యథా వై లోకే రథచక్రస్య అరాః రథనాభౌ సమర్పితాః సమ్ప్రోతాః సమ్ప్రవేశితా ఇత్యేతత్ , ఎవమస్మింల్లిఙ్గసఙ్ఘాతరూపే ప్రాణే ప్రజ్ఞాత్మని దైహికే ముఖ్యే — యస్మిన్పరా దేవతా నామరూపవ్యాకరణాయ ఆదర్శాదౌ ప్రతిబిమ్బవజ్జీవేన ఆత్మనా అనుప్రవిష్టా ; యశ్చ మహారాజస్యేవ సర్వాధికారీశ్వరస్య, ‘కస్మిన్న్వహముత్క్రాన్త ఉత్క్రాన్తో భవిష్యామి కస్మిన్వా ప్రతిష్ఠితే ప్రతిష్ఠాస్యామీతి స ప్రాణమసృజత’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౩) (ప్ర. ఉ. ౬ । ౪) ఇతి శ్రుతేః ; యస్తు చ్ఛాయేవానుగత ఈశ్వరమ్ , ‘తద్యథా రథస్యారేషు నేమిరర్పితో నాభావరా అర్పితా ఎవమేవైతా భూతమాత్రాః ప్రజ్ఞామాత్రాస్వర్పితాః ప్రజ్ఞామాత్రాః ప్రాణేఽర్పితాః స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి కౌషీతకినామ్ — అత ఎవమస్మిన్ప్రాణే సర్వం యథోక్తం సమర్పితమ్ । అతః స ఎష ప్రాణోఽపరతన్త్రాః ప్రాణేన స్వశక్త్యైవ యాతి, నాన్యకృతం గమనాదిక్రియాస్వస్య సామర్థ్యమిత్యర్థః । సర్వం క్రియాకారకఫలభేదజాతం ప్రాణ ఎవ, న ప్రాణాద్బహిర్భూతమస్తీతి ప్రకరణార్థః । ప్రాణః ప్రాణం దదాతి । యద్దదాతి తత్స్వాత్మభూతమేవ । యస్మై దదాతి తదపి ప్రాణాయైవ । అతః పిత్రాద్యాఖ్యోఽపి ప్రాణ ఎవ ॥
స యది పితరం వా మాతరం వా భ్రాతరం వా స్వసారం వాచార్యం వా బ్రాహ్మణం వా కిఞ్చిద్భృశమివ ప్రత్యాహ ధిక్త్వాస్త్విత్యేవైనమాహుః పితృహా వై త్వమసి మాతృహా వై త్వమసి భ్రాతృహా వై త్వమసి స్వసృహా వై త్వమస్యాచార్యహా వై త్వమసి బ్రాహ్మణహా వై త్వమసీతి ॥ ౨ ॥
కథం పిత్రాదిశబ్దానాం ప్రసిద్ధార్థోత్సర్గేణ ప్రాణవిషయత్వమితి, ఉచ్యతే — సతి ప్రాణే పిత్రాదిషు పిత్రాదిశబ్దప్రయోగాత్ తదుత్క్రాన్తౌ చ ప్రయోగాభావాత్ । కథం తదితి, ఆహ — స యః కశ్చిత్పిత్రాదీనామన్యతమం యది తం భృశమివ తదననురూపమివ కిఞ్చిద్వచనం త్వఙ్కారాదియుక్తం ప్రత్యాహ, తదైనం పార్శ్వస్థా ఆహుః వివేకినః — ధిక్త్వా అస్తు ధిగస్తు త్వామిత్యేవమ్ । పితృహాం వై త్వం పితుర్హన్తేత్యాది ॥
అథ యద్యప్యేనానుత్క్రాన్తప్రాణాఞ్ఛూలేన సమాసం వ్యతిషన్దహేన్నైవైనం బ్రూయుః పితృహాసీతి న మాతృహాసీతి న భ్రాతృహాసీతి న స్వసృహాసీతి నాచార్యహాసీతి న బ్రాహ్మణహాసీతి ॥ ౩ ॥
అథ ఎనానేవ ఉత్క్రాన్తప్రాణాన్ త్యక్తదేహనాథాన్ యద్యపి శూలేన సమాసం సమస్య వ్యతిషన్దహేత్ వ్యత్యస్య సన్దహేత్ , ఎవమప్యతిక్రూరం కర్మ సమాసవ్యత్యాసాదిప్రకారేణ దహనలక్షణం తద్దేహసమ్బద్ధమేవ కుర్వాణం నైవైనం బ్రూయుః పితృహేత్యాది । తస్మాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవగమ్యతే ఎతత్పిత్రాద్యాఖ్యోఽపి ప్రాణ ఎవేతి ॥
ప్రాణో హ్యేవైతాని సర్వాణి భవతి స వా ఎష ఎవం పశ్యన్నేవం మన్వాన ఎవం విజానన్నతివాదీ భవతి తం చేద్బ్రూయురతివాద్యసీత్యతివాద్యస్మీతి బ్రూయాన్నాపహ్నువీత ॥ ౪ ॥
తస్మాత్ ప్రాణో హ్యేవైతాని పిత్రాదీని సర్వాణి భవతి చలాని స్థిరాణి చ । స వా ఎష ప్రాణవిదేవం యథోక్తప్రకారేణ పశ్యన్ ఫలతో అనుభవన్ ఎవం మన్వానః ఉపపత్తిభిశ్చిన్తయన్ ఎవం విజానన్ ఉపపత్తిభిః సంయోజ్య ఎవమేవేతి నిశ్చయం కుర్వన్నిత్యర్థః । మననవిజ్ఞానాభ్యాం హి సమ్భూతః శాస్త్రార్థో నిశ్చితో దృష్టో భవేత్ । అత ఎవం పశ్యన్ అతివాదీ భవతి నామాద్యాశాన్తమతీత్య వదనశీలో భవతీత్యర్థః । తం చేద్బ్రూయుః తం బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తస్య హి జగతః ప్రాణ ఆత్మా అహమితి బ్రువాణం యది బ్రూయుః అతివాద్యసీతి, బాఢమ్ అతివాద్యస్మీతి బ్రూయాత్ , న అపహ్నువీత । కస్మాద్ధి అసావపహ్నువీత ? యత్ప్రాణం సర్వేశ్వరమ్ అయమహమస్మి ఇత్యాత్మత్వేనోపగతః ॥
స ఎష నారదః సర్వాతిశయం ప్రాణం స్వమాత్మానం సర్వాత్మానం శ్రుత్వా నాతః పరమస్తీత్యుపరరామ, న పూర్వవత్కిమస్తి భగవః ప్రాణాద్భూయ ఇతి పప్రచ్ఛ యతః । తమేవ వికారానృతబ్రహ్మవిజ్ఞానేన పరితుష్టమకృతార్థం పరమార్థసత్యాతివాదినమాత్మానం మన్యమానం యోగ్యం శిష్యం మిథ్యాగ్రహవిశేషాత్ విప్రచ్యావయన్ ఆహ భగవాన్సనత్కుమారః —
ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి సోఽహం భగవః సత్యేనాతివదానీతి సత్యం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి సత్యం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
ఎష తు వా అతివదతి, యమహం వక్ష్యామి । న ప్రాణవిదతివాదీ పరమార్థతః । నామాద్యపేక్షం తు తస్యాతివాదిత్వమ్ । యస్తు భూమాఖ్యం సర్వాతిక్రాన్తం తత్త్వం పరమార్థసత్యం వేద, సోఽతివాదీత్యాహ — ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేన పరమార్థసత్యవిజ్ఞానవత్తయా అతివదతి । సోఽహం త్వాం ప్రపన్నః భగవః సత్యేనాతివదాని ; తథా మాం నియునక్తు భగవాన్ , యథా అహం సత్యేనాతివదానీత్యభిప్రాయః । యద్యేవం సత్యేనాతివదితుమిచ్ఛసి, సత్యమేవ తు తావద్విజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యుక్త ఆహ నారదః । తథాస్తు తర్హి సత్యం భగవో విజిజ్ఞాసే విశేషేణ జ్ఞాతుమిచ్ఛేయం త్వత్తోఽహమితి ॥
యదా వై విజానాత్యథ సత్యం వదతి నావిజానన్సత్యం వదతి విజానన్నేవ సత్యం వదతి విజ్ఞానం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి విజ్ఞానం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
యదా వై సత్యం పరమార్థతః విజానాతి — ఇదం పరమార్థతః సత్యమితి, తతః అనృతం వికారజాతం వాచారమ్భణం హిత్వా సర్వవికారావస్థం సదేవైకం సత్యమితి తదేవ అథ వదతి యద్వదతి । నను వికారోఽపి సత్యమేవ, ‘నామరూపే సత్యం తాభ్యామయం ప్రాణశ్ఛన్నః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౬ । ౩) ‘ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । సత్యముక్తం సత్యత్వం శ్రుత్యన్తరే వికారస్య, న తు పరమార్థాపేక్షముక్తమ్ । కిం తర్హి ? ఇన్ద్రియవిషయావిషయత్వాపేక్షం సచ్చ త్యచ్చేతి సత్యమిత్యుక్తం తద్ద్వారేణ చ పరమార్థసత్యస్యోపలబ్ధిర్వివక్షితేతి । ‘ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి చ ఉక్తమ్ । ఇహాపి తదిష్టమేవ । ఇహ తు ప్రాణవిషయాత్పరమార్థసత్త్యవిజ్ఞానాభిమానాద్వ్యుత్థాప్య నారదం యత్సదేవ సత్యం పరమార్థతో భూమాఖ్యమ్ , తద్విజ్ఞాపయిష్యామీతి ఎష విశేషతో వివక్షితోఽర్థః । నావిజానన్సత్యం వదతి’ యస్త్వవిజానన్వదతి సోఽగ్న్యాదిశబ్దేనాగ్న్యాదీన్పరమార్థసద్రూపాన్మన్యమానో వదతి’ న తు తే రూపత్రయవ్యతిరేకేణ పరమార్థతః సన్తి । తథా తాన్యపి రూపాణి సదపేక్షయా నైవ సన్తీత్యతో నావిజానన్సత్యం వదతి । విజానన్నేవ సత్యం వదతి । న చ తత్సత్యవిజ్ఞానమవిజిజ్ఞాసితమప్రార్థితం జ్ఞాయత ఇత్యాహ — విజ్ఞానం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి । యద్యేవమ్ , విజ్ఞానం భగవో విజిజ్ఞాసే ఇతి । ఎవం సత్యాదీనాం చ ఉత్తరోత్తరాణాం కరోత్యన్తానాం పూర్వపూర్వహేతుత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ ॥
యదా వై మనుతేఽథ విజానాతి నామత్వా విజానాతి మత్వైవ విజానాతి మతిస్త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి మతిం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
యదా వై మనుత ఇతి । మతిః మననం తర్కః ॥
యదా వై శ్రద్దధాత్యథ మనుతే నాశ్రద్దధన్మనుతే శ్రద్దధదేవ మనుతే శ్రద్ధా త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి శ్రద్ధాం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
మన్తవ్యవిషయే ఆదరః ఆస్తిక్యబుద్ధిః శ్రద్ధా ॥
యదా వై నిస్తిష్ఠత్యథ శ్రద్దధాతి నానిస్తిష్ఠఞ్ఛ్రద్దధాతి నిస్తిష్ఠన్నేవ శ్రద్దధాతి నిష్ఠా త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి నిష్ఠాం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
నిష్ఠా గురుశుశ్రూషాదితత్పరత్వం బ్రహ్మవిజ్ఞానాయ ॥
యదా వై కరోత్యథ నిస్తిష్ఠతి నాకృత్వా నిస్తిష్ఠతి కృత్వైవ నిస్తిష్ఠతి కృతిస్త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యేతి కృతిం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
యదా వై కరోతి । కృతిః ఇన్ద్రియసంయమః చిత్తైకాగ్రతాకరణం చ । సత్యాం హి తస్యాం నిష్ఠాదీని యథోక్తాని భవన్తి విజ్ఞానావసానాని ॥
యదా వై సుఖం లభతేఽథ కరోతి నాసుఖం లబ్ధ్వా కరోతి సుఖమేవ లబ్ధ్వా కరోతి సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి సుఖం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
సాపి కృతిః యదా సుఖం లభతే సుఖం నిరతిశయం వక్ష్యమాణం లబ్ధవ్యం మయేతి మన్యతే తదా భవతీత్యర్థః । యథా దృష్టఫలసుఖా కృతిః తథేహాపి నాసుఖం లబ్ధ్వా కరోతి । భవిష్యదపి ఫలం లబ్ధ్వేత్యుచ్యతే, తదుద్దిశ్య ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । అథేదానీం కృత్యాదిషూత్తరోత్తరేషు సత్సు సత్యం స్వయమేవ ప్రతిభాసత ఇతి న తద్విజ్ఞానాయ పృథగ్యత్నః కార్య ఇతి ప్రాప్తమ్ ; తత ఇదముచ్యతే — సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యాది । సుఖం భగవో విజిజ్ఞాస ఇత్యభిముఖీభూతాయ ఆహ ॥
యో వై భూమా తత్సుఖం నాల్పే సుఖమస్తి భూమైవ సుఖం భూమా త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్య ఇతి భూమానం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ॥ ౧ ॥
యో వై భూమా మహత్ నిరతిశయం బహ్వితి పర్యాయాః, తత్సుఖమ్ । తతోఽర్వాక్సాతిశయత్వాదల్పమ్ । అతస్తస్మిన్నల్పే సుఖం నాస్తి, అల్పస్యాధికతృష్ణాహేతుత్వాత్ । తృష్ణా చ దుఃఖబీజమ్ । న హి దుఃఖబీజం సుఖం దృష్టం జ్వరాది లోకే । తస్మాద్యుక్తం నాల్పే సుఖమస్తీతి । అతో భూమైవ సుఖమ్ । తృష్ణాదిదుఃఖబీజత్వాసమ్భవాద్భూమ్నః ॥
యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమాథ యత్రాన్యత్పశ్యత్యన్యచ్ఛృణోత్యన్యద్విజానాతి తదల్పం యో వై భూమా తదమృతమథ యదల్పం తన్మర్త్యꣳ స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి స్వే మహిమ్ని యది వా న మహిమ్నీతి ॥ ౧ ॥
కింలక్షణోఽసౌ భూమేతి, ఆహ — యత్ర యస్మిన్భూమ్ని తత్త్వే న అన్యద్ద్రష్టవ్యమన్యేన కరణేన ద్రష్టా అన్యో విభక్తో దృశ్యాత్పశ్యతి । తథా నాన్యచ్ఛృణోతి । నామరూపయోరేవాన్తర్భావాద్విషయభేదస్య తద్గ్రాహకయోరేవేహ దర్శనశ్రవణయోర్గ్రహణమ్ అన్యేషాం చ ఉపలక్షణార్థత్వేన । మననం తు అత్రోక్తం ద్రష్టవ్యం నాన్యన్మనుత ఇతి, ప్రాయశో మననపూర్వకత్వాద్విజ్ఞానస్య । తథా నాన్యద్విజానాతి । ఎవంలక్షణో యః స భూమా । కిమత్ర ప్రసిద్ధాన్యదర్శనాభావో భూమ్న్యుచ్యతే నాన్యత్పశ్యతీత్యాదినా, అథ అన్యన్న పశ్యతి, ఆత్మానం పశ్యతీత్యేతత్ । కిఞ్చాతః ? యద్యన్యదర్శనాద్యభావమాత్రమిత్యుచ్యతే, తదా ద్వైతసంవ్యవహారవిలక్షణో భూమేత్యుక్తం భవతి । అథ అన్యదర్శనవిశేషప్రతిషేధేన ఆత్మానం పశ్యతీత్యుచ్యతే, తదైకస్మిన్నేవ క్రియాకారకఫలభేదోఽభ్యుపగతో భవేత్ । యద్యేవం కో దోషః స్యాత్ ? నన్వయమేవ దోషః — సంసారానివృత్తిః । క్రియాకారకఫలభేదో హి సంసార ఇతి ఆత్మైకత్వే ఎవ క్రియాకారకఫలభేదః సంసారవిలక్షణ ఇతి చేత్ , న, ఆత్మనో నిర్విశేషైకత్వాభ్యుపగమే దర్శనాదిక్రియాకారకఫలభేదాభ్యుపగమస్య శబ్దమాత్రత్వాత్ । అన్యదర్శనాద్యభావోక్తిపక్షేఽపి యత్ర ఇతి అన్యన్న పశ్యతి ఇతి చ విశేషణే అనర్థకే స్యాతామితి చేత్ — దృశ్యతే హి లోకే యత్ర శూన్యే గృహేఽన్యన్న పశ్యతీత్యుక్తే స్తమ్భాదీనాత్మానం చ న న పశ్యతీతి గమ్యతే ; ఎవమిహాపీతి చేత్ , న, తత్త్వమసీత్యేకత్వోపదేశాదధికరణాధికర్తవ్యభేదానుపపత్తేః । తథా సదేకమేవాద్వితీయం సత్యమితి షష్ఠే నిర్ధారితత్వాత్ । ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘న సన్దృశే తిష్ఠతి రూపమస్య’ (తై. నా. ౧ । ౩) ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః స్వాత్మని దర్శనాద్యనుపపత్తిః । యత్ర ఇతి విశేషణమనర్థకం ప్రాప్తమితి చేత్ , న, అవిద్యాకృతభేదాపేక్షత్వాత్ , యథా సత్యైకత్వాద్వితీయత్వబుద్ధిం ప్రకృతామపేక్ష్య సదేకమేవాద్వితీయమితి సఙ్ఖ్యాద్యనర్హమప్యుచ్యతే, ఎవం భూమ్న్యేకస్మిన్నేవ యత్ర ఇతి విశేషణమ్ । అవిద్యావస్థాయామన్యదర్శనానువాదేన చ భూమ్నస్తదభావత్వలక్షణస్య వివక్షితత్వాత్ నాన్యత్పశ్యతి ఇతి విశేషణమ్ । తస్మాత్సంసారవ్యవహారో భూమ్ని నాస్తీతి సముదాయార్థః । అథ యత్రావిద్యావిషయే అన్యోఽన్యేనాన్యత్పశ్యతీతి తదల్పమ్ అవిద్యాకాలభావీత్యర్థః ; యథా స్వప్నదృశ్యం వస్తు ప్రాక్ ప్రబోధాత్తత్కాలభావీతి, తద్వత్ । తత ఎవ తన్మర్త్యం వినాశి స్వప్నవస్తువదేవ । తద్విపరీతో భూమా యస్తదమృతమ్ । తచ్ఛబ్దః అమృతత్వపరః ; స తర్హి ఎవంలక్షణో భూమా హే భగవన్ కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి ఉక్తవన్తం నారదం ప్రత్యాహ సనత్కుమారః — స్వే మహిమ్నీతి స్వే ఆత్మీయే మహిమ్ని మాహాత్మ్యే విభూతౌ ప్రతిష్ఠితో భూమా । యది ప్రతిష్ఠామిచ్ఛసి క్వచిత్ , యది వా పరమార్థమేవ పృచ్ఛసి, న మహిమ్న్యపి ప్రతిష్ఠిత ఇతి బ్రూమః ; అప్రతిష్ఠితః అనాశ్రితో భూమా క్వచిదపీత్యర్థః ॥
గోఅశ్వమిహ మహిమేత్యాచక్షతే హస్తిహిరణ్యం దాసభార్యం క్షేత్రాణ్యాయతనానీతి నాహమేవం బ్రవీమి బ్రవీమీతి హోవాచాన్యో హ్యన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి ॥ ౨ ॥
యది స్వమహిమ్ని ప్రతిష్ఠితః భూమా, కథం తర్హ్యప్రతిష్ఠ ఉచ్యతే ? శృణు— గోఅశ్వాదీహ మహీమేత్యాచక్షతే । గావశ్చాశ్వాశ్చ గోఅశ్వం ద్వన్ద్వైకవద్భావః । సర్వత్ర గవాశ్వాది మహిమేతి ప్రసిద్ధమ్ । తదాశ్రితః తత్ప్రతిష్ఠశ్చైత్రో భవతి యథా, నాహమేవం స్వతోఽన్యం మహిమానమాశ్రితో భూమా చైత్రవదితి బ్రవీమి, అత్ర హేతుత్వేన అన్యో హ్యన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । కిన్త్వేవం బ్రవీమీతి హ ఉవాచ — స ఎవేత్యాది ॥
స ఎవాధస్తాత్స ఉపరిష్టాత్స పశ్చాత్స పురస్తాత్స దక్షిణతః స ఉత్తరతః స ఎవేదꣳ సర్వమిత్యథాతోఽహఙ్కారాదేశ ఎవాహమేవాధస్తాదహముపరిష్టాదహం పశ్చాదహం పురస్తాదహం దక్షిణతోఽహముత్తరతోఽహమేవేదꣳ సర్వమితి ॥ ౧ ॥
కస్మాత్పునః క్వచిన్న ప్రతిష్ఠిత ఇతి, ఉచ్యతే — యస్మాత్స ఎవ భూమా అధస్తాత్ న తద్వ్యతిరేకేణాన్యద్విద్యతే యస్మిన్ప్రతిష్ఠితః స్యాత్ । తథోపరిష్టాదిత్యాది సమానమ్ । సతి భూమ్నోఽన్యస్మిన్ , భూమా హి ప్రతిష్ఠితః స్యాత్ ; న తు తదస్తి । స ఎవ తు సర్వమ్ । అతస్తస్మాదసౌ న క్వచిత్ప్రతిష్ఠితః । ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ ఇత్యధికరణాధికర్తవ్యతానిర్దేశాత్ స ఎవాధస్తాదితి చ పరోక్షనిర్దేశాత్ ద్రష్టుర్జీవాదన్యో భూమా స్యాదిత్యాశఙ్కా కస్యచిన్మా భూదితి అథాతః అనన్తరమ్ అహఙ్కారాదేశః అహఙ్కారేణ ఆదిశ్యత ఇత్యహఙ్కారాదేశః । ద్రష్టురనన్యత్వదర్శనార్థం భూమైవ నిర్దిశ్యతే అహఙ్కారేణ అహమేవాధస్తాదిత్యాదినా ॥
అథాత ఆత్మాదేశ ఎవాత్మైవాధస్తాదాత్మోపరిష్టాదాత్మా పశ్చాదాత్మా పురస్తాదాత్మా దక్షిణత ఆత్మోత్తరత ఆత్మైవేదꣳ సర్వమితి స వా ఎష ఎవం పశ్యన్నేవం మన్వాన ఎవం విజానన్నాత్మరతిరాత్మక్రీడ ఆత్మమిథున ఆత్మానన్దః స స్వరాడ్భవతి తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి అథ యేఽన్యథాతో విదురన్యరాజానస్తే క్షయ్యలోకా భవన్తి తేషాꣳ సర్వేషు లోకేష్వకామచారో భవతి ॥ ౨ ॥
అహఙ్కారేణ దేహాదిసఙ్ఘాతోఽప్యాదిశ్యతేఽవివేకిభిః ఇత్యతః తదాశఙ్కా మా భూదితి అథ అనన్తరమ్ ఆత్మాదేశః ఆత్మనైవ కేవలేన సత్స్వరూపేణ శుద్ధేన ఆదిశ్యతే । ఆత్మైవ సర్వతః సర్వమ్ — ఇత్యేవమ్ ఎకమజం సర్వతో వ్యోమవత్పూర్ణమ్ అన్యశూన్యం పశ్యన్ స వా ఎష విద్వాన్ మననవిజ్ఞానాభ్యామ్ ఆత్మరతిః ఆత్మన్యేవ రతిః రమణం యస్య సోఽయమాత్మరతిః । తథా ఆత్మక్రీడః । దేహమాత్రసాధనాః రతిః బాహ్యసాధనా క్రీడా, లోకే స్త్రీభిః సఖిభిశ్చ క్రీడతీతి దర్శనాత్ । న తథా విదుషః ; కిం తర్హి, ఆత్మవిజ్ఞాననిమిత్తమేవోభయం భవతీత్యర్థః । మిథునం ద్వన్ద్వజనితం సుఖం తదపి ద్వన్ద్వనిరపేక్షం యస్య విదుషః । తథా ఆత్మానన్దః, శబ్దాదినిమిత్తః ఆనన్దః అవిదుషామ్ , న తథా అస్య విదుషః ; కిం తర్హి, ఆత్మనిమిత్తమేవ సర్వం సర్వదా సర్వప్రకారేణ చ ; దేహజీవితభోగాదినిమిత్తబాహ్యవస్తునిరపేక్ష ఇత్యర్థః । స ఎవంలక్షణః విద్వాన్ జీవన్నేవ స్వారాజ్యేఽభిషిక్తః పతితేఽపి దేహే స్వరాడేవ భవతి । యత ఎవం భవతి, తత ఎవ తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి । ప్రాణాదిషు పూర్వభూమిషు ‘తత్రాస్య’ ఇతి తావన్మాత్రపరిచ్ఛిన్నకామచారత్వముక్తమ్ । అన్యరాజత్వం చ అర్థప్రాప్తమ్ , సాతిశయత్వాత్ । యథాప్రాప్తస్వారాజ్యకామచారత్వానువాదేన తత్తన్నివృత్తిరిహోచ్యతే — స స్వరాడిత్యాదినా । అథ పునః యే అన్యథా అతః ఉక్తదర్శనాదన్యథా వైపరీత్యేన యథోక్తమేవ వా సమ్యక్ న విదుః, తే అన్యరాజానః భవన్తి అన్యః పరో రాజా స్వామీ యేషాం తే అన్యరాజానస్తే కిఞ్చ క్షయ్యలోకాః క్షయ్యో లోకో యేషాం తే క్షయ్యలోకాః, భేదదర్శనస్య అల్పవిషయత్వాత్ , అల్పం చ తన్మర్త్యమిత్యవోచామ । తస్మాత్ యే ద్వైతదర్శినః తే క్షయ్యలోకాః స్వదర్శనానురూప్యేణైవ భవన్తి ; అత ఎవ తేషాం సర్వేషు లోకేష్వకామచారో భవతి ॥
తస్య హ వా ఎతస్యైవం పశ్యత ఎవం మన్వానస్యైవం విజానత ఆత్మతః ప్రాణ ఆత్మత ఆశాత్మతః స్మర ఆత్మత ఆకాశ ఆత్మతస్తేజ ఆత్మత ఆప ఆత్మత ఆవిర్భావతిరోభావావాత్మతోఽన్నమాత్మతో బలమాత్మతో విజ్ఞానమాత్మతో ధ్యానమాత్మతశ్చిత్తమాత్మతః సఙ్కల్ప ఆత్మతో మన ఆత్మతో వాగాత్మతో నామాత్మతో మన్త్రా ఆత్మతః కర్మాణ్యాత్మత ఎవేదం సర్వమితి ॥ ౧ ॥
తస్య హ వా ఎతస్యేత్యాది స్వారాజ్యప్రాప్తస్య ప్రకృతస్య విదుష ఇత్యర్థః । ప్రాక్సదాత్మవిజ్ఞానాత్ స్వాత్మనోఽన్యస్మాత్సతః ప్రాణాదేర్నామాన్తస్యోత్పత్తిప్రలయావభూతామ్ । సదాత్మవిజ్ఞానే తు సతి ఇదానీం స్వాత్మత ఎవ సంవృత్తౌ । తథా సర్వోఽప్యన్యో వ్యవహార ఆత్మత ఎవ విదుషః ॥
తదేష శ్లోకో న పశ్యో మృత్యుం పశ్యతి న రోగం నోత దుఃఖతాꣳ సర్వꣳ హ పశ్యః పశ్యతి సర్వమాప్నోతి సర్వశ ఇతి స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి పఞ్చధా సప్తధా నవధా చైవ పునశ్చైకాదశః స్మృతః శతం చ దశ చైకశ్చ సహస్రాణి చ విꣳశతిరాహారశుద్ధౌ సత్త్వశుద్ధిః సత్త్వశుద్ధౌ ధ్రువా స్మృతిః స్మృతిలమ్భే సర్వగ్రన్థీనాం విప్రమోక్షస్తస్మై మృదితకషాయాయ తమసస్పారం దర్శయతి భగవాన్సనాత్కుమారస్తꣳ స్కన్ద ఇత్యాచక్షతే తꣳ స్కన్ద ఇత్యాచక్షతే ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ తత్ ఎతస్మిన్నర్థే ఎష శ్లోకః మన్త్రోఽపి భవతి — న పశ్యః పశ్యతీతి పశ్యః యథోక్తదర్శీ విద్వానిత్యర్థః, మృత్యుం మరణం రోగం జ్వరాది దుఃఖతాం దుఃఖభావం చాపి న పశ్యతి । సర్వం హ సర్వమేవ స పశ్యః పశ్యతి ఆత్మానమేవ । సర్వం తతః సర్వమాప్నోతి సర్వశః సర్వప్రకారైరితి । కిఞ్చ స విద్వాన్ ప్రాక్సృష్టిప్రభేదాత్ ఎకధైవ భవతి ; ఎకధైవ చ సన్ త్రిధాదిభేదైరనన్తభేదప్రకారో భవతి సృష్టికాలే ; పునః సంహారకాలే మూలమేవ స్వం పారమార్థికమ్ ఎకధాభావం ప్రతిపద్యతే స్వతన్త్ర ఎవ — ఇతి విద్యాం ఫలేన ప్రరోచయన్ స్తౌతి । అథేదానీం యథోక్తాయా విద్యాయాః సమ్యగవభాసకారణం ముఖావభాసకారణస్యేవ ఆదర్శస్య విశుద్ధికారణం సాధనముపదిశ్యతే — ఆహారశుద్ధౌ । ఆహ్రియత ఇత్యాహారః శబ్దాదివిషయవిజ్ఞానం భోక్తుర్భోగాయ ఆహ్రియతే । తస్య విషయోపలబ్ధిలక్షణస్య విజ్ఞానస్య శుద్ధిః ఆహారశుద్ధిః, రాగద్వేషమోహదోషైరసంసృష్టం విషయవిజ్ఞానమిత్యర్థః । తస్యామాహారశుద్ధౌ సత్యాం తద్వతోఽన్తఃకరణస్య సత్త్వస్య శుద్ధిః నైర్మల్యం భవతి । సత్త్వశుద్ధౌ చ సత్యాం యథావగతే భూమాత్మని ధ్రువా అవిచ్ఛిన్నా స్మృతిః అవిస్మరణం భవతి । తస్యాం చ లబ్ధాయాం స్మృతిలమ్భే సతి సర్వేషామవిద్యాకృతానర్థపాశరూపాణామ్ అనేకజన్మాన్తరానుభవభావనాకఠినీకృతానాం హృదయాశ్రయాణాం గ్రన్థీనాం విప్రమోక్షః విశేషేణ ప్రమోక్షణం వినాశో భవతీతి । యత ఎతదుత్తరోత్తరం యథోక్తమాహారశుద్ధిమూలం తస్మాత్సా కార్యేత్యర్థః । సర్వం శాస్త్రార్థమశేషత ఉక్త్వా ఆఖ్యాయికాముపసంహరతి శ్రుతిః — తస్మై మృదితకషాయాయ వార్క్షాదిరివ కషాయో రాగద్వేషాదిదోషః సత్త్వస్య రఞ్చనారూపత్వాత్ సః జ్ఞానవైరాగ్యాభ్యాసరూపక్షారేణ క్షాలితః మృదితః వినాశితః యస్య నారదస్య, తస్మై యోగ్యాయ మృదితకషాయాయ తమసః అవిద్యాలక్షణాత్ పారం పరమార్థతత్త్వం దర్శయతి దర్శితవానిత్యర్థః । కోఽసౌ ? భగవాన్ ‘ఉత్పత్తిం ప్రలయం చైవ భూతానామాగతిం గతిమ్ । వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో భగవానితి’ ఎవంధర్మా సనత్కుమారః । తమేవ సనత్కుమారం దేవం స్కన్ద ఇతి ఆచక్షతే కథయన్తి తద్విదః । ద్విర్వచనమధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థమ్ ॥
యద్యపి దిగ్దేశకాలాదిభేదశూన్యం బ్రహ్మ ‘సత్ . . . ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ ఇతి షష్ఠసప్తమయోరధిగతమ్ , తథాపి ఇహ మన్దబుద్ధీనాం దిగ్దేశాదిభేదవద్వస్త్వితి ఎవంభావితా బుద్ధిః న శక్యతే సహసా పరమార్థవిషయా కర్తుమితి, అనధిగమ్య చ బ్రహ్మ న పురుషార్థసిద్ధిరితి, తదధిగమాయ హృదయపుణ్డరీకదేశః ఉపదేష్టవ్యః । యద్యపి సత్సమ్యక్ప్రత్యయైకవిషయం నిర్గుణం చ ఆత్మతత్త్వమ్ , తథాపి మన్దబుద్ధీనాం గుణవత్త్వస్యేష్టత్వాత్ సత్యకామాదిగుణవత్త్వం చ వక్తవ్యమ్ । తథా యద్యపి బ్రహ్మవిదాం స్త్ర్యాదివిషయేభ్యః స్వయమేవోపరమో భవతి, తథాప్యానేకజన్మవిషయసేవాభ్యాసజనితా విషయవిషయా తృష్ణా న సహసా నివర్తయితుం శక్యత ఇతి బ్రహ్మచర్యాదిసాధనవిశేషో విధాతవ్యః । తథా యద్యప్యాత్మైకత్వవిదాం గన్తృగమనగన్తవ్యాభావాదవిద్యాదిశేషస్థితినిమిత్తక్షయే గగన ఇవ విద్యుదుద్భూత ఇవ వాయుః దగ్ధేన్ధన ఇవ అగ్నిః స్వాత్మన్యేవ నివృత్తిః, తథాపి గన్తృగమనాదివాసితబుద్ధీనాం హృదయదేశగుణవిశిష్టబ్రహ్మోపాసకానాం మూర్ధన్యయా నాడ్యా గతిర్వక్తవ్యేత్యష్టమః ప్రపాఠక ఆరభ్యతే । దిగ్దేశగుణగతిఫలభేదశూన్యం హి పరమార్థసదద్వయం బ్రహ్మ మన్దబుద్ధీనామసదివ ప్రతిభాతి । సన్మార్గస్థాస్తావద్భవన్తు తతః శనైః పరమార్థసదపి గ్రాహయిష్యామీతి మన్యతే శ్రుతిః —
అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి ॥ ౧ ॥
అథ అనన్తరం యదిదం వక్ష్యమాణం దహరమ్ అల్పం పుణ్డరీకం పుణ్డరీకసదృశం వేశ్మేవ వేశ్మ, ద్వారపాలాదిమత్త్వాత్ । అస్మిన్ బ్రహ్మపురే బ్రహ్మణః పరస్య పురమ్ — రాజ్ఞోఽనేకప్రకృతిమద్యథా పురమ్ , తథేదమనేకేన్ద్రియమనోబుద్ధిభిః స్వామ్యర్థకారిభిర్యుక్తమితి బ్రహ్మపురమ్ । పురే చ వేశ్మ రాజ్ఞో యథా, తథా తస్మిన్బ్రహ్మపురే శరీరే దహరం వేశ్మ, బ్రహ్మణ ఉపలబ్ధ్యధిష్ఠానమిత్యర్థః । యథా విష్ణోః సాలగ్రామః । అస్మిన్హి స్వవికారశుఙ్గే దేహే నామరూపవ్యాకరణాయ ప్రవిష్టం సదాఖ్యం బ్రహ్మ జీవేన ఆత్మనేత్యుక్తమ్ । తస్మాదస్మిన్హృదయపుణ్డరీకే వేశ్మని ఉపసంహృతకరణైర్బ్రాహ్మవిషయవిరక్తైః విశేషతో బ్రహ్మచర్యసత్యసాధనాభ్యాం యుక్తైః వక్ష్యమాణగుణవద్ధ్యాయమానైః బ్రహ్మోపలభ్యత ఇతి ప్రకరణార్థః । దహరః అల్పతరః అస్మిన్దహరే వేశ్మని వేశ్మనః అల్పత్వాత్తదన్తర్వర్తినోఽల్పతరత్వం వేశ్మనః । అన్తరాకాశః ఆకాశాఖ్యం బ్రహ్మ । ‘ఆకాశో వై నామ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి హి వక్ష్యతి । ఆకాశ ఇవ అశరీరత్వాత్ సూక్ష్మత్వసర్వగతత్వసామాన్యాచ్చ । తస్మిన్నాకాశాఖ్యే యదన్తః మధ్యే తదన్వేష్టవ్యమ్ । తద్వావ తదేవ చ విశేషేణ జిజ్ఞాసితవ్యం గుర్వాశ్రయశ్రవణాద్యుపాయైరన్విష్య చ సాక్షాత్కరణీయమిత్యర్థః ॥
తం చేద్బ్రూయుర్యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యం యద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి స బ్రూయాత్ ॥ ౨ ॥
తం చేత్ ఎవముక్తవన్తమాచార్యం యది బ్రూయుః అన్తేవాసినశ్చోదయేయుః ; కథమ్ ? యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే పరిచ్ఛిన్నే అన్తః దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ, తతోఽప్యన్తః అల్పతర ఎవ ఆకాశః । పుణ్డరీక ఎవ వేశ్మని తావత్కిం స్యాత్ । కిం తతోఽల్పతరే ఖే యద్భవేదిత్యాహుః । దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః కిం తదత్ర విద్యతే, న కిఞ్చన విద్యత ఇత్యభిప్రాయః । యది నామ బదరమాత్రం కిమపి విద్యతే, కిం తస్యాన్వేషణేన విజిజ్ఞాసనేన వా ఫలం విజిజ్ఞాసితుః స్యాత్ ? అతః యత్తత్రాన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం వా న తేన ప్రయోజనమిత్యుక్తవతః స ఆచార్యో బ్రూయాదితి శ్రుతేర్వచనమ్ ॥
యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశ ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ అన్తరేవ సమాహితే ఉభావగ్నిశ్చ వాయుశ్చ సూర్యాచన్ద్రమసావుభౌ విద్యున్నక్షత్రాణి యచ్చాస్యేహాస్తి యచ్చ నాస్తి సర్వం తదస్మిన్సమాహితమితి ॥ ౩ ॥
శృణుత — తత్ర యద్బ్రూథ పుణ్డరీకాన్తఃస్థస్య ఖస్యాల్పత్వాత్ తత్స్థమల్పతరం స్యాదితి, తదసత్ । న హి ఖం పుణ్డరీకవేశ్మగతం పుణ్డరీకాదల్పతరం మత్వా అవోచం దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశ ఇతి । కిం తర్హి, పుణ్డరీకమల్పం తదనువిధాయి తత్స్థమన్తఃకరణం పుణ్డరీకాకాశపరిచ్ఛిన్నం తస్మిన్విశుద్ధే సంహృతకరణానాం యోగినాం స్వచ్ఛ ఇవోదకే ప్రతిబిమ్బరూపమాదర్శ ఇవ చ శుద్ధే స్వచ్ఛం విజ్ఞానజ్యోతిఃస్వరూపావభాసం తావన్మాత్రం బ్రహ్మోపలభ్యత ఇతి దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశ ఇత్యవోచామ అన్తఃకరణోపాధినిమిత్తమ్ । స్వతస్తు యావాన్వై ప్రసిద్ధః పరిమాణతోఽయమాకాశః భౌతికః, తావానేషోఽన్తర్హృదయే ఆకాశః యస్మిన్నన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం చ అవోచామ । నాప్యాకాశతుల్యపరిమాణత్వమభిప్రేత్య తావానిత్యుచ్యతే । కిం తర్హి, బ్రహ్మణోఽనురూపస్య దృష్టాన్తాన్తరస్యాభావాత్ । కథం పునర్న ఆకాశసమమేవ బ్రహ్మేత్యవగమ్యతే, ‘యేనావృతం ఖం చ దివం మహీం చ’ (తై. నా. ౧), ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧), ‘ఎతస్మిన్ను ఖల్వక్షరే గార్గ్యాకాశః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । కిం చ ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ బ్రహ్మాకాశే బుద్ధ్యుపాధివిశిష్టే అన్తరేవ సమాహితే సమ్యగాహితే స్థితే । ‘యథా వా అరా నాభౌ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇత్యుక్తం హి ; తథా ఉభావగ్నిశ్చ వాయుశ్చేత్యాది సమానమ్ । యచ్చ అస్య ఆత్మన ఆత్మీయత్వేన దేహవతోఽస్తి విద్యతే ఇహ లోకే । తథా యచ్చ ఆత్మీయత్వేన న విద్యతే । నష్టం భవిష్యచ్చ నాస్తీత్యుచ్యతే । న తు అత్యన్తమేవాసత్ , తస్య హృద్యాకాశే సమాధానానుపపత్తేః ॥
తం చేద్బ్రూయురస్మిꣳశ్చేదిదం బ్రహ్మపురే సర్వꣳ సమాహితꣳ సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చ కామా యదైతజ్జరా వాప్నోతి ప్రధ్వంసతే వా కిం తతోఽతిశిష్యత ఇతి ॥ ౪ ॥
తం చేత్ ఎవముక్తవన్తం బ్రూయుః పునరన్తేవాసినః — అస్మింశ్చేత్ యథోక్తే చేత్ యది బ్రహ్మపురే బ్రహ్మపురోపలక్షితాన్తరాకాశే ఇత్యర్థః । ఇదం సర్వం సమాహితం సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చ కామాః । కథమాచార్యేణానుక్తాః కామా అన్తేవాసిభిరుచ్యన్తే ? నైష దోషః । యచ్చ అస్య ఇహాస్తి యచ్చ నాస్తీత్యుక్తా ఎవ హి ఆచార్యేణ కామాః । అపి చ సర్వశబ్దేన చ ఉక్తా ఎవ కామాః । యదా యస్మిన్కాలే ఎతచ్ఛరీరం బ్రహ్మపురాఖ్యం జరా వలీపలితాదిలక్షణా వయోహానిర్వా ఆప్నోతి, శస్త్రాదినా వా వృక్ణం ప్రధ్వంసతే విస్రంసతే వినశ్యతి, కిం తతోఽన్యదతిశిష్యతే ? ఘటాశ్రితక్షీరదధిస్నేహాదివత్ ఘటనాశే దేహనాశేఽపి దేహాశ్రయముత్తరోత్తరం పూర్వపూర్వనాశాన్నశ్యతీత్యభిప్రాయః । ఎవం ప్రాప్తే నాశే కిం తతోఽన్యత్ యథోక్తాదతిశిష్యతే అవతిష్ఠతే, న కిఞ్చనావతిష్ఠత ఇత్యభిప్రాయః ॥
స బ్రూయాన్నాస్య జరయైతజ్జీర్యతి న వధేనాస్య హన్యత ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమస్మిన్కామాః సమాహితా ఎష ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోఽపిపాసః సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పో యథా హ్యేవేహ ప్రజా అన్వావిశన్తి యథానుశాసనం యం యమన్తమభికామా భవన్తి యం జనపదం యం క్షేత్రభాగం తం తమేవోపజీవన్తి ॥ ౫ ॥
ఎవమన్తేవాసిభిశ్చోదితః స ఆచార్యో బ్రూయాత్ తన్మతిమపనయన్ । కథమ్ ? అస్య దేహస్య జరయా ఎతత్ యథోక్తమన్తరాకాశాఖ్యం బ్రహ్మ యస్మిన్సర్వం సమాహితం న జీర్యతి దేహవన్న విక్రియత ఇత్యర్థః । న చ అస్య వధేన శస్త్రాదిఘాతేన ఎతద్ధన్యతే, యథా ఆకాశమ్ ; కిము తతోఽపి సూక్ష్మతరమశబ్దమస్పర్శం బ్రహ్మ దేహేన్ద్రియాదిదోషైర్న స్పృశ్యత ఇత్యర్థః । కథం దేహేన్ద్రియాదిదోషైర్న స్పృశ్యత ఇతి ఎతస్మిన్నవసరే వక్తవ్యం ప్రాప్తమ్ , తత్ప్రకృతవ్యాసఙ్గో మా భూదితి నోచ్యతే । ఇన్ద్రవిరోచనాఖ్యాయికాయాముపరిష్టాద్వక్ష్యామో యుక్తితః । ఎతత్సత్యమవితథం బ్రహ్మపురం బ్రహ్మైవ పురం బ్రహ్మపురమ్ ; శరీరాఖ్యం తు బ్రహ్మపురం బ్రహ్మోపలక్షణార్థత్వాత్ । తత్తు అనృతమేవ, ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪), (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౫), (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । తద్వికారో అనృతేఽపి దేహశుఙ్గే బ్రహ్మోపలభ్యత ఇతి బ్రహ్మపురమిత్యుక్తం వ్యావహారికమ్ । సత్యం తు బ్రహ్మపురమేతదేవ బ్రహ్మ, సర్వవ్యవహారాస్పదత్వాత్ । అతః అస్మిన్పుణ్డరీకోపలక్షితే బ్రహ్మపురే సర్వే కామాః, యే బహిర్భవద్భిః ప్రార్థ్యన్తే, తే అస్మిన్నేవ స్వాత్మని సమాహితాః । అతః తత్ప్రాప్త్యుపాయమేవానుతిష్ఠత, బాహ్యవిషయతృష్ణాం త్యజత ఇత్యభిప్రాయః । ఎష ఆత్మా భవతాం స్వరూపమ్ । శృణుత తస్య లక్షణమ్ — అపహతపాప్మా, అపహతః పాప్మా ధర్మాధర్మాఖ్యో యస్య సోఽయమపహతపాప్మా । తథా విజరః విగతజరః విమృత్యుశ్చ । తదుక్తం పూర్వమేవ న వధేనాస్య హన్యత ఇతి ; కిమర్థం పునరుచ్యతే ? యద్యపి దేహసమ్బన్ధిభ్యాం జరామృత్యుభ్యాం న సమ్బన్ధ్యతే, అన్యథాపి సమ్బన్ధస్తాభ్యాం స్యాదిత్యాశఙ్కానివృత్త్యర్థమ్ । విశోకః విగతశోకః । శోకో నామ ఇష్టాదివియోగనిమిత్తో మానసః సన్తాపః । విజిఘత్సః విగతాశనేచ్ఛః । అపిపాసః అపానేచ్ఛః । నను అపహతపాప్మత్వేన జరాదయః శోకాన్తాః ప్రతిషిద్ధా ఎవ భవన్తి, కారణప్రతిషేధాత్ । ధర్మాధర్మకార్యా హి తే ఇతి । జరాదిప్రతిషేధేన వా ధర్మాధర్మయోః కార్యాభావే విద్యమానయోరప్యసత్సమత్వమితి పృథక్ప్రతిషేధోఽనర్థకః స్యాత్ । సత్యమేవమ్ , తథాపి ధర్మకార్యానన్దవ్యతిరేకేణ స్వాభావికానన్దో యథేశ్వరే, ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ఇతి శ్రుతేః, తథా అధర్మకార్యజరాదివ్యతిరేకేణాపి జరాదిదుఃఖస్వరూపం స్వాభావికం స్యాదిత్యాశఙ్క్యేత । అతః యుక్తస్తన్నివృత్తయే జరాదీనాం ధర్మాధర్మాభ్యాం పృథక్ప్రతిషేధః । జరాదిగ్రహణం సర్వదుఃఖోపలక్షణార్థమ్ । పాపనిమిత్తానాం తు దుఃఖానామానన్త్యాత్ప్రత్యేకం చ తత్ప్రతిషేధస్య అశక్యత్వాత్ సర్వదుఃఖప్రతిషేధార్థం యుక్తమేవాపహతపాప్మత్వవచనమ్ । సత్యాః అవితథాః కామాః యస్య సోఽయం సత్యకామః । వితథా హి సంసారిణాం కామాః ; ఈశ్వరస్య తద్విపరీతాః । తథా కామహేతవః సఙ్కల్పా అపి సత్యాః యస్య స సత్యసఙ్కల్పః । సఙ్కల్పాః కామాశ్చ శుద్ధసత్త్వోపాధినిమిత్తాః ఈశ్వరస్య, చిత్రగువత్ ; న స్వతః ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇత్యుక్తత్వాత్ । యథోక్తలక్షణ ఎష ఆత్మా విజ్ఞేయో గురుభ్యః శాస్త్రతశ్చ ఆత్మసంవేద్యతయా చ స్వారాజ్యకామైః । న చేద్విజ్ఞాయతే కో దోషః స్యాదితి, శృణుత అత్ర దోషం దృష్టాన్తేన — యథా హ్యేవ ఇహ లోకే ప్రజాః అన్వావిశన్తి అనువర్తన్తే యథానుశాసనమ్ ; యథేహ ప్రజాః అన్యం స్వామినం మన్యమానాః తస్య స్వామినో యథా యథానుశాసనం తథా తథాన్వావిశన్తి । కిమ్ ? యం యమన్తం ప్రత్యన్తం జనపదం క్షేత్రభాగం చ అభికామాః అర్థిన్యః భవన్తి ఆత్మబుద్ధ్యనురూపమ్ , తం తమేవ చ ప్రత్యన్తాదిమ్ ఉపజీవన్తీతి । ఎష దృష్టాన్తః అస్వాతన్త్ర్యదోషం ప్రతి పుణ్యఫలోపభోగే ॥
తద్యథేహ కర్మజితో లోకః క్షీయత ఎవమేవాముత్ర పుణ్యజితో లోకః క్షీయతే తద్య ఇహాత్మానమననువిద్య వ్రజన్త్యేతాꣳశ్చ సత్యాన్కామాꣳస్తేషాꣳ సర్వేషు లోకేష్వకామచారో భవత్యథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాꣳశ్చ సత్యాన్కామాంస్తేషాꣳ సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి ॥ ౬ ॥
అథ అన్యో దృష్టాన్తః తత్క్షయం ప్రతి తద్యథేహేత్యాదిః । తత్ తత్ర యథా ఇహ లోకే తాసామేవ స్వామ్యనుశాసనానువర్తినీనాం ప్రజానాం సేవాదిజితో లోకః పరాధీనోపభోగః క్షీయతే అన్తవాన్భవతి । అథ ఇదానీం దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి — ఎవమేవ అముత్ర అగ్నిహోత్రాదిపుణ్యజితో లోకః పరాధీనోపభోగః క్షీయత ఎవేతి । ఉక్తః దోషః ఎషామితి విషయం దర్శయతి — తద్య ఇత్యాదినా । తత్ తత్ర యే ఇహ అస్మింల్లోకే జ్ఞానకర్మణోరధికృతాః యోగ్యాః సన్తః ఆత్మానం యథోక్తలక్షణం శాస్త్రాచార్యోపదిష్టమననువిద్య యథోపదేశమను స్వసంవేద్యతామకృత్వా వ్రజన్తి దేహాదస్మాత్ప్రయన్తి, య ఎతాంశ్చ యథోక్తాన్ సత్యాన్ సత్యసఙ్కల్పకార్యాంశ్చ స్వాత్మస్థాన్కామాన్ అననువిద్య వ్రజన్తి, తేషాం సర్వేషు లోకేషు అకామచారః అస్వతన్త్రతా భవతి — యథా రాజానుశాసనానువర్తినీనాం ప్రజానామిత్యర్థః । అథ యే అన్యే ఇహ లోకే ఆత్మానం శాస్త్రాచార్యోపదేశమనువిద్య స్వాత్మసంవేద్యతామాపాద్య వ్రజన్తి యథోక్తాంశ్చ సత్యాన్కామాన్ , తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి — రాజ్ఞ ఇవ సార్వభౌమస్య ఇహ లోకే ॥
స యది పితృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరః సముత్తిష్ఠన్తి తేన పితృలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౧ ॥
కథం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతీతి, ఉచ్యతే — య ఆత్మానం యథోక్తలక్షణం హృది సాక్షాత్కృతవాన్ వక్ష్యమాణబ్రహ్మచర్యాదిసాధనసమ్పన్నః సన్ తత్స్థాంశ్చ సత్యాన్కామాన్ ; స త్యక్తదేహః యది పితృలోకకామః పితరో జనయితారః త ఎవ సుఖహేతుత్వేన భోగ్యత్వాత్ లోకా ఉచ్యన్తే, తేషు కామో యస్య తైః పితృభిః సమ్బన్ధేచ్ఛా యస్య భవతి, తస్య సఙ్కల్పమాత్రాదేవ పితరః సముత్తిష్ఠన్తి ఆత్మసమ్బన్ధితామాపద్యన్తే, విశుద్ధసత్త్వతయా సత్యసఙ్కల్పత్వాత్ ఈశ్వరస్యేవ । తేన పితృలోకేన భోగేన సమ్పన్నః సమ్పత్తిః ఇష్టప్రాప్తిః తయా సమృద్ధః మహీయతే పూజ్యతే వర్ధతే వా మహిమానమనుభవతి ॥
అథ యది మాతృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య మాతరః సముత్తిష్ఠన్తి తేన మాతృలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౨ ॥
అథ యది భ్రాతృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య భ్రాతరః సముత్తిష్ఠన్తి తేన భ్రాతృలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౩ ॥
అథ యది స్వసృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య స్వసారః సముత్తిష్ఠన్తి తేన స్వసృలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౪ ॥
అథ యది సఖిలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య సఖాయః సముత్తిష్ఠన్తి తేన సఖిలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౫ ॥
అథ యది గన్ధమాల్యలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య గన్ధమాల్యే సముత్తిష్ఠతస్తేన గన్ధమాల్యలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౬ ॥
అథ యద్యన్నపానలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్యాన్నపానే సముత్తిష్ఠతస్తేనాన్నపానలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౭ ॥
అథ యది గీతవాదిత్రలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య గీతవాదిత్రే సముత్తిష్ఠతస్తేన గీతవాదిత్రలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౮ ॥
అథ యది స్త్రీలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య స్త్రియః సముత్తిష్ఠన్తి తేన స్త్రీలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౯ ॥
సమానమన్యత్ । మాతరో జనయిత్ర్యః అతీతాః సుఖహేతుభూతాః సామర్థ్యాత్ । న హి దుఃఖహేతుభూతాసు గ్రామసూకరాదిజన్మనిమిత్తాసు మాతృషు విశుద్ధసత్త్వస్య యోగినః ఇచ్ఛా తత్సమ్బన్ధో వా యుక్తః ॥
యం యమన్తమభికామో భవతి యం కామం కామయతే సోఽస్య సఙ్కల్పాదేవ సముత్తిష్ఠతి తేన సమ్పన్నో మహీయతే ॥ ౧౦ ॥
యం యమన్తం ప్రదేశమభికామో భవతి, యం చ కామం కామయతే యథోక్తవ్యతిరేకేణాపి, సః అస్యాన్తః ప్రాప్తుమిష్టః కామశ్చ సఙ్కల్పాదేవ సముత్తిష్ఠత్యస్య । తేన ఇచ్ఛావిఘాతతయా అభిప్రేతార్థప్రాప్త్యా చ సమ్పన్నో మహీయతే ఇత్యుక్తార్థమ్ ॥
త ఇమే సత్యాః కామా అనృతాపిధానాస్తేషాం సత్యానాం సతామనృతమపిధానం యో యో హ్యస్యేతః ప్రైతి న తమిహ దర్శనాయ లభతే ॥ ౧ ॥
యథోక్తాత్మధ్యానసాధనానుష్ఠానం ప్రతి సాధకానాముత్సాహజననార్థమనుక్రోశన్త్యాహ — కష్టమిదం ఖలు వర్తతే, యత్స్వాత్మస్థాః శక్యప్రాప్యా అపి త ఇమే సత్యాః కామాః అనృతాపిధానాః, తేషామాత్మస్థానాం స్వాశ్రయాణామేవ సతామనృతం బాహ్యవిషయేషు స్త్ర్యన్నభోజనాచ్ఛాదనాదిషు తృష్ణా తన్నిమిత్తం చ స్వేచ్ఛాప్రచారత్వం మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తత్వాదనృతమిత్యుచ్యతే । తన్నిమిత్తం సత్యానాం కామానామప్రాప్తిరితి అపిధానమివాపిధానమ్ । కథమనృతాపిధాననిమిత్తం తేషామలాభ ఇతి, ఉచ్యతే — యో యో హి యస్మాదస్య జన్తోః పుత్రో భ్రాతా వా ఇష్టః ఇతః అస్మాల్లోకాత్ ప్రైతి ప్రగచ్ఛతి మ్రియతే, తమిష్టం పుత్రం భ్రాతరం వా స్వహృదయాకాశే విద్యమానమపి ఇహ పునర్దర్శనాయేచ్ఛన్నపి న లభతే ॥
అథ యే చాస్యేహ జీవా యే చ ప్రేతా యచ్చాన్యదిచ్ఛన్న లభతే సర్వం తదత్ర గత్వా విన్దతేఽత్ర హ్యస్యైతే సత్యాః కామా అనృతాపిధానాస్తద్యథాపి హిరణ్యనిధిం నిహితమక్షేత్రజ్ఞా ఉపర్యుపరి సఞ్చరన్తో న విన్దేయురేవమేవేమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్త్యనృతేన హి ప్రత్యూఢాః ॥ ౨ ॥
అథ పునః యే చ అస్య విదుషః జన్తోర్జీవాః జీవన్తీహ పుత్రాః భ్రాత్రాదయో వా, యే చ ప్రేతాః మృతాః ఇష్టాః సమ్బన్ధినః, యచ్చాన్యదిహ లోకే వస్త్రాన్నపానాది రత్నాని వా వస్త్విచ్ఛన్ న లభతే, తత్సర్వమత్ర హృదయాకాశాఖ్యే బ్రహ్మణి గత్వా యథోక్తేన విధినా విన్దతే లభతే । అత్ర అస్మిన్హార్దాకాశే హి యస్మాత్ అస్య తే యథోక్తాః సత్యాః కామాః వర్తన్తే అనృతాపిధానాః । కథమివ తదన్యాయ్యమితి, ఉచ్యతే — తత్ తత్ర యథా హిరణ్యనిధిం హిరణ్యమేవ పునర్గ్రహణాయ నిధాతృభిః నిధీయత ఇతి నిధిః తం హిరణ్యనిధిం నిహితం భూమేరధస్తాన్నిక్షిప్తమ్ అక్షేత్రజ్ఞాః నిధిశాస్త్రైర్నిధిక్షేత్రమజానన్తః తే నిధేః ఉపర్యుపరి సఞ్చరన్తోఽపి నిధిం న విన్దేయుః శక్యవేదనమపి, ఎవమేవ ఇమాః అవిద్యావత్యః సర్వా ఇమాః ప్రజాః యథోక్తం హృదయాకాశాఖ్యం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మైవ లోకః బ్రహ్మలోకః తమ్ అహరహః ప్రత్యహం గచ్ఛన్త్యోఽపి సుషుప్తకాలే న విన్దన్తి న లభన్తే — ఎషోఽహం బ్రహ్మలోకభావమాపన్నోఽస్మ్యద్యేతి । అనృతేన హి యథోక్తేన హి యస్మాత్ ప్రత్యూఢాః హృతాః, స్వరూపాదవిద్యాదిదోషైర్బహిరపకృష్టా ఇత్యర్థః । అతః కష్టమిదం వర్తతే జన్తూనాం యత్స్వాయత్తమపి బ్రహ్మ న లభ్యతే ఇత్యభిప్రాయః ॥
స వా ఎష ఆత్మా హృది తస్యైతదేవ నిరుక్తం హృద్యయమితి తస్మాద్ధృదయమహరహర్వా ఎవంవిత్స్వర్గం లోకమేతి ॥ ౩ ॥
స వై యః ‘ఆత్మాపహతపాప్మా’ ఇతి ప్రకృతః, వై - శబ్దేన తం స్మారయతి । ఎషః వివక్షిత ఆత్మా హృది హృదయపుణ్డరీకే ఆకాశశబ్దేనాభిహితః । తస్య ఎతస్య హృదయస్య ఎతదేవ నిరుక్తం నిర్వచనమ్ , నాన్యత్ । హృది అయమాత్మా వర్తత ఇతి యస్మాత్ , తస్మాద్ధృదయమ్ , హృదయనామనిర్వచనప్రసిద్ధ్యాపి స్వహృదయే ఆత్మేత్యవగన్తవ్యమిత్యభిప్రాయః । అహరహర్వై ప్రత్యహమ్ ఎవంవిత్ హృది అయమాత్మేతి జానన్ స్వర్గం లోకం హార్దం బ్రహ్మ ఎతి ప్రతిపద్యతే । నను అనేవంవిదపి సుషుప్తకాలే హార్దం బ్రహ్మ ప్రతిపద్యతే ఎవ, ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇత్యుక్తత్వాత్ । బాఢమేవమ్ , తథాప్యస్తి విశేషః — యథా జానన్నజానంశ్చ సర్వో జన్తుః సద్బ్రహ్మైవ, తథాపి తత్త్వమసీతి ప్రతిబోధితః విద్వాన్ — సదేవ నాన్యోఽస్మి — ఇతి జానన్ సదేవ భవతి ; ఎవమేవ విద్వానవిద్వాంశ్చ సుషుప్తే యద్యపి సత్సమ్పద్యతే, తథాప్యేవంవిదేవ స్వర్గం లోకమేతీత్యుచ్యతే । దేహపాతేఽపి విద్యాఫలస్యావశ్యమ్భావిత్వాదిత్యేష విశేషః ॥
అథ య ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఎష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి తస్య హ వా ఎతస్య బ్రహ్మణో నామ సత్యమితి ॥ ౪ ॥
సుషుప్తకాలే స్వేన ఆత్మనా సతా సమ్పన్నః సన్ సమ్యక్ప్రసీదతీతి జాగ్రత్స్వప్నయోర్విషయేన్ద్రియసంయోగజాతం కాలుష్యం జహాతీతి సమ్ప్రసాదశబ్దో యద్యపి సర్వజన్తూనాం సాధారణః, తథాపి ఎవంవిత్ స్వర్గం లోకమేతీతి ప్రకృతత్వాత్ ఎష సమ్ప్రసాద ఇతి సంనిహితవద్యత్నవిశేషాత్ సః అథేదం శరీరం హిత్వా అస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ శరీరాత్మభావనాం పరిత్యజ్యేత్యర్థః । న తు ఆసనాదివ సముత్థాయేతి ఇహ యుక్తమ్ , స్వేన రూపేణేతి విశేషణాత్ — న హి అన్యత ఉత్థాయ స్వరూపం సమ్పత్తవ్యమ్ । స్వరూపమేవ హి తన్న భవతి ప్రతిపత్తవ్యం చేత్స్యాత్ । పరం పరమాత్మలక్షణం విజ్ఞప్తిస్వభావం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వాస్థ్యముపగమ్యేత్యేతత్ । స్వేన ఆత్మీయేన రూపేణ అభినిష్పద్యతే, ప్రాగేతస్యాః స్వరూపసమ్పత్తేరవిద్యయా దేహమేవ అపరం రూపమ్ ఆత్మత్వేనోపగత ఇతి తదపేక్షయా ఇదముచ్యతే — స్వేన రూపేణేతి । అశరీరతా హి ఆత్మనః స్వరూపమ్ । యత్స్వం పరం జ్యోతిఃస్వరూపమాపద్యతే సమ్ప్రసాదః, ఎష ఆత్మేతి హ ఉవాచ — స బ్రూయాదితి యః శ్రుత్యా నియుక్తః అన్తేవాసిభ్యః । కిం చ ఎతదమృతమ్ అవినాశి భూమా ‘యో వై భూమా తదమృతమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యుక్తమ్ । అత ఎవాభయమ్ , భూమ్నో ద్వితీయాభావాత్ । అత ఎతద్బ్రహ్మేతి । తస్య హ వా ఎతస్య బ్రహ్మణో నామ అభిధానమ్ । కిం తత్ ? సత్యమితి । సత్యం హి అవితథం బ్రహ్మ । ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి హి ఉక్తమ్ । అథ కిమర్థమిదం నామ పునరుచ్యతే ? తదుపాసనవిధిస్తుత్యర్థమ్ ॥
తాని హ వా ఎతాని త్రీణ్యక్షరాణి సతీయమితి తద్యత్సత్తదమృతమథ యత్తి తన్మర్త్యమథ యద్యం తేనోభే యచ్ఛతి యదనేనోభే యచ్ఛతి తస్మాద్యమహరహర్వా ఎవంవిత్స్వర్గం లోకమేతి ॥ ౫ ॥
తాని హ వా ఎతాని బ్రహ్మణో నామాక్షరాణి త్రీణ్యేతాని సతీయమితి, సకారస్తకారో యమితి చ । ఈకారస్తకారే ఉచ్చారణార్థోఽనుబన్ధః, హ్రస్వేనైవాక్షరేణ పునః ప్రతినిర్దేశాత్ । తేషాం తత్ తత్ర యత్ సత్ సకారః తదమృతం సద్బ్రహ్మ — అమృతవాచకత్వాదమృత ఎవ సకారస్తకారాన్తో నిర్దిష్ఠః । అథ యత్తి తకారః తన్మర్త్యమ్ । అథ యత్ యమ్ అక్షరమ్ , తేనాక్షరేణామృతమర్త్యాఖ్యే పూర్వే ఉభే అక్షరే యచ్ఛతి నియమయతి వశీకరోత్యాత్మనేత్యర్థః । యత్ యస్మాత్ అనేన యమిత్యేతేన ఉభే యచ్ఛతి, తస్మాత్ యమ్ । సంయతే ఇవ హి ఎతేన యమా లక్ష్యేతే । బ్రహ్మనామాక్షరస్యాపి ఇదమమృతత్వాదిధర్మవత్త్వం మహాభాగ్యమ్ , కిముత నామవతః — ఇత్యుపాస్యత్వాయ స్తూయతే బ్రహ్మ నామనిర్వచనేన । ఎవం నామవతో వేత్తా ఎవంవిత్ । అహరహర్వా ఎవంవిత్స్వర్గం లోకమేతీత్యుక్తార్థమ్ ॥
అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిరేషాం లోకానామసమ్భేదాయ నైతꣳ సేతుమహోరాత్రే తరతో న జరా న మృత్యుర్న శోకో న సుకృతం న దుష్కృతꣳ సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్తేఽపహతపాప్మా హ్యేష బ్రహ్మలోకః ॥ ౧ ॥
అథ య ఆత్మేతి । ఉక్తలక్షణో యః సమ్ప్రసాదః, తస్య స్వరూపం వక్ష్యమాణైరుక్తైరనుక్తైశ్చ గుణైః పునః స్తూయతే, బ్రహ్మచర్యసాధనసమ్బన్ధార్థమ్ । య ఎషః యథోక్తలక్షణః ఆత్మా, స సేతురివ సేతుః । విధృతిః విధరణః । అనేన హి సర్వం జగద్వర్ణాశ్రమాదిక్రియాకారకఫలాదిభేదనియమైః కర్తురనురూపం విదధతా విధృతమ్ । అధ్రియమాణం హి ఈశ్వరేణేదం విశ్వం వినశ్యేద్యతః, తస్మాత్స సేతుః విధృతిః । కిమర్థం స సేతురితి, ఆహ — ఎషాం భూరాదీనాం లోకానాం కర్తృకర్మఫలాశ్రయాణామ్ అసమ్భేదాయ అవిదారణాయ అవినాశాయేత్యేతత్ । కింవిశిష్టశ్చాసౌ సేతురితి, ఆహ — నైతమ్ , సేతుమాత్మానమహోరాత్రే సర్వస్య జనిమతః పరిచ్ఛేదకే సతీ నైతం తరతః । యథా అన్యే సంసారిణః కాలేన అహోరాత్రాదిలక్షణేన పరిచ్ఛేద్యా, న తథా అయం కాలపరిచ్ఛేద్య ఇత్యభిప్రాయః, ‘యస్మాదర్వాక్సంవత్సరోఽహోభిః పరివర్తతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అత ఎవ ఎనం న జరా తరతి న ప్రాప్నోతి । తథా న మృత్యుః న శోకః న సుకృతం న దుష్కృతమ్ , సుకృతదుష్కృతే ధర్మాధర్మౌ । ప్రాప్తిరత్ర తరణశబ్దేన అభిప్రేతా, నాతిక్రమణమ్ । కారణం హి ఆత్మా । న శక్యం హి కారణాతిక్రమణం కర్తుం కార్యేణ । అహోరాత్రాది చ సర్వం సతః కార్యమ్ । అన్యేన హి అన్యస్య ప్రాప్తిః అతిక్రమణం వా క్రియేత, న తు తేనైవ తస్య । న హి ఘటేన మృత్ప్రాప్యతే అతిక్రమ్యతే వా । యద్యపి పూర్వమ్ ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాదినా పాప్మాదిప్రతిషేధ ఉక్త ఎవ, తథాపీహాయం విశేషః — న తరతీతి ప్రాప్తివిషయత్వం ప్రతిషిధ్యతే । తత్ర అవిశేషేణ జరాద్యభావమాత్రముక్తమ్ । అహోరాత్రాద్యా ఉక్తా అనుక్తాశ్చ అన్యే సర్వే పాప్మానః ఉచ్యన్తే ; అతః అస్మాదాత్మనః సేతోః నివర్తన్తే అప్రాప్యైవేత్యర్థః । అపహతపాప్మా హి ఎష బ్రహ్మైవ లోకః బ్రహ్మలోకః ఉక్తః ॥
తస్మాద్వా ఎతꣳ సేతుం తీర్త్వాన్ధః సన్ననన్ధో భవతి విద్ధః సన్నవిద్ధో భవత్యుపతాపీ సన్ననుపతాపీ భవతి తస్మాద్వా ఎతꣳ సేతుం తీర్త్వాపి నక్తమహరేవాభినిష్పద్యతే సకృద్విభాతో హ్యేవైష బ్రహ్మలోకః ॥ ౨ ॥
యస్మాచ్చ పాప్మకార్యమాన్ధ్యాది శరీరవతః స్యాత్ న త్వశరీరస్య, తస్మాద్వా ఎతమాత్మానం సేతుం తీర్త్వా ప్రాప్య అనన్ధో భవతి దేహవత్త్వే పూర్వమన్ధోఽపి సన్ । తథా విద్ధః సన్ దేహవత్త్వే స దేహవియోగే సేతుం ప్రాప్య అవిద్ధో భవతి । తథోపతాపీ రోగాద్యుపతాపవాన్సన్ అనుపతాపీ భవతి । కిఞ్చ యస్మాదహోరాత్రే న స్తః సేతౌ, తస్మాద్వా ఎతం సేతుం తీర్త్వా ప్రాప్య నక్తమపి తమోరూపం రాత్రిరపి సర్వమహరేవాభినిష్పద్యతే ; విజ్ఞప్త్యాత్మజ్యోతిఃస్వరూపమహరివాహః సదైకరూపం విదుషః సమ్పద్యత ఇత్యర్థః । సకృద్విభాతః సదా విభాతః సదైకరూపః స్వేన రూపేణ ఎష బ్రహ్మలోకః ॥
తద్య ఎవైతం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దన్తి తేషామేవైష బ్రహ్మలోకస్తేషాꣳ సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి ॥ ౩ ॥
తత్ తత్రైవం సతి ఎవం యథోక్తం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మచర్యేణ స్త్రీవిషయతృష్ణాత్యాగేన శాస్త్రాచార్యోపదేశమనువిన్దన్తి స్వాత్మసంవేద్యతామాపాదయన్తి యే, తేషామేవ బ్రహ్మచర్యసాధనవతాం బ్రహ్మవిదామ్ ఎష బ్రహ్మలోకః, నాన్యేషాం స్త్రీవిషయసమ్పర్కజాతతృష్ణానాం బ్రహ్మవిదామపీత్యర్థః । తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతీత్యుక్తార్థమ్ । తస్మాత్పరమమ్ ఎతత్సాధనం బ్రహ్మచర్యం బ్రహ్మవిదామిత్యభిప్రాయః ॥
య ఆత్మా సేతుత్వాదిగుణైః స్తుతః, తత్ప్రాప్తయే జ్ఞానసహకారిసాధనాన్తరం బ్రహ్మచర్యాఖ్యం విధాతవ్యమిత్యాహ । యజ్ఞాదిభిశ్చ తత్స్తౌతి కర్తవ్యార్థమ్ —
అథ యద్యజ్ఞ ఇత్యాచక్షతే బ్రహ్మచర్యమేవ తద్బ్రహ్మచర్యేణ హ్యేవ యో జ్ఞాతా తం విన్దతేఽథ యదిష్టమిత్యాచక్షతే బ్రహ్మచర్యమేవ తద్బ్రహ్మచర్యేణ హ్యేవేష్ట్వాత్మానమనువిన్దతే ॥ ౧ ॥
అథ యద్యజ్ఞ ఇత్యాచక్షతే లోకే పరమపురుషార్థసాధనం కథయన్తి శిష్టాః, తద్బ్రహ్మచర్యమేవ । యజ్ఞస్యాపి యత్ఫలం తత్ బ్రహ్మచర్యవాల్లమ్భతే ; అతః యజ్ఞోఽపి బ్రహ్మచర్యమేవేతి ప్రతిపత్తవ్యమ్ । కథం బ్రహ్మచర్యం యజ్ఞ ఇతి, ఆహ — బ్రహ్మచర్యేణైవ హి యస్మాత్ యో జ్ఞాతా స తం బ్రహ్మలోకం యజ్ఞస్యాపి పారమ్పర్యేణ ఫలభూతం విన్దతే లభతే, తతో యజ్ఞోఽపి బ్రహ్మచర్యమేవేతి । యో జ్ఞాతా — ఇత్యక్షరానువృత్తేః యజ్ఞో బ్రహ్మచర్యమేవ । అథ యదిష్టమిత్యాచక్షతే, బ్రహ్మచర్యమేవ తత్ । కథమ్ ? బ్రహ్మచర్యేణైవ సాధనేన తమ్ ఈశ్వరమ్ ఇష్ట్వా పూజయిత్వా అథవా ఎషణామ్ ఆత్మవిషయాం కృత్వా తమాత్మానమనువిన్దతే । ఎషణాదిష్టమపి బ్రహ్మచర్యమేవ ॥
అథ యత్సత్త్రాయణమిత్యాచక్షతే బ్రహ్మచర్యమేవ తద్బ్రహ్మచర్యేణ హ్యేవ సత ఆత్మనస్త్రాణం విన్దతేఽథ యన్మౌనమిత్యాచక్షతే బ్రహ్మచర్యమేవ తద్బ్రహ్మచర్యేణ హ్యేవాత్మానమనువిద్య మనుతే ॥ ౨ ॥
అథ యత్సత్త్రాయణమిత్యాచక్షతే, బ్రహ్మచర్యమేవ తత్ । తథా సతః పరస్మాదాత్మనః ఆత్మనస్త్రాణం రక్షణం బ్రహ్మచర్యసాధనేన విన్దతే । అతః సత్త్రాయణశబ్దమపి బ్రహ్మచర్యమేవ తత్ । అథ యన్మౌనమిత్యాచక్షతే, బ్రహ్మచర్యమేవ తత్ ; బ్రహ్మచర్యేణైవ సాధనేన యుక్తః సన్ ఆత్మానం శాస్త్రాచార్యాభ్యామనువిద్య పశ్చాత్ మనుతే ధ్యాయతి । అతో మౌనశబ్దమపి బ్రహ్మచర్యమేవ ॥
అథ యదనాశకాయనమిత్యాచక్షతే బ్రహ్మచర్యమేవ తదేష హ్యాత్మా న నశ్యతి యం బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దతేఽథ యదరణ్యాయనమిత్యాచక్షతే బ్రహ్మచర్యమేవ తదరశ్చ హ వై ణ్యశ్చార్ణవౌ బ్రహ్మలోకే తృతీయస్యామితో దివి తదైరం మదీయꣳ సరస్తదశ్వత్థః సోమసవనస్తదపరాజితా పూర్బ్రహ్మణః ప్రభువిమితꣳ హిరణ్మయమ్ ॥ ౩ ॥
అథ యదనాశకాయనమిత్యాచక్షతే, బ్రహ్మచర్యమేవ తత్ । యమాత్మానం బ్రహ్మచర్యేణ అనువిన్దతే, స ఎష హి ఆత్మా బ్రహ్మచర్యసాధనవతో న నశ్యతి ; తస్మాదనాశకాయనమపి బ్రహ్మచర్యమేవ । అథ యదరణ్యాయనమిత్యాచక్షతే, బ్రహ్మచర్యమేవ తత్ । అరణ్యశబ్ద్యయోరర్ణవయోర్బ్రహ్మచర్యవతోఽయనాదరణ్యాయనం బ్రహ్మచర్యమ్ । యో జ్ఞానాద్యజ్ఞః ఎషణాదిష్టం సతస్త్రాణాత్సత్త్రాయణం మననాన్మౌనమ్ అనశనాదనాశకాయనమ్ అరణ్యయోర్గమనాదరణ్యాయనమ్ ఇత్యాదిభిర్మహద్భిః పురుషార్థసాధనైః స్తుతత్వాత్ బ్రహ్మచర్యం పరమం జ్ఞానస్య సహకారికారణం సాధనమ్ — ఇత్యతో బ్రహ్మవిదా యత్నతో రక్షణీయమిత్యర్థః । తత్ తత్ర హి బ్రహ్మలోకే అరశ్చ హ వై ప్రసిద్ధో ణ్యశ్చ అర్ణవౌ సముద్రౌ సముద్రోపమే వా సరసీ, తృతీయస్యాం భువమన్తరిక్షం చ అపేక్ష్య తృతీయా ద్యౌః తస్యాం తృతీయస్యామ్ ఇతః అస్మాల్లోకాదారభ్య గణ్యమానాయాం దివి । తత్ తత్రైవ చ ఐరమ్ ఇరా అన్నం తన్మయః ఐరః మణ్డః తేన పూర్ణమ్ ఐరం మదీయం తదుపయోగినాం మదకరం హర్షోత్పాదకం సరః । తత్రైవ చ అశ్వత్థో వృక్షః సోమసవనో నామతః సోమోఽమృతం తన్నిస్రవః అమృతస్రవ ఇతి వా । తత్రైవ చ బ్రహ్మలోకే బ్రహ్మచర్యసాధనరహితైర్బ్రహ్మచర్యసాధనవద్భ్యః అన్యైః న జీయత ఇతి అపరాజితా నామ పూః పురీ బ్రహ్మణో హిరణ్యగర్భస్య । బ్రహ్మణా చ ప్రభుణా విశేషేణ మితం నిర్మితం తచ్చ హిరణ్మయం సౌవర్ణం ప్రభువిమితం మణ్డపమితి వాక్యశేషః ॥
తద్య ఎవైతావరం చ ణ్యం చార్ణవౌ బ్రహ్మలోకే బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దన్తి తేషామేవైష బ్రహ్మలోకస్తేషాꣳ సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి ॥ ౪ ॥
తత్ తత్ర బ్రహ్మలోకే ఎతావర్ణవౌ యావరణ్యాఖ్యావుక్తౌ బ్రహ్మచర్యేణ సాధనేన అనువిన్దన్తి యే, తేషామేవ ఎషః యో వ్యాఖ్యాతః బ్రహ్మలోకః । తేషాం చ బ్రహ్మచర్యసాధనవతాం బ్రహ్మవిదాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి, నాన్యేషామబ్రహ్మచర్యపరాణాం బాహ్యవిషయాసక్తబుద్ధీనాం కదాచిదపీత్యర్థః ॥
నన్వత్ర ‘త్వమిన్ద్రస్త్వం యమస్త్వం వరుణః’ ఇత్యాదిభిర్యథా కశ్చిత్స్తూయతే మహార్హః, ఎవమిష్టాదిభిః శబ్దైః న స్త్ర్యాదివిషయతృష్ణానివృత్తిమాత్రం స్తుత్యర్హమ్ ; కిం తర్హి, జ్ఞానస్య మోక్షసాధనత్వాత్ తదేవేష్టాదిభిః స్తూయత ఇతి కేచిత । న, స్త్ర్యాదిబాహ్యవిషయతృష్ణాపహృతచిత్తానాం ప్రత్యగాత్మవివేకవిజ్ఞానానుపపత్తేః, ‘పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్స్వయమ్భూస్తస్మాత్పరాఙ్పశ్యతి నాన్తరాత్మన్’ (కా. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః । జ్ఞానసహకారికారణం స్త్ర్యాదివిషయతృష్ణానివృత్తిసాధనం విధాతవ్యమేవేతి యుక్తైవ తత్స్తుతిః । నను చ యజ్ఞాదిభిః స్తుతం బ్రహ్మచర్యమితి యజ్ఞాదీనాం పురుషార్థసాధనత్వం గమ్యతే । సత్యం గమ్యతే, న త్విహ బ్రహ్మలోకం ప్రతి యజ్ఞాదీనాం సాధనత్వమభిప్రేత్య యజ్ఞాదిభిర్బ్రహ్మచర్యం స్తూయతే ; కిం తర్హి, తేషాం ప్రసిద్ధం పురుషార్థసాధనత్వమపేక్ష్య । యథేన్ద్రాదిభిః రాజా, న తు యత్రేన్ద్రాదీనాం వ్యాపారః తత్రైవ రాజ్ఞ ఇతి — తద్వత్ ॥
య ఇమేఽర్ణవాదయో బ్రాహ్మలౌకికాః సఙ్కల్పజాశ్చ పిత్రాదయో భోగాః, తే కిం ప్రార్థివా ఆప్యాశ్చ యథేహ లోకే దృశ్యన్తే తద్వదర్ణవవృక్షపూఃస్వర్ణమణ్డపాని, ఆహోమ్విత్ మానసప్రత్యయమాత్రాణీతి । కిఞ్చాతః ? యది పార్థివా ఆప్యాశ్చ స్థూలాః స్యుః, హృద్యాకాశే సమాధానానుపపత్తిః । పురాణే చ మనోమయాని బ్రహ్మలోకే శరీరాదీనీతి వాక్యం విరుధ్యేత ; ‘అశోకమహిమమ్’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇత్యాద్యాశ్చ శ్రుతయః । నను సముద్రాః సరితః సరాంసి వాప్యః కూపా యజ్ఞా వేదా మన్త్రాదయశ్చ మూర్తిమన్తః బ్రహ్మాణముపతిష్ఠన్తే ఇతి మానసత్వే విరుధ్యేత పురాణస్మృతిః । న, మూర్తిమత్త్వే ప్రసిద్ధరూపాణామేవ తత్ర గమనానుపపత్తేః । తస్మాత్ప్రసిద్ధమూర్తివ్యతిరేకేణ సాగరాదీనాం మూర్త్యన్తరం సాగరాదిభిరుపాత్తం బ్రహ్మలోకగన్తృ కల్పనీయమ్ । తుల్యాయాం చ కల్పనాయాం యథాప్రసిద్ధా ఎవ మానస్యః ఆకారవత్యః పుంస్త్ర్యాద్యా మూర్తయో యుక్తాః కల్పయితుమ్ , మానసదేహానురూప్యసమ్బన్ధోపపత్తేః । దృష్టా హి మానస్య ఎవ ఆకారవత్యః పుంస్త్ర్యాద్యా మూర్తయః స్వప్నే । నను తా అనృతా ఎవ ; ‘త ఇమే సత్యాః కామాః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౧) ఇతి శ్రుతిః తథా సతి విరుధ్యేత । న, మానసప్రత్యయస్య సత్త్వోపపత్తేః । మానసా హి ప్రత్యయాః స్త్రీపురుషాద్యాకారాః స్వప్నే దృశ్యన్తే । నను జాగ్రద్వాసనారూపాః స్వప్నదృశ్యాః, న తు తత్ర స్త్ర్యాదయః స్వప్నే విద్యన్తే । అత్యల్పమిదముచ్యతే । జాగ్రద్విషయా అపి మానసప్రత్యయాభినిర్వృత్తా ఎవ, సదీక్షాభినిర్వృత్తతేజోబన్నమయత్వాజ్జాగ్రద్విషయాణామ్ । సఙ్కల్పమూలా హి లోకా ఇతి చ ఉక్తమ్ ‘సమక్లృప్తాం ద్యావాపృథివీ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౪ । ౨) ఇత్యత్ర । సర్వశ్రుతిషు చ ప్రత్యగాత్మన ఉత్పత్తిః ప్రలయశ్చ తత్రైవ స్థితిశ్చ ‘యథా వా అరా నాభౌ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాదినా ఉచ్యతే । తస్మాన్మానసానాం బాహ్యానాం చ విషయాణామ్ ఇతరేతరకార్యకారణత్వమిష్యత ఎవ బీజాఙ్కురవత్ । యద్యపి బాహ్యా ఎవ మానసాః మానసా ఎవ చ బాహ్యాః, నానృతత్వం తేషాం కదాచిదపి స్వాత్మని భవతి । నను స్వప్నే దృష్టాః ప్రతిబుద్ధస్యానృతా భవన్తి విషయాః । సత్యమేవ । జాగ్రాద్బోధాపేక్షం తు తదనృతత్వం న స్వతః । తథా స్వప్నబోధాపేక్షం చ జాగ్రద్దృష్టవిషయానృతత్వం న స్వతః । విశేషాకారమాత్రం తు సర్వేషాం మిథ్యాప్రత్యయనిమిత్తమితి వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమనృతమ్ , త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్ । తాన్యప్యాకారవిశేషతోఽనృతం స్వతః సన్మాత్రరూపతయా సత్యమ్ । ప్రాక్సదాత్మప్రతిబోధాత్స్వవిషయేఽపి సర్వం సత్యమేవ స్వప్నదృశ్యా ఇవేతి న కశ్చిద్విరోధః । తస్మాన్మానసా ఎవ బ్రాహ్మలౌకికా అరణ్యాదయః సఙ్కల్పజాశ్చ పిత్రాదయః కామాః । బాహ్యవిషయభోగవదశుద్ధిరహితత్వాచ్ఛుద్ధసత్త్వసఙ్కల్పజన్యా ఇతి నిరతిశయసుఖాః సత్యాశ్చ ఈశ్వరాణాం భవన్తీత్యర్థః । సత్సత్యాత్మప్రతిబోధేఽపి రజ్జ్వామివ కల్పితాః సర్పాదయః సదాత్మస్వరూపతామేవ ప్రతిపద్యన్త ఇతి సదాత్మనా సత్యా ఎవ భవన్తి ॥
యస్తు హృదయపుణ్డరీకగతం యథోక్తగుణవిశిష్టం బ్రహ్మ బ్రహ్మచర్యాదిసాధనసమ్పన్నః త్యక్తబాహ్యవిషయానృతతృష్ణః సన్ ఉపాస్తే, తస్యేయం మూర్ధన్యయా నాడ్యా గతిర్వక్తవ్యేతి నాడీఖణ్డ ఆరభ్యతే —
అథ యా ఎతా హృదయస్య నాడ్యస్తాః పిఙ్గలస్యాణిమ్నస్తిష్ఠన్తి శుక్లస్య నీలస్య పీతస్య లోహితస్యేత్యసౌ వా ఆదిత్యః పిఙ్గల ఎష శుక్ల ఎష నీల ఎష పీత ఎష లోహితః ॥ ౧ ॥
అథ యా ఎతాః వక్ష్యమాణాః హృదయస్య పుణ్డరీకాకారస్య బ్రహ్మోపాసనస్థానస్య సమ్బన్ధిన్యః నాడ్యః హృదయమాంసపిణ్డాత్సర్వతో వినిఃసృతాః ఆదిత్యమణ్డలాదివ రశ్మయః, తాశ్చైతాః పిఙ్గలస్య వర్ణవిశేషవిశిష్టస్య అణిమ్నః సూక్ష్మరసస్య రసేన పూర్ణాః తదాకారా ఎవ తిష్టన్తి వర్తన్త ఇత్యర్థః । తథా శుక్లస్య నీలస్య పీతస్య లోహితస్య చ రసస్య పూర్ణా ఇతి సర్వత్ర అధ్యాహార్యమ్ । సౌరేణ తేజసా పిత్తాఖ్యేన పాకాభినిర్వృత్తేన కఫేన అల్పేన సమ్పర్కాత్ పిఙ్గలం భవతి సౌరం తేజః పిత్తాఖ్యమ్ । తదేవ చ వాతభూయస్త్వాత్ నీలం భవతి । తదేవ చ కఫభూయస్త్వాత్ శుక్లమ్ । కఫేన సమతాయాం పీతమ్ । శోణితబాహుల్యేన లోహితమ్ । వైద్యకాద్వా వర్ణవిశేషా అన్వేష్టవ్యాః కథం భవన్తీతి । శ్రుతిస్త్వాహ — ఆదిత్యసమ్బన్ధాదేవ తత్తేజసో నాడీష్వనుగతస్యైతే వర్ణవిశేషా ఇతి । కథమ్ ? అసౌ వా ఆదిత్యః పిఙ్గలో వర్ణతః, ఎష ఆదిత్యః శుక్లోఽప్యేష నీల ఎష పీత ఎష లోహిత ఆదిత్య ఎవ ॥
తద్యథా మహాపథ ఆతత ఉభౌ గ్రామౌ గచ్ఛతీమం చాముం చైవమేవైతా ఆదిత్యస్య రశ్మయ ఉభౌ లోకౌ గచ్ఛన్తీమం చాముం చాముష్మాదాదిత్యాత్ప్రతాయన్తే తా ఆసు నాడీషు సృప్తా ఆభ్యో నాడీభ్యః ప్రతాయన్తే తేఽముష్మిన్నాదిత్యే సృప్తాః ॥ ౨ ॥
తస్యాధ్యాత్మం నాడీభిః కథం సమ్బన్ధ ఇతి, అత్ర దృష్టాన్తమాహ — తత్ తత్ర యథా లోకే మహాన్ విస్తీర్ణః పన్థా మహాపథః ఆతతః వ్యాప్తః ఉభౌ గ్రామౌ గచ్ఛతి ఇమం చ సంనిహితమ్ అముం చ విప్రకృష్టం దూరస్థమ్ , ఎవం యథా దృష్టాన్తః మహాపథః ఉభౌ గ్రామౌ ప్రవిష్టః, ఎవమేవైతాః ఆదిత్యస్య రశ్మయః ఉభౌ లోకౌ అముం చ ఆదిత్యమణ్డలమ్ ఇమం చ పురుషం గచ్ఛన్తి ఉభయత్ర ప్రవిష్టాః । యథా మహాపథః । కథమ్ ? అముష్మాదాదిత్యమణ్డలాత్ ప్రతాయన్తే సన్తతా భవన్తి । తా అధ్యాత్మమాసు పిఙ్గలాదివర్ణాసు యథోక్తాసు నాడీషు సృప్తాః గతాః ప్రవిష్టా ఇత్యర్థః । ఆభ్యో నాడీభ్యః ప్రతాయన్తే ప్రవృత్తాః సన్తానభూతాః సత్యః తే అముష్మిన్ । రశ్మీనాముభయలిఙ్గత్వాత్ తే ఇత్యుచ్యన్తే ॥
తద్యత్రైతత్సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః స్వప్నం న విజానాత్యాసు తదా నాడీషు సృప్తో భవతి తం న కశ్చన పాప్మా స్పృశతి తేజసా హి తదా సమ్పన్నో భవతి ॥ ౩ ॥
తత్ తత్ర ఎవం సతి యత్ర యస్మిన్కాలే ఎతత్ స్వపనమ్ అయం జీవః సుప్తో భవతి । స్వాపస్య ద్విప్రకారత్వాద్విశేషణం సమస్త ఇతి । ఉపసంహృతసర్వకరణవృత్తిరిత్యేతత్ । అతః బాహ్యవిషయసమ్పర్కజనితకాలుష్యాభావాత్ సమ్యక్ ప్రసన్నః సమ్ప్రసన్నో భవతి । అత ఎవ స్వప్నం విషయాకారాభాసం మానసం స్వప్నప్రత్యయం న విజానాతి నానుభవతీత్యర్థః । యదైవం సుప్తో భవతి, ఆసు సౌరతేజఃపూర్ణాసు యథోక్తాసు నాడీషు తదా సృప్తః ప్రవిష్టః, నాడీభిర్ద్వారభూతాభిః హృదయాకాశం గతో భవతీత్యర్థః । న హి అన్యత్ర సత్సమ్పత్తేః స్వప్నాదర్శనమస్తీతి సామర్థ్యాత్ నాడీష్వితి సప్తమీ తృతీయయా పరిణమ్యతే । తం సతా సమ్పన్నం న కశ్చన న కశ్చిదపి ధర్మాధర్మరూపః పాప్మా స్పృశతీతి, స్వరూపావస్థితత్వాత్ తదా ఆత్మనః । దేహేన్ద్రియవిశిష్టం హి సుఖదుఃఖకార్యప్రదానేన పాప్మా స్పృశతీతి, న తు సత్సమ్పన్నం స్వరూపావస్థం కశ్చిదపి పాప్మా స్ప్రష్టుముత్సహతే, అవిషయత్వాత్ । అన్యో హి అన్యస్య విషయో భవతి, న త్వన్యత్వం కేనచిత్కుతశ్చిదపి సత్సమ్పన్నస్య । స్వరూపప్రచ్యవనం తు ఆత్మనో జాగ్రత్స్వప్నావస్థాం ప్రతి గమనం బాహ్యవిషయప్రతిబోధః అవిద్యాకామకర్మబీజస్య బ్రహ్మవిద్యాహుతాశాదాహనిమిత్తమిత్యవోచామ షష్ఠే ఎవ ; తదిహాపి ప్రత్యేతవ్యమ్ । యదైవం సుప్తః సౌరేణ తేజసా హి నాడ్యన్తర్గతేన సర్వతః సమ్పన్నః వ్యాప్తః భవతి । అతః విశేషేణ చక్షురాదినాడీద్వారైర్బాహ్యవిషయభోగాయ అప్రసృతాని కరణాని అస్య తదా భవన్తి । తస్మాదయం కరణానాం నిరోధాత్ స్వాత్మన్యేవావస్థితః స్వప్నం న విజానాతీతి యుక్తమ్ ॥
అథ యత్రైతదబలిమానం నీతో భవతి తమభిత ఆసీనా ఆహుర్జానాసి మాం జానాసి మామితి స యావదస్మాచ్ఛరీరాదనుత్క్రాన్తో భవతి తావజ్జానాతి ॥ ౪ ॥
తత్ర ఎవం సతి, అథ యత్ర యస్మిన్కాలే అబలిమానమ్ అబలభావం దేహస్య రోగాదినిమిత్తం జరాదినిమిత్తం వా కృశీభావమ్ ఎతత్ నయనం నీతః ప్రాపితః దేవదత్తో భవతి ముమూర్షుర్యదా భవతీత్యర్థః । తమభితః సర్వతో వేష్టయిత్వా ఆసీనా జ్ఞాతయః ఆహుః — జానాసి మాం తవ పుత్రం జానాసి మాం పితరం చ ఇత్యాది । స ముమూర్షుః యావదస్మాచ్ఛరీరాదనుత్క్రాన్తః అనిర్గతః భవతి తావత్పుత్రాదీఞ్జానాతి ॥
అథ యత్రైతదస్మాచ్ఛరీరాదుత్క్రామత్యథైతైరేవ రశ్మిభిరూర్ధ్వమాక్రమతే స ఓమితి వా హోద్వా మీయతే స యావత్క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛత్యేతద్వై ఖలు లోకద్వారం విదుషాం ప్రపదనం నిరోధోఽవిదుషామ్ ॥ ౫ ॥
అథ యత్ర యదా, ఎతత్క్రియావిశేషణమితి, అస్మాచ్ఛరీరాదుత్క్రామతి, అథ తదా ఎతైరేవ యథోక్తాభిః రశ్మిభిః ఊర్ధ్వమాక్రమతే యథాకర్మజితం లోకం ప్రైతి అవిద్వాన్ । ఇతరస్తు విద్వాన్ యథోక్తసాధనసమ్పన్నః స ఓమితి ఓఙ్కారేణ ఆత్మానం ధ్యాయన్ యథాపూర్వం వా హ ఎవ, ఉద్వా ఊర్ధ్వం వా విద్వాంశ్చేత్ ఇతరస్తిర్యఙ్వేత్యభిప్రాయః । మీయతే ప్రమీయతే గచ్ఛతీత్యర్థః । స విద్వాన్ ఉత్క్రమిష్యన్యావత్క్షిప్యేన్మనః యావతా కాలేన మనసః క్షేపః స్యాత్ , తావతా కాలేన ఆదిత్యం గచ్ఛతి ప్రాప్నోతి క్షిప్రం గచ్ఛతీత్యర్థః, న తు తావతైవ కాలేనేతి వివక్షితమ్ । కిమర్థమాదిత్యం గచ్ఛతీతి, ఉచ్యతే — ఎతద్వై ఖలు ప్రసిద్ధం బ్రహ్మలోకస్య ద్వారం య ఆదిత్యః ; తేన ద్వారభూతేన బ్రహ్మలోకం గచ్ఛతి విద్వాన్ । అతః విదుషాం ప్రపదనమ్ , ప్రపద్యతే బ్రహ్మలోకమనేన ద్వారేణేతి ప్రపదనమ్ । నిరోధనం నిరోధః అస్మాదాదిత్యాదవిదుషాం భవతీతి నిరోధః, సౌరేణ తేజసా దేహే ఎవ నిరుద్ధాః సన్తః మూర్ధన్యయా నాడ్యా నోత్క్రమన్త ఎవేత్యర్థః, ‘విష్వఙ్ఙన్యా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతి శ్లోకాత్ ॥
తదేష శ్లోకః । శతం చైకా చ హృదయస్య నాడ్యస్తాసాం మూర్ధానమభినిఃసృతైకా తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేవ విష్వఙ్ఙన్యా ఉత్క్రమణే భవన్త్యుత్క్రమణే భవన్తి ॥ ౬ ॥
తత్ తస్మిన్ యథోక్తేఽర్థే ఎష శ్లోకో మన్త్రో భవతి — శతం చ ఎకా ఎకోత్తరశతం నాడ్యః హృదయస్య మాంసపిణ్డభూతస్య సమ్బన్ధిన్యః ప్రధానతో భవన్తి, ఆనన్త్యాద్దేహనాడీనామ్ । తాసామేకా మూర్ధానమభినిఃసృతా వినిర్గతా । తయోర్ధ్వమాయన్ గచ్ఛన్ అమృతత్వమ్ అమృతభావమేతి । విష్వక్ నానాగతయః తిర్యగ్విసర్పిణ్య ఊర్ధ్వగాశ్చ అన్యా నాడ్యః భవన్తి సంసారగమనద్వారభూతాః ; న త్వమృతత్వాయ ; కిం తర్హి, ఉత్క్రమణే ఎవ ఉత్క్రాన్త్యర్థమేవ భవన్తీత్యర్థః । ద్విరభ్యాసః ప్రకరణసమాప్త్యర్థః ॥
‘అథ య ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఎష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతభయమేతద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇత్యుక్తమ్ । తత్ర కోఽసౌ సమ్ప్రసాదః ? కథం వా తస్యాధిగమః, యథా సోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే ? యేన స్వరూపేణాభినిష్పద్యతే సం కింలక్షణ ఆత్మా ? సమ్ప్రసాదస్య చ దేహసమ్బన్ధీని పరరూపాణి, తతో యదన్యత్కథం స్వరూపమ్ ? ఇతి ఎతేఽర్థా వక్తవ్యా ఇత్యుత్తరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే । ఆఖ్యాయికా తు విద్యాగ్రహణసమ్ప్రదానవిధిప్రదర్శనార్థా విద్యాస్తుత్యర్థా చ — రాజసేవితం పానీయమితివత్ ।
య ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోఽపిపాసః సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః స సర్వాꣳశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాꣳశ్చ కామాన్యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతీతి హ ప్రజాపతిరువాచ ॥ ౧ ॥
య ఆత్మా అపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోఽపిపాసః సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః, యస్యోపాసనాయ ఉపలబ్ధ్యర్థం హృదయపుణ్డరీకమభిహితమ్ , యస్మిన్కామాః సమాహితాః సత్యాః అనృతాపిధానాః, యదుపాసనసహభావి బ్రహ్మచర్యం సాధనముక్తమ్ , ఉపాసనఫలభూతకామప్రతిపత్తయే చ మూర్ధన్యయా నాడ్యా గతిరభిహితా, సోఽన్వేష్టవ్యః శాస్త్రాచార్యోపదేశైర్జ్ఞాతవ్యః స విశేషేణ జ్ఞాతుమేష్టవ్యః విజిజ్ఞాసితవ్యః స్వసంవేద్యతామాపాదయితవ్యః । కిం తస్యాన్వేషణాద్విజిజ్ఞాసనాచ్చ స్యాదితి, ఉచ్యతే — స సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్ ; యః తమాత్మానం యథోక్తేన ప్రకారేణ శాస్త్రాచార్యోపదేశేన అన్విష్య విజానాతి స్వసంవేద్యతామాపాదయతి, తస్య ఎతత్సర్వలోకకామావాప్తిః సర్వాత్మతా ఫలం భవతీతి హ కిల ప్రజాపతిరువాచ । అన్వేష్టవ్యః విజిజ్ఞాసితవ్య ఇతి చ ఎష నియమవిధిరేవ, న అపూర్వవిధిః । ఎవమన్వేష్టవ్యో విజిజ్ఞాసితవ్య ఇత్యర్థః, దృష్టార్థత్వాదన్వేషణవిజిజ్ఞాసనయోః । దృష్టార్థత్వం చ దర్శయిష్యతి ‘నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౧), (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౦ । ౨), (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౧ । ౨) ఇత్యనేన అసకృత్ । పరరూపేణ చ దేహాదిధర్మైరవగమ్యమానస్య ఆత్మనః స్వరూపాధిగమే విపరీతాధిగమనివృత్తిర్దృష్టం ఫలమితి నియమార్థతైవ అస్య విధేర్యుక్తా, న త్వగ్నిహోత్రాదీనామివ అపూర్వవిధిత్వమిహ సమ్భవతి ॥
తద్ధోభయే దేవాసురా అనుబుబుధిరే తే హోచుర్హన్త తమాత్మానమన్విచ్ఛామో యమాత్మానమన్విష్య సర్వాꣳశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాꣳశ్చ కామానితీన్ద్రో హైవ దేవానామభిప్రవవ్రాజ విరోచనోఽసురాణాం తౌ హాసంవిదానావేవ సమిత్పాణీ ప్రజాపతిసకాశమాజగ్మతుః ॥ ౨ ॥
తద్ధోభయే ఇత్యాద్యాఖ్యాయికాప్రయోజనముక్తమ్ । తద్ధ కిల ప్రజాపతేర్వచనమ్ ఉభయే దేవాసురాః దేవాశ్చాసురాశ్చ దేవాసురాః అను పరమ్పరాగతం స్వకర్ణగోచరాపన్నమ్ అనుబుబుధిరే అనుబుద్ధవన్తః । తే చ ఎతత్ప్రజాపతివచో బుద్ధ్వా కిమకుర్వన్నితి, ఉచ్యతే తే హ ఊచుః ఉక్తవన్తః అన్యోన్యం దేవాః స్వపరిషది అసురాశ్చ — హన్త యది అనుమతిర్భవతామ్ , ప్రజాపతినోక్తం తమాత్మానమన్విచ్ఛామః అన్వేషణం కుర్మః, యమాత్మానమన్విష్య సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్ ఇత్యుక్త్వా ఇన్ద్రః హైవ రాజైవ స్వయం దేవానామ్ ఇతరాన్దేవాంశ్చ భోగపరిచ్ఛదం చ సర్వం స్థాపయిత్వా శరీరమాత్రేణైవ ప్రజాపతిం ప్రతి అభిప్రవవ్రాజ ప్రగతవాన్ , తథా విరోచనః అసురాణామ్ । వినయేన గురవః అభిగన్తవ్యా ఇత్యేతద్దర్శయతి, త్రైలోక్య రాజ్యాచ్చ గురుతరా విద్యేతి, యతః దేవాసురరాజౌ మహార్హభోగార్హౌ సన్తౌ తథా గురుమభ్యుపగతవన్తౌ । తౌ హ కిల అసంవిదానావేవ అన్యోన్యం సంవిదమకుర్వాణౌ విద్యాఫలం ప్రతి అన్యోన్యమీర్ష్యాం దర్శయన్తౌ సమిత్పాణీ సమిద్భారహస్తౌ ప్రజాపతిసకాశమాజగ్మతుః ఆగతవన్తౌ ॥
తౌ హ ద్వాత్రిꣳశతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యమూషతుస్తౌ హ ప్రజాపతిరువాచ కిమిచ్ఛన్తావవాస్తమితి తౌ హోచతుర్య ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోఽపిపాసః సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః స సర్వాꣳశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాꣳశ్చ కామాన్యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతీతి భగవతో వచో వేదయన్తే తమిచ్ఛన్తావవాస్తమితి ॥ ౩ ॥
తౌ హ గత్వా ద్వాత్రింశతం వర్షాణి శుశ్రూషాపరౌ భూత్వా బ్రహ్మచర్యమ్ ఊషతుః ఉషితవన్తౌ । అభిప్రాయజ్ఞః ప్రజాపతిః తావువాచ — కిమిచ్ఛన్తౌ కిం ప్రయోజనమభిప్రేత్య ఇచ్ఛన్తౌ అవాస్తమ్ ఉషితవన్తౌ యువామితి । ఇత్యుక్తౌ తౌ హ ఊచతుః — య ఆత్మేత్యాది భగవతో వచో వేదయన్తే శిష్టాః, అతః తమాత్మానం జ్ఞాతుమిచ్ఛన్తౌ అవాస్తమితి । యద్యపి ప్రాక్ప్రజాపతేః సమీపాగమనాత్ అన్యోన్యమీర్ష్యాయుక్తావభూతామ్ , తథాపి విద్యాప్రాప్తిప్రయోజనగౌరవాత్ త్యక్తరాగద్వేషమోహేర్ష్యాదిదోషావేవ భూత్వా ఊషతుః బ్రహ్మచర్యం ప్రజాపతౌ । తేనేదం ప్రఖ్యాపితమాత్మవిద్యాగౌరవమ్ ॥
తౌ హ ప్రజాపతిరువాచ య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యత ఎష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేత్యథ యోఽయం భగవోఽప్సు పరిఖ్యాయతే యశ్చాయమాదర్శే కతమ ఎష ఇత్యేష ఉ ఎవైషు సర్వేష్వన్తేషు పరిఖ్యాయత ఇతి హోవాచ ॥ ౪ ॥
తౌ ఎవం తపస్వినౌ శుద్ధకల్మషౌ యోగ్యౌ ఉపలక్ష్య ప్రజాపతిరువాచ హ — య ఎషోఽక్షిణి పురుషః నివృత్తచక్షుర్భిర్మృదితకషాయైః దృశ్యతే యోగిభిర్ద్రష్టా, ఎష ఆత్మాపహతపాప్మాదిగుణః, యమవోచం పురా అహం యద్విజ్ఞానాత్సర్వలోకకామావాప్తిః ఎతదమృతం భూమాఖ్యమ్ అత ఎవాభయమ్ , అత ఎవ బ్రహ్మ వృద్ధతమమితి । అథైతత్ప్రజాపతినోక్తమ్ అక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఇతి వచః శ్రుత్వా ఛాయారూపం పురుషం జగృహతుః । గృహీత్వా చ దృఢీకరణాయ ప్రజాపతిం పృష్టవన్తౌ — అథ యోఽయం హే భగవః అప్సు పరిఖ్యాయతే పరి సమన్తాత్ జ్ఞాయతే, యశ్చాయమాదర్శే ఆత్మనః ప్రతిబిమ్బాకారః పరిఖ్యాయతే ఖఙ్గాదౌ చ, కతమ ఎష ఎషాం భగవద్భిరుక్తః, కిం వా ఎక ఎవ సర్వేష్వితి । ఎవం పృష్టః ప్రజాపతిరువాచ — ఎష ఉ ఎవ యశ్చక్షుషి ద్రష్టా మయోక్త ఇతి । ఎతన్మనసి కృత్వా ఎషు సర్వేష్వన్తేషు మధ్యేషు పరిఖ్యాయత ఇతి హ ఉవాచ ॥
నను కథం యుక్తం శిష్యయోర్విపరీతగ్రహణమనుజ్ఞాతుం ప్రజాపతేః విగతదోషస్య ఆచార్యస్య సతః ? సత్యమేవమ్ , నానుజ్ఞాతమ్ । కథమ్ ? ఆత్మన్యధ్యారోపితపాణ్డిత్యమహత్త్వబోద్ధృత్వౌ హి ఇన్ద్రవిరోచనౌ, తథైవ చ ప్రథితౌ లోకే ; తౌ యది ప్రజాపతినా ‘మూఢౌ యువాం విపరీతగ్రాహిణౌ’ ఇత్యుక్తౌ స్యాతామ్ ; తతః తయోశ్చిత్తే దుఃఖం స్యాత్ ; తజ్జనితాచ్చ చిత్తావసాదాత్ పునఃప్రశ్నశ్రవణగ్రహణావధారణం ప్రతి ఉత్సాహవిఘాతః స్యాత్ ; అతో రక్షణీయౌ శిష్యావితి మన్యతే ప్రజాపతిః । గృహ్ణీతాం తావత్ , తదుదశరావదృష్టాన్తేన అపనేష్యామీతి చ । నను న యుక్తమ్ ఎష ఉ ఎవ ఇత్యనృతం వక్తుమ్ । న చ అనృతముక్తమ్ । కథమ్ ? ఆత్మనోక్తః అక్షిపురుషః మనసి సంనిహితతరః శిష్యగృహీతాచ్ఛాయాత్మనః ; సర్వేషాం చాభ్యన్తరః ‘సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇతి శ్రుతేః ; తమేవావోచత్ ఎష ఉ ఎవ ఇతి ; అతో నానృతముక్తం ప్రజాపతినా ॥
తథా చ తయోర్విపరీతగ్రహణనివృత్త్యర్థం హి ఆహ —
ఉదశరావ ఆత్మానమవేక్ష్య యదాత్మనో న విజానీథస్తన్మే ప్రబ్రూతమితి తౌ హోదశరావేఽవేక్షాఞ్చక్రాతే తౌ హ ప్రజాపతిరువాచ కిం పశ్యథ ఇతి తౌ హోచతుః సర్వమేవేదమావాం భగవ ఆత్మానం పశ్యావ ఆ లోమభ్య ఆ నఖేభ్యః ప్రతిరూపమితి ॥ ౧ ॥
ఉదశరావే ఉదకపూర్ణే శరావాదౌ ఆత్మానమవేక్ష్య అనన్తరం యత్ తత్ర ఆత్మానం పశ్యన్తౌ న విజానీథః తన్మే మమ ప్రబ్రూతమ్ ఆచక్షీయాథామ్ — ఇత్యుక్తౌ తౌ హ తథైవ ఉదశరావే అవేక్షాఞ్చక్రాతే అవేక్షణం చక్రతుః । తథా కృతవన్తౌ తౌ హ ప్రజాపతిరువాచ — కిం పశ్యథః ఇతి । నను తన్మే ప్రబ్రూతమ్ ఇత్యుక్తాభ్యామ్ ఉదశరావే అవేక్షణం కృత్వా ప్రజాపతయే న నివేదితమ్ — ఇదమావాభ్యాం న విదితమితి, అనివేదితే చ అజ్ఞానహేతౌ హ ప్రజాపతిరువాచ — కిం పశ్యథ ఇతి, తత్ర కోఽభిప్రాయ ఇతి ; ఉచ్యతే — నైవ తయోః ఇదమావయోరవిదితమిత్యాశఙ్కా అభూత్ , ఛాయాత్మన్యాత్మప్రత్యయో నిశ్చిత ఎవ ఆసీత్ । యేన వక్ష్యతి ‘తౌ హ శాన్తహృదయౌ ప్రవవ్రజతుః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౮ । ౩) ఇతి । న హి అనిశ్చితే అభిప్రేతార్థే ప్రశాన్తహృదయత్వముపపద్యతే । తేన నోచతుః ఇదమావాభ్యామవిదితమితి । విపరీతగ్రాహిణౌ చ శిష్యౌ అనుపేక్షణీయౌ ఇతి స్వయమేవ పప్రచ్ఛ — కిం పశ్యథః ఇతి ; విపరీతనిశ్చయాపనయాయ చ వక్ష్యతి ‘సాధ్వలఙ్కృతౌ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౮ । ౨) ఇత్యేవమాది । తౌ హ ఊచతుః — సర్వమేవేదమ్ ఆవాం భగవః ఆత్మానం పశ్యావః ఆ లోమభ్య ఆ నఖేభ్యః ప్రతిరూపమితి, యథైవ ఆవాం హే భగవః లోమనఖాదిమన్తౌ స్వః, ఎవమేవేదం లోమనఖాదిసహితమావయోః ప్రతిరూపముదశరావే పశ్యావ ఇతి ॥
తౌ హ ప్రజాపతిరువాచ సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతౌ భూత్వోదశరావేఽవేక్షేథామితి తౌ హ సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతౌ భూత్వోదశరావేఽవేక్షాఞ్చక్రాతే తౌ హ ప్రజాపతిరువాచ కిం పశ్యథ ఇతి ॥ ౨ ॥
తౌ హ పునః ప్రజాపతిరువాచ చ్ఛాయాత్మనిశ్చయాపనయాయ — సాధ్వలఙ్కృతౌ యథా స్వగృహే సువసనౌ మహార్హవస్త్రపరిధానౌ పరిష్కృతౌ చ్ఛిన్నలోమనఖౌ చ భూత్వా ఉదశరావే పునరీక్షేథామితి । ఇహ చ న ఆదిదేశ — యదజ్ఞాతం తన్మే ప్రబ్రూతమ్ ఇతి । కథం పునరనేన సాధ్వలఙ్కారాది కృత్వా ఉదశరావే అవేక్షణేన తయోశ్ఛాయాత్మగ్రహోఽపనీతః స్యాత్ ? సాధ్వలఙ్కారసువసనాదీనామాగన్తుకానాం ఛాయాకరత్వముదశరావే యథా శరీరసమ్బద్ధానామ్ , ఎవం శరీరస్యాపి చ్ఛాయాకరత్వం పూర్వం బభూవేతి గమ్యతే ; శరీరైకదేశానాం చ లోమనఖాదీనాం నిత్యత్వేన అభిప్రేతానామఖణ్డితానాం ఛాయాకరత్వం పూర్వమాసీత్ ; ఛిన్నేషు చ నైవ లోమనఖాదిచ్ఛాయా దృశ్యతే ; అతః లోమనఖాదివచ్ఛరీరస్యాప్యాగమాపాయిత్వం సిద్ధమితి ఉదశరావాదౌ దృశ్యమానస్య తన్నిమిత్తస్య చ దేహస్య అనాత్మత్వం సిద్ధమ్ ; ఉదశరావాదౌ ఛాయాకరత్వాత్ , దేహసమ్బద్ధాలఙ్కారాదివత్ । న కేవలమేతావత్ , ఎతేన యావత్కిఞ్చిదాత్మీయత్వాభిమతం సుఖదుఃఖరాగద్వేషమోహాది చ కాదాచిత్కత్వాత్ నఖలోమాదివదనాత్మేతి ప్రత్యేతవ్యమ్ । ఎవమశేషమిథ్యాగ్రహాపనయనిమిత్తే సాధ్వలఙ్కారాదిదృష్టాన్తే ప్రజాపతినోక్తే, శ్రుత్వా తథా కృతవతోరపి చ్ఛాయాత్మవిపరీతగ్రహో నాపజగామ యస్మాత్ , తస్మాత్ స్వదోషేణైవ కేనచిత్ప్రతిబద్ధవివేకవిజ్ఞానౌ ఇన్ద్రవిరోచనౌ అభూతామితి గమ్యతే । తౌ పూర్వవదేవ దృఢనిశ్చయౌ పప్రచ్ఛ — కిం పశ్యథః ఇతి ॥
తౌ హోచతుర్యథైవేదమావాం భగవః సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతౌ స్వ ఎవమేవేమౌ భగవః సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతావిత్యేష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి తౌ హ శాన్తహృదయౌ ప్రవవ్రజతుః ॥ ౩ ॥
తౌ తథైవ ప్రతిపన్నౌ, యథైవేదమితి పూర్వవత్ , యథా సాధ్వలఙ్కారాదివిశిష్టౌ ఆవాం స్వః, ఎవమేవేమౌ ఛాయాత్మానౌ — ఇతి సుతరాం విపరీతనిశ్చయౌ బభూవతుః । యస్య ఆత్మనో లక్షణమ్ ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యుక్త్వా పునస్తద్విశేషమన్విష్యమాణయోః ‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౪) ఇతి సాక్షాదాత్మని నిర్దిష్టే, తద్విపరీతగ్రహాపనయాయ ఉదశరావమసాధ్వలఙ్కారదృష్టాన్తేఽప్యభిహితే, ఆత్మస్వరూపబోధాద్విపరీతగ్రహో నాపగతః । అతః స్వదోషేణ కేనచిత్ప్రతిబద్ధవివేకవిజ్ఞానసామర్థ్యావితి మత్వా యథాభిప్రేతమేవ ఆత్మానం మనసి నిధాయ ఎష ఆత్మేతి హ ఉవాచ ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి ప్రజాపతిః పూర్వవత్ । న తు తదభిప్రేతమాత్మానమ్ । ‘య ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాద్యాత్మలక్షణశ్రవణేన అక్షిపురుషశ్రుత్యా చ ఉదశరావాద్యుపపత్త్యా చ సంస్కృతౌ తావత్ । మద్వచనం సర్వం పునః పునః స్మరతోః ప్రతిబన్ధక్షయాచ్చ స్వయమేవ ఆత్మవిషయే వివేకో భవిష్యతీతి మన్వానః పునర్బ్రహ్మచర్యాదేశే చ తయోశ్చిత్తదుఃఖోత్పత్తిం పరిజిహీర్షన్ కృతార్థబుద్ధితయా గచ్ఛన్తావప్యుపేక్షితవాన్ప్రజాపతిః । తౌ హ ఇన్ద్రవిరోచనౌ శాన్తహృదయౌ తుష్టహృదయౌ కృతార్థబుద్ధీ ఇత్యర్థః ; న తు శమ ఎవ ; శమశ్చేత్ తయోర్జాతః విపరీతగ్రహో విగతోఽభవిష్యత్ ; ప్రవవ్రజతుః గతవన్తౌ ॥
తౌ హాన్వీక్ష్య ప్రజాపతిరువాచానుపలభ్యాత్మానమననువిద్య వ్రజతో యతర ఎతదుపనిషదో భవిష్యన్తి దేవా వాసురా వా తే పరాభవిష్యన్తీతి స హ శాన్తహృదయ ఎవ విరోచనోఽసురాఞ్జగామ తేభ్యో హైతాముపనిషదం ప్రోవాచాత్మైవేహ మహయ్య ఆత్మా పరిచర్య ఆత్మానమేవేహ మహయన్నాత్మానం పరిచరన్నుభౌ లోకావవాప్నోతీమం చాముం చేతి ॥ ౪ ॥
ఎవం తయోః గతయోః ఇన్ద్రవిరోచనయోః రాజ్ఞోః భోగాసక్తయోః యథోక్తవిస్మరణం స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య అప్రత్యక్షం ప్రత్యక్షవచనేన చ చిత్తదుఃఖం పరిజిహీర్షుః తౌ దూరం గచ్ఛన్తౌ అన్వీక్ష్య య ఆత్మాపహతపాప్మా ఇత్యాదివచనవత్ ఎతదప్యనయోః శ్రవణగోచరత్వమేష్యతీతి మత్వా ఉవాచ ప్రజాపతిః — అనుపలభ్య యథోక్తలక్షణమాత్మానమ్ అననువిద్య స్వాత్మప్రత్యక్షం చ అకృత్వా విపరీతనిశ్చయౌ చ భూత్వా ఇన్ద్రవిరోచనావేతౌ వ్రజతః గచ్ఛేయాతామ్ । అతః యతరే దేవా వా అసురా వా కిం విశేషితేన, ఎతదుపనిషదః ఆభ్యాం యా గృహీతా ఆత్మవిద్యా సేయముపనిషత్ యేషాం దేవానామసురాణాం వా, త ఎతదుపనిషదః ఎవంవిజ్ఞానాః ఎతన్నిశ్చయాః భవిష్యన్తీత్యర్థః । తే కిమ్ ? పరాభవిష్యన్తి శ్రేయోమార్గాత్పరాభూతా బహిర్భూతా వినష్టా భవిష్యన్తీత్యర్థః । స్వగృహం గచ్ఛతోః సురాసురరాజయోః యోఽసురరాజః, స హ శాన్తహృదయ ఎవ సన్ విరోచనః అసురాఞ్జగామ । గత్వా చ తేభ్యోఽసురేభ్యః శరీరాత్మబుద్ధిః యోపనిషత్ తామేతాముపనిషదం ప్రోవాచ ఉక్తవాన్ — దేహమాత్రమేవ ఆత్మా పిత్రోక్త ఇతి । తస్మాదాత్మైవ దేహః ఇహ లోకే మహయ్యః పూజనీయః, తథా పరిచర్యః పరిచర్యణీయః, తథా ఆత్మానమేవ ఇహ లోకే దేహం మహయన్ పరిచరంశ్చ ఉభౌ లోకౌ అవాప్నోతి ఇమం చ అముం చ । ఇహలోకపరలోకయోరేవ సర్వే లోకాః కామాశ్చ అన్తర్భవన్తీతి రాజ్ఞోఽభిప్రాయః ॥
తస్మాదప్యద్యేహాదదానమశ్రద్దధానమయజమానమాహురాసురో బతేత్యసురాణాꣳ హ్యేషోపనిషత్ప్రేతస్య శరీరం భిక్షయా వసనేనాలఙ్కారేణేతి సꣳస్కుర్వన్త్యేతేన హ్యముం లోకం జేష్యన్తో మన్యన్తే ॥ ౫ ॥
తస్మాత్ తత్సమ్ప్రదాయః అద్యాప్యనువర్తత ఇతి ఇహ లోకే అదదానం దానమకుర్వాణమ్ అవిభాగశీలమ్ అశ్రద్దధానం సత్కార్యేషు శ్రద్ధారహితం యథాశక్త్యయజమానమ్ అయజనస్వభావమ్ ఆహుః ఆసురః ఖల్వయం యత ఎవంస్వభావః బత ఇతి ఖిద్యమానా ఆహుః శిష్టాః । అసురాణాం హి యస్మాత్ అశ్రద్దధానతాదిలక్షణైషోపనిషత్ । తయోపనిషదా సంస్కృతాః సన్తః ప్రేతస్య శరీరం కుణపం భిక్షయా గన్ధమాల్యాన్నాదిలక్షణయా వసనేన వస్త్రాదినాచ్ఛాదనాదిప్రకారేణాలఙ్కారేణ ధ్వజపతాకాదికరణేనేత్యేవం సంస్కుర్వన్తి । ఎతేన కుణపసంస్కారేణ అముం ప్రేత్య ప్రతిపత్తవ్యం లోకం జేష్యన్తో మన్యన్తే ॥
అథ హేన్ద్రోఽప్రాప్యైవ దేవానేతద్భయం దదర్శ యథైవ ఖల్వయమస్మిఞ్ఛరీరే సాధ్వలఙ్కృతే సాధ్వలఙ్కృతో భవతి సువసనే సువసనః పరిష్కృతే పరిష్కృత ఎవమేవాయమస్మిన్నన్ధేఽన్ధో భవతి స్రామే స్రామః పరివృక్ణే పరివృక్ణోఽస్యైవ శరీరస్య నాశమన్వేష నశ్యతి నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీతి ॥ ౧ ॥
అథ హ కిల ఇన్ద్రః అప్రాప్యైవ దేవాన్ దైవ్యా అక్రౌర్యాదిసమ్పదా యుక్తత్వాత్ గురోర్వచనం పునః పునః స్మరన్నేవ గచ్ఛన్ ఎతద్వక్ష్యమాణం భయం స్వాత్మగ్రహణనిమిత్తం దదర్శ దృష్టవాన్ । ఉదశరావదృష్టాన్తేన ప్రజాపతినా యదర్థో న్యాయ ఉక్తః, తదేకదేశో మఘవతః ప్రత్యభాత్ బుద్ధౌ, యేన చ్ఛాయత్మగ్రహణే దోషం దదర్శ । కథమ్ ? యథైవ ఖలు అయమస్మిఞ్ఛరీరే సాధ్వలఙ్కృతే ఛాయాత్మాపి సాధ్వలఙ్కృతో భవతి, సువసనే చ సువసనః పరిష్కృతే పరిష్కృతః యథా నఖలోమాదిదేహావయవాపగమే ఛాయాత్మాపి పరిష్కృతో భవతి నఖలోమాదిరహితో భవతి, ఎవమేవాయం ఛాయాత్మాపి అస్మిఞ్ఛరీరే నఖలోమాదిభిర్దేహావయవత్వస్య తుల్యత్వాత్ అన్ధే చక్షుషోఽపగమే అన్ధో భవతి, స్రామే స్రామః । స్రామః కిల ఎకనేత్రః తస్యాన్ధత్వేన గతత్వాత్ । చక్షుర్నాసికా వా యస్య సదా స్రవతి స స్రామః । పరివృక్ణః ఛిన్నహస్తః ఛిన్నపాదో వా । స్రామే పరివృక్ణే వా దేహే ఛాయాత్మాపి తథా భవతి । తథా అస్య దేహస్య నాశమను ఎష నశ్యతి । అతః నాహమత్ర అస్మింశ్ఛాయాత్మదర్శనే దేహాత్మదర్శనే వా భోగ్యం ఫలం పశ్యామీతి ॥
స సమిత్పాణిః పునరేయాయ తꣳ హ ప్రజాపతిరువాచ మఘవన్యచ్ఛాన్తహృదయః ప్రావ్రాజీః సార్ధం విరోచనేన కిమిచ్ఛన్పునరాగమ ఇతి స హోవాచ యథైవ ఖల్వయం భగవోఽస్మిఞ్ఛరీరే సాధ్వలఙ్కృతే సాధ్వలఙ్కృతో భవతి సువసనే సువసనః పరిష్కృతే పరిష్కృత ఎవమేవాయమస్మిన్నన్ధేఽన్ధో భవతి స్రామే స్రామః పరివృక్ణే పరివృక్ణోఽస్యైవ శరీరస్య నాశమన్వేష నశ్యతి నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీతి ॥ ౨ ॥
ఎవం దోషం దేహచ్ఛాయాత్మదర్శనే అధ్యవస్య స సమిత్పాణిః బ్రహ్మచర్యం వస్తుం పునరేయాయ । తం హ ప్రజాపతిరువాచ — మఘవన్ యత్ శాన్తహృదయః ప్రావ్రాజీః ప్రగతవానసి విరోచనేన సార్ధం కిమిచ్ఛన్పునరాగమ ఇతి । విజానన్నపి పునః పప్రచ్ఛ ఇన్ద్రాభిప్రాయాభివ్యక్తయే — ‘యద్వేత్థ తేన మోపసీద’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౧) ఇతి యద్వత్ । తథా చ స్వాభిప్రాయం ప్రకటమకరోత్ — యథైవ ఖల్వయమిత్యాది ; ఎవమేవేతి చ అన్వమోదత ప్రజాపతిః ॥
నను తుల్యేఽక్షిపురుషశ్రవణే, దేహచ్ఛాయామ్ ఇన్ద్రోఽగ్రహీదాత్మేతి దేహమేవ తు విరోచనః, తత్కింనిమిత్తమ్ ? తత్ర మన్యతే । యథా ఇన్ద్రస్య ఉదశరావాదిప్రజాపతివచనం స్మరతో దేవానప్రాప్తస్యైవ ఆచార్యోక్తబుద్ధ్యా ఛాయాత్మగ్రహణం తత్ర దోషదర్శనం చ అభూత్ , న తథా విరోచనస్య ; కిం తర్హి, దేహే ఎవ ఆత్మదర్శనమ్ ; నాపి తత్ర దోషదర్శనం బభూవ । తద్వదేవ విద్యాగ్రహణసామర్థ్యప్రతిబన్ధదోషాల్పత్వబహుత్వాపేక్షమ్ ఇన్ద్రవిరోచనయోశ్ఛాయాత్మదేహయోర్గ్రహణమ్ । ఇన్ద్రోఽల్పదోషత్వాత్ ‘దృశ్యతే’ ఇతి శ్రుత్యర్థమేవ శ్రద్దధానతయా జగ్రాహ ; ఇతరః ఛాయానిమిత్తం దేహం హిత్వా శ్రుత్యర్థం లక్షణయా జగ్రాహ — ప్రజాపతినోక్తోఽయమితి, దోషభూయస్త్వాత్ । యథా కిల నీలానీలయోరాదర్శే దృశ్యమానయోర్వాససోర్యన్నీలం తన్మహార్హమితి చ్ఛాయానిమిత్తం వాస ఎవోచ్యతే న చ్ఛయా — తద్వదితి విరోచనాభిప్రాయః । స్వచిత్తగుణదోషవశాదేవ హి శబ్దార్థావధారణం తుల్యేఽపి శ్రవణే ఖ్యాపితం ‘దామ్యత దత్త దయధ్వమ్’ ఇతి దకారమాత్రశ్రవణాచ్ఛ్రుత్యన్తరే । నిమిత్తాన్యపి తదనుగుణాన్యేవ సహకారీణి భవన్తి ॥
ఎవమేవైష మఘవన్నితి హోవాచైతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి వసాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణీతి స హాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణ్యువాస తస్మై హోవాచ ॥ ౩ ॥
ఎవమేవైష మఘవన్ , సమ్యక్త్వయా అవగతమ్ , న చ్ఛాయా ఆత్మా — ఇత్యువాచ ప్రజాపతిః । యో మయోక్త ఆత్మా ప్రకృతః, ఎతమేవాత్మానం తు తే భూయః పూర్వం వ్యాఖ్యాతమపి అనువ్యాఖ్యాస్యామి । యస్మాత్సకృద్వ్యాఖ్యాతం దోషరహితానామవధారణవిషయం ప్రాప్తమపి నాగ్రహీః, అతః కేనచిద్దోషేణ ప్రతిబద్ధగ్రహణసామర్థ్యస్త్వమ్ । అతస్తత్క్షపణాయ వస అపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణి — ఇత్యుక్త్వా తథోషితవతే క్షపితదోషాయ తస్మై హ ఉవాచ ॥
య ఎష స్వప్నే మహీయమానశ్చరత్యేష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి స హ శాన్తహృదయః ప్రవవ్రాజ స హాప్రాప్యైవ దేవానేతద్భయం దదర్శ తద్యద్యపీదꣳ శరీరమన్ధం భవత్యనన్ధః స భవతి యది స్రామమస్రామో నైవైషోఽస్య దోషేణ దుష్యతి ॥ ౧ ॥
య ఆత్మాపహతపాప్మాదిలక్షణః ‘య ఎషోఽక్షిణి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౪) ఇత్యాదినా వ్యాఖ్యాత ఎష సః । కోఽసౌ ? యః స్వప్నే మహీయమానః స్త్ర్యాదిభిః పూజ్యమానశ్చరతి అనేకవిధాన్స్వప్నభోగాననుభవతీత్యర్థః । ఎష ఆత్మేతి హ ఉవాచ ఇత్యాది సమానమ్ । స హ ఎవముక్తః ఇన్ద్రః శాన్తహృదయః ప్రవవ్రాజ । స హ అప్రాప్యైవ దేవాన్ పూర్వవదస్మిన్నప్యాత్మని భయం దదర్శ । కథమ్ ? తదిదం శరీరం యద్యప్యన్ధం భవతి, స్వప్నాత్మా యః అనన్ధః స భవతి । యది స్రామమిదం శరీరమ్ , అస్రామశ్చ స భవతి । నైవైష స్వప్నాత్మా అస్య దేహస్య దోషేణ దుష్యతి ॥
న వధేనాస్య హన్యతే నాస్య స్రామ్యేణ స్రామో ఘ్నన్తి త్వేవైనం విచ్ఛాదయన్తీవాప్రియవేత్తేవ భవత్యపి రోదితీవ నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీతి ॥ ౨ ॥
స సమిత్పాణిః పునరేయాయ తꣳ హ ప్రజాపతిరువాచ మఘవన్యచ్ఛాన్తహృదయః ప్రావ్రాజీః కిమిచ్ఛన్పునరాగమ ఇతి స హోవాచ తద్యద్యపీదం భగవః శరీరమన్ధం భవత్యనన్ధః స భవతి యది స్రామమస్రామో నైవైషోఽస్య దోషేణ దుష్యతి ॥ ౩ ॥
న వధేనాస్య హన్యతే నాస్య స్రామ్యేణ స్రామో ఘ్నన్తి త్వేవైనం విచ్ఛాదయన్తీవాప్రియవేత్తేవ భవత్యపి రోదితీవ నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీత్యేవమేవైష మఘవన్నితి హోవాచైతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి వసాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణీతి స హాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణ్యువాస తస్మై హోవాచ ॥ ౪ ॥
నాపి అస్య వధేన స హన్యతే ఛాయాత్మవత్ । న చ అస్య స్రామ్యేణ స్రామః స్వప్నాత్మా భవతి । యదధ్యాయాదౌ ఆగమమాత్రేణోపన్యస్తమ్ — ‘నాస్య జరయైతజ్జీర్యతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౫) ఇత్యాది, తదిహ న్యాయేనోపపాదయితుముపన్యస్తమ్ । న తావదయం ఛాయాత్మవద్దేహదోషయుక్తః, కిం తు ఘ్నన్తి త్వేవ ఎనమ్ । ఎవ - శబ్దః ఇవార్థే । ఘ్నన్తీవైనం కేచనేతి ద్రష్టవ్యమ్ , న తు ఘ్నన్త్యేవేతి, ఉత్తరేషు సర్వేష్వివశబ్దదర్శనాత్ । నాస్య వధేన హన్యత ఇతి విశేషణాత్ ఘ్నన్తి త్వేవేతి చేత్ , నైవమ్ । ప్రజాపతిం ప్రమాణీకుర్వతః అనృతవాదిత్వాపాదనానుపపత్తేః । ‘ఎతదమృతమ్’ ఇత్యేతత్ప్రజాపతివచనం కథం మృషా కుర్యాదిన్ద్రః తం ప్రమాణీకుర్వన్ । నను చ్ఛాయాపురుషే ప్రజాపతినోక్తే ‘అస్య శరీరస్య నాశమన్వేష నశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౨) ఇతి దోషమభ్యదధాత్ , తథేహాపి స్యాత్ । నైవమ్ । కస్మాత్ ? ‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౪) ఇతి న చ్ఛాయాత్మా ప్రజాపతినోక్త ఇతి మన్యతే మఘవాన్ । కథమ్ ? అపహతపాప్మాదిలక్షణే పృష్టే యది చ్ఛాయాత్మా ప్రజాపతినోక్త ఇతి మన్యతే, తదా కథం ప్రజాపతిం ప్రమాణీకృత్య పునః శ్రవణాయ సమిత్పాణిర్గచ్ఛేత్ ? జగామ చ । తస్మాత్ న చ్ఛాయాత్మా ప్రజాపతినోక్త ఇతి మన్యతే । తథా చ వ్యాఖ్యాతమ్ — ద్రష్టా అక్షిణి దృశ్యత ఇతి । తథా విచ్ఛాదయన్తీవ విద్రావయన్తీవ, తథా చ పుత్రాదిమరణనిమిత్తమప్రియవేత్తేవ భవతి । అపి చ స్వయమపి రోదితీవ । నను అప్రియం వేత్త్యేవ, కథం వేత్తేవేతి, ఉచ్యతే — న, అమృతాభయత్వవచనానుపపత్తేః, ‘ధ్యాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ । నను ప్రత్యక్షవిరోధ ఇతి చేత్ , న, శరీరాత్మత్వప్రత్యక్షవద్భ్రాన్తిసమ్భవాత్ । తిష్ఠతు తావదప్రియవేత్తేవ న వేతి । నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామి । స్వప్నాత్మజ్ఞానేఽపి ఇష్టం ఫలం నోపలభే ఇత్యభిప్రాయః । ఎవమేవైషః తవాభిప్రాయేణేతి వాక్యశేషః, ఆత్మనోఽమృతాభయగుణవత్త్వస్యాభిప్రేతత్వాత్ । ద్విరుక్తమపి న్యాయతో మయా యథావన్నావధారయతి ; తస్మాత్పూర్వవత్ అస్య అద్యాపి ప్రతిబన్ధకారణమస్తీతి మన్వానః తత్క్షపణాయ వస అపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యమ్ ఇత్యాదిదేశ ప్రజాపతిః । తథా ఉషితవతే క్షపితకల్మషాయ ఆహ ॥
తద్యత్రైతత్సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః స్వప్నం న విజానాత్యేష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి స హ శాన్తహృదయః ప్రవవ్రాజ స హాప్రాప్యైవ దేవానేతద్భయం దదర్శ నాహ ఖల్వయమేవꣳ సంప్రత్యాత్మానం జానాత్యయమహమస్మీతి నో ఎవేమాని భూతాని వినాశమేవాపీతో భవతి నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీతి ॥ ౧ ॥
స సమిత్పాణిః పునరేయాయ తꣳ హ ప్రజాపతిరువాచ మఘవన్యచ్ఛాన్తహృదయః ప్రావ్రాజీః కిమిచ్ఛన్పునరాగమ ఇతి స హోవాచ నాహ ఖల్వయం భగవ ఎవꣳ సంప్రత్యాత్మానం జానాత్యయమహమస్మీతి నో ఎవేమాని భూతాని వినాశమేవాపీతో భవతి నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీతి ॥ ౨ ॥
పూర్వవదేతం త్వేవ త ఇత్యాద్యుక్త్వా తద్యత్రైతత్సుప్త ఇత్యాది వ్యాఖ్యాతం వాక్యమ్ । అక్షిణి యో ద్రష్టా స్వప్నే చ మహీయమానశ్చరతి స ఎషః సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః స్వప్నం న విజానాతి, ఎష ఆత్మేతి హ ఉవాచ ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి స్వాభిప్రేతమేవ । మఘవాన్ తత్రాపి దోషం దదర్శ । కథమ్ ? నాహ నైవ సుషుప్తస్థోఽప్యాత్మా ఖల్వయం సమ్ప్రతి సమ్యగిదానీం చ ఆత్మానం జానాతి నైవం జానాతి । కథమ్ ? అయమహమస్మీతి నో ఎవేమాని భూతాని చేతి । యథా
జాగ్రతి స్వప్నే వా । అతో వినాశమేవ వినాశమివేతి పూర్వవద్ద్రష్టవ్యమ్ । అపీతః అపిగతో భవతి, వినష్ట ఇవ భవతీత్యభిప్రాయః । జ్ఞానే హి సతి జ్ఞాతుః సద్భావోఽవగమ్యతే, న అసతి జ్ఞానే । న చ సుషుప్తస్య జ్ఞానం దృశ్యతే ; అతో వినష్ట ఇవేత్యభిప్రాయః । న తు వినాశమేవ ఆత్మనో మన్యతే అమృతాభయవచనస్య ప్రామాణ్యమిచ్ఛన్ ॥
ఎవమేవైష మఘవన్నితి హోవాచైతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి నో ఎవాన్యత్రైతస్మాద్వసాపరాణి పఞ్చ వర్షాణీతి స హాపరాణి పఞ్చ వర్షాణ్యువాస తాన్యేకశతꣳ సమ్పేదురేతత్తద్యదాహురేకశతం హ వై వర్షాణి మఘవాన్ప్రజాపతౌ బ్రహ్మచర్యమువాస తస్మై హోవాచ ॥ ౩ ॥
పూర్వవదేవమేవేత్యుక్త్వా ఆహ — యో మయా ఉక్తః త్రిభిః పర్యాయైః తమేవైతం నో ఎవాన్యత్రైతస్మాదాత్మనః అన్యం కఞ్చన, కిం తర్హి, ఎతమేవ వ్యాఖ్యాస్యామి । స్వల్పస్తు దోషస్తవావశిష్టః, తత్క్షపణాయ వస అపరాణి అన్యాని పఞ్చ వర్షాణి — ఇత్యుక్తః సః తథా చకార । తస్మై మృదితకషాయాదిదోషాయ స్థానత్రయదోషసమ్బన్ధరహితమాత్మనః స్వరూపమ్ అపహతపాప్మత్వాదిలక్షణం మఘవతే తస్మై హ ఉవాచ । తాన్యేకశతం వర్షాణి సమ్పేదుః సమ్పన్నాని బభూవుః । యదాహుర్లోకే శిష్టాః — ఎకశతం హ వై వర్షాణి మఘవాన్ప్రజాపతౌ బ్రహ్మచర్యమువాస ఇతి । తదేతద్ద్వాత్రింశతమిత్యాదినా దర్శితమిత్యాఖ్యాయికాతః అపసృత్య శ్రుత్యా ఉచ్యతే । ఎవం కిల తదిన్ద్రత్వాదపి గురుతరమ్ ఇన్ద్రేణాపి మహతా యత్నేన ఎకోత్తరవర్షశతకృతాయాసేన ప్రాప్తమాత్మజ్ఞానమ్ । అతో నాతః పరం పురుషార్థాన్తరమస్తీత్యాత్మజ్ఞానం స్తౌతి ॥
మఘవన్మర్త్యం వా ఇదꣳ శరీరమాత్తం మృత్యునా తదస్యామృతస్యాశరీరస్యాత్మనోఽధిష్ఠానమాత్తో వై సశరీరః ప్రియాప్రియాభ్యాం న వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్త్యశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః ॥ ౧ ॥
మఘవన్ మర్త్యం వై మరణధర్మీదం శరీరమ్ । యన్మన్యసేఽక్ష్యాధారాదిలక్షణః సమ్ప్రసాదలక్షణ ఆత్మా మయోక్తో వినాశమేవాపీతో భవతీతి, శృణు తత్ర కారణమ్ — యదిదం శరీరం వై యత్పశ్యసి తదేతత్ మర్త్యం వినాశి । తచ్చ ఆత్తం మృత్యునా గ్రస్తం సతతమేవ । కదాచిదేవ మ్రియత ఇతి మర్త్యమిత్యుక్తే న తథా సన్త్రాసో భవతి, యథా గ్రస్తమేవ సదా వ్యాప్తమేవ మృత్యునేత్యుక్తే — ఇతి వైరాగ్యార్థం విశేష ఇత్యుచ్యతే — ఆత్తం మృత్యునేతి । కథం నామ దేహాభిమానతో విరక్తః సన్ నివర్తత ఇతి । శరీరమిత్యత్ర సహేన్ద్రియమనోభిరుచ్యతే । తచ్ఛరీరమస్య సమ్ప్రసాదస్య త్రిస్థానతయా గమ్యమానస్య అమృతస్య మరణాదిదేహేన్ద్రియమనోధర్మవర్జితస్యేత్యేతత్ ; అమృతస్యేత్యనేనైవ అశరీరత్వే సిద్ధే పునరశరీరస్యేతి వచనం వాయ్వాదివత్ సావయవత్వమూర్తిమత్త్వే మా భూతామితి ; ఆత్మనో భోగాధిష్ఠానమ్ ; ఆత్మనో వా సత ఈక్షితుః తేజోబన్నాదిక్రమేణ ఉత్పన్నమధిష్ఠానమ్ ; జీవ రూపేణ ప్రవిశ్య సదేవాధితిష్ఠత్యస్మిన్నితి వా అధిష్ఠానమ్ । యస్యేదమీదృశం నిత్యమేవ మృత్యుగ్రస్తం ధర్మాధర్మజనితత్వాత్ప్రియవదధిష్ఠానమ్ , తదధిష్ఠితః తద్వాన్ సశరీరో భవతి । అశరీరస్వభావస్య ఆత్మనః తదేవాహం శరీరం శరీరమేవ చ అహమ్ — ఇత్యవివేకాదాత్మభావః సశరీరత్వమ్ ; అత ఎవ సశరీరః సన్ ఆత్తః గ్రస్తః ప్రియాప్రియాభ్యామ్ । ప్రసిద్ధమేతత్ । తస్య చ న వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోః బాహ్యవిషయసంయోగవియోగనిమిత్తయోః బాహ్యవిషయసంయోగవియోగౌ మమేతి మన్యమానస్య అపహతిః వినాశః ఉచ్ఛేదః సన్తతిరూపయోర్నాస్తీతి । తం పునర్దేహాభిమానాదశరీరస్వరూపవిజ్ఞానేన నివర్తితావివేకజ్ఞానమశరీరం సన్తం ప్రియాప్రియే న స్పృశతః । స్పృశిః ప్రత్యేకం సమ్బధ్యత ఇతి ప్రియం న స్పృశతి అప్రియం న స్పృశతీతి వాక్యద్వయం భవతి । ‘న మ్లేచ్ఛాశుచ్యధార్మికైః సహ సమ్భాషేత’ (గౌ. ధ. ౧ । ౯ । ౧౭) ఇతి యద్వత్ । ధర్మాధర్మకార్యే హి తే ; అశరీరతా తు స్వరూపమితి తత్ర ధర్మాధర్మయోరసమ్భవాత్ తత్కార్యభావో దూరత ఎవేత్యతో న ప్రియాప్రియే స్పృశతః ॥
నను యది ప్రియమప్యశరీరం న స్పృశతీతి, యన్మఘవతోక్తం సుషుప్తస్థో వినాశమేవాపీతో భవతీతి, తదేవేహాప్యాపన్నమ్ । నైష దోషః, ధర్మాధర్మకార్యయోః శరీరసమ్బన్ధినోః ప్రియాప్రియయోః ప్రతిషేధస్య వివక్షితత్వాత్ — అశరీరం న ప్రియాప్రియే స్పృశత ఇతి । ఆగమాపాయినోర్హి స్పర్శశబ్దో దృష్టః — యథా శీతస్పర్శ ఉష్ణస్పర్శ ఇతి, న త్వగ్నేరుష్ణప్రకాశయోః స్వభావభూతయోరగ్నినా స్పర్శ ఇతి భవతి ; తథా అగ్నేః సవితుర్వా ఉష్ణప్రకాశవత్ స్వరూపభూతస్య ఆనన్దస్య ప్రియస్యాపి నేహ ప్రతిషేధః, ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ‘ఆనన్దో బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఇహాపి భూమైవ సుఖమిత్యుక్తత్వాత్ । నను భూమ్నః ప్రియస్య ఎకత్వే అసంవేద్యత్వాత్ స్వరూపేణైవ వా నిత్యసంవేద్యత్వాత్ నిర్విశేషతేతి న ఇన్ద్రస్య తదిష్టమ్ , ‘నాహ ఖల్వయం సంప్రత్యాత్మానం జానాత్యయమహమస్మీతి నో ఎవేమాని భూతాని వినాశమేవాపీతో భవతి నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౧ । ౨) ఇత్యుక్తత్వాత్ । తద్ధి ఇన్ద్రస్యేష్టమ్ — యద్భూతాని చ ఆత్మానం చ జానాతి, న చ అప్రియం కిఞ్చిద్వేత్తి, స సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్ యేన జ్ఞానేన । సత్యమేతదిష్టమిన్ద్రస్య — ఇమాని భూతాని మత్తోఽన్యాని, లోకాః కామాశ్చ సర్వే మత్తో అన్యే, అహమేషాం స్వామీతి । న త్వేతదిన్ద్రస్య హితమ్ । హితం చ ఇన్ద్రస్య ప్రజాపతినా వక్తవ్యమ్ । వ్యోమవదశరీరాత్మతయా సర్వభూతలోకకామాత్మత్వోపగమేన యా ప్రాప్తిః, తద్ధితమిన్ద్రాయ వక్తవ్యమితి ప్రజాపతినా అభిప్రేతమ్ । న తు రాజ్ఞో రాజ్యాప్తివదన్యత్వేన । తత్రైవం సతి కం కేన విజానీయాదాత్మైకత్వే ఇమాని భూతాన్యయమహమస్మీతి । నన్వస్మిన్పక్షే ‘స్త్రీభిర్వా యానైర్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ‘స యది పితృలోకకామః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ‘స ఎకధా భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాద్యైశ్వర్యశ్రుతయోఽనుపపన్నాః ; న, సర్వాత్మనః సర్వఫలసమ్బన్ధోపపత్తేరవిరోధాత్ — మృద ఇవ సర్వఘటకరకకుణ్డాద్యాప్తిః । నను సర్వాత్మత్వే దుఃఖసమ్బన్ధోఽపి స్యాదితి చేత్ , న, దుఃఖస్యాప్యాత్మత్వోపగమాదవిరోధః । ఆత్మన్యవిద్యాకల్పనానిమిత్తాని దుఃఖాని — రజ్జ్వామివ సర్పాదికల్పనానిమిత్తాని । సా చ అవిద్యా అశరీరాత్మైకత్వస్వరూపదర్శనేన దుఃఖనిమిత్తా ఉచ్ఛిన్నేతి దుఃఖసమ్బన్ధాశఙ్కా న సమ్భవతి । శుద్ధసత్త్వసఙ్కల్పనిమిత్తానాం తు కామానామ్ ఈశ్వరదేహసమ్బన్ధః సర్వభూతేషు మానసానామ్ । పర ఎవ సర్వసత్త్వోపాధిద్వారేణ భోక్తేతి సర్వావిద్యాకృతసంవ్యవహారాణాం పర ఎవ ఆత్మా ఆస్పదం నాన్యోఽస్తీతి వేదాన్తసిద్ధాన్తః ॥
‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ ఇతి చ్ఛాయాపురుష ఎవ ప్రజాపతినా ఉక్తః, స్వప్నసుషుప్తయోశ్చ అన్య ఎవ, న పరోఽపహతపాప్మత్వాదిలక్షణః, విరోధాత్ ఇతి కేచిన్మన్యన్తే । ఛాయాద్యాత్మనాం చ ఉపదేశే ప్రయోజనమాచక్షతే । ఆదావేవ ఉచ్యమానే కిల దుర్విజ్ఞేయత్వాత్పరస్య ఆత్మనః అత్యన్తబాహ్యవిషయాసక్తచేతసః అత్యన్తసూక్ష్మవస్తుశ్రవణే వ్యామోహో మా భూదితి । యథా కిల ద్వితీయాయాం సూక్ష్మం చన్ద్రం దిదర్శయిషుః వృక్షం కఞ్చిత్ప్రత్యక్షమాదౌ దర్శయతి — పశ్య అముమేష చన్ద్ర ఇతి, తతోఽన్యం తతోఽప్యన్యం గిరిమూర్ధానం చ చన్ద్రసమీపస్థమ్ — ఎష చన్ద్ర ఇతి, తతోఽసౌ చన్ద్రం పశ్యతి, ఎవమేతత్ ‘య ఎషోఽక్షిణి’ ఇత్యాద్యుక్తం ప్రజాపతినా త్రిభిః పర్యాయైః, న పర ఇతి । చతుర్థే తు పర్యాయే దేహాన్మర్త్యాత్సముత్థాయ అశరీరతామాపన్నో జ్యోతిఃస్వరూపమ్ । యస్మిన్నుత్తమపురుషే స్త్రయాదిభిర్జక్షత్క్రీడన్ రమమాణో భవతి, స ఉత్తమః పురుషః పర ఉక్త ఇతి చ ఆహుః । సత్యమ్ , రమణీయా తావదియం వ్యాఖ్యా శ్రోతుమ్ । న తు అర్థోఽస్య గ్రన్థస్య ఎవం సమ్భవతి । కథమ్ ? ‘అక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ ఇత్యుపన్యస్య శిష్యాభ్యాం ఛాయాత్మని గృహీతే తయోస్తద్విపరీతగ్రహణం మత్వా తదపనయాయ ఉదశరావోపన్యాసః ‘కిం పశ్యథః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౮ । ౧) ఇతి చ ప్రశ్నః సాధ్వలఙ్కారోపదేశశ్చ అనర్థకః స్యాత్ , యది ఛాయాత్మైవ ప్రజాపతినా ‘అక్షిణి దృశ్యతే’ ఇత్యుపదిష్టః । కిఞ్చ యది స్వయముపదిష్ట ఇతి గ్రహణస్యాప్యపనయనకారణం వక్తవ్యం స్యాత్ । స్వప్నసుషుప్తాత్మగ్రహణయోరపి తదపనయకారణం చ స్వయం బ్రూయాత్ । న చ ఉక్తమ్ । తేన మన్యామహే న అక్షిణి చ్ఛాయాత్మా ప్రజాపతినా ఉపదిష్టః । కిం చాన్యత్ , అక్షిణి ద్రష్టా చేత్ ‘దృశ్యతే’ ఇత్యుపదిష్టః స్యాత్ , తత ఇదం యుక్తమ్ । ‘ఎతం త్వేవ తే’ ఇత్యుక్త్వా స్వప్నేఽపి ద్రష్టురేవోపదేశః । స్వప్నే న ద్రష్టోపదిష్ట ఇతి చేత్ , న, ‘అపి రోదితీవ’ ‘అప్రియవేత్తేవ’ ఇత్యుపదేశాత్ । న చ ద్రష్టురన్యః కశ్చిత్స్వప్నే మహీయమానశ్చరతి । ‘అత్రాయం పురుషః స్వయఞ్జ్యోతిః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౯) ఇతి న్యాయతః శ్రుత్యన్తరే సిద్ధత్వాత్ । యద్యపి స్వప్నే సధీర్భవతి, తథాపి న ధీః స్వప్నభోగోపలబ్ధిం ప్రతి కరణత్వం భజతే । కిం తర్హి, పటచిత్రవజ్జాగ్రద్వాసనాశ్రయా దృశ్యైవ ధీర్భవతీతి న ద్రష్టుః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వబాధః స్యాత్ । కిఞ్చాన్యత్ , జాగ్రత్స్వప్నయోర్భూతాని చ ఆత్మానం చ జానాతి — ఇమాని భూతాన్యయమహమస్మీతి । ప్రాప్తౌ సత్యాం ప్రతిషేధో యుక్తః స్యాత్ — నాహ ఖల్వయమిత్యాది । తథా చేతనస్యైవ అవిద్యానిమిత్తయోః సశరీరత్వే సతి ప్రియాప్రియయోరపహతిర్నాస్తీత్యుక్త్వా తస్యైవాశరీరస్య సతో విద్యాయాం సత్యాం సశరీరత్వే ప్రాప్తయోః ప్రతిషేధో యుక్తః ‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇతి । ఎకశ్చాత్మా స్వప్నబుద్వాన్తయోర్మహామత్స్యవదసఙ్గః సఞ్చరతీతి శ్రుత్యన్తరే సిద్ధమ్ । యచ్చోక్తం సమ్ప్రసాదః శరీరాత్సముత్థాయ యస్మిన్స్త్ర్యాదిభిః రమమాణో భవతి సోఽన్యః సమ్ప్రసాదాదధికరణనిర్దిష్ట ఉత్తమః పురుష ఇతి, తదప్యసత్ । చతుర్థేఽపి పర్యాయే ‘ఎతం త్వేవ తే’ ఇతి వచనాత్ । యది తతోఽన్యోఽభిప్రేతః స్యాత్ , పూర్వవత్ ‘ఎతం త్వేవ తే’ ఇతి న బ్రూయాన్మృషా ప్రజాపతిః । కిఞ్చాన్యత్ , తేజోబన్నాదీనాం స్రష్టుః సతః స్వవికారదేహశుఙ్గే ప్రవేశం దర్శయిత్వా ప్రవిష్టాయ పునః తత్త్వమసీత్యుపదేశః మృషా ప్రసజ్యేత । తస్మింస్త్వం స్త్ర్యాదిభిః రన్తా భవిష్యసీతి యుక్త ఉపదేశోఽభవిష్యత్ యది సమ్ప్రసాదాదన్య ఉత్తమః పురుషో భవేత్ । తథా భూమ్ని ‘అహమేవ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్య ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ ఇతి నోపసమహరిష్యత్ , యది భూమా జీవాదన్యోఽభవిష్యత్ , ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాచ్చ । సర్వశ్రుతిషు చ పరస్మిన్నాత్మశబ్దప్రయోగో నాభవిష్యత్ ప్రత్యగాత్మా చేత్సర్వజన్తూనాం పర ఆత్మా న భవేత్ । తస్మాదేక ఎవ ఆత్మా ప్రకరణీ సిద్ధః ॥
న చ ఆత్మనః సంసారిత్వమ్ , అవిద్యాధ్యస్తత్వాదాత్మని సంసారస్య । న హి రజ్జుశుక్తికాగగనాదిషు సర్పరజతమలాదీని మిథ్యాజ్ఞానాధ్యస్తాని తేషాం భవన్తీతి । ఎతేన సశరీరస్య ప్రియాప్రియయోరపహతిర్నాస్తీతి వ్యాఖ్యాతమ్ । యచ్చ స్థితమప్రియవేత్తేవేతి నాప్రియవేత్తైవేతి సిద్ధమ్ । ఎవం చ సతి సర్వపర్యాయేషు ‘ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ’ ఇతి ప్రజాపతేర్వచనమ్ , యది వా ప్రజాపతిచ్ఛద్మరూపాయాః శ్రుతేర్వచనమ్ , సత్యమేవ భవేత్ । న చ తత్కుతర్కబుద్ధ్యా మృషా కర్తుం యుక్తమ్ , తతో గురుతరస్య ప్రమాణాన్తరస్యానుపపత్తేః । నను ప్రత్యక్షం దుఃఖాద్యప్రియవేత్తృత్వమవ్యభిచార్యనుభూయత ఇతి చేత్ , న, జరాదిరహితో జీర్ణోఽహం జాతోఽహమాయుష్మాన్గౌరః కృష్ణో మృతః — ఇత్యాదిప్రత్యక్షానుభవవత్తదుపపత్తేః । సర్వమప్యేతత్సత్యమితి చేత్ , అస్త్యేవైతదేవం దురవగమమ్ , యేన దేవరాజోఽప్యుదశరావాదిదర్శితావినాశయుక్తిరపి ముమోహైవాత్ర ‘వినాశమేవాపీతో భవతి’ ఇతి । తథా విరోచనో మహాప్రాజ్ఞః ప్రాజాపత్యోఽపి దేహమాత్రాత్మదర్శనో బభూవ । తథా ఇన్ద్రస్య ఆత్మవినాశభయసాగరే ఎవ వైనాశికా న్యమజ్జన్ । తథా సాఙ్ఖ్యా ద్రష్టారం దేహాదివ్యతిరిక్తమవగమ్యాపి త్యక్తాగమప్రమాణత్వాత్ మృత్యువిషయే ఎవ అన్యత్వదర్శనే తస్థుః । తథా అన్యే కాణాదాదిదర్శనాః కషాయరక్తమివ క్షారాదిభిర్వస్త్రం నవభిరాత్మగుణైర్యుక్తమాత్మద్రవ్యం విశోధయితుం ప్రవృత్తాః । తథా అన్యే కర్మిణో బాహ్యవిషయాపహృతచేతసః వేదప్రమాణా అపి పరమార్థసత్యమాత్మైకత్వం సవినాశమివ ఇన్ద్రవన్మన్యమానా ఘటీయన్త్రవత్ ఆరోహావరోహప్రకారైరనిశం బమ్భ్రమన్తి ; కిమన్యే క్షుద్రజన్తవో వివేకహీనాః స్వభావత ఎవ బహిర్విషయాపహృతచేతసః । తస్మాదిదం త్యక్తసర్వబాహ్యైషణైః అనన్యశరణైః పరమహంసపరివ్రాజకైః అత్యాశ్రమిభిర్వేదాన్తవిజ్ఞానపరైరేవ వేదనీయం పూజ్యతమైః ప్రాజాపత్యం చ ఇమం సమ్ప్రదాయమనుసరద్భిః ఉపనిబద్ధం ప్రకరణచతుష్టయేన । తథా అనుశాసతి అద్యాపి ‘త ఎవ నాన్యే’ ఇతి ॥
అశరీరో వాయురభ్రం విద్యుత్స్తనయిత్నురశరీరాణ్యేతాని తద్యథైతాన్యముష్మాదాకాశాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యన్తే ॥ ౨ ॥
తత్ర అశరీరస్య సమ్ప్రసాదస్య అవిద్యయా శరీరేణావిశేషతాం సశరీరతామేవ సమ్ప్రాప్తస్య శరీరాత్సముత్థాయ స్వేన రూపేణ యథా అభినిష్పత్తిః, తథా వక్తవ్యేతి దృష్టాన్త ఉచ్యతే — అశరీరో వాయుః అవిద్యమానం శిరఃపాణ్యాదిమచ్ఛరీరమస్యేత్యశరీరః । కిం చ అభ్రం విద్యుత్స్తనయిత్నురిత్యేతాని చ అశరీరాణి । తత్ తత్రైవం సతి వర్షాదిప్రయోజనావసానే యథా, అముష్మాదితి భూమిష్ఠా శ్రుతిః ద్యులోకసమ్బన్ధినమాకాశదేశం వ్యపదిశతి, ఎతాని యథోక్తాన్యాకాశసమానరూపతామాపన్నాని స్వేన వాయ్వాదిరూపేణాగృహ్యమాణాని ఆకాశాఖ్యతాం గతాని — యథా సమ్ప్రసాదః అవిద్యావస్థాయాం శరీరాత్మభావమేవ ఆపన్నః, తాని చ తథాభూతాన్యముష్మాత్ ద్యులోకసమ్బన్ధిన ఆకాశదేశాత్సముత్తిష్టన్తి వర్షణాదిప్రయోజనాభినిర్వృత్తయే । కథమ్ ? శిశిరాపాయే సావిత్రం పరం జ్యోతిః ప్రకృష్టం గ్రైష్మకముపసమ్పద్య సావిత్రమభితాపం ప్రాప్యేత్యథః । ఆదిత్యాభితాపేన పృథగ్భావమాపాదితాః సన్తః స్వేన స్వేన రూపేణ పురోవాతాదివాయురూపేణ స్తిమితభావం హిత్వా అభ్రమపి భూమిపర్వతహస్త్యాదిరూపేణ విద్యుదపి స్వేన జ్యోతిర్లతాదిచపలరూపేణ స్తనయిత్నురపి స్వేన గర్జితాశనిరూపేణేత్యేవం ప్రావృడాగమే స్వేన స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యన్తే ॥
ఎవమేవైష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే స ఉత్తమపురుషః స తత్ర పర్యేతి జక్షత్క్రీడన్ రమమాణః స్త్రీభిర్వా యానైర్వా జ్ఞాతిభిర్వా నోపజనꣳ స్మరన్నిదꣳ శరీరꣳ స యథా ప్రయోగ్య ఆచరణే యుక్త ఎవమేవాయమస్మిఞ్ఛరీరే ప్రాణో యుక్తః ॥ ౩ ॥
యథా అయం దృష్టాన్తో వాయ్వాదీనామాకాశాదిసామ్యగమనవదవిద్యయా సంసారావస్థాయాం శరీరసామ్యమాపన్నః అహమముష్య పుత్రో జాతో జీర్ణో మరిష్యే — ఇత్యేవంప్రకారం ప్రజాపతినేవ మఘవాన్ యథోక్తేన క్రమేణ నాసి త్వం దేహేన్ద్రియాదిధర్మా తత్త్వమసీతి ప్రతిబోధితః సన్ స ఎష సమ్ప్రసాదో జీవోఽస్మాచ్ఛరీరాదాకాశాదివ వాయ్వాదయః సముత్థాయ దేహాదివిలక్షణమాత్మనో రూపమవగమ్య దేహాత్మభావనాం హిత్వేత్యేతత్ , స్వేన రూపేణ సదాత్మనైవాభినిష్పద్యత ఇతి వ్యాఖ్యాతం పురస్తాత్ । స యేన స్వేన రూపేణ సమ్ప్రసాదోఽభినిష్పద్యతే — ప్రాక్ప్రతిబోధాత్ తద్భ్రాన్తినిమిత్తాత్సర్పో భవతి యథా రజ్జుః, పశ్చాత్కృతప్రకాశా రజ్జ్వాత్మనా స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే, ఎవం చ స ఉత్తమపురుషః ఉత్తమశ్చాసౌ పురుషశ్చేత్యుత్తమపురుషః స ఎవ ఉత్తమపురుషః । అక్షిస్వప్నపురుషౌ వ్యక్తౌ అవ్యక్తశ్చ సుషుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః అశరీరశ్చ స్వేన రూపేణేతి । ఎషామేవ స్వేన రూపేణావస్థితః క్షరాక్షరౌ వ్యాకృతావ్యాకృతావపేక్ష్య ఉత్తమపురుషః ; కృతనిర్వచనో హి అయం గీతాసు । సః సమ్ప్రసాదః స్వేన రూపేణ తత్ర స్వాత్మని స్వస్థతయా సర్వాత్మభూతః పర్యేతి క్వచిదిన్ద్రాద్యాత్మనా జక్షత్ హసన్ భక్షయన్ వా భక్ష్యాన్ ఉచ్చావచాన్ ఈప్సితాన్ క్వచిన్మనోమాత్రైః సఙ్కల్పాదేవ సముత్థితైర్బ్రాహ్మలౌకికైర్వా క్రీడన్ స్త్ర్యాదిభిః రమమాణశ్చ మనసైవ, నోపజనమ్ , స్త్రీపుంసయోరన్యోన్యోపగమేన జాయత ఇత్యుపజనమ్ ఆత్మభావేన వా ఆత్మసామీప్యేన జాయత ఇత్యుపజనమిదం శరీరమ్ , తన్న స్మరన్ । తత్స్మరణే హి దుఃఖమేవ స్యాత్ , దుఃఖాత్మకత్వాత్ తస్య । నన్వనుభూతం చేత్ న స్మరేత్ అసర్వజ్ఞత్వం ముక్తస్య ; నైష దోషః । యేన మిథ్యాజ్ఞానాదినా జనితమ్ తచ్చ మిథ్యాజ్ఞానాది విద్యయా ఉచ్ఛేదితమ్ , అతస్తన్నానుభూతమేవేతి న తదస్మరణే సర్వజ్ఞత్వహానిః । న హి ఉన్మత్తేన గ్రహగృహీతేన వా యదనుభూతం తదున్మాదాద్యపగమేఽపి స్మర్తవ్యం స్యాత్ ; తథేహాపి సంసారిభిరవిద్యాదోషవద్భిః యదనుభూయతే తత్సర్వాత్మానమశరీరం న స్పృశతి, అవిద్యానిమిత్తాభావాత్ । యే తు ఉచ్ఛిన్నదోషైర్మృదితకషాయైః మానసాః సత్యాః కామా అనృతాపిధానా అనుభూయన్తే విద్యాభివ్యఙ్గ్యత్వాత్ , త ఎవ ముక్తేన సర్వాత్మభూతేన సమ్బధ్యన్త ఇతి ఆత్మజ్ఞానస్తుతయే నిర్దిశ్యన్తే ; అతః సాధ్వేతద్విశినష్టి — ‘య ఎతే బ్రహ్మలోకే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౫) ఇతి । యత్ర క్వచన భవన్తోఽపి బ్రహ్మణ్యేవ హి తే లోకే భవన్తీతి సర్వాత్మత్వాద్బ్రహ్మణ ఉచ్యన్తే ॥
నను కథమేకః సన్ నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమా కామాంశ్చ బ్రాహ్మలౌకికాన్పశ్యన్రమతే ఇతి చ విరుద్ధమ్ , యథా ఎకో యస్మిన్నేవ క్షణే పశ్యతి స తస్మిన్నేవ క్షణే న పశ్యతి చ ఇతి । నైష దోషః, శ్రుత్యన్తరే పరిహృతత్వాత్ । ద్రష్టుర్దృష్టేరవిపరిలోపాత్పశ్యన్నేవ భవతి ; ద్రష్టురన్యత్వేన కామానామభావాన్న పశ్యతి చ ఇతి । యద్యపి సుషుప్తే తదుక్తమ్ , ముక్తస్యాపి సర్వైకత్వాత్సమానో ద్వితీయాభావః । ‘కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి చ ఉక్తమేవ । అశరీరస్వరూపోఽపహతపాప్మాదిలక్షణః సన్ కథమేష పురుషోఽక్షిణి దృశ్యత ఇత్యుక్తః ప్రజాపతినా ? తత్ర యథా అసావక్షిణి సాక్షాద్దృశ్యతే తద్వక్తవ్యమితీదమారభ్యతే । తత్ర కో హేతురక్షిణి దర్శనే ఇతి, ఆహ — స దృష్టాన్తః యథా ప్రయోగ్యః, ప్రయోగ్యపరో వా స-శబ్దః, ప్రయుజ్యత ఇతి ప్రయోగః, అశ్వో బలీవర్దో వా యథా లోకే ఆచరత్యనేనేత్యాచరణః రథః అనో వా తస్మిన్నాచరణే యుక్తః తదాకర్షణాయ, ఎవమస్మిఞ్ఛరీరే రథస్థానీయే ప్రాణః పఞ్చవృత్తిరిన్ద్రియమనోబుద్ధిసంయుక్తః ప్రజ్ఞాత్మా విజ్ఞానక్రియాశక్తిద్వయసంమూర్ఛితాత్మా యుక్తః స్వకర్మఫలోపభోగనిమిత్తం నియుక్తః, ‘కస్మిన్న్వహముత్క్రాన్తే ఉత్క్రాన్తో భవిష్యామి కస్మిన్వా ప్రతిష్ఠితే ప్రతిష్ఠాస్యామీతి’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౩) ఈశ్వరేణ రాజ్ఞేవ సర్వాధికారీ దర్శనశ్రవణచేష్టావ్యాపారేఽధికృతః । తస్యైవ తు మాత్రా ఎకదేశశ్చక్షురిన్ద్రియం రూపోపలబ్ధిద్వారభూతమ్ ॥
అథ యత్రైతదాకాశమనువిషణ్ణం చక్షుః స చాక్షుషః పురుషో దర్శనాయ చక్షురథ యో వేదేదం జిఘ్రాణీతి స ఆత్మా గన్ధాయ ఘ్రాణమథ యో వేదేదమభివ్యాహరాణీతి స ఆత్మాభివ్యాహారాయ వాగథ యో వేదేదం శృణవానీతి స ఆత్మా శ్రవణాయ శ్రోత్రమ్ ॥ ౪ ॥
అథ యత్ర కృష్ణతారోపలక్షితమ్ ఆకాశం దేహచ్ఛిద్రమ్ అనువిషణ్ణమ్ అనుషక్తమ్ అనుగతమ్ , తత్ర స ప్రకృతః అశరీర ఆత్మా చాక్షుషః చక్షుషి భవ ఇతి చాక్షుషః తస్య దర్శనాయ రూపోపలబ్ధయే చక్షుః కరణమ్ ; యస్య తత్ దేహాదిభిః సంహతత్వాత్ పరస్య ద్రష్టురర్థే, సోఽత్ర చక్షుషి దర్శనేన లిఙ్గేన దృశ్యతే పరః అశరీరోఽసంహతః । ‘అక్షిణి దృశ్యతే’ ఇతి ప్రజాపతినోక్తం సర్వేన్ద్రియద్వారోపలక్షణార్థమ్ ; సర్వవిషయోపలబ్ధా హి స ఎవేతి । స్ఫుటోపలబ్ధిహేతుత్వాత్తు ‘అక్షిణి’ ఇతి విశేషవచనం సర్వశ్రుతిషు । ‘అహమదర్శమితి తత్సత్యం భవతి’ ఇతి చ శ్రుతేః । అథాపి యోఽస్మిన్దేహే వేద ; కథమ్ ? ఇదం సుగన్ధి దుర్గన్ధి వా జిఘ్రాణీతి అస్య గన్ధం విజానీయామితి, స ఆత్మా, తస్య గన్ధాయ గన్ధవిజ్ఞానాయ ఘ్రాణమ్ । అథ యో వేద ఇదం వచనమ్ అభివ్యాహరాణీతి వదిష్యామీతి, స ఆత్మా, అభివ్యాహరణక్రియాసిద్ధయే కరణం వాగిన్ద్రియమ్ । అథ యో వేద — ఇదం శృణవానీతి, స ఆత్మా, శ్రవణాయ శ్రోత్రమ్ ॥
అథ యో వేదేదం మన్వానీతి స ఆత్మా మనోఽస్య దైవం చక్షుః స వా ఎష ఎతేన దైవేన చక్షుషా మనసైతాన్కామాన్పశ్యన్రమతే య ఎతే బ్రహ్మలోకే ॥ ౫ ॥
అథ యో వేద — ఇదం మన్వానీతి మననవ్యాపారమిన్ద్రియాసంస్పృష్టం కేవలం మన్వానీతి వేద, స ఆత్మా, మననాయ మనః । యో వేద స ఆత్మేత్యేవం సర్వత్ర ప్రయోగాత్ వేదనమస్య స్వరూపమిత్యవగమ్యతే — యథా యః పురస్తాత్ప్రకాశయతి స ఆదిత్యః, యో దక్షిణతః యః పశ్చాత్ ఉత్తరతో య ఊర్ధ్వం ప్రకాశయతి స ఆదిత్యః — ఇత్యుక్తే ప్రకాశస్వరూపః స ఇతి గమ్యతే । దర్శనాదిక్రియానిర్వృత్త్యర్థాని తు చక్షురాదికరణాని । ఇదం చ అస్య ఆత్మనః సామర్థ్యాదవగమ్యతే — ఆత్మనః సత్తామాత్ర ఎవ జ్ఞానకర్తృత్వమ్ , న తు వ్యాపృతతయా — యథా సవితుః సత్తామాత్ర ఎవ ప్రకాశనకర్తృత్వమ్ , న తు వ్యాపృతతయేతి — తద్వత్ । మనోఽస్య ఆత్మనో దైవమప్రాకృతమ్ ఇతరేన్ద్రియైరసాధారణం చక్షుః చష్టే పశ్యత్యనేనేతి చక్షుః । వర్తమానకాలవిషయాణి చ ఇన్ద్రియాణి అతో అదైవాని తాని । మనస్తు త్రికాలవిషయోపలబ్ధికరణం మృదితదోషం చ సూక్ష్మవ్యవహితాదిసర్వోపలబ్ధికరణం చ ఇతి దైవం చక్షురుచ్యతే । స వై ముక్తః స్వరూపాపన్నః అవిద్యాకృతదేహేన్ద్రియమనోవియుక్తః సర్వాత్మభావమాపన్నః సన్ ఎష వ్యోమవద్విశుద్ధః సర్వేశ్వరో మనఉపాధిః సన్ ఎతేనైవేశ్వరేణ మనసా ఎతాన్కామాన్ సవితృప్రకాశవత్ నిత్యప్రతతేన దర్శనేన పశ్యన్ రమతే । కాన్కామానితి విశినష్టి — య ఎతే బ్రహ్మణి లోకే హిరణ్యనిధివత్ బాహ్యవిషయాసఙ్గానృతేనాపిహితాః సఙ్కల్పమాత్రలభ్యాః తానిత్యర్థః ॥
తం వా ఎతం దేవా ఆత్మానముపాసతే తస్మాత్తేషాꣳ సర్వేచ లోకా ఆత్తాః సర్వే చ కామాః స సర్వాꣳశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాꣳశ్చ కామాన్యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతీతి హ ప్రజాపతిరువాచ ప్రజాపతిరువాచ ॥ ౬ ॥
యస్మాదేష ఇన్ద్రాయ ప్రజాపతినోక్త ఆత్మా, తస్మాత్ తతః శ్రుత్వా తమాత్మానమద్యత్వేఽపి దేవా ఉపాసతే । తదుపాసనాచ్చ తేషాం సర్వే చ లోకా ఆత్తాః ప్రాప్తాః సర్వే చ కామాః । యదర్థం హి ఇన్ద్రః ఎకశతం వర్షాణి ప్రజాపతౌ బ్రహ్మచర్యమువాస, తత్ఫలం ప్రాప్తం దేవైరిత్యభిప్రాయః । తద్యుక్తం దేవానాం మహాభాగ్యత్వాత్ , న త్విదానీం మనుష్యాణామల్పజీవితత్వాన్మన్దతరప్రజ్ఞత్వాచ్చ సమ్భవతీతి ప్రాప్తే, ఇదముచ్యతే — స సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్ ఇదానీన్తనోఽపి । కోఽసౌ ? ఇన్ద్రాదివత్ యః తమాత్మానమనువిద్య విజానాతీతి హ సామాన్యేన కిల ప్రజాపతిరువాచ । అతః సర్వేషామాత్మజ్ఞానం తత్ఫలప్రాప్తిశ్చ తుల్యైవ భవతీత్యర్థః । ద్విర్వచనం ప్రకరణసమాప్త్యర్థమ్ ॥
శ్యామాచ్ఛబలం ప్రపద్యే శబలాచ్ఛ్యామం ప్రపద్యేఽశ్వ ఇవ రోమాణి విధూయ పాపం చన్ద్రం ఇవ రాహోర్ముఖాత్ప్రముచ్య ధూత్వా శరీరమకృతం కృతాత్మా బ్రహ్మలోకమభిసమ్భవామీత్యభిసమ్భవామీతి ॥ ౧ ॥
శ్యామాత్ శబలం ప్రపద్యే ఇత్యాదిమన్త్రామ్నాయః పావనః జపార్థశ్చ ధ్యానార్థో వా । శ్యామః గమ్భీరో వర్ణః శ్యామ ఇవ శ్యామః హార్దం బ్రహ్మ అత్యన్తదురవగాహ్యత్వాత్ తత్ హార్దం బ్రహ్మ జ్ఞాత్వా ధ్యానేన తస్మాచ్ఛ్యామాత్ శబలం శబల ఇవ శబలః అరణ్యాద్యనేకకామమిశ్రత్వాద్బ్రహ్మలోకస్య శాబల్యం తం బ్రహ్మలోకం శబలం ప్రపద్యే మనసా శరీరపాతాద్వా ఊర్ధ్వం గచ్ఛేయమ్ । యస్మాదహం శబలాద్బ్రహ్మలోకాత్ నామరూపవ్యాకరణాయ శ్యామం ప్రపద్యే హార్దభావం ప్రపన్నోఽస్మీత్యభిప్రాయః । అతః తమేవ ప్రకృతిస్వరూపమాత్మానం శబలం ప్రపద్య ఇత్యర్థః । కథం శబలం బ్రహ్మలోకం ప్రపద్యే ఇతి, ఉచ్యతే — అశ్వ ఇవ స్వాని లోమాని విధూయ కమ్పనేన శ్రమం పాంస్వాది చ రోమతః అపనీయ యథా నిర్మలో భవతి, ఎవం హార్దబ్రహ్మజ్ఞానేన విధూయ పాపం ధర్మాధర్మాఖ్యం చన్ద్ర ఇవ చ రాహుగ్రస్తః తస్మాద్రాహోర్ముఖాత్ప్రముచ్య భాస్వరో భవతి యథా — ఎవం ధూత్వా ప్రహాయ శరీరం సర్వానర్థాశ్రయమ్ ఇహైవ ధ్యానేన కృతాత్మా కృతకృత్యః సన్ అకృతం నిత్యం బ్రహ్మలోకమ్ అభిసమ్భవామీతి । ద్విర్వచనం మన్త్రసమాప్త్యర్థమ్ ॥
ఆకాశో వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ తదమృతꣳ స ఆత్మా ప్రజాపతేః సభాం వేశ్మ ప్రపద్యే యశోఽహం భవామి బ్రాహ్మణానాం యశో రాజ్ఞాం యశో విశాం యశోఽహమనుప్రాపత్సి స హాహం యశసాం యశః శ్యేతమదత్కమదత్కꣳ శ్యేతం లిన్దు మాభిగాం లిన్దు మాభిగామ్ ॥ ౧ ॥
ఆకాశో వా ఇత్యాది బ్రహ్మణో లక్షణనిర్దేశార్థమ్ ఆధ్యానాయ । ఆకాశో వై నామ శ్రుతిషు ప్రసిద్ధ ఆత్మా । ఆకాశ ఇవ అశరీరత్వాత్సూక్ష్మత్వాచ్చ । స చ ఆకాశః నామరూపయోః స్వాత్మస్థయోర్జగద్బీజభూతయోః సలిలస్యేవ ఫేనస్థానీయయోః నిర్వహితా నిర్వోఢా వ్యాకర్తా । తే నామరూపే యదన్తరా యస్య బ్రహ్మణో అన్తరా మధ్యే వర్తేతే, తయోర్వా నామరూపయోరన్తరా మధ్యే యన్నామరూపాభ్యామస్పృష్టం యదిత్యేతత్ , తద్బ్రహ్మ నామరూపవిలక్షణం నామరూపాభ్యామస్పృష్టం తథాపి తయోర్నిర్వోఢృ ఎవంలక్షణం బ్రహ్మేత్యర్థః । ఇదమేవ మైత్రేయీబ్రాహ్మణేనోక్తమ్ ; చిన్మాత్రానుగమాత్సర్వత్ర చిత్స్వరూపతైవేతి గమ్యతే ఎకవాక్యతా । కథం తదవగమ్యత ఇతి, ఆహ — స ఆత్మా । ఆత్మా హి నామ సర్వజన్తూనాం ప్రత్యక్చేతనః స్వసంవేద్యః ప్రసిద్ధః తేనైవ స్వరూపేణోన్నీయ అశరీరో వ్యోమవత్సర్వగత ఆత్మా బ్రహ్మేత్యవగన్తవ్యమ్ । తచ్చ ఆత్మా బ్రహ్మ అమృతమ్ అమరణధర్మా । అత ఊర్ధ్వం మన్త్రః । ప్రజాపతిః చతుర్ముఖః తస్య సభాం వేశ్మ ప్రభువిమితం వేశ్మ ప్రపద్యే గచ్ఛేయమ్ । కిఞ్చ యశోఽహం యశో నామ ఆత్మా అహం భవామి బ్రాహ్మణానామ్ । బ్రాహ్మణా ఎవ హి విశేషతస్తముపాసతే తతస్తేషాం యశో భవామి । తథా రాజ్ఞాం విశాం చ । తేఽప్యధికృతా ఎవేతి తేషామప్యాత్మా భవామి । తద్యశోఽహమనుప్రాపత్సి అనుప్రాప్తుమిచ్ఛామి । స హ అహం యశసామాత్మనాం దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిలక్షణానామాత్మా । కిమర్థమహమేవం ప్రపద్య ఇతి, ఉచ్యతే — శ్యేతం వర్ణతః పక్వబదరసమం రోహితమ్ । తథా అదత్కం దన్తరహితమప్యదత్కం భక్షయితృ స్త్రీవ్యఞ్జనం తత్సేవినాం తేజోబలవీర్యవిజ్ఞానధర్మాణామ్ అపహన్తృ వినాశయిత్రిత్యేతత్ । యదేవంలక్షణం శ్యేతం లిన్దు పిచ్ఛలం తన్మా అభిగాం మా అభిగచ్ఛేయమ్ । ద్విర్వచనమత్యన్తానర్థహేతుత్వప్రదర్శనార్థమ్ ॥
తద్ధైతద్బ్రహ్మా ప్రజాపతయ ఉవాచ ప్రజాపతిర్మనవే మనుః ప్రజాభ్య ఆచార్యకులాద్వేదమధీత్య యథావిధానం గురోః కర్మాతిశేషేణాభిసమావృత్య కుటుమ్బే శుచౌ దేశే స్వాధ్యాయమధీయానో ధార్మికాన్విదధదాత్మని సర్వేన్ద్రియాణి సమ్ప్రతిష్ఠాప్యాహింసన్సర్వభూతాన్యన్యత్ర తీర్థేభ్యః స ఖల్వేవం వర్తయన్యావదాయుషం బ్రహ్మలోకమభిసమ్పద్యతే న చ పునరావర్తతే న చ పునరావర్తతే ॥ ౧ ॥
తద్ధైతత్ ఆత్మజ్ఞానం సోపకరణమ్ ‘ఓమిత్యేతదక్షరమ్’ ఇత్యాద్యైః సహోపాసనైః తద్వాచకేన గ్రన్థేన అష్టాధ్యాయీలక్షణేన సహ బ్రహ్మా హిరణ్యగర్భః పరమేశ్వరో వా తద్ద్వారేణ ప్రజాపతయే కశ్యపాయ ఉవాచ ; అసావపి మనవే స్వపుత్రాయ ; మనుః ప్రజాభ్యః ఇత్యేవం శ్రుత్యర్థసమ్ప్రదాయపరమ్పరయాగతమ్ ఉపనిషద్విజ్ఞానమ్ అద్యాపి విద్వత్సు అవగమ్యతే । యథేహ షష్ఠాద్యధ్యాయత్రయే ప్రకాశితా ఆత్మవిద్యా సఫలా అవగమ్యతే, తథా కర్మణాం న కశ్చనార్థ ఇతి ప్రాప్తే, తదానర్థక్యప్రాప్తిపరిజిహీర్షయా ఇదం కర్మణో విద్వద్భిరనుష్ఠీయమానస్య విశిష్టఫలవత్త్వేన అర్థవత్త్వముచ్యతే — ఆచార్యకులాద్వేదమధీత్య సహార్థతః అధ్యయనం కృత్వా యథావిధానం యథాస్మృత్యుక్తైర్నియమైర్యుక్తః సన్ ఇత్యర్థః । సర్వస్యాపి విధేః స్మృత్యుక్తస్య ఉపకుర్వాణకం ప్రతి కర్తవ్యత్వే గురుశుశ్రూషాయాః ప్రాధాన్యప్రదర్శనార్థమాహ — గురోః కర్మ యత్కర్తవ్యం తత్కృత్వా కర్మశూన్యో యోఽతిశిష్టః కాలః తేన కాలేన వేదమధీత్యేత్యర్థః । ఎవం హి నియమవతా అధీతో వేదః కర్మజ్ఞానఫలప్రాప్తయే భవతి, నాన్యథేత్యభిప్రాయః । అభిసమావృత్య ధర్మజిజ్ఞాసాం సమాపయిత్వా గురుకులాన్నివృత్య న్యాయతో దారానాహృత్య కుటుమ్బే స్థిత్వా గార్హస్థ్యే విహితే కర్మణి తిష్ఠన్ ఇత్యర్థః । తత్రాపి గార్హస్థ్యవిహితానాం కర్మణాం స్వాధ్యాయస్య ప్రాధాన్యప్రదర్శనార్థముచ్యతే — శుచౌ వివిక్తే అమేధ్యాదిరహితే దేశే యథావదాసీనః స్వాధ్యాయమధీయానః నైత్యకమధికం చ యథాశక్తి ఋగాద్యభ్యాసం చ కుర్వన్ ధార్మికాన్పుత్రాఞ్శిష్యాంశ్చ ధర్మయుక్తాన్విదధత్ ధార్మికత్వేన తాన్నియమయన్ ఆత్మని స్వహృదయే హార్దే బ్రహ్మణి సర్వేన్ద్రియాణి సమ్ప్రతిష్ఠాప్య ఉపసంహృత్య ఇన్ద్రియగ్రహణాత్కర్మాణి చ సంన్యస్య అహింసన్ హింసాం పరపీడామకుర్వన్ సర్వభూతాని స్థావరజఙ్గమాని భూతాన్యపీడయన్ ఇత్యర్థః । భిక్షానిమిత్తమటనాదినాపి పరపీడా స్యాదిత్యత ఆహ — అన్యత్ర తీర్థేభ్యః । తీర్థం నామ శాస్త్రానుజ్ఞావిషయః, తతోఽన్యత్రేత్యర్థః । సర్వాశ్రమిణాం చ ఎతత్సమానమ్ । తీర్థేభ్యోఽన్యత్ర అహింసైవేత్యన్యే వర్ణయన్తి । కుటుమ్బే ఎవైతత్సర్వం కుర్వన్ , స ఖల్వధికృతః, యావదాయుషం యావజ్జీవమ్ ఎవం యథోక్తేన ప్రకారేణైవ వర్తయన్ బ్రహ్మలోకమభిసమ్పద్యతే దేహాన్తే । న చ పునరావర్తతే శరీరగ్రహణాయ, పునరావృత్తేః ప్రాప్తాయాః ప్రతిషేధాత్ । అర్చిరాదినా మార్గేణ కార్యబ్రహ్మలోకమభిసమ్పద్య యావద్బ్రహ్మలోకస్థితిః తావత్తత్రైవ తిష్ఠతి ప్రాక్తతో నావర్తత ఇత్యర్థః । ద్విరభ్యాసః ఉపనిషద్విద్యాపరిసమాప్త్యర్థః ॥