ప్రవృత్తిలిఙ్గాద్విశేషార్థః ప్రశ్న ఉపపన్నః । రథాదీనాం హి చేతనావదధిష్ఠితానాం ప్రవృత్తిర్దృష్టా, న అనధిష్ఠితానామ్ । మనఆదీనాం చ అచేతనానాం ప్రవృత్తిర్దృశ్యతే ; తద్ధి లిఙ్గం చేతనావతోఽధిష్ఠాతురస్తిత్వే । కరణాని హి మనఆదీని నియమేన ప్రవర్తన్తే ; తన్నాసతి చేతనావత్యధిష్ఠాతర్యుపపద్యతే । తద్విశేషస్య చానధిగమాచ్చేతనావత్యధిష్ఠాతృసామాన్యే చాధిగతే విశేషార్థః ప్రశ్న ఉపపద్యతే । కేనేషితం కేనేష్టం కస్యేచ్ఛామాత్రేణ మనః పతతి గచ్ఛతి, స్వవిషయే నియమేన వ్యాప్రియత ఇత్యర్థః । మనుతేఽనేనేతి విజ్ఞాననిమిత్తమన్తఃకరణం మనః । ప్రేషితమివేత్యుపమార్థః । న త్విషితప్రేషితశబ్దయోరర్థావిహ సమ్భవతః । న హి శిష్యానివ మనఆదీని విషయేభ్యః ప్రేషయత్యాత్మా । వివిక్తనిత్యచిత్స్వరూపతయా తు నిమిత్తమాత్రం ప్రవృత్తౌ నిత్యచికిత్సాధిష్ఠాతృవత్ । ప్రాణ ఇతి నాసికాభవః ప్రకరణాత్ । ప్రథమత్వం చ క్రియాయాః ప్రాణనిమిత్తత్వాత్ । స్వతో విషయావభాసమాత్రం కరణానాం ప్రవృత్తిః । చలిక్రియా తు ప్రాణస్యైవ మనఆదిషు । తస్మాత్ప్రాథమ్యం ప్రాణస్య । ప్రైతి గచ్ఛతి । యుక్తః ప్రయుక్త ఇత్యేతత్ । వాచో వచనం కింనిమిత్తం ప్రాణినామ్ । చక్షుఃశ్రోత్రయోశ్చ కో దేవః ప్రయోక్తా । కరణానామధిష్ఠాతా చేతనావాన్యః, స కింవిశేషణ ఇత్యర్థః ॥

‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్’ ఇత్యాదిప్రతివచనం నిర్విశేషస్య నిమిత్తత్వార్థమ్ । విక్రియాదివిశేషరహితస్యాత్మనో మనఆదిప్రవృత్తౌ నిమిత్తత్వమిత్యేతత్ ‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్’ ఇత్యాదిప్రతివచనస్యార్థః, అనుగమాత్ । అనుగతాని హ్యస్మిన్నర్థేఽక్షరాణి । కథమ్ ? శృణోత్యనేనేతి శ్రోత్రమ్ । తస్య శబ్దావభాసకత్వం శ్రోత్రత్వమ్ । శబ్దోపలబ్ధృరూపతయావభాసకత్వం న స్వతః శ్రోత్రస్య ; అచిద్రూపత్వాత్ , ఆత్మనశ్చ చిద్రూపత్వాత్ । యచ్ఛ్రోత్రస్యోపలబ్ధృత్వేనావభాసకత్వం తదాత్మనిమిత్తత్వాచ్ఛ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యుచ్యతే । యథా క్షత్రస్య క్షత్రమ్ , యథా వా ఉదకస్యౌష్ణ్యమగ్నినిమిత్తమితి దగ్ధురప్యుదకస్య దగ్ధాగ్నిరుచ్యతే ఉదకమపి హ్యగ్నిసంయోగాదగ్నిరుచ్యతే, తద్వదనిత్యం యత్సంయోగాదుపలబ్ధృత్వం తత్కరణం శ్రోత్రాది । ఉదకస్యేవ దగ్ధృత్వమనిత్యం హి తత్ర తత్ । యత్ర తు నిత్యముపలబ్ధృత్వమగ్నావివౌష్ణ్యం స నిత్యోపలబ్ధిస్వరూపత్వాత్ దగ్ధేవోపలబ్ధోచ్యతే । శ్రోత్రాదిషు శ్రోతృత్వాద్యుపలబ్ధిరనిత్యా, నిత్యా చాత్మని । అతః శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాద్యక్షరాణామర్థానుగమాదుపపద్యతే నిర్విశేషస్యోపలబ్ధిస్వరూపస్యాత్మనో మనఆదిప్రవృత్తినిమిత్తత్వమితి । మనఆదిష్వేవం యథోక్తమ్ । వాచో హ వాచం ప్రాణస్య ప్రాణ ఇతి విభక్తిద్వయమ్ । సర్వత్రైవం హి ద్రష్టవ్యమ్ । కథమ్ ? పృష్టత్వాత్ స్వరూపనిర్దేశః । ప్రథమయైవ చ నిర్దేశః । తస్య చ జ్ఞేయత్వాత్కర్మత్వమితి ద్వితీయా । అతో వాచో హ వాచం ప్రాణస్య ప్రాణ ఇత్యస్మాత్సర్వత్రైవ విభక్తిద్వయమ్ । యదేతచ్ఛ్రోత్రాద్యుపలబ్ధినిమిత్తం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాదిలక్షణం తత్ నిత్యోపలబ్ధిస్వరూపం నిర్విశేషమాత్మతత్త్వం బుద్ధ్వా అతిముచ్య అనవబోధనిమిత్తాధ్యారోపితాద్బుద్ధ్యాదిలక్షణాత్సంసారాన్మోక్షణం కృత్వా ధీరాః ధీమన్తః ప్రేత్య అస్మాత్ లోకాత్ శరీరాత్ ప్రేత్య వియుజ్య అన్యస్మిన్నప్రతిసన్ధీయమానే నిర్నిమిత్తత్వాదమృతా భవన్తి । సతి హ్యజ్ఞానే కర్మాణి శరీరాన్తరం ప్రతిసన్దధతే । ఆత్మావబోధే తు సర్వకర్మారమ్భనిమిత్తాజ్ఞానవిపరీతవిద్యాగ్నివిప్లుష్టత్వాత్కర్మణామితి అనారమ్భేఽమృతా ఎవ భవన్తి । శరీరాదిసన్తానావిచ్ఛేదప్రతిసన్ధానాద్యపేక్షయా అధ్యారోపితమృత్యువియోగాత్పూర్వమప్యమృతాః సన్తో నిత్యాత్మస్వరూపత్వాదమృతా భవన్తీత్యుపచర్యతే ॥

న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతీత్యుక్తేఽపి పర్యనుయోగే హేతురప్రతిపత్తేః । ‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్’ ఇత్యేవమాదినోక్తేఽప్యాత్మతత్త్వే అప్రతిపన్నత్వాత్సూక్ష్మత్వహేతోర్వస్తునః పునః పునః పర్యనుయుయుక్షాకారణమాహ — న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతీతి । తత్ర శ్రోత్రాద్యాత్మభూతే చక్షురాదీని, వాక్చక్షుషోః సర్వేన్ద్రియోపలక్షణార్థత్వాత్ , న విజ్ఞానముత్పాదయన్తి । సుఖాదివత్తర్హి గృహ్యేతాన్తఃకరణేన అత ఆహ — నో మనః, న సుఖాదివన్మనసో విషయస్తత్ , ఇన్ద్రియావిషయత్వాత్ । న విద్మో న విజానీమః అన్తఃకరణేన, యథా ఎతత్ బ్రహ్మ మనఆదికరణజాతమ్ అనుశిష్యాత్ అనుశాసనం కుర్యాత్ ప్రవృత్తినిమిత్తం యథా భవేత్ , తథా అవిషయత్వాన్న విద్మో న విజానీమః । అథవా శ్రోత్రాదీనాం శ్రోత్రాదిలక్షణం బ్రహ్మ విశేషేణ దర్శయేత్యుక్త ఆచార్య ఆహ — న శక్యతే దర్శయితుమ్ । కస్మాత్ ? న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతీత్యాది పూర్వవత్సర్వమ్ । అత్ర తు విశేషో యథైతదనుశిష్యాదితి । యథైతత్ అనుశిష్యాత్ ప్రతిపాదయేత్ అన్యోఽపి శిష్యానితోఽన్యేన విధినేత్యభిప్రాయః ॥

సర్వథాపి బ్రహ్మ బోధయేత్యుక్త ఆచార్య ఆహ ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ ఇత్యాగమమ్ । విదితావిదితాభ్యామన్యత్ యో హి జ్ఞాతా స ఎవ సః, సర్వాత్మకత్వాత్ । అతః సర్వాత్మనో జ్ఞాతుర్జ్ఞాత్రన్తరాభావాద్విదితాదన్యత్వమ్ । ‘స వేత్తి వేద్యం న చ తస్యాస్తి వేత్తా’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇతి చ మన్త్రవర్ణాత్ । ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి చ వాజసనేయకే । అపి చ వ్యక్తమేవ విదితం తస్మాదన్యదిత్యభిప్రాయః । యద్విదితం వ్యక్తం తదన్యవిషయత్వాదల్పం సవిరోధం తతోఽనిత్యమ్ అత ఎవానేకత్వాదశుద్ధమ్ అత ఎవ తద్విలక్షణం బ్రహ్మేతి సిద్ధమ్ । అస్తు తర్హ్యవిదితమ్ । న, విజ్ఞానానపేక్షత్వాత్ । యద్ధ్యవిదితం తద్విజ్ఞానాపేక్షమ్ । అవిదితవిజ్ఞానాయ హి లోకప్రవృత్తిః । ఇదం తు విజ్ఞానానపేక్షమ్ । కస్మాత్ ? విజ్ఞానస్వరూపత్వాత్ । న హి యస్య యత్స్వరూపం తత్తేనాన్యతోఽపేక్ష్యతే । న చ స్వత ఎవ వాపేక్షా, అనపేక్షమేవ సిద్ధత్వాత్ । న హి ప్రదీపః స్వరూపాభివ్యక్తౌ ప్రకాశాన్తరమన్యతోఽపేక్షతే, స్వతో వా । యద్ధ్యనపేక్షం తత్స్వత ఎవ సిద్ధమ్ , ప్రకాశాత్మకత్వాత్ । ప్రదీపస్యాన్యోఽపేక్షితోఽప్యనర్థకః స్యాత్ , ప్రకాశే విశేషాభావాత్ । న హి ప్రదీపస్య స్వరూపాభివ్యక్తౌ ప్రదీపప్రకాశోఽర్థవాన్ । న చైవమాత్మనోఽన్యత్ర విజ్ఞానమస్తి, యేన స్వరూపవిజ్ఞానేఽప్యపేక్ష్యేత । విరోధ ఇతి చేత్ , న ; అన్యత్వాత్ । స్వరూపవిజ్ఞానే విజ్ఞానస్వరూపత్వాద్విజ్ఞానాన్తరం నాపేక్షత ఇత్యేతదసత్ । దృశ్యతే హి విపరీతజ్ఞానమాత్మని సమ్యగ్జ్ఞానం చ — న జానామ్యాత్మానమితి చ, శ్రుతేశ్చ । ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘ఆత్మానమేవావేత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఎతం వై తమాత్మానం విదిత్వా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇతి చ సర్వత్ర శ్రుతిష్వాత్మవిజ్ఞానే విజ్ఞానాన్తరాపేక్షత్వం దృశ్యతే । తస్మాత్ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ , న । కస్మాత్ ? అన్యో హి స ఆత్మా బుద్ధ్యాదికార్యకరణసఙ్ఘాతాత్మాభిమానసన్తానావిచ్ఛేదలక్షణోఽవివేకాత్మకో బుద్ధ్యాద్యవభాసప్రధానశ్చక్షురాదికరణో నిత్యచిత్స్వరూపాత్మాన్తఃసారో యత్రానిత్యం విజ్ఞానమవభాసతే । బౌద్ధప్రత్యయానామావిర్భావతిరోభావధర్మకత్వాత్తద్ధర్మతయైవ విలక్షణమపి చావభాసతే । అన్తఃకరణస్య మనసోఽపి మనోఽన్తర్గతత్వాత్ సర్వాన్తరశ్రుతేః । అన్తర్గతేన నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపేణ ఆకాశవదప్రచలితాత్మనా అన్తర్గర్భభూతేన స బాహ్యో బుద్ధ్యాత్మా తద్విలక్షణః, అనగ్నిరివాగ్నిః అర్చిర్భిరివాగ్నేః ప్రత్యయైరావిర్భావతిరోభావధర్మకైర్విజ్ఞానాభాసరూపైరనిత్యైః అనిత్యవిజ్ఞాన ఆత్మా సుఖీ దుఃఖీ ఇత్యభ్యుపగతో లౌకికైః, అతోఽన్యో నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపాదాత్మనః । తత్ర హి విజ్ఞానాపేక్షా విపరీతజ్ఞానత్వం చోపపద్యతే, న పునర్నిత్యవిజ్ఞానే । ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి బోధోపదేశో నోపపద్యత ఇతి చేత్ , ‘ఆత్మానమేవావేత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యేవమాదీని చ, నిత్యబోధాత్మకత్వాత్ । న హ్యాదిత్యోఽన్యేన ప్రకాశ్యతే ; అతస్తదర్థబోధోపదేశోఽనర్థక ఎవేతి చేత్ , న ; లోకాధ్యారోపాపోహార్థత్వాత్ । సర్వాత్మని హి నిత్యవిజ్ఞానే బుద్ధ్యాద్యనిత్యధర్మా లోకైరధ్యారోపితా ఆత్మావివేకతః ; తదపోహార్థో బోధోపదేశో బోధాత్మనః । తత్ర చ బోధాబోధౌ సమఞ్జసౌ । అన్యనిమిత్తత్వాదుదక ఇవౌష్ణ్యమగ్నినిమిత్తమ్ । రాత్ర్యహనీ ఇవాదిత్యనిమిత్తే లోకే నిత్యావౌష్ణ్యప్రకాశావగ్న్యాదిత్యయోరన్యత్ర భావాభావయోః సనిమిత్తత్వాదనిత్యావివోపచర్యేతే । ధక్ష్యత్యగ్నిః ప్రకాశయిష్యతి సవితా ఇతి తద్వత్ । ఎవం చ సుఖదుఃఖబన్ధమోక్షాద్యధ్యారోపో లోకస్య తదపేక్ష్య ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘ఆత్మానమేవావేత్’ ఇత్యాత్మావబోధోపదేశిన్యః శ్రుతయః కేవలమధ్యారోపాపోహార్థాః । యథా సవితాసౌ ప్రకాశయత్యాత్మానమ్ ఇతి తద్వత్ బోధకర్తృత్వం చ నిత్యబోధాత్మని । తస్మాదన్యదవిదితాత్ । అధిశబ్దశ్చాన్యార్థే । యద్వా యద్ధి యస్యాధి తత్తతోఽన్యత్సామర్థ్యాత్ , యథాధి భృత్యాదీనాం రాజా । అవ్యక్తమేవావిదితం తతోఽన్యదిత్యర్థః । విదితమవిదితం చ వ్యక్తావ్యక్తే కార్యకారణత్వేన వికల్పితే, తాభ్యామన్యద్బ్రహ్మ విజ్ఞానస్వరూపం సర్వవిశేషప్రత్యస్తమితమిత్యయం సముదాయార్థః । అత ఎవాత్మత్వాన్న హేయ ఉపాదేయో వా । అన్యద్ధ్యన్యేన హేయముపాదేయం వా’ న తేనైవ తద్యస్య కస్యచిద్ఘేయముపాదేయం వా భవతి । ఆత్మా చ బ్రహ్మ సర్వాన్తరత్వాదవిషయః । అతోఽన్యస్యాపి న హేయముపాదేయం వా । అన్యాభావాచ్చ । ఇతి శుశ్రుమ పూర్వేషామిత్యాగమోపదేశః । వ్యాచచక్షిరే ఇత్యస్వాతన్త్ర్యం తర్కప్రతిషేధార్థమ్ । యే నః తత్ బ్రహ్మ ఉక్తవన్తః తే తమేవాగమం బ్రహ్మప్రతిపాదకం వ్యాఖ్యాతవన్తః, న పునః స్వబుద్ధిప్రభవేణ తర్కేణోక్తవన్త ఇతి తస్యైవ ద్రఢిమ్నే ఆగమపారమ్పర్యావిచ్ఛేదం దర్శయతి విద్యాస్తుతయే । తర్కస్త్వనవస్థితో భ్రాన్తోఽపి భవతీతి ॥

యద్వాచేతి మన్త్రానువాదో దృఢప్రతీత్యై । ‘అన్యదేవ తద్విదితాత్’ ఇతి యోఽయమాగమార్థో బ్రాహ్మణోక్తః అస్యైవ ద్రఢిమ్నే ఇమే మన్త్రాః యద్వాచా ఇత్యాదయః పఠ్యన్తే । యత్ బ్రహ్మ వాచా శబ్దేన అనభ్యుదితమ్ అనభ్యుక్తమ్ , అప్రకాశితమిత్యేతత్ । యేన వాగభ్యుద్యత ఇతి వాక్ప్రకాశహేతుత్వోక్తిః । యేన ప్రకాశ్యత ఇతి వాచోఽభిధానస్య అభిధేయప్రకాశకత్వస్య హేతుత్వముచ్యతే బ్రహ్మణః । ఉక్తం చ ‘కేనేషితాం వాచమిమాం వదన్తి’ (కే. ఉ. ౧ । ౧) ‘యద్వాచో హ వాచమ్’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ఇతి । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి ఇత్యవిషయత్వేన బ్రహ్మణ ఆత్మన్యవస్థాపనార్థ ఆమ్నాయః । యద్వాచానభ్యుదితం వాక్ప్రకాశనిమిత్తం చేతి బ్రహ్మణోఽవిషయత్వేన వస్త్వన్తరజిఘృక్షాం నివర్త్య స్వాత్మన్యేవావస్థాపయత్యామ్నాయః తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి ఇతి ; యత్నత ఉపరమయతి నేదమిత్యుపాస్యప్రతిషేధాచ్చ ॥

యన్మనసేత్యాది సమానమ్ । మనో మతమితి । యేన బ్రహ్మణా మనోఽపి విషయీకృతం నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపేణేత్యేతత్ । సర్వకరణానామవిషయస్తాని చ సవ్యాపారాణి సవిషయాణి నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపావభాసతయా యేనావభాస్యన్త ఇతి శ్లోకార్థః । ‘క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౩౩) ఇతి స్మృతేః । ‘తస్య భాసా’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౦) ఇతి చాథర్వణే । యేన ప్రాణ ఇతి క్రియాశక్తిరప్యాత్మవిజ్ఞాననిమిత్తేత్యేతత్ ॥

యది మన్యసే సు వేదేతి శిష్యబుద్ధివిచాలనా గృహీతస్థిరతాయై । విదితావిదితాభ్యాం నివర్త్య బుద్ధిం శిష్యస్య స్వాత్మన్యవస్థాప్య ‘తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి’ ఇతి స్వారాజ్యేఽభిషిచ్య ఉపాస్యప్రతిషేధేనాథాస్య బుద్ధిం విచాలయతి — యది మన్యసే సుష్ఠు వేద అహం బ్రహ్మతత్త్వమితి, తతోఽల్పమేవ బ్రహ్మణో రూపం వేత్థ త్వమితి నూనం నిశ్చితం మన్యతే ఆచార్యః । సా పునర్విచాలనా కిమర్థేతి, ఉచ్యతే — పూర్వగృహీతే వస్తుని బుద్ధేః స్థిరతాయై । దేవేష్వపి సు వేదాహమితి మన్యతే యః సోఽప్యస్య బ్రహ్మణో రూపం దభ్రమేవ వేత్తి నూనమ్ । కస్మాత్ ? అవిషయత్వాత్కస్యచిద్బ్రహ్మణః । అథవా అల్పమేవాస్యాధ్యాత్మికం మనుష్యేషు దేవేషు చాధిదైవికమస్య బ్రహ్మణో యద్రూపం తదితి సమ్బన్ధః । అథ ను ఇతి హేతుర్మీమాంసాయాః । యస్మాద్దభ్రమేవ సువిదితం బ్రహ్మణో రూపమ్ ‘అన్యదేవ తద్విదితాత్’ ఇత్యుక్తత్వాత్ , సు వేదేతి చ మన్యసే ; అతః అల్పమేవ వేత్థ త్వం బ్రహ్మణో రూపం యస్మాత్ అథ ను తస్మాత్ మీమాంస్యమేవ అద్యాపి తే తవ బ్రహ్మ విచార్యమేవ యావద్విదితావిదితప్రతిషేధాగమార్థానుభవ ఇత్యర్థః । మన్యే విదితమితి శిష్యస్య మీమాంసానన్తరోక్తిః ప్రత్యయత్రయసఙ్గతేః । సమ్యగ్వస్తునిశ్చయాయ విచాలితః శిష్య ఆచార్యేణ మీమాంస్యమేవ తే ఇతి చోక్తః ఎకాన్తే సమాహితో భూత్వా విచార్య యథోక్తం సుపరినిశ్చితః సన్నాహ ఆగమాచార్యాత్మానుభవప్రత్యయత్రయస్యైకవిషయత్వేన సఙ్గత్యర్థమ్ । ఎవం హి ‘సుపరినిష్ఠితా విద్యా సఫలా స్యాన్నానిశ్చితా’ ఇతి న్యాయః ప్రదర్శితో భవతి ; మన్యే విదితమితి పరినిష్ఠితనిశ్చితవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాహేతూక్తేః ॥

పరినిష్ఠితం సఫలం విజ్ఞానం ప్రతిజానీతే ఆచార్యాత్మనిశ్చయయోస్తుల్యతాయై యస్మాద్ధేతుమాహ — నాహ మన్యే సు వేదేతి । అహేత్యవధారణార్థో నిపాతః । నైవ మన్యే ఇత్యేతత్ । యావదపరినిష్ఠితం విజ్ఞానం తావత్ సు వేద సుష్ఠు వేద అహం బ్రహ్మేతి విపరీతో మమ నిశ్చయ ఆసీత్ । సోఽపజగామ భవద్భిర్విచాలితస్య యథోక్తార్థమీమాంసాఫలభూతాత్స్వాత్మబ్రహ్మత్వనిశ్చయరూపాత్సమ్యక్ప్రత్యయాత్ । విరుద్ధత్వాదతో నాహ మన్యే సు వేదేతి । యస్మాచ్చైతత్ నైవ న వేద నో న వేదేతి ; మన్యే ఇత్యనువర్తతే, అవిదితబ్రహ్మప్రతిషేధాత్ । కథం తర్హి మన్యసే ఇత్యుక్త ఆహ — వేద చ । చ—శబ్దాద్వేద చ న వేద చ ఇత్యభిప్రాయః, విదితావిదితాభ్యామన్యత్వాద్బ్రహ్మణః । తస్మాన్మయా విదితం బ్రహ్మేతి మన్యే ఇతి వాక్యార్థః । అథవా వేద చేతి నిత్యవిజ్ఞానబ్రహ్మస్వరూపతయా నో న వేద వేదైవ చాహం స్వరూపవిక్రియాభావాత్ । విశేషవిజ్ఞానం చ పరాధ్యస్తం న స్వత ఇతి పరమార్థతో న చ వేదేతి । యో నస్తద్వేద తద్వేదేతి పక్షాన్తరనిరాసార్థమామ్నాయ ఉక్తార్థానువాదాత్ । యః నః అస్మాకం మధ్యే తద్వేద స ఎవ తద్బ్రహ్మ వేద నాన్యః, ఉపాస్యబ్రహ్మవిత్త్వాత్ । అతోఽన్యస్య యథాహం వేదేతి పక్షాన్తరే బ్రహ్మవిత్త్వం నిరస్యతే । కుతోఽయమర్థోఽవసీయత ఇతి, ఉచ్యతే — ఉక్తానువాదాత్ । ఉక్తం హ్యనువదతి నో న వేదేతి వేద చేతి ॥

యస్యామతమితి శ్రౌతమాఖ్యాయికార్థోపసంహారార్థమ్ । శిష్యాచార్యోక్తిప్రత్యుక్తిలక్షణయా అనుభవయుక్తిప్రధానయా ఆఖ్యాయికయా యోఽర్థః సిద్ధః స శ్రౌతేన వచనేనాగమప్రధానేన నిగమనస్థానీయేన సఙ్క్షేపత ఉచ్యతే । యదుక్తం విదితావిదితాభ్యామన్యద్వాగాదీనామగోచరత్వాత్ మీమాంసితం చానుభవోపపత్తిభ్యాం బ్రహ్మ, తత్తథైవ జ్ఞాతవ్యమ్ । కస్మాత్ ? యస్యామతం యస్య వివిదిషాప్రయుక్తప్రవృత్తస్య సాధకస్య అమతమ్ అవిజ్ఞాతమ్ అవిదితం బ్రహ్మ ఇత్యాత్మతత్త్వనిశ్చయఫలావసానావబోధతయా వివిదిషా నివృత్తేత్యభిప్రాయః, తస్య మతం జ్ఞాతమ్ ; తేన విదితం బ్రహ్మ యేనావిషయత్వేన ఆత్మత్వేన ప్రతిబుద్ధమిత్యర్థః । స సమ్యగ్దర్శీ యస్య విజ్ఞానానన్తరమేవ బ్రహ్మాత్మభావస్యావసితత్వాత్ సర్వతః కార్యభావో విపర్యయేణ మిథ్యాజ్ఞానో భవతి । కథమ్ ? మతం విదితం జ్ఞాతం మయా బ్రహ్మ ఇతి యస్య విజ్ఞానమ్ , స మిథ్యాదర్శీ విపరీతవిజ్ఞానో విదితాదన్యత్వాద్బ్రహ్మణో న వేద సః న విజానాతి । తతశ్చ సిద్ధమవైదికస్య విజ్ఞానస్య మిథ్యాత్వమ్ , అబ్రహ్మవిషయతయా నిన్దితత్వాత్ । తథా కపిలకణభుగాదిసమయస్యాపి విదితబ్రహ్మవిషయత్వాత్ అనవస్థితతర్కజన్యత్వావిదితవిషయతయా వివిదిషానివృత్తేశ్చ మిథ్యాత్వమితి । స్మృతేశ్చ — ‘యా వేదబాహ్యాః స్మృతయో యాశ్చ కాశ్చ కుదృష్టయః । సర్వాస్తా నిష్ఫలాః ప్రోక్తాస్తమోనిష్ఠా హి తాః స్మృతాః’ (మను. ౧౨ । ౯౫) ఇతి । ‘అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ ఇతి పూర్వహేతూక్తిః అనువాదస్యానర్థక్యాత్ — అనువాదమాత్రేఽనర్థకం వచనమితి విపర్యయమిథ్యాజ్ఞానయోర్నష్టత్వాత్ పూర్వోక్తయోః యస్యామతమిత్యాదిజ్ఞానాజ్ఞానయోర్హేత్వర్థత్వేనేదముచ్యతే — అవిజ్ఞాతమ్ అవిదితమాత్మత్వేనావిషయతయా బ్రహ్మ విజానతాం యస్మాత్ , తస్మాత్తదేవ జ్ఞానం యత్తేషాం విజ్ఞాతం విదితం వ్యక్తమేవ బుద్ధ్యాదివిషయం బ్రహ్మ అవిజానతాం విదితావిదితవ్యావృత్తమాత్మభూతం నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపమాత్మస్థమవిక్రియమమృతమజరమభయమనన్యత్వాదవిషయమిత్యేవమవిజానతాం బుద్ధ్యాదివిషయాత్మతయైవ నిత్యం విజ్ఞాతం బ్రహ్మ । తస్మాద్విదితావిదితవ్యక్తావ్యక్తధర్మాధ్యారోపేణ కార్యకారణభావేన సవికల్పమయథార్థవిషయత్వాత్ । శుక్తికాదౌ రజతాద్యధ్యారోపణజ్ఞానవన్మిథ్యాజ్ఞానం తేషామ్ ॥

ప్రతిబోధవిదితమితి వీప్సాప్రత్యయానామాత్మావబోధద్వారత్వాత్ బోధం ప్రతి బోధం ప్రతీతి వీప్సా సర్వప్రత్యయవ్యాప్త్యర్థా । బౌద్ధా హి సర్వే ప్రత్యయాస్తప్తలోహవన్నిత్యవిజ్ఞానస్వరూపాత్మవ్యాప్తత్వాద్విజ్ఞానస్వరూపావభాసాః తదన్యావభాసశ్చాత్మా తద్విలక్షణోఽగ్నివదుపలభ్యత ఇతి తే ద్వారీభవన్త్యాత్మోపలబ్ధౌ । తస్మాత్ప్రతిబోధావభాసప్రత్యగాత్మతయా యద్విదితం తద్బ్రహ్మ, తదేవ మతం తదేవ సమ్యగ్జ్ఞానం యత్ప్రత్యగాత్మవిజ్ఞానమ్ , న విషయవిజ్ఞానమ్ । ఆత్మత్వేన ‘ప్రత్యగాత్మానమైక్షత్’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి చ కాఠకే । అమృతత్వం హి విన్దతే ఇతి హేతువచనం విపర్యయే మృత్యుప్రాప్తేః । విషయాత్మవిజ్ఞానే హి మృత్యుః ప్రారభతే ఇత్యాత్మవిజ్ఞానమమృతత్వనిమిత్తమితి యుక్తం హేతువచనమమృతత్వం హి విన్దతే ఇతి । ఆత్మజ్ఞానేన కిమమృతత్వముత్పాద్యతే । న । కథం తర్హి ? ఆత్మనా విన్దతే స్వేనైవ నిత్యాత్మస్వభావేనామృతత్వం విన్దతే, నాలమ్బనపూర్వకం విన్దత ఇతి ఆత్మజ్ఞానాపేక్షమ్ । యది హి విద్యోత్పాద్యమమృతత్వం స్యాత్ , అనిత్యం భవేత్కర్మకార్యవత్ । అతో న విద్యోత్పాద్యమ్ ।

యది చాత్మనైవామృతత్వం విన్దతే, కిం పునర్విద్యయా క్రియత ఇత్యుచ్యతే । అనాత్మవిజ్ఞానం నివర్తయన్తీ సా తన్నివృత్త్యా స్వాభావికస్యామృతత్వస్య నిమిత్తమితి కల్ప్యతే ; యత ఆహ — వీర్యం విద్యయా విన్దతే । వీర్యం సామర్థ్యమ్ అనాత్మాధ్యారోపమాయాస్వాన్తధ్వాన్తానభిభావ్యలక్షణం బలం విద్యయా విన్దతే । తచ్చ కింవిశిష్టమ్ ? అమృతమ్ అవినాశి । అవిద్యాజం హి వీర్యం వినాశి, విద్యయావిద్యాయా బాధ్యత్వాత్ । న తు విద్యాయా బాధకోఽస్తీతి విద్యాజమమృతం వీర్యమ్ । అతో విద్యా అమృతత్వే నిమిత్తమాత్రం భవతి । ‘నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్యః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౪) ఇతి చాథర్వణే । లోకేఽపి విద్యాజమేవ బలమభిభవతి న శరీరాదిసామర్థ్యమ్ , యథా హస్త్యాదేః । అథవా ప్రతిబోధవిదితం మతమితి సకృదేవాశేషవిపరీతనిరస్తసంస్కారేణ స్వప్నప్రతిబోధవద్యద్విదితం తదేవ మతం జ్ఞాతం భవతీతి । అథవా గురూపదేశః ప్రతిబోధః । తేన వా విదితం మతమితి । ఉభయత్ర ప్రతిబోధశబ్దప్రయోగోఽస్తి — ‘సుప్తప్రతిబుద్ధః’ ‘గురుణా ప్రతిబోధితః’ ఇతి । పూర్వం తు యథార్థమ్ ॥

ఇహ చేదవేదీదితి అవశ్యకర్తవ్యతోక్తిః విపర్యయే వినాశశ్రుతేః । ఇహ మనుష్యజన్మని సతి అవశ్యమాత్మా వేదితవ్య ఇత్యేతద్విధీయతే । కథమ్ ? ఇహ చేత్ అవేదీత్ విదితవాన్ , అథ సత్యం పరమార్థతత్త్వమ్ అస్తి అవాప్తమ్ ; తస్య జన్మ సఫలమిత్యభిప్రాయః । న చేదిహావేదీత్ న విదితవాన్ , వృథైవ జన్మ । అపి చ మహతీ వినష్టిః మహాన్వినాశో జన్మమరణప్రబన్ధావిచ్ఛేదప్రాప్తిలక్షణః స్యాద్యతః, తస్మాదవశ్యం తద్విచ్ఛేదాయ జ్ఞేయ ఆత్మా । జ్ఞానేన తు కిం స్యాదితి, ఉచ్యతే — భూతేషు భూతేషు చరాచరేషు సర్వేష్విత్యర్థః । విచిత్య విచార్య పృథఙ్నిష్కృష్యైకమాత్మతత్త్వం సంసారధర్మైరస్పృష్టమాత్మభావేనోపలభ్యేత్యర్థః, అనేకార్థత్వాద్ధాతూనామ్ । న పునశ్చిత్వేతి సమ్భవతి, విరోధాత్ । ధీరాః ధీమన్తః వివేకినః వినివృత్తబాహ్యవిషయాభిలాషాః, ప్రేత్య మృత్వా అస్మాత్ లోకాత్ శరీరాద్యనాత్మలక్షణాత్ వ్యావృత్తమమత్వాహఙ్కారాః సన్త ఇత్యర్థః, అమృతాః అమరణధర్మాణో నిత్యవిజ్ఞానామృతత్వస్వభావా ఎవ భవన్తి ॥

బ్రహ్మ హ దేవేభ్య ఇతి బ్రహ్మణో దుర్విజ్ఞేయతోక్తిః యత్నాధిక్యార్థా । సమాప్తా బ్రహ్మవిద్యా యదధీనః పురుషార్థః । అత ఊర్ధ్వమర్థవాదేన బ్రహ్మణో దుర్విజ్ఞేయతోచ్యతే । తద్విజ్ఞానే కథం ను నామ యత్నమధికం కుర్యాదితి । శమాద్యర్థో వామ్నాయః అభిమానశాతనాత్ । శమాది వా బ్రహ్మవిద్యాసాధనం విధిత్సితం తదర్థోఽయమర్థవాదామ్నాయః । న హి శమాదిసాధనరహితస్య అభిమానరాగద్వేషాదియుక్తస్య బ్రహ్మవిజ్ఞానే సామర్థ్యమస్తి, వ్యావృత్తబాహ్యమిథ్యాప్రత్యయగ్రాహ్యత్వాద్బ్రహ్మణః । యస్మాచ్చాగ్న్యాదీనాం జయాభిమానం శాతయతి, తతశ్చ బ్రహ్మవిజ్ఞానం దర్శయత్యభిమానోపశమే, తస్మాచ్ఛమాదిసాధనవిధానార్థోఽయమర్థవాద ఇత్యవసీయతే । సగుణోపాసనార్థో వా, అపోదితత్వాత్ । ‘నేదం యదిదముపాసతే’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) (కే. ఉ. ౧ । ౬) (కే. ఉ. ౧ । ౭) (కే. ఉ. ౧ । ౮) (కే. ఉ. ౧ । ౯) ఇత్యుపాస్యత్వం బ్రహ్మణోఽపోదితమ్ । అపోదితత్వాదనుపాస్యత్వే ప్రాప్తే తస్యైవ బ్రహ్మణః సగుణత్వేనాధిదైవతమధ్యాత్మం చోపాసనం విధాతవ్యమిత్యేవమర్థో వేతి । అధిదైవతమ్ ‘తద్వనమిత్యుపాసితవ్యమ్’ (కే. ఉ. ౪ । ౬) ఇతి హి వక్ష్యతి । బ్రహ్మేతి పరః, లిఙ్గాత్ । న హ్యన్యత్ర పరాదీశ్వరాన్నిత్యసర్వజ్ఞాత్పరిభూయాగ్న్యాదీంస్తృణం వజ్రీకర్తుం సామర్థ్యమస్తి । ‘తన్న శశాక దగ్ధుమ్’ (కే. ఉ. ౩ । ౬) ఇత్యాదిలిఙ్గాద్బ్రహ్మశబ్దవాచ్య ఈశ్వర ఇత్యవసీయతే । న హ్యన్యథా అగ్నిస్తృణం దగ్ధుం నోత్సహతే వాయుర్వా ఆదాతుమ్ । ఈశ్వరేచ్ఛయా తు తృణమపి వజ్రీభవతీత్యుపపద్యతే । తత్సిద్ధిర్జగతో నియతప్రవృత్తేః । శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిభిర్నిత్యసర్వవిజ్ఞానే ఈశ్వరే సర్వాత్మని సర్వశక్తౌ సిద్ధేఽపి శాస్త్రార్థనిశ్చయార్థముచ్యతే । తస్యేశ్వరస్య సద్భావసిద్ధిః కుతో భవతీతి, ఉచ్యతే । యదిదం జగద్దేవగన్ధర్వయక్షరక్షఃపితృపిశాచాదిలక్షణం ద్యువియత్పృథివ్యాదిత్యచన్ద్రగ్రహనక్షత్రవిచిత్రం వివిధప్రాణ్యుపభోగయోగ్యస్థానసాధనసమ్బన్ధి, తదత్యన్తకుశలశిల్పిభిరపి దుర్నిర్మాణం దేశకాలనిమిత్తానురూపనియతప్రవృత్తినివృత్తిక్రమమ్ ఎతద్భోక్తృకర్మవిభాగజ్ఞప్రయత్నపూర్వకం భవితుమర్హతి, కార్యత్వే సతి యథోక్తలక్షణత్వాత్ , గృహప్రాసాదరథశయనాసనాదివత్ , విపక్షే ఆత్మాదివత్ । కర్మణ ఎవేతి చేత్ , న ; పరతన్త్రస్య నిమిత్తమాత్రత్వాత్ । యదిదముపభోగవైచిత్ర్యం ప్రాణినాం తత్సాధనవైచిత్ర్యం చ దేశకాలనిమిత్తానురూపనియతప్రవృత్తినివృత్తిక్రమం చ, తన్న నిత్యసర్వజ్ఞకర్తృకమ్ ; కిం తర్హి, కర్మణ ఎవ ; తస్యాచిన్త్యప్రభావత్వాత్ సర్వైశ్చ ఫలహేతుత్వాభ్యుపగమాచ్చ । సతి కర్మణః ఫలహేతుత్వే కిమీశ్వరాధికకల్పనయేతి న నిత్యస్యేశ్వరస్య నిత్యసర్వజ్ఞశక్తేః ఫలహేతుత్వం చేతి చేత్ , న ; కర్మణ ఎవోపభోగవైచిత్ర్యాద్యుపపద్యతే । కస్మాత్ ? కర్తృతన్త్రత్వాత్కర్మణః । చితిమత్ప్రయత్ననిర్వృత్తం హి కర్మ తత్ప్రయత్నోపరమాదుపరతం సద్దేశాన్తరే కాలాన్తరే వా నియతనిమిత్తవిశేషాపేక్షం కర్తుః ఫలం జనయిష్యతీతి న యుక్తమనపేక్ష్యాన్యదాత్మనః ప్రయోక్తృ, కర్తైవ ఫలకాలే ప్రయోక్తేతి చేత్ , మయా నివర్తితోఽసి త్వాం ప్రయోక్ష్యే ఫలాయ యదాత్మానురూపం ఫలమితి న దేశకాలనిమిత్తవిశేషానభిజ్ఞత్వాత్ । యది హి కర్తా దేశాదివిశేషాభిజ్ఞః సన్స్వాతన్త్ర్యేణ కర్మ నియుఞ్జ్యాత్ , తతోఽనిష్టఫలస్యాప్రయోక్తా స్యాత్ । న చ నిర్నిమిత్తం తదనిచ్ఛయాత్మసమవేతం తచ్చర్మవద్వికరోతి కర్మ । న చాత్మకృతమకర్తృసమవేతమయస్కాన్తమణివదాక్రష్టృ భవతి, ప్రధానకర్తృసమవేతత్వాత్కర్మణః । భూతాశ్రయమితి చేత్ , న ; సాధనత్వాత్ । కర్తృక్రియాయాః సాధనభూతాని భూతాని క్రియాకాలేఽనుభూతవ్యాపారాణి సమాప్తౌ చ హలాదివత్కర్త్రా పరిత్యక్తాని న ఫలం కాలాన్తరే కర్తుముత్సహన్తే । న హి హలం క్షేత్రాద్వ్రీహీన్గృహం ప్రవేశయతి । భూతకర్మణోశ్చాచేతనత్వాత్స్వతః ప్రవృత్త్యనుపపత్తిః । వాయువదితి చేత్ , న ; అసిద్ధత్వాత్ । న హి వాయోరచితిమతః స్వతః ప్రవృత్తిః సిద్ధా, రథాదిష్వదర్శనాత్ । శాస్త్రాత్కర్మణ ఎవేతి చేత్ — శాస్త్రం హి క్రియాతః ఫలసిద్ధిమాహ నేశ్వరాదేః ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాది । న చ ప్రమాణాధిగతత్వాదానర్థక్యం యుక్తమ్ । న చేశ్వరాస్తిత్వే ప్రమాణాన్తరమస్తీతి చేత్ , న ; దృష్టన్యాయహానానుపపత్తేః । క్రియా హి ద్వివిధా దృష్టఫలా అదృష్టఫలా చ । దృష్టఫలాపి ద్వివిధా అనన్తరఫలా కాలాన్తరఫలా చ । అనన్తరఫలా గతిభుజిలక్షణా । కాలాన్తరఫలా చ కృషిసేవాదిలక్షణా । తత్రానన్తరఫలా ఫలాపవర్గిణ్యేవ । కాలాన్తరఫలా తు ఉత్పన్నప్రధ్వంసినీ । ఆత్మసేవ్యాద్యధీనం హి కృషిసేవాదేః ఫలం యతః । న చోభయన్యాయవ్యతిరేకేణ స్వతన్త్రం కర్మ తతో వా ఫలం దృష్టమ్ । తథా చ కర్మఫలప్రాప్తౌ న దృష్టన్యాయహానముపపద్యతే । తస్మాచ్ఛాన్తే యాగాదికర్మణి నిత్యః కర్తృకర్మఫలవిభాగజ్ఞ ఈశ్వరః సేవ్యాదివద్యాగాద్యనురూపఫలదాతోపపద్యతే । స చాత్మభూతః సర్వస్య సర్వక్రియాఫలప్రత్యయసాక్షీ నిత్యవిజ్ఞానస్వభావః సంసారధర్మైరసంస్పృష్టః । శ్రుతేశ్చ । ‘న లిప్యతే లోకదుఃఖేన బాహ్యః’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ‘జరాం మృత్యుమత్యేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ‘విజరో విమృత్యుః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘ఎష సర్వేశ్వరః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ‘పుణ్యం కర్మ కారయతి’ ‘అనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ‘ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇత్యాద్యా అసంసారిణ ఎకస్యాత్మనో నిత్యముక్తస్య సిద్ధౌ శ్రుతయః । స్మృతయశ్చ సహస్రశో విద్యన్తే । న చార్థవాదాః శక్యన్తే కల్పయితుమ్ , అనన్యయోగిత్వే సతి విజ్ఞానోత్పాదకత్వాత్ । న చోత్పన్నం విజ్ఞానం బాధ్యతే । అప్రతిషేధాచ్చ । న చేశ్వరో నాస్తీతి నిషేధోఽస్తి । ప్రాప్త్యభావాదితి చేత్ , న ; ఉక్తత్వాత్ । ‘న హింస్యాత్’ ఇతివత్ప్రాప్త్యభావాత్ప్రతిషేధో నారభ్యత ఇతి చేత్ , న ; ఈశ్వరసద్భావే న్యాయస్యోక్తత్వాత్ । అథవా అప్రతిషేధాదితి కర్మణః ఫలదానే ఈశ్వరకాలాదీనాం న ప్రతిషేధోఽస్తి । న చ నిమిత్తాన్తరనిరపేక్షం కేవలేన కర్త్రైవ ప్రయుక్తం ఫలదం దృష్టమ్ । న చ వినష్టోఽపి యాగః కాలాన్తరే ఫలదో భవతి । సేవ్యబుద్ధివత్సేవకేన సర్వజ్ఞేశ్వరబుద్ధౌ తు సంస్కృతాయాం యాగాదికర్మణా వినష్టేఽపి కర్మణి సేవ్యాదివేశ్వరాత్ఫలం కర్తుర్భవతీతి యుక్తమ్ । న తు పునః పదార్థా వాక్యశతేనాపి దేశాన్తరే కాలాన్తరే వా స్వం స్వం స్వభావం జహతి । న హి దేశకాలాన్తరేషు చాగ్నిరనుష్ణో భవతి । ఎవం కర్మణోఽపి కాలాన్తరే ఫలం ద్విప్రకారమేవోపలభ్యతే । బీజక్షేత్రసంస్కారపరిరక్షావిజ్ఞానవత్కర్త్రపేక్షఫలం కృష్యాది, విజ్ఞానవత్సేవ్యబుద్ధిసంస్కారాపేక్షఫలం చ సేవాది । యాగాదేః కర్మణస్తథావిజ్ఞానవత్కర్త్రపేక్షఫలత్వానుపపత్తౌ కాలాన్తరఫలత్వాత్కర్మదేశకాలనిమిత్తవిపాకవిభాగజ్ఞబుద్ధిసంస్కారాపేక్షం ఫలం భవితుమర్హతి, సేవాదికర్మానురూపఫలజ్ఞసేవ్యబుద్ధిసంస్కారాపేక్షఫలస్యేవ । తస్మాత్సిద్ధః సర్వజ్ఞ ఈశ్వరః సర్వజన్తుబుద్ధికర్మఫలవిభాగసాక్షీ సర్వభూతాన్తరాత్మా । ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాత్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘య ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ఇతి శ్రుతేః । స ఎవ చాత్రాత్మా జన్తూనామ్ , ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా విజ్ఞాతా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ‘నాన్యదతోఽస్తి విజ్ఞాతృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాద్యాత్మాన్తరప్రతిషేధశ్రుతేః ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి చాత్మత్వోపదేశాత్ । న హి మృత్పిణ్డః కాఞ్చనాత్మత్వేనోపదిశ్యతే । జ్ఞానశక్తికర్మోపాస్యోపాసకశుద్ధాశుద్ధముక్తాముక్తభేదాదాత్మభేద ఎవేతి చేత్ , న ; భేదదృష్ట్యపవాదాత్ । యదుక్తం సంసారిణః ఈశ్వారాదనన్యా ఇతి తన్న । కిం తర్హి ? భేద ఎవ సంసార్యాత్మనామ్ । కస్మాత్ ? లక్షణభేదాత్ , అశ్వమహిషవత్ । కథం లక్షణభేద ఇతి, ఉచ్యతే — ఈశ్వరస్య తావన్నిత్యం సర్వవిషయం జ్ఞానం సవితృప్రకాశవత్ । తద్విపరీతం సంసారిణాం ఖద్యోతస్యేవ । తథైవ శక్తిభేదోఽపి । నిత్యా సర్వవిషయా చేశ్వరశక్తిః ; విపరీతేతరస్య । కర్మ చ చిత్స్వరూపాత్మసత్తామాత్రనిమిత్తమీశ్వరస్య । ఔష్ణ్యస్వరూపద్రవ్యసత్తామాత్రనిమిత్తదహనకర్మవత్ రాజాయస్కాన్తప్రకాశకర్మవచ్చ స్వాత్మనోఽవిక్రియా రూపమ్ ; విపరీతమితరస్య । ‘ఉపాసీత’ ఇతి వచనాదుపాస్య ఈశ్వరో గురురాజవత్ । ఉపాసకశ్చేతరః శిష్యభృత్యవత్ । అపహతపాప్మాదిశ్రవణాన్నిత్యశుద్ధ ఈశ్వరః । ‘పుణ్యో వై పుణ్యేన’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇతి వచనాద్విపరీత ఇతరః । అత ఎవ నిత్యముక్త ఈశ్వరః । నిత్యాశుద్ధియోగాత్సంసారీతరః । యత్ర చ జ్ఞానాదిలక్షణభేదోఽస్తి తత్ర భేదో దృష్టః యథా అశ్వమహిషయోః । తథా జ్ఞానాదిలక్షణభేదాదీశ్వరాదాత్మనాం భేదోఽస్తీతి చేత్ , న । కస్మాత్ ? ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘తే క్షయ్యలోకా భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ఇతి భేదదృష్టిర్హ్యపోద్యతే । ఎకత్వప్రతిపాదిన్యశ్చ శ్రుతయః సహస్రశో విద్యన్తే । యదుక్తం జ్ఞానాదిలక్షణభేదాదితి అత్రోచ్యతే । న, అనభ్యుపగమాత్ । బుద్ధ్యాదిభ్యో వ్యతిరిక్తా విలక్షణాశ్చేశ్వరాద్భిన్నలక్షణా ఆత్మానో న సన్తి । ఎక ఎవేశ్వరశ్చాత్మా సర్వభూతానాం నిత్యముక్తోఽభ్యుపగమ్యతే । బాహ్యశ్చ బుద్ధ్యాదిసమాహారసన్తానాహఙ్కారమమత్వాదివిపరీతప్రత్యయప్రబన్ధావిచ్ఛేదలక్షణో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వరూపవిజ్ఞానాత్మేశ్వరగర్భో నిత్యవిజ్ఞానావభాసః చిత్తచైత్త్యబీజబీజిస్వభావః కల్పితోఽనిత్యవిజ్ఞాన ఈశ్వరలక్షణవిపరీతోఽభ్యుపగమ్యతే । యస్యావిచ్ఛేదే సంసారవ్యవహారః ; విచ్ఛేదే చ మోక్షవ్యవహారః । అన్యశ్చ మృత్ప్రలేపవత్ప్రత్యక్షప్రధ్వంసో దేవపితృమనుష్యాదిలక్షణో భూతవిశేషసమాహారో న పునశ్చతుర్థోఽన్యో భిన్నలక్షణ ఈశ్వరాదభ్యుపగమ్యతే । బుద్ధ్యాదికల్పితాత్మవ్యతిరేకాభిప్రాయేణ తు లక్షణభేదాదిత్యాశ్రయాసిద్ధో హేతుః, ఈశ్వరాదన్యస్యాత్మనోఽసత్త్వాత్ । ఈశ్వరస్యైవ విరుద్ధలక్షణత్వమయుక్తమితి చేత్ సుఖదుఃఖాదియోగశ్చ, న ; నిమిత్తత్వే సతి లోకవిపర్యయాధ్యారోపణాత్ , సవితృవత్ । యథా హి సవితా నిత్యప్రకాశరూపత్వాల్లోకాభివ్యక్త్యనభివ్యక్తినిమిత్తత్వే సతి లోకదృష్టివిపర్యయేణోదయాస్తమయాహోరాత్రాదికర్తృత్వాధ్యారోపభాగ్భవతి, ఎవమీశ్వరే నిత్యవిజ్ఞానశక్తిరూపే లోకజ్ఞానాపోహసుఖదుఃఖస్మృత్యాదినిమిత్తత్వే సతి లోకవిపరీతబుద్ధ్యాధ్యారోపితం విపరీతలక్షణత్వం సుఖదుఃఖాదయశ్చ ; న స్వతః । ఆత్మదృష్ట్యనురూపాధ్యారోపాచ్చ । యథా ఘనాదివిప్రకీర్ణేఽమ్బరే యేనైవ సవితృప్రకాశో న దృశ్యతే, స ఆత్మదృష్ట్యనురూపమేవాధ్యస్యతి సవితేదానీమిహ న ప్రకాశయతీతి సత్యేవ ప్రకాశేఽన్యత్ర భ్రాన్త్యా । ఎవమిహ బౌద్ధాదివృత్త్యుద్భవాభిభవాకులభ్రాన్త్యాధ్యారోపితః సుఖదుఃఖాదియోగ ఉపపద్యతే । తత్స్మరణాచ్చ । తస్యైవ ఈశ్వరస్యైవ హి స్మరణమ్ ‘మత్తః స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧౫) ‘నాదత్తే కస్యచిత్పాపమ్’ (భ. గీ. ౫ । ౧౫) ఇత్యాది । అతో నిత్యముక్త ఎకస్మిన్సవితరీవ లోకావిద్యాధ్యారోపితమీశ్వరే సంసారిత్వమ్ ; శాస్త్రాదిప్రామాణ్యాదభ్యుపగతమసంసారిత్వమిత్యవిరోధ ఇతి । ఎతేన ప్రత్యేకం జ్ఞానాదిభేదః ప్రత్యుక్తః । సౌక్ష్మ్యచైతన్యసర్వగతత్వాద్యవిశేషే చ భేదహేత్వభావాత్ । విక్రియావత్త్వే చానిత్యత్వాత్ । మోక్షే చ విశేషానభ్యుపగమాత్ అభ్యుపగమే చానిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । అవిద్యావదుపలభ్యత్వాచ్చ భేదస్య తత్క్షయేఽనుపపత్తిరితి సిద్ధమేకత్వమ్ । తస్మాచ్ఛరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాసన్తానస్యాహఙ్కారసమ్బన్ధాదజ్ఞానబీజస్య నిత్యవిజ్ఞానాన్యనిమిత్తస్యాత్మతత్త్వయాథాత్మ్యవిజ్ఞానాద్వినివృత్తావజ్ఞానబీజస్య విచ్ఛేద ఆత్మనో మోక్షసంజ్ఞా, విపర్యయే చ బన్ధసంజ్ఞా ; స్వరూపాపేక్షత్వాదుభయోః । బ్రహ్మ — హ ఇత్యైతిహ్యార్థః — పురా కిల దేవాసురసఙ్గ్రామే జగత్స్థితిపరిపిపాలయిషయా ఆత్మానుశాసనానువర్తిభ్యో దేవేభ్యః అర్థిభ్యోఽర్థాయ విజిగ్యే అజైషీదసురాన్ । బ్రహ్మణ ఇచ్ఛానిమిత్తో విజయో దేవానాం బభూవేత్యర్థః । తస్య హ బ్రహ్మణో విజయే దేవా అమహీయన్త । యజ్ఞాదిలోకస్థిత్యపహారిష్వసురేషు పరాజితేషు దేవా వృద్ధిం పూజాం వా ప్రాప్తవన్తః । త ఐక్షన్తేతి మిథ్యాప్రత్యయత్వాద్ధేయత్వఖ్యాపనార్థ ఆమ్నాయః । ఈశ్వరనిమిత్తే విజయే స్వసామర్థ్యనిమిత్తోఽస్మాకమేవాయం విజయోఽస్మాకమేవాయం మహిమేత్యాత్మనో జయాదిశ్రేయోనిమిత్తం సర్వాత్మానమాత్మస్థం సర్వకల్యాణాస్పదమీశ్వరమేవాత్మత్వేనాబుద్ధ్వా పిణ్డమాత్రాభిమానాః సన్తో యం మిథ్యాప్రత్యయం చక్రుః తస్య పిణ్డమాత్రవిషయత్వేన మిథ్యాప్రత్యయత్వాత్సర్వాత్మేశ్వరయాథాత్మ్యావబోధేన హాతవ్యతాఖ్యాపనార్థః తద్ధైషామిత్యాద్యాఖ్యాయికామ్నాయః । తద్బ్రహ్మ హ కిల ఎషాం దేవానామభిప్రాయం మిథ్యాహఙ్కారరూపం విజజ్ఞౌ విజ్ఞాతవత్ । జ్ఞాత్వా చ మిథ్యాభిమానశాతనేన తదనుజిఘృక్షయా దేవేభ్యోఽర్థాయ తేషామేవేన్ద్రియగోచరే నాతిదూరే ప్రాదుర్బభూవ మహేశ్వరశక్తిమాయోపాత్తేనాత్యన్తాద్భుతేన ప్రాదుర్భూతం కిల కేనచిద్రూపవిశేషేణ । తత్కిలోపలభమానా అపి దేవా న వ్యజానత న విజ్ఞాతవన్తః కిమిదం యదేతద్యక్షం పూజ్యమితి । తద్విజ్ఞానాయాగ్నిమబ్రువన్ । తృణనిధానేఽయమభిప్రాయః — అత్యన్తసమ్భావితయోరగ్నిమారుతయోస్తృణదహనాదానాశక్త్యా ఆత్మసమ్భావనా శాతితా భవేదితి । ఇన్ద్ర ఆదిత్యో వజ్రభృద్వా, అవిరోధాత్ । ఇన్ద్రోపసర్పణే బ్రహ్మ తిరోదధ ఇత్యస్యాయమభిప్రాయః — ఇన్ద్రోఽహమిత్యధికతమోఽభిమానోఽస్య ; సోఽహమగ్న్యాదిభిః ప్రాప్తం వాక్సమ్భాషణమాత్రమప్యనేన న ప్రాప్తోఽస్మీత్యభిమానం కథం న నామ జహ్యాదితి । తదనుగ్రహాయైవాన్తర్హితం తద్బ్రహ్మ బభూవ । స శాన్తాభిమాన ఇన్ద్రః అత్యర్థం బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసుః యస్మిన్నాకాశే బ్రహ్మణః ప్రాదుర్భావ ఆసీత్తిరోధానం చ, తస్మిన్నేవ స్త్రియమతిరూపిణీం విద్యామాజగామ । అభిప్రాయోద్బోధహేతుత్వాద్రుద్రపత్నీ ఉమా హైమవతీవ బహు శోభమానా విద్యైవ । విరూపోఽపి విద్యావాన్బహు శోభతే ॥

తాం చ పృష్ట్వా తస్యా ఎవ వచనాత్ విదాఞ్చకార విదితవాన్ । అత ఇన్ద్రస్య బోధహేతుత్వాద్విద్యైవోమా । ‘విద్యాసహాయవానీశ్వరః’ ఇతి స్మృతిః । యస్మాదిన్ద్రవిజ్ఞానపూర్వకమగ్నివాయ్విన్ద్రాస్తే హి ఎనత్ నేదిష్ఠమ్ అతిసమీపం బ్రహ్మవిద్యయా బ్రహ్మ ప్రాప్తాః సన్తః పస్పర్శుః స్పృష్టవన్తః । తే హి ఎనత్ ప్రథమః ప్రథమం విదాఞ్చకార విదాఞ్చక్రురిత్యేతత్ । తస్మాత్ అతితరామ్ అతీత్య అతిశయేన దీప్యన్తేఽన్యాన్ దేవాన్ । తతోఽపీన్ద్రోఽతితరాం దీప్యతే, ఆదౌ బ్రహ్మవిజ్ఞానాత్ । తస్యైష ఆదేశః తస్య బ్రహ్మణ ఎష వక్ష్యమాణః ఆదేశః ఉపాసనోపదేశ ఇత్యర్థః । యస్మాద్దేవేభ్యో విద్యుదివ సహసైవ ప్రాదుర్భూతం బ్రహ్మ ద్యుతిమత్ , తస్మాద్విద్యుతో విద్యోతనం యథా యదేతద్బ్రహ్మ వ్యద్యుతత్ విద్యోతితవత్ । ఆ ఇత్యుపమార్థ ఆ—శబ్దః । యథా ఘనాన్ధకారం విదార్య విద్యుత్సర్వతః ప్రకాశతే, ఎవం తద్బ్రహ్మ దేవానాం పురతః సర్వతఃప్రకాశవద్వ్యక్తీభూతమ్ । అతో వ్యద్యుతదివేత్యుపాస్యమ్ । ‘యథా సకృద్విద్యుతమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి చ వాజసనేయకే । యస్మాచ్చేన్ద్రోపసర్పణకాలే న్యమీమిషత్ — యథా కశ్చిచ్చక్షుర్నిమేషణం కృతవానితి । ఇతీదిత్యనర్థకౌ నిపాతౌ — నిమిషితవదివ తిరోభూతమిత్యేవమధిదైవతం దేవతాయా అధి యద్దర్శనమధిదైవతం తత్ ॥

అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మమ్ ఆత్మనః అధి ఆత్మవిషయమ్ అధ్యాత్మమ్ ఉచ్యత ఇతి వాక్యశేషః । యదేతత్ యథోక్తలక్షణం బ్రహ్మ గచ్ఛతీవ ప్రాప్నోతీవ విషయీకరోతీవేత్యర్థః । న పునర్విషయీకరోతి మనః, అవిషయత్వాద్బ్రహ్మణః । అతో మనో న గచ్ఛతి । ‘యేనాహుర్మనో మతమ్’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇతి చోక్తమ్ । గచ్ఛతీవేతి తు మనసోఽపి మనస్త్వాత్ ఆత్మభూతత్వాచ్చ బ్రహ్మణః తత్సమీపే మనో వర్తతే ఇతి ఉపస్మరతి అనేన మనసైవ తద్బ్రహ్మ విద్వాన్యస్మాత్ , తస్మాద్బ్రహ్మ గచ్ఛతీవేత్యుచ్యతే । అభీక్ష్ణం పునః పునః । సఙ్కల్పః బ్రహ్మప్రేషితస్య మనసః । అత ఉపస్మరణసఙ్కల్పాదిభిర్లిఙ్గైర్బ్రహ్మ మనఆద్యాత్మభూతమిత్యుపాస్యమిత్యభిప్రాయః ॥

తస్య చాధ్యాత్మముపాసనే గుణో విధీయతే — తద్ధ తద్వనం తదేతద్బ్రహ్మ తచ్చ తద్వనం చ తత్ పరోక్షం వనం సమ్భజనీయమ్ । వనతేస్తత్కర్మణః । తస్మాత్తద్వనం నామ । బ్రహ్మణో గౌణం హీదం నామ । తస్మాదనేన గుణేన తద్వనమిత్యుపాసితవ్యమ్ । స యః కశ్చిదేతద్యథోక్తమేవం యథోక్తేన గుణేన వనమిత్యనేన నామ్నాభిధేయం బ్రహ్మ వేద ఉపాస్తే తస్యైతత్ఫలముచ్యతే — సర్వాణి భూతాని ఎనమ్ ఉపాసకమ్ అభిసంవాఞ్ఛన్తి ఇహాభిసమ్భజన్తే సేవంతే స్మేత్యర్థః । యథాగుణోపాసనం హి ఫలమ్ ।

ఉపనిషదం భో బ్రూహీత్యుక్తాయాముపనిషది శిష్యేణోక్త ఆచార్య ఆహ — ఉక్తా కథితా తే తుభ్యమ్ ఉపనిషదాత్మోపాసనమ్ । అధునా బ్రాహ్మీం వావ తే తుభ్యం బ్రహ్మణో బ్రాహ్మణజాతేః ఉపనిషదమ్ అబ్రూమ వక్ష్యామ ఇత్యర్థః । వక్ష్యతి హి । బ్రాహ్మీ నోక్తా । ఉక్తా త్వాత్మోపనిషత్ । తస్మాన్న భూతాభిప్రాయోఽబ్రూమేత్యయం శబ్దః ॥

తస్యై తస్యా వక్ష్యమాణాయా ఉపనిషదః తపః బ్రహ్మచర్యాది దమః ఉపశమః కర్మ అగ్నిహోత్రాది ఇత్యేతాని ప్రతిష్ఠా ఆశ్రయః । ఎతేషు హి సత్సు బ్రాహ్మ్యుపనిషత్ప్రతిష్ఠితా భవతి । వేదాః చత్వారః అఙ్గాని చ సర్వాణి । ప్రతిష్ఠేత్యనువర్తతే । బ్రహ్మాశ్రయా హి విద్యా । సత్యం యథాభూతవచనమపీడాకరమ్ ఆయతనం నివాసః । సత్యవత్సు హి సర్వం యథోక్తమాయతన ఇవావస్థితమ్ ॥

తామేతాం తపఆద్యఙ్గాం తత్ప్రతిష్ఠాం బ్రాహ్మీముపనిషదం సాయతనామాత్మజ్ఞానహేతుభూతామ్ ఎవం యథావత్ యో వేద అనువర్తతే అనుతిష్ఠతి, తస్యైతత్ఫలమాహ — అపహత్య పాప్మానమ్ అపక్షయ్య ధర్మాధర్మావిత్యర్థః । అనన్తే అపారే అవిద్యమానాన్తే స్వర్గే లోకే సుఖప్రాయే నిర్దుఃఖాత్మని పరే బ్రహ్మణి జ్యేయే మహతి సర్వమహత్తరే ప్రతితిష్ఠతి సర్వవేదాన్తవేద్యం బ్రహ్మ ఆత్మత్వేనావగమ్య తదేవ బ్రహ్మ ప్రతిపద్యత ఇత్యర్థః ॥