ప్రవృత్తిలిఙ్గాద్విశేషార్థః ప్రశ్న ఉపపన్నః । రథాదీనాం హి చేతనావదధిష్ఠితానాం ప్రవృత్తిర్దృష్టా, న అనధిష్ఠితానామ్ । మనఆదీనాం చ అచేతనానాం ప్రవృత్తిర్దృశ్యతే ; తద్ధి లిఙ్గం చేతనావతోఽధిష్ఠాతురస్తిత్వే । కరణాని హి మనఆదీని నియమేన ప్రవర్తన్తే ; తన్నాసతి చేతనావత్యధిష్ఠాతర్యుపపద్యతే । తద్విశేషస్య చానధిగమాచ్చేతనావత్యధిష్ఠాతృసామాన్యే చాధిగతే విశేషార్థః ప్రశ్న ఉపపద్యతే । కేనేషితం కేనేష్టం కస్యేచ్ఛామాత్రేణ మనః పతతి గచ్ఛతి, స్వవిషయే నియమేన వ్యాప్రియత ఇత్యర్థః । మనుతేఽనేనేతి విజ్ఞాననిమిత్తమన్తఃకరణం మనః । ప్రేషితమివేత్యుపమార్థః । న త్విషితప్రేషితశబ్దయోరర్థావిహ సమ్భవతః । న హి శిష్యానివ మనఆదీని విషయేభ్యః ప్రేషయత్యాత్మా । వివిక్తనిత్యచిత్స్వరూపతయా తు నిమిత్తమాత్రం ప్రవృత్తౌ నిత్యచికిత్సాధిష్ఠాతృవత్ । ప్రాణ ఇతి నాసికాభవః ప్రకరణాత్ । ప్రథమత్వం చ క్రియాయాః ప్రాణనిమిత్తత్వాత్ । స్వతో విషయావభాసమాత్రం కరణానాం ప్రవృత్తిః । చలిక్రియా తు ప్రాణస్యైవ మనఆదిషు । తస్మాత్ప్రాథమ్యం ప్రాణస్య । ప్రైతి గచ్ఛతి । యుక్తః ప్రయుక్త ఇత్యేతత్ । వాచో వచనం కింనిమిత్తం ప్రాణినామ్ । చక్షుఃశ్రోత్రయోశ్చ కో దేవః ప్రయోక్తా । కరణానామధిష్ఠాతా చేతనావాన్యః, స కింవిశేషణ ఇత్యర్థః ॥

‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్’ ఇత్యాదిప్రతివచనం నిర్విశేషస్య నిమిత్తత్వార్థమ్ । విక్రియాదివిశేషరహితస్యాత్మనో మనఆదిప్రవృత్తౌ నిమిత్తత్వమిత్యేతత్ ‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్’ ఇత్యాదిప్రతివచనస్యార్థః, అనుగమాత్ । అనుగతాని హ్యస్మిన్నర్థేఽక్షరాణి । కథమ్ ? శృణోత్యనేనేతి శ్రోత్రమ్ । తస్య శబ్దావభాసకత్వం శ్రోత్రత్వమ్ । శబ్దోపలబ్ధృరూపతయావభాసకత్వం న స్వతః శ్రోత్రస్య ; అచిద్రూపత్వాత్ , ఆత్మనశ్చ చిద్రూపత్వాత్ । యచ్ఛ్రోత్రస్యోపలబ్ధృత్వేనావభాసకత్వం తదాత్మనిమిత్తత్వాచ్ఛ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యుచ్యతే । యథా క్షత్రస్య క్షత్రమ్ , యథా వా ఉదకస్యౌష్ణ్యమగ్నినిమిత్తమితి దగ్ధురప్యుదకస్య దగ్ధాగ్నిరుచ్యతే ఉదకమపి హ్యగ్నిసంయోగాదగ్నిరుచ్యతే, తద్వదనిత్యం యత్సంయోగాదుపలబ్ధృత్వం తత్కరణం శ్రోత్రాది । ఉదకస్యేవ దగ్ధృత్వమనిత్యం హి తత్ర తత్ । యత్ర తు నిత్యముపలబ్ధృత్వమగ్నావివౌష్ణ్యం స నిత్యోపలబ్ధిస్వరూపత్వాత్ దగ్ధేవోపలబ్ధోచ్యతే । శ్రోత్రాదిషు శ్రోతృత్వాద్యుపలబ్ధిరనిత్యా, నిత్యా చాత్మని । అతః శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాద్యక్షరాణామర్థానుగమాదుపపద్యతే నిర్విశేషస్యోపలబ్ధిస్వరూపస్యాత్మనో మనఆదిప్రవృత్తినిమిత్తత్వమితి । మనఆదిష్వేవం యథోక్తమ్ । వాచో హ వాచం ప్రాణస్య ప్రాణ ఇతి విభక్తిద్వయమ్ । సర్వత్రైవం హి ద్రష్టవ్యమ్ । కథమ్ ? పృష్టత్వాత్ స్వరూపనిర్దేశః । ప్రథమయైవ చ నిర్దేశః । తస్య చ జ్ఞేయత్వాత్కర్మత్వమితి ద్వితీయా । అతో వాచో హ వాచం ప్రాణస్య ప్రాణ ఇత్యస్మాత్సర్వత్రైవ విభక్తిద్వయమ్ । యదేతచ్ఛ్రోత్రాద్యుపలబ్ధినిమిత్తం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాదిలక్షణం తత్ నిత్యోపలబ్ధిస్వరూపం నిర్విశేషమాత్మతత్త్వం బుద్ధ్వా అతిముచ్య అనవబోధనిమిత్తాధ్యారోపితాద్బుద్ధ్యాదిలక్షణాత్సంసారాన్మోక్షణం కృత్వా ధీరాః ధీమన్తః ప్రేత్య అస్మాత్ లోకాత్ శరీరాత్ ప్రేత్య వియుజ్య అన్యస్మిన్నప్రతిసన్ధీయమానే నిర్నిమిత్తత్వాదమృతా భవన్తి । సతి హ్యజ్ఞానే కర్మాణి శరీరాన్తరం ప్రతిసన్దధతే । ఆత్మావబోధే తు సర్వకర్మారమ్భనిమిత్తాజ్ఞానవిపరీతవిద్యాగ్నివిప్లుష్టత్వాత్కర్మణామితి అనారమ్భేఽమృతా ఎవ భవన్తి । శరీరాదిసన్తానావిచ్ఛేదప్రతిసన్ధానాద్యపేక్షయా అధ్యారోపితమృత్యువియోగాత్పూర్వమప్యమృతాః సన్తో నిత్యాత్మస్వరూపత్వాదమృతా భవన్తీత్యుపచర్యతే ॥

న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతీత్యుక్తేఽపి పర్యనుయోగే హేతురప్రతిపత్తేః । ‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్’ ఇత్యేవమాదినోక్తేఽప్యాత్మతత్త్వే అప్రతిపన్నత్వాత్సూక్ష్మత్వహేతోర్వస్తునః పునః పునః పర్యనుయుయుక్షాకారణమాహ — న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతీతి । తత్ర శ్రోత్రాద్యాత్మభూతే చక్షురాదీని, వాక్చక్షుషోః సర్వేన్ద్రియోపలక్షణార్థత్వాత్ , న విజ్ఞానముత్పాదయన్తి । సుఖాదివత్తర్హి గృహ్యేతాన్తఃకరణేన అత ఆహ — నో మనః, న సుఖాదివన్మనసో విషయస్తత్ , ఇన్ద్రియావిషయత్వాత్ । న విద్మో న విజానీమః అన్తఃకరణేన, యథా ఎతత్ బ్రహ్మ మనఆదికరణజాతమ్ అనుశిష్యాత్ అనుశాసనం కుర్యాత్ ప్రవృత్తినిమిత్తం యథా భవేత్ , తథా అవిషయత్వాన్న విద్మో న విజానీమః । అథవా శ్రోత్రాదీనాం శ్రోత్రాదిలక్షణం బ్రహ్మ విశేషేణ దర్శయేత్యుక్త ఆచార్య ఆహ — న శక్యతే దర్శయితుమ్ । కస్మాత్ ? న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతీత్యాది పూర్వవత్సర్వమ్ । అత్ర తు విశేషో యథైతదనుశిష్యాదితి । యథైతత్ అనుశిష్యాత్ ప్రతిపాదయేత్ అన్యోఽపి శిష్యానితోఽన్యేన విధినేత్యభిప్రాయః ॥

సర్వథాపి బ్రహ్మ బోధయేత్యుక్త ఆచార్య ఆహ ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ ఇత్యాగమమ్ । విదితావిదితాభ్యామన్యత్ యో హి జ్ఞాతా స ఎవ సః, సర్వాత్మకత్వాత్ । అతః సర్వాత్మనో జ్ఞాతుర్జ్ఞాత్రన్తరాభావాద్విదితాదన్యత్వమ్ । ‘స వేత్తి వేద్యం న చ తస్యాస్తి వేత్తా’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇతి చ మన్త్రవర్ణాత్ । ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి చ వాజసనేయకే । అపి చ వ్యక్తమేవ విదితం తస్మాదన్యదిత్యభిప్రాయః । యద్విదితం వ్యక్తం తదన్యవిషయత్వాదల్పం సవిరోధం తతోఽనిత్యమ్ అత ఎవానేకత్వాదశుద్ధమ్ అత ఎవ తద్విలక్షణం బ్రహ్మేతి సిద్ధమ్ । అస్తు తర్హ్యవిదితమ్ । న, విజ్ఞానానపేక్షత్వాత్ । యద్ధ్యవిదితం తద్విజ్ఞానాపేక్షమ్ । అవిదితవిజ్ఞానాయ హి లోకప్రవృత్తిః । ఇదం తు విజ్ఞానానపేక్షమ్ । కస్మాత్ ? విజ్ఞానస్వరూపత్వాత్ । న హి యస్య యత్స్వరూపం తత్తేనాన్యతోఽపేక్ష్యతే । న చ స్వత ఎవ వాపేక్షా, అనపేక్షమేవ సిద్ధత్వాత్ । న హి ప్రదీపః స్వరూపాభివ్యక్తౌ ప్రకాశాన్తరమన్యతోఽపేక్షతే, స్వతో వా । యద్ధ్యనపేక్షం తత్స్వత ఎవ సిద్ధమ్ , ప్రకాశాత్మకత్వాత్ । ప్రదీపస్యాన్యోఽపేక్షితోఽప్యనర్థకః స్యాత్ , ప్రకాశే విశేషాభావాత్ । న హి ప్రదీపస్య స్వరూపాభివ్యక్తౌ ప్రదీపప్రకాశోఽర్థవాన్ । న చైవమాత్మనోఽన్యత్ర విజ్ఞానమస్తి, యేన స్వరూపవిజ్ఞానేఽప్యపేక్ష్యేత । విరోధ ఇతి చేత్ , న ; అన్యత్వాత్ । స్వరూపవిజ్ఞానే విజ్ఞానస్వరూపత్వాద్విజ్ఞానాన్తరం నాపేక్షత ఇత్యేతదసత్ । దృశ్యతే హి విపరీతజ్ఞానమాత్మని సమ్యగ్జ్ఞానం చ — న జానామ్యాత్మానమితి చ, శ్రుతేశ్చ । ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘ఆత్మానమేవావేత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఎతం వై తమాత్మానం విదిత్వా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇతి చ సర్వత్ర శ్రుతిష్వాత్మవిజ్ఞానే విజ్ఞానాన్తరాపేక్షత్వం దృశ్యతే । తస్మాత్ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ , న । కస్మాత్ ? అన్యో హి స ఆత్మా బుద్ధ్యాదికార్యకరణసఙ్ఘాతాత్మాభిమానసన్తానావిచ్ఛేదలక్షణోఽవివేకాత్మకో బుద్ధ్యాద్యవభాసప్రధానశ్చక్షురాదికరణో నిత్యచిత్స్వరూపాత్మాన్తఃసారో యత్రానిత్యం విజ్ఞానమవభాసతే । బౌద్ధప్రత్యయానామావిర్భావతిరోభావధర్మకత్వాత్తద్ధర్మతయైవ విలక్షణమపి చావభాసతే । అన్తఃకరణస్య మనసోఽపి మనోఽన్తర్గతత్వాత్ సర్వాన్తరశ్రుతేః । అన్తర్గతేన నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపేణ ఆకాశవదప్రచలితాత్మనా అన్తర్గర్భభూతేన స బాహ్యో బుద్ధ్యాత్మా తద్విలక్షణః, అనగ్నిరివాగ్నిః అర్చిర్భిరివాగ్నేః ప్రత్యయైరావిర్భావతిరోభావధర్మకైర్విజ్ఞానాభాసరూపైరనిత్యైః అనిత్యవిజ్ఞాన ఆత్మా సుఖీ దుఃఖీ ఇత్యభ్యుపగతో లౌకికైః, అతోఽన్యో నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపాదాత్మనః । తత్ర హి విజ్ఞానాపేక్షా విపరీతజ్ఞానత్వం చోపపద్యతే, న పునర్నిత్యవిజ్ఞానే । ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి బోధోపదేశో నోపపద్యత ఇతి చేత్ , ‘ఆత్మానమేవావేత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యేవమాదీని చ, నిత్యబోధాత్మకత్వాత్ । న హ్యాదిత్యోఽన్యేన ప్రకాశ్యతే ; అతస్తదర్థబోధోపదేశోఽనర్థక ఎవేతి చేత్ , న ; లోకాధ్యారోపాపోహార్థత్వాత్ । సర్వాత్మని హి నిత్యవిజ్ఞానే బుద్ధ్యాద్యనిత్యధర్మా లోకైరధ్యారోపితా ఆత్మావివేకతః ; తదపోహార్థో బోధోపదేశో బోధాత్మనః । తత్ర చ బోధాబోధౌ సమఞ్జసౌ । అన్యనిమిత్తత్వాదుదక ఇవౌష్ణ్యమగ్నినిమిత్తమ్ । రాత్ర్యహనీ ఇవాదిత్యనిమిత్తే లోకే నిత్యావౌష్ణ్యప్రకాశావగ్న్యాదిత్యయోరన్యత్ర భావాభావయోః సనిమిత్తత్వాదనిత్యావివోపచర్యేతే । ధక్ష్యత్యగ్నిః ప్రకాశయిష్యతి సవితా ఇతి తద్వత్ । ఎవం చ సుఖదుఃఖబన్ధమోక్షాద్యధ్యారోపో లోకస్య తదపేక్ష్య ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘ఆత్మానమేవావేత్’ ఇత్యాత్మావబోధోపదేశిన్యః శ్రుతయః కేవలమధ్యారోపాపోహార్థాః । యథా సవితాసౌ ప్రకాశయత్యాత్మానమ్ ఇతి తద్వత్ బోధకర్తృత్వం చ నిత్యబోధాత్మని । తస్మాదన్యదవిదితాత్ । అధిశబ్దశ్చాన్యార్థే । యద్వా యద్ధి యస్యాధి తత్తతోఽన్యత్సామర్థ్యాత్ , యథాధి భృత్యాదీనాం రాజా । అవ్యక్తమేవావిదితం తతోఽన్యదిత్యర్థః । విదితమవిదితం చ వ్యక్తావ్యక్తే కార్యకారణత్వేన వికల్పితే, తాభ్యామన్యద్బ్రహ్మ విజ్ఞానస్వరూపం సర్వవిశేషప్రత్యస్తమితమిత్యయం సముదాయార్థః । అత ఎవాత్మత్వాన్న హేయ ఉపాదేయో వా । అన్యద్ధ్యన్యేన హేయముపాదేయం వా’ న తేనైవ తద్యస్య కస్యచిద్ఘేయముపాదేయం వా భవతి । ఆత్మా చ బ్రహ్మ సర్వాన్తరత్వాదవిషయః । అతోఽన్యస్యాపి న హేయముపాదేయం వా । అన్యాభావాచ్చ । ఇతి శుశ్రుమ పూర్వేషామిత్యాగమోపదేశః । వ్యాచచక్షిరే ఇత్యస్వాతన్త్ర్యం తర్కప్రతిషేధార్థమ్ । యే నః తత్ బ్రహ్మ ఉక్తవన్తః తే తమేవాగమం బ్రహ్మప్రతిపాదకం వ్యాఖ్యాతవన్తః, న పునః స్వబుద్ధిప్రభవేణ తర్కేణోక్తవన్త ఇతి తస్యైవ ద్రఢిమ్నే ఆగమపారమ్పర్యావిచ్ఛేదం దర్శయతి విద్యాస్తుతయే । తర్కస్త్వనవస్థితో భ్రాన్తోఽపి భవతీతి ॥

యద్వాచేతి మన్త్రానువాదో దృఢప్రతీత్యై । ‘అన్యదేవ తద్విదితాత్’ ఇతి యోఽయమాగమార్థో బ్రాహ్మణోక్తః అస్యైవ ద్రఢిమ్నే ఇమే మన్త్రాః యద్వాచా ఇత్యాదయః పఠ్యన్తే । యత్ బ్రహ్మ వాచా శబ్దేన అనభ్యుదితమ్ అనభ్యుక్తమ్ , అప్రకాశితమిత్యేతత్ । యేన వాగభ్యుద్యత ఇతి వాక్ప్రకాశహేతుత్వోక్తిః । యేన ప్రకాశ్యత ఇతి వాచోఽభిధానస్య అభిధేయప్రకాశకత్వస్య హేతుత్వముచ్యతే బ్రహ్మణః । ఉక్తం చ ‘కేనేషితాం వాచమిమాం వదన్తి’ (కే. ఉ. ౧ । ౧) ‘యద్వాచో హ వాచమ్’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ఇతి । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి ఇత్యవిషయత్వేన బ్రహ్మణ ఆత్మన్యవస్థాపనార్థ ఆమ్నాయః । యద్వాచానభ్యుదితం వాక్ప్రకాశనిమిత్తం చేతి బ్రహ్మణోఽవిషయత్వేన వస్త్వన్తరజిఘృక్షాం నివర్త్య స్వాత్మన్యేవావస్థాపయత్యామ్నాయః తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి ఇతి ; యత్నత ఉపరమయతి నేదమిత్యుపాస్యప్రతిషేధాచ్చ ॥

యన్మనసేత్యాది సమానమ్ । మనో మతమితి । యేన బ్రహ్మణా మనోఽపి విషయీకృతం నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపేణేత్యేతత్ । సర్వకరణానామవిషయస్తాని చ సవ్యాపారాణి సవిషయాణి నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపావభాసతయా యేనావభాస్యన్త ఇతి శ్లోకార్థః । ‘క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౩౩) ఇతి స్మృతేః । ‘తస్య భాసా’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౦) ఇతి చాథర్వణే । యేన ప్రాణ ఇతి క్రియాశక్తిరప్యాత్మవిజ్ఞాననిమిత్తేత్యేతత్ ॥