యది మన్యసే సు వేదేతి శిష్యబుద్ధివిచాలనా గృహీతస్థిరతాయై । విదితావిదితాభ్యాం నివర్త్య బుద్ధిం శిష్యస్య స్వాత్మన్యవస్థాప్య ‘తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి’ ఇతి స్వారాజ్యేఽభిషిచ్య ఉపాస్యప్రతిషేధేనాథాస్య బుద్ధిం విచాలయతి — యది మన్యసే సుష్ఠు వేద అహం బ్రహ్మతత్త్వమితి, తతోఽల్పమేవ బ్రహ్మణో రూపం వేత్థ త్వమితి నూనం నిశ్చితం మన్యతే ఆచార్యః । సా పునర్విచాలనా కిమర్థేతి, ఉచ్యతే — పూర్వగృహీతే వస్తుని బుద్ధేః స్థిరతాయై । దేవేష్వపి సు వేదాహమితి మన్యతే యః సోఽప్యస్య బ్రహ్మణో రూపం దభ్రమేవ వేత్తి నూనమ్ । కస్మాత్ ? అవిషయత్వాత్కస్యచిద్బ్రహ్మణః । అథవా అల్పమేవాస్యాధ్యాత్మికం మనుష్యేషు దేవేషు చాధిదైవికమస్య బ్రహ్మణో యద్రూపం తదితి సమ్బన్ధః । అథ ను ఇతి హేతుర్మీమాంసాయాః । యస్మాద్దభ్రమేవ సువిదితం బ్రహ్మణో రూపమ్ ‘అన్యదేవ తద్విదితాత్’ ఇత్యుక్తత్వాత్ , సు వేదేతి చ మన్యసే ; అతః అల్పమేవ వేత్థ త్వం బ్రహ్మణో రూపం యస్మాత్ అథ ను తస్మాత్ మీమాంస్యమేవ అద్యాపి తే తవ బ్రహ్మ విచార్యమేవ యావద్విదితావిదితప్రతిషేధాగమార్థానుభవ ఇత్యర్థః । మన్యే విదితమితి శిష్యస్య మీమాంసానన్తరోక్తిః ప్రత్యయత్రయసఙ్గతేః । సమ్యగ్వస్తునిశ్చయాయ విచాలితః శిష్య ఆచార్యేణ మీమాంస్యమేవ తే ఇతి చోక్తః ఎకాన్తే సమాహితో భూత్వా విచార్య యథోక్తం సుపరినిశ్చితః సన్నాహ ఆగమాచార్యాత్మానుభవప్రత్యయత్రయస్యైకవిషయత్వేన సఙ్గత్యర్థమ్ । ఎవం హి ‘సుపరినిష్ఠితా విద్యా సఫలా స్యాన్నానిశ్చితా’ ఇతి న్యాయః ప్రదర్శితో భవతి ; మన్యే విదితమితి పరినిష్ఠితనిశ్చితవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాహేతూక్తేః ॥

పరినిష్ఠితం సఫలం విజ్ఞానం ప్రతిజానీతే ఆచార్యాత్మనిశ్చయయోస్తుల్యతాయై యస్మాద్ధేతుమాహ — నాహ మన్యే సు వేదేతి । అహేత్యవధారణార్థో నిపాతః । నైవ మన్యే ఇత్యేతత్ । యావదపరినిష్ఠితం విజ్ఞానం తావత్ సు వేద సుష్ఠు వేద అహం బ్రహ్మేతి విపరీతో మమ నిశ్చయ ఆసీత్ । సోఽపజగామ భవద్భిర్విచాలితస్య యథోక్తార్థమీమాంసాఫలభూతాత్స్వాత్మబ్రహ్మత్వనిశ్చయరూపాత్సమ్యక్ప్రత్యయాత్ । విరుద్ధత్వాదతో నాహ మన్యే సు వేదేతి । యస్మాచ్చైతత్ నైవ న వేద నో న వేదేతి ; మన్యే ఇత్యనువర్తతే, అవిదితబ్రహ్మప్రతిషేధాత్ । కథం తర్హి మన్యసే ఇత్యుక్త ఆహ — వేద చ । చ—శబ్దాద్వేద చ న వేద చ ఇత్యభిప్రాయః, విదితావిదితాభ్యామన్యత్వాద్బ్రహ్మణః । తస్మాన్మయా విదితం బ్రహ్మేతి మన్యే ఇతి వాక్యార్థః । అథవా వేద చేతి నిత్యవిజ్ఞానబ్రహ్మస్వరూపతయా నో న వేద వేదైవ చాహం స్వరూపవిక్రియాభావాత్ । విశేషవిజ్ఞానం చ పరాధ్యస్తం న స్వత ఇతి పరమార్థతో న చ వేదేతి । యో నస్తద్వేద తద్వేదేతి పక్షాన్తరనిరాసార్థమామ్నాయ ఉక్తార్థానువాదాత్ । యః నః అస్మాకం మధ్యే తద్వేద స ఎవ తద్బ్రహ్మ వేద నాన్యః, ఉపాస్యబ్రహ్మవిత్త్వాత్ । అతోఽన్యస్య యథాహం వేదేతి పక్షాన్తరే బ్రహ్మవిత్త్వం నిరస్యతే । కుతోఽయమర్థోఽవసీయత ఇతి, ఉచ్యతే — ఉక్తానువాదాత్ । ఉక్తం హ్యనువదతి నో న వేదేతి వేద చేతి ॥

యస్యామతమితి శ్రౌతమాఖ్యాయికార్థోపసంహారార్థమ్ । శిష్యాచార్యోక్తిప్రత్యుక్తిలక్షణయా అనుభవయుక్తిప్రధానయా ఆఖ్యాయికయా యోఽర్థః సిద్ధః స శ్రౌతేన వచనేనాగమప్రధానేన నిగమనస్థానీయేన సఙ్క్షేపత ఉచ్యతే । యదుక్తం విదితావిదితాభ్యామన్యద్వాగాదీనామగోచరత్వాత్ మీమాంసితం చానుభవోపపత్తిభ్యాం బ్రహ్మ, తత్తథైవ జ్ఞాతవ్యమ్ । కస్మాత్ ? యస్యామతం యస్య వివిదిషాప్రయుక్తప్రవృత్తస్య సాధకస్య అమతమ్ అవిజ్ఞాతమ్ అవిదితం బ్రహ్మ ఇత్యాత్మతత్త్వనిశ్చయఫలావసానావబోధతయా వివిదిషా నివృత్తేత్యభిప్రాయః, తస్య మతం జ్ఞాతమ్ ; తేన విదితం బ్రహ్మ యేనావిషయత్వేన ఆత్మత్వేన ప్రతిబుద్ధమిత్యర్థః । స సమ్యగ్దర్శీ యస్య విజ్ఞానానన్తరమేవ బ్రహ్మాత్మభావస్యావసితత్వాత్ సర్వతః కార్యభావో విపర్యయేణ మిథ్యాజ్ఞానో భవతి । కథమ్ ? మతం విదితం జ్ఞాతం మయా బ్రహ్మ ఇతి యస్య విజ్ఞానమ్ , స మిథ్యాదర్శీ విపరీతవిజ్ఞానో విదితాదన్యత్వాద్బ్రహ్మణో న వేద సః న విజానాతి । తతశ్చ సిద్ధమవైదికస్య విజ్ఞానస్య మిథ్యాత్వమ్ , అబ్రహ్మవిషయతయా నిన్దితత్వాత్ । తథా కపిలకణభుగాదిసమయస్యాపి విదితబ్రహ్మవిషయత్వాత్ అనవస్థితతర్కజన్యత్వావిదితవిషయతయా వివిదిషానివృత్తేశ్చ మిథ్యాత్వమితి । స్మృతేశ్చ — ‘యా వేదబాహ్యాః స్మృతయో యాశ్చ కాశ్చ కుదృష్టయః । సర్వాస్తా నిష్ఫలాః ప్రోక్తాస్తమోనిష్ఠా హి తాః స్మృతాః’ (మను. ౧౨ । ౯౫) ఇతి । ‘అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ ఇతి పూర్వహేతూక్తిః అనువాదస్యానర్థక్యాత్ — అనువాదమాత్రేఽనర్థకం వచనమితి విపర్యయమిథ్యాజ్ఞానయోర్నష్టత్వాత్ పూర్వోక్తయోః యస్యామతమిత్యాదిజ్ఞానాజ్ఞానయోర్హేత్వర్థత్వేనేదముచ్యతే — అవిజ్ఞాతమ్ అవిదితమాత్మత్వేనావిషయతయా బ్రహ్మ విజానతాం యస్మాత్ , తస్మాత్తదేవ జ్ఞానం యత్తేషాం విజ్ఞాతం విదితం వ్యక్తమేవ బుద్ధ్యాదివిషయం బ్రహ్మ అవిజానతాం విదితావిదితవ్యావృత్తమాత్మభూతం నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపమాత్మస్థమవిక్రియమమృతమజరమభయమనన్యత్వాదవిషయమిత్యేవమవిజానతాం బుద్ధ్యాదివిషయాత్మతయైవ నిత్యం విజ్ఞాతం బ్రహ్మ । తస్మాద్విదితావిదితవ్యక్తావ్యక్తధర్మాధ్యారోపేణ కార్యకారణభావేన సవికల్పమయథార్థవిషయత్వాత్ । శుక్తికాదౌ రజతాద్యధ్యారోపణజ్ఞానవన్మిథ్యాజ్ఞానం తేషామ్ ॥

ప్రతిబోధవిదితమితి వీప్సాప్రత్యయానామాత్మావబోధద్వారత్వాత్ బోధం ప్రతి బోధం ప్రతీతి వీప్సా సర్వప్రత్యయవ్యాప్త్యర్థా । బౌద్ధా హి సర్వే ప్రత్యయాస్తప్తలోహవన్నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపాత్మవ్యాప్తత్వాద్విజ్ఞానస్వరూపావభాసాః తదన్యావభాసశ్చాత్మా తద్విలక్షణోఽగ్నివదుపలభ్యత ఇతి తే ద్వారీభవన్త్యాత్మోపలబ్ధౌ । తస్మాత్ప్రతిబోధావభాసప్రత్యగాత్మతయా యద్విదితం తద్బ్రహ్మ, తదేవ మతం తదేవ సమ్యగ్జ్ఞానం యత్ప్రత్యగాత్మవిజ్ఞానమ్ , న విషయవిజ్ఞానమ్ । ఆత్మత్వేన ‘ప్రత్యగాత్మానమైక్షత్’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి చ కాఠకే । అమృతత్వం హి విన్దతే ఇతి హేతువచనం విపర్యయే మృత్యుప్రాప్తేః । విషయాత్మవిజ్ఞానే హి మృత్యుః ప్రారభతే ఇత్యాత్మవిజ్ఞానమమృతత్వనిమిత్తమితి యుక్తం హేతువచనమమృతత్వం హి విన్దతే ఇతి । ఆత్మజ్ఞానేన కిమమృతత్వముత్పాద్యతే । న । కథం తర్హి ? ఆత్మనా విన్దతే స్వేనైవ నిత్యాత్మస్వభావేనామృతత్వం విన్దతే, నాలమ్బనపూర్వకం విన్దత ఇతి ఆత్మజ్ఞానాపేక్షమ్ । యది హి విద్యోత్పాద్యమమృతత్వం స్యాత్ , అనిత్యం భవేత్కర్మకార్యవత్ । అతో న విద్యోత్పాద్యమ్ ।

యది చాత్మనైవామృతత్వం విన్దతే, కిం పునర్విద్యయా క్రియత ఇత్యుచ్యతే । అనాత్మవిజ్ఞానం నివర్తయన్తీ సా తన్నివృత్త్యా స్వాభావికస్యామృతత్వస్య నిమిత్తమితి కల్ప్యతే ; యత ఆహ — వీర్యం విద్యయా విన్దతే । వీర్యం సామర్థ్యమ్ అనాత్మాధ్యారోపమాయాస్వాన్తధ్వాన్తానభిభావ్యలక్షణం బలం విద్యయా విన్దతే । తచ్చ కింవిశిష్టమ్ ? అమృతమ్ అవినాశి । అవిద్యాజం హి వీర్యం వినాశి, విద్యయావిద్యాయా బాధ్యత్వాత్ । న తు విద్యాయా బాధకోఽస్తీతి విద్యాజమమృతం వీర్యమ్ । అతో విద్యా అమృతత్వే నిమిత్తమాత్రం భవతి । ‘నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్యః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౪) ఇతి చాథర్వణే । లోకేఽపి విద్యాజమేవ బలమభిభవతి న శరీరాదిసామర్థ్యమ్ , యథా హస్త్యాదేః । అథవా ప్రతిబోధవిదితం మతమితి సకృదేవాశేషవిపరీతనిరస్తసంస్కారేణ స్వప్నప్రతిబోధవద్యద్విదితం తదేవ మతం జ్ఞాతం భవతీతి । అథవా గురూపదేశః ప్రతిబోధః । తేన వా విదితం మతమితి । ఉభయత్ర ప్రతిబోధశబ్దప్రయోగోఽస్తి — ‘సుప్తప్రతిబుద్ధః’ ‘గురుణా ప్రతిబోధితః’ ఇతి । పూర్వం తు యథార్థమ్ ॥

ఇహ చేదవేదీదితి అవశ్యకర్తవ్యతోక్తిః విపర్యయే వినాశశ్రుతేః । ఇహ మనుష్యజన్మని సతి అవశ్యమాత్మా వేదితవ్య ఇత్యేతద్విధీయతే । కథమ్ ? ఇహ చేత్ అవేదీత్ విదితవాన్ , అథ సత్యం పరమార్థతత్త్వమ్ అస్తి అవాప్తమ్ ; తస్య జన్మ సఫలమిత్యభిప్రాయః । న చేదిహావేదీత్ న విదితవాన్ , వృథైవ జన్మ । అపి చ మహతీ వినష్టిః మహాన్వినాశో జన్మమరణప్రబన్ధావిచ్ఛేదప్రాప్తిలక్షణః స్యాద్యతః, తస్మాదవశ్యం తద్విచ్ఛేదాయ జ్ఞేయ ఆత్మా । జ్ఞానేన తు కిం స్యాదితి, ఉచ్యతే — భూతేషు భూతేషు చరాచరేషు సర్వేష్విత్యర్థః । విచిత్య విచార్య పృథఙ్నిష్కృష్యైకమాత్మతత్త్వం సంసారధర్మైరస్పృష్టమాత్మభావేనోపలభ్యేత్యర్థః, అనేకార్థత్వాద్ధాతూనామ్ । న పునశ్చిత్వేతి సమ్భవతి, విరోధాత్ । ధీరాః ధీమన్తః వివేకినః వినివృత్తబాహ్యవిషయాభిలాషాః, ప్రేత్య మృత్వా అస్మాత్ లోకాత్ శరీరాద్యనాత్మలక్షణాత్ వ్యావృత్తమమత్వాహఙ్కారాః సన్త ఇత్యర్థః, అమృతాః అమరణధర్మాణో నిత్యవిజ్ఞానామృతత్వస్వభావా ఎవ భవన్తి ॥