‘ఈశా వాస్యమ్’ ఇత్యాదయో మన్త్రాః కర్మస్వవినియుక్తాః, తేషామకర్మశేషస్యాత్మనో యాథాత్మ్యప్రకాశకత్వాత్ । యాథాత్మ్యం చాత్మనః శుద్ధత్వాపాపవిద్ధత్వైకత్వనిత్యత్వాశరీరత్వసర్వగతత్వాది వక్ష్యమాణమ్ । తచ్చ కర్మణా విరుధ్యత ఇతి యుక్త ఎవైషాం కర్మస్వవినియోగః । న హ్యేవంలక్షణమాత్మనో యాథాత్మ్యమ్ ఉత్పాద్యం వికార్యమ్ ఆప్యం సంస్కార్యం వా కర్తృభోక్తృరూపం వా, యేన కర్మశేషతా స్యాత్ ; సర్వాసాముపనిషదామాత్మయాథాత్మ్యనిరూపణేనైవోపక్షయాత్ , గీతానాం మోక్షధర్మాణాం చైవమ్పరత్వాత్ । తస్మాదాత్మనోఽనేకత్వకర్తృత్వభోక్తృత్వాది చ అశుద్ధత్వపాపవిద్ధత్వాది చోపాదాయ లోకబుద్ధిసిద్ధం కర్మాణి విహితాని । యో హి కర్మఫలేనార్థీ దృష్టేన బ్రహ్మవర్చసాదినా అదృష్టేన స్వర్గాదినా చ ద్విజాతిరహం న కాణత్వకుణిత్వాద్యనధికారప్రయోజకధర్మవానిత్యాత్మానం మన్యతే సోఽధిక్రియతే కర్మస్వితి హ్యధికారవిదో వదన్తి । తస్మాదేతే మన్త్రా ఆత్మనో యాథాత్మ్యప్రకాశనేన ఆత్మవిషయం స్వాభావికకర్మవిజ్ఞానం నివర్తయన్తః శోకమోహాదిసంసారధర్మవిచ్ఛిత్తిసాధనమాత్మైకత్వాదివిజ్ఞానముత్పాదయన్తీతి । ఎవముక్తాధికార్యభిధేయసమ్బన్ధప్రయోజనాన్మన్త్రాన్సఙ్క్షేపతో వ్యాఖ్యాస్యామః —
ఈశా వాస్యమిదం సర్వం యత్కిం చ జగత్యాం జగత్ ।
తేన త్యక్తేన భుఞ్జీథా మా గృధః కస్య స్విద్ధనమ్ ॥ ౧ ॥
ఈశా ఈష్టే ఇతి ఈట్ , తేన ఈశా । ఈశితా పరమేశ్వరః పరమాత్మా సర్వస్య । స హి సర్వమీష్టే సర్వజన్తూనామాత్మా సన్ ప్రత్యగాత్మతయా । తేన స్వేన రూపేణాత్మనా ఈశా వాస్యమ్ ఆచ్ఛాదనీయమ్ । కిమ్ ? ఇదం సర్వం యత్కిం చ యత్కిఞ్చిత్ జగత్యాం పృథివ్యాం జగత్ తత్సర్వమ్ । స్వేనాత్మనా ఈశేన ప్రత్యగాత్మతయా అహమేవేదం సర్వమితి పరమార్థసత్యరూపేణానృతమిదం సర్వం చరాచరమాచ్ఛాదనీయం పరమాత్మనా । యథా చన్దనాగర్వాదేరుదకాదిసమ్బన్ధజక్లేదాదిజమౌపాధికం దౌర్గన్ధ్యం తత్స్వరూపనిఘర్షణేనాచ్ఛాద్యతే స్వేన పారమార్థికేన గన్ధేన, తద్వదేవ హి స్వాత్మన్యధ్యస్తం స్వాభావికం కర్తృత్వభోక్తృత్వాదిలక్షణం జగద్ద్వైతరూపం పృథివ్యామ్ , జగత్యామిత్యుపలక్షణార్థత్వాత్సర్వమేవ నామరూపకర్మాఖ్యం వికారజాతం పరమార్థసత్యాత్మభావనయా త్యక్తం స్యాత్ । ఎవమీశ్వరాత్మభావనయా యుక్తస్య పుత్రాద్యేషణాత్రయసంన్యాసే ఎవాధికారః, న కర్మసు । తేన త్యక్తేన త్యాగేనేత్యర్థః । న హి త్యక్తో మృతః పుత్రో భృత్యో వా ఆత్మసమ్బన్ధితాభావాదాత్మానం పాలయతి । అతస్త్యాగేనేత్యయమేవార్థః । భుఞ్జీథాః పాలయేథాః । ఎవం త్యక్తైషణస్త్వం మా గృధః గృధిమ్ ఆకాఙ్క్షాం మా కార్షీః ధనవిషయామ్ । కస్య స్విత్ కస్యచిత్ పరస్య స్వస్య వా ధనం మా కాఙ్క్షీరిత్యర్థః । స్విదిత్యనర్థకో నిపాతః । అథవా, మా గృధః । కస్మాత్ ? కస్య స్విద్ధనమ్ ఇత్యాక్షేపార్థః । న కస్యచిద్ధనమస్తి, యద్గృధ్యేత । ఆత్మైవేదం సర్వమితీశ్వరభావనయా సర్వం త్యక్తమ్ । అత ఆత్మన ఎవేదం సర్వమ్ , ఆత్మైవ చ సర్వమ్ । అతో మిథ్యావిషయాం గృధిం మా కార్షీరిత్యర్థః ॥
ఎవమాత్మవిదః పుత్రాద్యేషణాత్రయసంన్యాసేనాత్మజ్ఞాననిష్ఠతయా ఆత్మా రక్షితవ్య ఇత్యేష వేదార్థః । అథేతరస్య అనాత్మజ్ఞతయాత్మగ్రహణాశక్తస్య ఇదముపదిశతి మన్త్రః —
కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి జిజీవిషేచ్ఛతం సమాః ।
ఎవం త్వయి నాన్యథేతోఽస్తి న కర్మ లిప్యతే నరే ॥ ౨ ॥
కుర్వన్నేవ నిర్వర్తయన్నేవ ఇహ కర్మాణి అగ్నిహోత్రాదీని జిజీవిషేత్ జీవితుమిచ్ఛేత్ శతం శతసఙ్ఖ్యాకాః సమాః సంవత్సరాన్ । తావద్ధి పురుషస్య పరమాయుర్నిరూపితమ్ । తథా చ ప్రాప్తానువాదేన యజ్జిజీవిషేచ్ఛతం వర్షాణి తత్కుర్వన్నేవ కర్మాణీత్యేతద్విధీయతే । ఎవమ్ ఎవంప్రకారే త్వయి జిజీవిషతి నరే నరమాత్రాభిమానిని ఇతః ఎతస్మాదగ్నిహోత్రాదీని కర్మాణి కుర్వతో వర్తమానాత్ప్రకారాత్ అన్యథా ప్రకారాన్తరం నాస్తి, యేన ప్రకారేణాశుభం కర్మ న లిప్యతే ; కర్మణా న లిప్యస ఇత్యర్థః । అతః శాస్త్రవిహితాని కర్మాణ్యగ్నిహోత్రాదీని కుర్వన్నేవ జిజీవిషేత్ ॥
కథం పునరిదమవగమ్యతే — పూర్వేణ మన్త్రేణ సంన్యాసినో జ్ఞాననిష్ఠోక్తా, ద్వితీయేన తదశక్తస్య కర్మనిష్ఠేతి ? ఉచ్యతే — జ్ఞానకర్మణోర్విరోధం పర్వతవదకమ్ప్యం యథోక్తం న స్మరసి కిమ్ ? ఇహాప్యుక్తమ్ — యో హి జిజీవిషేత్స కర్మాణి కుర్వన్నేవ ఇతి ; ‘ఈశా వాస్యమిదం సర్వమ్’, ‘తేన త్యక్తేన భుఞ్జీథాః మా గృధః కస్య స్విద్ధనమ్’ ఇతి చ । ‘న జీవితే మరణే వా గృధిం కుర్వీతారణ్యమియాత్ ఇతి పదం తతో న పునరేయాత్’ ( ? ) ఇతి చ సంన్యాసశాసనాత్ । ఉభయోః ఫలభేదం చ వక్ష్యతి । ‘ఇమౌ ద్వావేవ పన్థానావనునిష్క్రాన్తతరౌ భవతః క్రియాపథశ్చైవ పురస్తాత్సంన్యాసశ్చ’ ( ? ) ; తయోః సంన్యాస ఎవాతిరేచయతి — ‘న్యాస ఎవాత్యరేచయత్’ (తై. నారా. ౭౮) ఇతి తైత్తిరీయకే । ‘ద్వావిమావథ పన్థానౌ యత్ర వేదాః ప్రతిష్ఠితాః । ప్రవృత్తిలక్షణో ధర్మో నివృత్తిశ్చ విభాషితః’ (మో. ధ. ౨౪౧ । ౬) ఇత్యాది పుత్రాయ విచార్య నిశ్చితముక్తం వ్యాసేన వేదాచార్యేణ భగవతా । విభాగం చానయోః ప్రదర్శయిష్యామః ॥
అథేదానీమవిద్వన్నిన్దార్థోఽయం మన్త్ర ఆరభ్యతే —
అసుర్యా నామ తే లోకా అన్ధేన తమసా వృతాః ।
తాంస్తే ప్రేత్యాభిగచ్ఛన్తి యే కే చాత్మహనో జనాః ॥ ౩ ॥
అసుర్యాః పరమాత్మభావమద్వయమపేక్ష్య దేవాదయోఽప్యసురాః । తేషాం చ స్వభూతా లోకా అసుర్యాః నామ । నామశబ్దోఽనర్థకో నిపాతః । తే లోకాః కర్మఫలాని లోక్యన్తే దృశ్యన్తే భుజ్యన్త ఇతి జన్మాని । అన్ధేన అదర్శనాత్మకేనాజ్ఞానేన తమసా ఆవృతాః ఆచ్ఛాదితాః । తాన్ స్థావరాన్తాన్ , ప్రేత్య త్యక్త్వేమం దేహమ్ అభిగచ్ఛన్తి యథాకర్మ యథాశ్రుతమ్ । యే కే చ ఆత్మహనః ఆత్మానం ఘ్నన్తీత్యాత్మహనః । కే ? తే జనాః యేఽవిద్వాంసః । కథం తే ఆత్మానం నిత్యం హింసన్తి ? అవిద్యాదోషేణ విద్యమానస్యాత్మనస్తిరస్కరణాత్ । విద్యమానస్యాత్మనో యత్కార్యం ఫలమజరామరత్వాదిసంవేదనాదిలక్షణమ్ , తత్ హతస్యేవ తిరోభూతం భవతీతి ప్రాకృతా అవిద్వాంసో జనా ఆత్మహన ఇత్యుచ్యన్తే । తేన హ్యాత్మహననదోషేణ సంసరన్తి తే ॥
యస్యాత్మనో హననాదవిద్వాంసః సంసరన్తి, తద్విపర్యయేణ విద్వాంసో ముచ్యన్తేఽనాత్మహనః, తత్కీదృశమాత్మతత్త్వమిత్యుచ్యతే —
అనేజదేకం మనసో జవీయో నైనద్దేవా ఆప్నువన్పూర్వమర్షత్ ।
తద్ధావతోఽన్యానత్యేతి తిష్ఠ—త్తస్మిన్నపో మాతరిశ్వా దధాతి ॥ ౪ ॥
అనేజత్ న ఎజత్ । ‘ఎజృ కమ్పనే’, కమ్పనం చలనం స్వావస్థాప్రచ్యుతిః, తద్వర్జితమ్ , సర్వదా ఎకరూపమిత్యర్థః । తచ్చ ఎకం సర్వభూతేషు । మనసః సఙ్కల్పాదిలక్షణాత్ జవీయో జవవత్తరమ్ । కథం విరుద్ధముచ్యతే — ధ్రువం నిశ్చలమిదమ్ , మనసో జవీయ ఇతి చ ? నైష దోషః, నిరుపాధ్యుపాధిమత్త్వేనోపపత్తేః । తత్ర నిరుపాధికేన స్వేన రూపేణోచ్యతే — అనేజదేకమ్ ఇతి । మనసః అన్తఃకరణస్య సఙ్కల్పవికల్పలక్షణస్యోపాధేరనువర్తనాత్ । ఇహ దేహస్థస్య మనసో బ్రహ్మలోకాదిదూరస్థసఙ్కల్పనం క్షణమాత్రాద్భవతీత్యతో మనసో జవిష్ఠత్వం లోకప్రసిద్ధమ్ । తస్మిన్మనసి బ్రహ్మలోకాదీన్ ద్రుతం గచ్ఛతి సతి, ప్రథమప్రాప్త ఇవాత్మచైతన్యాభాసో గృహ్యతే । అతః మనసో జవీయః ఇత్యాహ । నైనద్దేవాః, ద్యోతనాద్దేవాః చక్షురాదీనీన్ద్రియాణి, ఎనత్ ప్రకృతమాత్మతత్త్వం నాప్నువన్ న ప్రాప్తవన్తః । తేభ్యో మనో జవీయః । మనోవ్యాపారవ్యవహితత్వాదాభాసమాత్రమప్యాత్మనో నైవ దేవానాం విషయీభవతి ; యస్మాజ్జవనాన్మనసోఽపి పూర్వమర్షత్ పూర్వమేవ గతమ్ , వ్యోమవద్వ్యాపిత్వాత్ । సర్వవ్యాపి తదాత్మతత్త్వం సర్వసంసారధర్మవర్జితం స్వేన నిరుపాధికేన స్వరూపేణావిక్రియమేవ సత్ , ఉపాధికృతాః సర్వాః సంసారవిక్రియా అనుభవతీవావివేకినాం మూఢానామనేకమివ చ ప్రతిదేహం ప్రత్యవభాసత ఇత్యేతదాహ — తత్ ధావతః ద్రుతం గచ్ఛతః అన్యాన్ ఆత్మవిలక్షణాన్మనోవాగిన్ద్రియప్రభృతీన్ అత్యేతి అతీత్య గచ్ఛతీవ । ఇవార్థం స్వయమేవ దర్శయతి — తిష్ఠదితి, స్వయమవిక్రియమేవ సదిత్యర్థః । తస్మిన్ ఆత్మతత్త్వే సతి నిత్యచైతన్యస్వభావే, మాతరిశ్వా మాతరి అన్తరిక్షే శ్వయతి గచ్ఛతీతి మాతరిశ్వా వాయుః సర్వప్రాణభృత్క్రియాత్మకః, యదాశ్రయాణి కార్యకరణజాతాని యస్మిన్నోతాని ప్రోతాని చ, యత్సూత్రసంజ్ఞకం సర్వస్య జగతో విధారయితృ, స మాతరిశ్వా, అపః కర్మాణి ప్రాణినాం చేష్టాలక్షణాని అగ్న్యాదిత్యపర్జన్యాదీనాం జ్వలనదహనప్రకాశాభివర్షణాదిలక్షణాని, దధాతి విభజతీత్యర్థః, ధారయతీతి వా ; ‘భీషాస్మాద్వాతః పవతే’ ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । సర్వా హి కార్యకరణవిక్రియా నిత్యచైతన్యాత్మస్వరూపే సర్వాస్పదభూతే సత్యేవ భవన్తీత్యర్థః ॥
న మన్త్రాణాం జామితాస్తీతి పూర్వమన్త్రోక్తమప్యర్థం పునరాహ —
తదేజతి తన్నైజతి తద్దూరే తద్వన్తికే ।
తదన్తరస్య సర్వస్య తదు సర్వస్యాస్య బాహ్యతః ॥ ౫ ॥
తత్ ఆత్మతత్త్వం యత్ప్రకృతమ్ ఎజతి చలతి తదేవ చ నైజతి స్వతో నైవ చలతి, స్వతః అచలమేవ సత్ చలతీవేత్యర్థః । కిఞ్చ, తద్దూరే వర్షకోటిశతైరప్యవిదుషామప్రాప్యత్వాద్దూర ఇవ । తదు అన్తికే సమీపే అత్యన్తమేవ విదుషామ్ , ఆత్మత్వాత్ న కేవలం దూరే, అన్తికే చ । తత్ అన్తః అభ్యన్తరే అస్య సర్వస్య, ‘య ఆత్మా సర్వాన్తరః’ ఇతి శ్రుతేః, అస్య సర్వస్య జగతో నామరూపక్రియాత్మకస్య । తత్ ఉ సర్వస్య అస్య బాహ్యతః ; వ్యాపిత్వాదాకాశవన్నిరతిశయసూక్ష్మత్వాదన్తః ;
‘ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౩) ఇతి శాసనాన్నిరన్తరం చ ॥
యస్తు+సర్వాణి+భూతాని
యస్తు సర్వాణి భూతాని ఆత్మన్యేవానుపశ్యతి ।
సర్వభూతేషు చాత్మానం తతో న విజుగుప్సతే ॥ ౬ ॥
యస్తు పరివ్రాట్ ముముక్షుః సర్వాణి భూతాని అవ్యక్తాదీని స్థావరాన్తాని ఆత్మన్యేవ అనుపశ్యతి, ఆత్మవ్యతిరిక్తాని న పశ్యతీత్యర్థః । సర్వభూతేషు తేష్వేవ చ ఆత్మానం తేషామపి భూతానాం స్వమాత్మానమాత్మత్వేన — యథాస్య దేహస్య కార్యకరణసఙ్ఘాతస్యాత్మా అహం సర్వప్రత్యయసాక్షిభూతశ్చేతయితా కేవలో నిర్గుణోఽనేనైవ స్వరూపేణావ్యక్తాదీనాం స్థావరాన్తానామహమేవాత్మేతి సర్వభూతేషు చాత్మానం నిర్విశేషం యస్త్వనుపశ్యతి, సః తతః తస్మాదేవ దర్శనాత్ న విజుగుప్సతే విజుగుప్సాం ఘృణాం న కరోతి । ప్రాప్తస్యైవానువాదోఽయమ్ । సర్వా హి ఘృణా ఆత్మనోఽన్యద్దుష్టం పశ్యతో భవతి ; ఆత్మానమేవాత్యన్తవిశుద్ధం నిరన్తరం పశ్యతో న ఘృణానిమిత్తమర్థాన్తరమస్తీతి ప్రాప్తమేవ — తతో న విజుగుప్సత ఇతి ॥
ఇమమేవార్థమన్యోఽపి మన్త్ర ఆహ —
యస్మిన్సర్వాణి భూతాని ఆత్మైవాభూద్విజానతః ।
తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః ॥ ౭ ॥
యస్మిన్సర్వాణి భూతాని యస్మిన్ కాలే యథోక్తాత్మని వా, తాన్యేవ భూతాని సర్వాణి పరమార్థాత్మదర్శనాత్ ఆత్మైవాభూత్ ఆత్మైవ సంవృత్తః పరమార్థవస్తు విజానతః, తత్ర తస్మిన్కాలే తత్రాత్మని వా, కో మోహః కః శోకః । శోకశ్చ మోహశ్చ కామకర్మబీజమజానతో భవతి, న త్వాత్మైకత్వం విశుద్ధం గగనోపమం పశ్యతః । కో మోహః కః శోక ఇతి శోకమోహయోరవిద్యాకార్యయోరాక్షేపేణాసమ్భవప్రకాశనాత్ సకారణస్య సంసారస్యాత్యన్తమేవోచ్ఛేదః ప్రదర్శితో భవతి ॥
యోఽయమతీతైర్మన్త్రైరుక్త ఆత్మా, స స్వేన రూపేణ కింలక్షణ ఇత్యాహ అయం మన్త్రః —
స పర్యగాచ్ఛుక్రమకాయమవ్రణ—మస్నావిరం శుద్ధమపాపవిద్ధమ్ ।
కవిర్మనీషీ పరిభూః స్వయమ్భూర్యాథాతథ్యతో—ఽర్థాన్వ్యదధాచ్ఛాశ్వతీభ్యః సమాభ్యః ॥ ౮ ॥
స పర్యగాత్ , సః యథోక్త ఆత్మా పర్యగాత్ పరి సమన్తాత్ అగాత్ గతవాన్ , ఆకాశవద్వ్యాపీత్యర్థః । శుక్రం శుభ్రం జ్యోతిష్మత్ దీప్తిమానిత్యర్థః । అకాయమ్ అశరీరం లిఙ్గశరీరవర్జిత ఇత్యర్థః । అవ్రణమ్ అక్షతమ్ । అస్నావిరమ్ స్నావాః సిరా యస్మిన్న విద్యన్త ఇత్యస్నావిరమ్ । అవ్రణమస్నావిరమిత్యేతాభ్యాం స్థూలశరీరప్రతిషేధః । శుద్ధం నిర్మలమవిద్యామలరహితమితి కారణశరీరప్రతిషేధః । అపాపవిద్ధం ధర్మాధర్మాదిపాపవర్జితమ్ । శుక్రమిత్యాదీని వచాంసి పుంలిఙ్గత్వేన పరిణేయాని, స పర్యగాత్ ఇత్యుపక్రమ్య కవిర్మనీషీ ఇత్యాదినా పుంలిఙ్గత్వేనోపసంహారాత్ । కవిః క్రాన్తదర్శీ సర్వదృక్ ,
‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః । మనీషీ మనస ఈషితా, సర్వజ్ఞ ఈశ్వర ఇత్యర్థః । పరిభూః సర్వేషాం పరి ఉపరి భవతీతి పరిభూః । స్వయమ్భూః స్వయమేవ భవతీతి, యేషాముపరి భవతి యశ్చోపరి భవతి స సర్వః స్వయమేవ భవతీతి స్వయమ్భూః । స నిత్యముక్త ఈశ్వరః యాథాతథ్యతః సర్వజ్ఞత్వాత్ యథాతథాభావో యాథాతథ్యం తస్మాత్ యథాభూతకర్మఫలసాధనతః అర్థాన్ కర్తవ్యపదార్థాన్ వ్యదధాత్ విహితవాన్ , యథానురూపం వ్యభజదిత్యర్థః । శాశ్వతీభ్యః నిత్యాభ్యః సమాభ్యః సంవత్సరాఖ్యేభ్యః ప్రజాపతిభ్య ఇత్యర్థః ॥
అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి యే అవిద్యాముపాసతే ।
తతో భూయ ఇవ తే తమో య ఉ విద్యాయాం రతాః ॥ ౯ ॥
అన్ధం తమః అదర్శనాత్మకం తమః ప్రవిశన్తి । కే ? యే అవిద్యామ్ , విద్యాయా అన్యా అవిద్యా కర్మేత్యర్థః, కర్మణో విద్యావిరోధిత్వాత్ , తామవిద్యామగ్నిహోత్రాదిలక్షణామేవ కేవలామ్ ఉపాసతే తత్పరాః సన్తోఽనుతిష్ఠన్తీత్యభిప్రాయః । తతః తస్మాదన్ధాత్మకాత్తమసః భూయ ఇవ బహుతరమేవ తే తమః ప్రవిశన్తి । కే ? కర్మ హిత్వా యే ఉ యే తు విద్యాయామేవ దేవతాజ్ఞానే ఎవ రతాః అభిరతాః ॥
తత్రావాన్తరఫలభేదం విద్యాకర్మణోః సముచ్చయకారణమాహ । అన్యథా ఫలవదఫలవతోః సంనిహితయోరఙ్గాఙ్గితయా జామితైవ స్యాదితి —
అన్యదేవాహుర్విద్యయా అన్యదాహురవిద్యయా ।
ఇతి శుశ్రుమ ధీరాణాం యే నస్తద్విచచక్షిరే ॥ ౧౦ ॥
అన్యత్ పృథగేవ విద్యయా క్రియతే ఫలమితి ఆహుః వదన్తి, అన్యదాహురవిద్యయా కర్మణా క్రియతే ఫలమితి । తథోక్తమ్ —
‘కర్మణా పితృలోకః, విద్యయా దేవలోకః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇతి । ఇతి ఎవం శుశ్రుమ శ్రుతవన్తో వయం ధీరాణాం ధీమతాం వచనమ్ । యే ఆచార్యా నః అస్మభ్యం తత్ కర్మ చ జ్ఞానం చ విచచక్షిరే వ్యాఖ్యాతవన్తః, తేషామయమాగమః పారమ్పర్యాగత ఇత్యర్థః ॥
యత ఎవమతః —
విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ ।
అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే ॥ ౧౧ ॥
విద్యాం చ అవిద్యాం చ దేవతాజ్ఞానం కర్మ చేత్యర్థః । యస్తత్ ఎతదుభయం సహ ఎకేన పురుషేణ అనుష్ఠేయం వేద తస్యైవం సముచ్చయకారిణ ఎకైకపురుషార్థసమ్బన్ధః క్రమేణ స్యాదిత్యుచ్యతే — అవిద్యయా కర్మణా అగ్నిహోత్రాదినా మృత్యుమ్ , స్వాభావికం కర్మ జ్ఞానం చ మృత్యుశబ్దవాచ్యమ్ , తదుభయం తీర్త్వా అతిక్రమ్య విద్యయా దేవతాజ్ఞానేన అమృతం దేవతాత్మభావమ్ అశ్నుతే ప్రాప్నోతి । తద్ధ్యమృతముచ్యతే, యద్దేవతాత్మగమనమ్ ॥
అధునా వ్యాకృతావ్యాకృతోపాసనయోః సముచ్చిచీషయా ప్రత్యేకం నిన్దోచ్యతే —
అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి యేఽసమ్భూతిముపాసతే ।
తతో భూయ ఇవ తే తమో య ఉ సమ్భూత్యాం రతాః ॥ ౧౨ ॥
అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి యే అసమ్భూతిమ్ , సమ్భవనం సమ్భూతిః సా యస్య కార్యస్య సా సమ్భూతిః తస్యా అన్యా అసమ్భూతిః ప్రకృతిః కారణమ్ అవ్యాకృతాఖ్యమ్ , తామసమ్భూతిమవ్యాకృతాఖ్యాం ప్రకృతిం కారణమవిద్యాం కామకర్మబీజభూతామదర్శనాత్మికామ్ ఉపాసతే యే తే తదనురూపమేవాన్ధం తమః అదర్శనాత్మకం ప్రవిశన్తి । తతః తస్మాదపి భూయో బహుతరమివ తమః తే ప్రవిశన్తి యే ఉ సమ్భూత్యాం కార్యబ్రహ్మణి హిరణ్యగర్భాఖ్యే రతాః ॥
అధునా ఉభయోరుపాసనయోః సముచ్చయకారణమవయవఫలభేదమాహ —
అన్యదేవాహుః సమ్భవాదన్యదాహురసమ్భవాత్ ।
ఇతి శుశ్రుమ ధీరాణాం యే నస్తద్విచచక్షిరే ॥ ౧౩ ॥
అన్యదేవ పృథగేవ ఆహుః ఫలం సమ్భవాత్ సమ్భూతేః కార్యబ్రహ్మోపాసనాత్ అణిమాద్యైశ్వర్యలక్షణమ్ ఆఖ్యాతవన్త ఇత్యర్థః । తథా చ అన్యదాహురసమ్భవాత్ అసమ్భూతేః అవ్యాకృతాత్ అవ్యాకృతోపాసనాత్ యదుక్తమ్
‘అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి’ (ఈ. ఉ. ౯) ఇతి, ప్రకృతిలయ ఇతి చ పౌరాణికైరుచ్యతే । ఇతి ఎవం శుశ్రుమ ధీరాణాం వచనం యే నస్తద్విచచక్షిరే వ్యాకృతావ్యాకృతోపాసనఫలం వ్యాఖ్యాతవన్త ఇత్యర్థః ॥
యత ఎవమ్ , అతః సముచ్చయః సమ్భూత్యసమ్భూత్యుపాసనయోర్యుక్తః ఎకైకపురుషార్థత్వాచ్చేత్యాహ —
సమ్భూతిం చ వినాశం చ యస్తద్వేదోభయం సహ ।
వినాశేన మృత్యుం తీర్త్వా సమ్భూత్యామృతమశ్నుతే ॥ ౧౪ ॥
సమ్భూతిం చ వినాశం చ యస్తద్వేదోభయం సహ, వినాశేన, వినాశో ధర్మో యస్య కార్యస్య స తేన ధర్మిణా అభేదేనోచ్యతే ‘వినాశః’ ఇతి । తేన తదుపాసనేనానైశ్వర్యమధర్మకామాదిదోషజాతం చ మృత్యుం తీర్త్వా, హిరణ్యగర్భోపాసనేన హ్యణిమాదిప్రాప్తిః ఫలమ్ , తేనానైశ్వర్యాదిమృత్యుమతీత్య, అసమ్భూత్యా అవ్యాకృతోపాసనయా అమృతం ప్రకృతిలయలక్షణమ్ అశ్నుతే । ‘సమ్భూతిం చ వినాశం చ’ ఇత్యత్రావర్ణలోపేన నిర్దేశో ద్రష్టవ్యః, ప్రకృతిలయఫలశ్రుత్యనురోధాత్ ॥
హిరణ్మయేన పాత్రేణ సత్యస్యాపిహితం ముఖమ్ ।
తత్త్వం పూషన్నపావృణు సత్యధర్మాయ దృష్టయే ॥ ౧౫ ॥
హిరణ్మయేన పాత్రేణ హిరణ్మయమివ హిరణ్మయమ్ , జ్యోతిర్మయమిత్యేతత్ , తేన పాత్రేణేవ అపిధానభూతేన సత్యస్య ఆదిత్యమణ్డలస్థస్య బ్రహ్మణః అపిహితమ్ ఆచ్ఛాదితం ముఖం ద్వారమ్ ; తత్ త్వం హే పూషన్ అపావృణు అపసారయ సత్యధర్మాయ తవ సత్యస్యోపాసనాత్సత్యం ధర్మో యస్య మమ సోఽహం సత్యధర్మా తస్మై మహ్యమ్ ; అథవా, యథాభూతస్య ధర్మస్యానుష్ఠాత్రే, దృష్టయే తవ సత్యాత్మన ఉపలబ్ధయే ॥
పూషన్నేకర్షే యమ సూర్య ప్రాజాపత్య వ్యూహ
రశ్మీన్సమూహ తేజో యత్తే రూపం కల్యాణతమం
తత్తే పశ్యామి యోఽసావసౌ పురుషః సోఽహమస్మి ॥ ౧౬ ॥
హే పూషన్ జగతః పోషణాత్పూషా రవిః । తథా ఎక ఎవ ఋషతి గచ్ఛతీత్యేకర్షిః హే ఎకర్షే । తథా సర్వస్య సంయమనాద్యమః హే యమ । తథా రశ్మీనాం ప్రాణానాం రసానాం చ స్వీకరణాత్సూర్యః హే సూర్య । ప్రజాపతేరపత్యం ప్రాజాపత్యః హే ప్రాజాపత్య । వ్యూహ విగమయ రశ్మీన్ స్వాన్ । సమూహ ఎకీకురు ఉపసంహర తేజః తావకం జ్యోతిః । యత్ తే తవ రూపం కల్యాణతమమ్ అత్యన్తశోభనమ్ , తత్ తే తవాత్మనః ప్రసాదాత్ పశ్యామి । కిఞ్చ, అహం న తు త్వాం భృత్యవద్యాచే యోఽసౌ ఆదిత్యమణ్డలస్థః అసౌ వ్యాహృత్యవయవః పురుషః పురుషాకారత్వాత్ , పూర్ణం వానేన ప్రాణబుద్ధ్యాత్మనా జగత్సమస్తమితి పురుషః ; పురి శయనాద్వా పురుషః । సోఽహమ్ అస్మి భవామి ॥
వాయురనిలమమృతమథేదం భస్మాన్తం శరీరమ్ ।
ఓం క్రతో స్మర కృతం స్మర క్రతో స్మర కృతం స్మర ॥ ౧౭ ॥
అథేదానీం మమ మరిష్యతో వాయుః ప్రాణః అధ్యాత్మపరిచ్ఛేదం హిత్వా అధిదైవతాత్మానం సర్వాత్మకమ్ అనిలమ్ అమృతం సూత్రాత్మానం ప్రతిపద్యతామితి వాక్యశేషః । లిఙ్గం చేదం జ్ఞానకర్మసంస్కృతముత్క్రామత్వితి ద్రష్టవ్యమ్ , మార్గయాచనసామర్థ్యాత్ । అథ ఇదం శరీరమగ్నౌ హుతం భస్మాన్తం భస్మావశేషం భూయాత్ । ఓమితి యథోపాసనమ్ ఓమ్ప్రతీకాత్మకత్వాత్సత్యాత్మకమగ్న్యాఖ్యం బ్రహ్మాభేదేనోచ్యతే । హే క్రతో సఙ్కల్పాత్మక స్మర యన్మమ స్మర్తవ్యం తస్య కాలోఽయం ప్రత్యుపస్థితః, అతః స్మర ఎతావన్తం కాలం భావితం కృతమ్ అగ్నే స్మర యన్మయా బాల్యప్రభృత్యనుష్ఠితం కర్మ తచ్చ స్మర । క్రతో స్మర కృతం స్మర ఇతి పునర్వచనమాదరార్థమ్ ॥
పునరన్యేన మన్త్రేణ మార్గం యాచతే —
అగ్నే నయ సుపథా రాయే అస్మాన్విశ్వాని దేవ వయునాని విద్వాన్ ।
యుయోధ్యస్మజ్జుహురాణమేనో భూయిష్ఠాం తే నమఉక్తిం విధేమ ॥ ౧౮ ॥
హే అగ్నే నయ గమయ సుపథా శోభనేన మార్గేణ । సుపథేతి విశేషణం దక్షిణమార్గనివృత్త్యర్థమ్ । నిర్విణ్ణోఽహం దక్షిణేన మార్గేణ గతాగతలక్షణేన ; అతో యాచే త్వాం పునః పునః గమనాగమనవర్జితేన శోభనేన పథా నయ । రాయే ధనాయ, కర్మఫలభోగాయేత్యర్థః । అస్మాన్ యథోక్తధర్మఫలవిశిష్టాన్ విశ్వాని సర్వాణి హే దేవ వయునాని కర్మాణి, ప్రజ్ఞానాని వా విద్వాన్ జానన్ । కిఞ్చ, యుయోధి వియోజయ వినాశయ అస్మత్ అస్మత్తః జుహురాణం కుటిలం వఞ్చనాత్మకమ్ ఎనః పాపమ్ । తతో వయం విశుద్ధాః సన్తః ఇష్టం ప్రాప్స్యామ ఇత్యభిప్రాయః । కిన్తు వయమిదానీం తే న శక్నుమః పరిచర్యాం కర్తుమ్ ; భూయిష్ఠాం బహుతరాం తే తుభ్యం నమఉక్తిం నమస్కారవచనం విధేమ నమస్కారేణ పరిచరేమ ఇత్యర్థః ॥
‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే’ (ఈ. ఉ. ౧౧) ‘వినాశేన మృత్యుం తీర్త్వా అసమ్భూత్యామృతమశ్నుతే’ (ఈ. ఉ. ౧౪) ఇతి శ్రుత్వా కేచిత్సంశయం కుర్వన్తి । అతస్తన్నిర్ధారణార్థం సఙ్క్షేపతో విచారణాం కరిష్యామః । తత్ర తావత్కింనిమిత్తః సంశయ ఇతి, ఉచ్యతే — విద్యాశబ్దేన ముఖ్యా పరమాత్మవిద్యైవ కస్మాన్న గృహ్యతే, అమృతత్వం చ ? ననూక్తాయాః పరమాత్మవిద్యాయాః కర్మణశ్చ విరోధాత్సముచ్చయానుపపత్తిః । సత్యమ్ । విరోధస్తు నావగమ్యతే, విరోధావిరోధయోః శాస్త్రప్రమాణకత్వాత్ ; యథా అవిద్యానుష్ఠానం విద్యోపాసనం చ శాస్త్రప్రమాణకమ్ , తథా తద్విరోధావిరోధావపి । యథా చ ‘న హింస్యాత్సర్వా భూతాని’ ఇతి శాస్త్రాదవగతం పునః శాస్త్రేణైవ బాధ్యతే ‘అధ్వరే పశుం హింస్యాత్’ ఇతి, ఎవం విద్యావిద్యయోరపి స్యాత్ ; విద్యాకర్మణోశ్చ సముచ్చయః । న ;
‘దూరమేతే విపరీతే విషూచీ అవిద్యా యా చ విద్యేతి జ్ఞాతా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇతి శ్రుతేః । ‘విద్యాం చావిద్యాం చ’ ఇతి వచనాదవిరోధ ఇతి చేత్ , న ; హేతుస్వరూపఫలవిరోధాత్ । విద్యావిద్యావిరోధావిరోధయోర్వికల్పాసమ్భవాత్ సముచ్చయవిధానాదవిరోధ ఎవేతి చేత్ , న ; సహసమ్భవానుపపత్తేః । క్రమేణైకాశ్రయే స్యాతాం విద్యావిద్యే ఇతి చేత్ , న ; విద్యోత్పత్తౌ తదాశ్రయేఽవిద్యానుపపత్తేః ; న హి అగ్నిరుష్ణః ప్రకాశశ్చ ఇతి విజ్ఞానోత్పత్తౌ యస్మిన్నాశ్రయే తదుత్పన్నమ్ , తస్మిన్నేవాశ్రయే శీతోఽగ్నిరప్రకాశో వా ఇత్యవిద్యాయా ఉత్పత్తిః । నాపి సంశయః అజ్ఞానం వా,
‘యస్మిన్సర్వాణి భూతాని ఆత్మైవాభూద్విజానతః । తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇతి శోకమోహాద్యసమ్భవశ్రుతేః । అవిద్యాసమ్భవాత్తదుపాదానస్య కర్మణోఽప్యనుపపత్తిమవోచామ । ‘అమృతమశ్నుతే’ ఇత్యాపేక్షికమమృతమ్ ; విద్యాశబ్దేన పరమాత్మవిద్యాగ్రహణే
‘హిరణ్మయేన’ (ఈ. ఉ. ౧౫) ఇత్యాదినా ద్వారమార్గయాచనమనుపపన్నం స్యాత్ । తస్మాత్ యథావ్యాఖ్యాత ఎవ మన్త్రాణామర్థ ఇత్యుపరమ్యతే ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ఈశావాస్యోపనిషద్భాష్యమ్ సమ్పూర్ణమ్ ॥