ಕಥಂ ಪುನರೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ಓಮಿತ್ಯೇತತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೫) ‘ಏತದಾಲಂಬನಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೭) ‘ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನೇತೇನೈವಾಯತನೇನೈಕತರಮನ್ವೇತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ‘ಓಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜೀತ’ (ನಾ. ೭೯) ‘ಓಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೧ । ೮ । ೧) ‘ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ರಜ್ಜ್ವಾದಿರಿವ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸ್ಪದಮದ್ವಯ ಆತ್ಮಾ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸನ್ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸ್ಪದಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವಾಕ್ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪವಿಷಯ ಓಂಕಾರ ಏವ । ಸ ಚಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವ, ತದಭಿಧಾಯಕತ್ವಾತ್ । ಓಂಕಾರವಿಕಾರಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಶ್ಚ ಸರ್ವಃ ಪ್ರಾಣಾದಿರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪಃ ಅಭಿಧಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ ; ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ‘ತದಸ್ಯೇದಂ ವಾಚಾ ತಂತ್ಯಾ ನಾಮಭಿರ್ದಾಮಭಿಃ ಸರ್ವಂ ಸಿತಮ್ , ಸರ್ವಂ ಹೀದಂ ನಾಮನಿ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅತ ಆಹ — ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ । ಯದಿದಮ್ ಅರ್ಥಜಾತಮಭಿಧೇಯಭೂತಮ್ , ತಸ್ಯ ಅಭಿಧಾನಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ , ಅಭಿಧಾನಭೇದಸ್ಯ ಚ ಓಂಕಾರಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್ । ಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯೋಪಾಯಪೂರ್ವಕಮವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯೋಂಕಾರ ಏವ । ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಓಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮೀಪತಯಾ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರಕಥನಮುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ; ಪ್ರಸ್ತುತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಭೂತಂ ಭವತ್ ಭವಿಷ್ಯತ್ ಇತಿ ಕಾಲತ್ರಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಂ ಯತ್ , ತದಪಿ ಓಂಕಾರ ಏವ, ಉಕ್ತನ್ಯಾಯತಃ । ಯಚ್ಚ ಅನ್ಯತ್ ತ್ರಿಕಾಲಾತೀತಂ ಕಾರ್ಯಾಧಿಗಮ್ಯಂ ಕಾಲಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಮವ್ಯಾಕೃತಾದಿ, ತದಪಿ ಓಂಕಾರ ಏವ ॥

ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಅಭಿಧಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ ‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಭಿಧಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪುನರಭಿಧೇಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತರಥಾ ಹಿ ಅಭಿಧಾನತಂತ್ರಾಭಿಧೇಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಅಭಿಧೇಯಸ್ಯಾಭಿಧಾನತ್ವಂ ಗೌಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜನಮಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋಃ — ಏಕೇನೈವ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಯುಗಪತ್ಪ್ರವಿಲಾಪಯಂಸ್ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇತಿ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಪಾದಾ ಮಾತ್ರಾ ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಪಾದಾಃ’ (ಮಾ. ಉ. ೮) ಇತಿ । ತದಾಹ — ಸರ್ವಂ ಹ್ಯೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸರ್ವಂ ಯದುಕ್ತಮೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮಿತಿ, ತದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಹಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿರ್ದಿಶತಿ — ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅಯಮ್ ಇತಿ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾಭಿನಯೇನ ನಿರ್ದಿಶತಿ ಅಯಮಾತ್ಮೇತಿ । ಸೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಓಂಕಾರಾಭಿಧೇಯಃ ಪರಾಪರತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಚತುಷ್ಪಾತ್ ಕಾರ್ಷಾಪಣವತ್ , ನ ಗೌರಿವ । ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರವಿಲಾಪನೇನ ತುರೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಕರಣಸಾಧನಃ ಪಾದಶಬ್ದಃ ; ತುರೀಯಸ್ಯ ತು ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕರ್ಮಸಾಧನಃ ಪಾದಶಬ್ದಃ ॥

ಕಥಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನ ಇತಿ । ಜಾಗರಿತಂ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯೇತಿ ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಃ, ಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞಃ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯ, ಸಃ ಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞಃ ; ಬಹಿರ್ವಿಷಯೇವ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತಾವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಸಪ್ತ ಅಂಗಾನ್ಯಸ್ಯ ; ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ಸಂದೇಹೋ ಬಹುಲೋ ವಸ್ತಿರೇವ ರಯಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಪಾದೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಕಲ್ಪನಾಶೇಷತ್ವೇನಾಗ್ನಿರ್ಮುಖತ್ವೇನಾಹವನೀಯ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯೇವಂ ಸಪ್ತಾಂಗಾನಿ ಯಸ್ಯ, ಸಃ ಸಪ್ತಾಂಗಃ । ತಥಾ ಏಕೋನವಿಂಶತಿರ್ಮುಖಾನ್ಯಸ್ಯ ; ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ದಶ, ವಾಯವಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚ, ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರಶ್ಚಿತ್ತಮಿತಿ, ಮುಖಾನೀವ ಮುಖಾನಿ ತಾನಿ ; ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಏವಂವಿಶಿಷ್ಟೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಯಥೋಕ್ತೈರ್ದ್ವಾರೈಃ ಶಬ್ದಾದೀನ್ಸ್ಥೂಲಾನ್ವಿಷಯಾನ್ಭುಂಕ್ತ ಇತಿ ಸ್ಥೂಲಭುಕ್ । ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ನರಾಣಾಮನೇಕಧಾ ಸುಖಾದಿನಯನಾದ್ವಿಶ್ವಾನರಃ, ಯದ್ವಾ ವಿಶ್ವಶ್ಚಾಸೌ ನರಶ್ಚೇತಿ ವಿಶ್ವಾನರಃ, ವಿಶ್ವಾನರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ, ಸರ್ವಪಿಂಡಾತ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಸ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ । ಏತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾದುತ್ತರಪಾದಾಧಿಗಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಸ್ಯ । ಕಥಮ್ ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೇ ದ್ಯುಲೋಕಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಾದ್ಯಂಗತ್ವಮಿತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸಾಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ಅನೇನಾತ್ಮನಾ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮೇ ಅದ್ವೈತಸಿದ್ಧಿಃ । ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಏಕೋ ದೃಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾತ್ಮನಿ । ‘ಯಸ್ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಈ. ಉ. ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಶ್ಚೈವಮುಪಸಂಹೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ವದೇಹಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾದಿಭಿರಿವ ದೃಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅದ್ವೈತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಕೃತೋ ವಿಶೇಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾದಿದರ್ಶನೇನಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಇಷ್ಯತೇ ಚ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮ್ ; ತತೋ ಯುಕ್ತಮೇವಾಸ್ಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪಿಂಡಾತ್ಮನೋ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯಂಗತ್ವೇನ ವಿರಾಡಾತ್ಮನಾಧಿದೈವಿಕೇನೈಕತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಪ್ತಾಂಗತ್ವವಚನಮ್ । ‘ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ವಿರಾಜೈಕತ್ವಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನೋಃ । ಉಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ — ‘ಯಶ್ಚಾಯಮಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋಸ್ತ್ವೇಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ, ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯೇತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ — ಸರ್ವದ್ವೈತೋಪಶಮೇ ಚಾದ್ವೈತಮಿತಿ ॥

ಸ್ವಪ್ನಃ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಃ । ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಜ್ಞಾ ಅನೇಕಸಾಧನಾ ಬಹಿರ್ವಿಷಯೇವಾವಭಾಸಮಾನಾ ಮನಃಸ್ಪಂದನಮಾತ್ರಾ ಸತೀ ತಥಾಭೂತಂ ಸಂಸ್ಕಾರಂ ಮನಸ್ಯಾಧತ್ತೇ ; ತನ್ಮನಃ ತಥಾ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಚಿತ್ರಿತ ಇವ ಪಟೋ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾನಪೇಕ್ಷಮವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣಂ ಜಾಗ್ರದ್ವದವಭಾಸತೇ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಸರ್ವಾವತೋ ಮಾತ್ರಾಮಪಾದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ‘ಪರೇ ದೇವೇ ಮನಸ್ಯೇಕೀಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೨) ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ‘ಅತ್ರೈಷ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹಿಮಾನಮನುಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣೇ । ಇಂದ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಂತಃಸ್ಥತ್ವಾನ್ಮನಸಃ ತದ್ವಾಸನಾರೂಪಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯೇತಿ ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞಃ, ವಿಷಯಶೂನ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಂ ಕೇವಲಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಾಯಾಂ ವಿಷಯಿತ್ವೇನ ಭವತೀತಿ ತೈಜಸಃ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಸ್ಥೂಲಾಯಾ ಭೋಜ್ಯತ್ವಮ್ ; ಇಹ ಪುನಃ ಕೇವಲಾ ವಾಸನಾಮಾತ್ರಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಭೋಜ್ಯೇತಿ ಪ್ರವಿವಿಕ್ತೋ ಭೋಗ ಇತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ತೈಜಸಃ ॥

ದರ್ಶನಾದರ್ಶನವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಸುಷುಪ್ತಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಯತ್ರ ಸುಪ್ತ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅಥವಾ, ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಥಾನೇಷು ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಾಪೋಽವಿಶಿಷ್ಟ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ವಿಭಜತೇ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾನೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಸುಪ್ತೋ ನ ಕಂಚನ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ನ ಕಂಚನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪೂರ್ವಯೋರಿವಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಂ ಕಾಮೋ ವಾ ಕಶ್ಚನ ವಿದ್ಯತೇ । ತದೇತತ್ಸುಷುಪ್ತಂ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯೇತಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಃ । ಸ್ಥಾನದ್ವಯಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಂ ದ್ವೈತಜಾತಂ ತಥಾ ರೂಪಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾವಿವೇಕಾಪನ್ನಂ ನೈಶತಮೋಗ್ರಸ್ತಮಿವಾಹಃ ಸಪ್ರಪಂಚಮೇಕೀಭೂತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರನ್ಮನಃಸ್ಪಂದನಾನಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಿ ಘನೀಭೂತಾನೀವ ; ಸೇಯಮವಸ್ಥಾ ಅವಿವೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಉಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ರಾತ್ರೌ ನೈಶೇನ ತಮಸಾ ಅವಿಭಜ್ಯಮಾನಂ ಸರ್ವಂ ಘನಮಿವ, ತದ್ವತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ । ಏವಶಬ್ದಾನ್ನ ಜಾತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನಸೋ ವಿಷಯವಿಷಯ್ಯಾಕಾರಸ್ಪಂದನಾಯಾಸದುಃಖಾಭಾವಾತ್ ಆನಂದಮಯಃ ಆನಂದಪ್ರಾಯಃ ; ನಾನಂದ ಏವ, ಅನಾತ್ಯಂತಿಕತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ನಿರಾಯಾಸಃ ಸ್ಥಿತಃ ಸುಖ್ಯಾನಂದಭುಗುಚ್ಯತೇ । ಅತ್ಯಂತಾನಾಯಾಸರೂಪಾ ಹೀಯಂ ಸ್ಥಿತಿರನೇನಾತ್ಮನಾನುಭೂಯತ ಇತ್ಯಾನಂದಭುಕ್ , ‘ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪ್ರತಿಬೋಧಂ ಚೇತಃ ಪ್ರತಿ ದ್ವಾರೀಭೂತತ್ವಾತ್ ಚೇತೋಮುಖಃ ; ಬೋಧಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ಚೇತೋ ದ್ವಾರಂ ಮುಖಮಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯಾಗಮನಂ ಪ್ರತೀತಿ ಚೇತೋಮುಖಃ । ಭೂತಭವಿಷ್ಯಜ್ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಸ್ಯೈವೇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ । ಸುಷುಪ್ತೋಽಪಿ ಹಿ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಥವಾ, ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಮಸ್ಯೈವ ಅಸಾಧಾರಣಂ ರೂಪಮಿತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ; ಇತರಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ । ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥

ಏಷಃ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸಾಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಈಶ್ವರಃ ಈಶಿತಾ ; ನೈತಸ್ಮಾಜ್ಜಾತ್ಯಂತರಭೂತೋಽನ್ಯೇಷಾಮಿವ, ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಯಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಭೇದಾವಸ್ಥೋ ಜ್ಞಾತೇತಿ ಏಷಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ । ಅತ ಏವ ಏಷಃ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ, ಅಂತರನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಯಮಯಿತಾ ನಿಯಂತಾಪ್ಯೇಷ ಏವ । ಅತ ಏವ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಭೇದಂ ಜಗತ್ಪ್ರಸೂಯತ ಇತಿ ಏಷಃ ಯೋನಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ । ಯತ ಏವಮ್ , ಪ್ರಭವಶ್ಚಾಪ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರಭವಾಪ್ಯಯೌ ಹಿ ಭೂತಾನಾಮೇಷ ಏವ ॥

ಅತ್ರ ಏತಸ್ಮಿನ್ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಏತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ — ಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞ ಇತಿ । ಪರ್ಯಾಯೇಣ ತ್ರಿಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ ಸೋಽಹಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಚ್ಚ ಸ್ಥಾನತ್ರಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮೇಕತ್ವಂ ಶುದ್ಧತ್ವಮಸಂಗತ್ವಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಃ ॥

ಜಾಗರಿತಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮನುಭವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷೀತಿ । ದಕ್ಷಿಣಮಕ್ಷ್ಯೇವ ಮುಖಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ಥೂಲಾನಾಂ ವಿಶ್ವಃ ಅನುಭೂಯತೇ, ‘ಇಂಧೋ ಹ ವೈ ನಾಮೈಷ ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಇಂಧೋ ದೀಪ್ತಿಗುಣೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಆದೀತ್ಯಾಂತರ್ಗತೋ ವೈರಾಜ ಆತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚ ದ್ರಷ್ಟೈಕಃ । ನನ್ವನ್ಯೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷಿಣ್ಯಕ್ಷ್ಣೋರ್ನಿಯಂತಾ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚಾನ್ಯೋ ದೇಹಸ್ವಾಮೀ ; ನ, ಸ್ವತೋ ಭೇದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ; ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ‘ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚ ಭೂತೇಷು ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ; ಸರ್ವೇಷು ಕರಣೇಷ್ವವಿಶೇಷೇಷ್ವಪಿ ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷಿಣ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಪಾಟವದರ್ಶನಾತ್ತತ್ರ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿರ್ದೇಶೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ । ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷಿಗತೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರೂಪಂ ನಿಮೀಲಿತಾಕ್ಷಸ್ತದೇವ ಸ್ಮರನ್ಮನಸ್ಯಂತಃ ಸ್ವಪ್ನ ಇವ ತದೇವ ವಾಸನಾರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಯಥಾ ತತ್ರ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ; ಅತಃ ಮನಸಿ ಅಂತಸ್ತು ತೈಜಸೋಽಪಿ ವಿಶ್ವ ಏವ । ಆಕಾಶೇ ಚ ಹೃದಿ ಸ್ಮರಣಾಖ್ಯವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮೇ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏಕೀಭೂತೋ ಘನಪ್ರಜ್ಞ ಏವ ಭವತಿ, ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾತ್ । ದರ್ಶನಸ್ಮರಣೇ ಏವ ಹಿ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಮ್ ; ತದಭಾವೇ ಹೃದ್ಯೇವಾವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಮ್ , ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತೈಜಸಃ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ, ಮನಃಸ್ಥತ್ವಾತ್ ; ‘ಲಿಂಗಂ ಮನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ‘ಮನೋಮಯೋಽಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನನು, ವ್ಯಾಕೃತಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ; ತದಾತ್ಮಕಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಭವಂತಿ ; ಕಥಮವ್ಯಾಕೃತತಾ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನೇ ಸತಿ ವ್ಯಾಕೃತತೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ; ತಥಾಪಿ ಪಿಂಡಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನನಿರೋಧಃ ಪ್ರಾಣೇ ಭವತೀತ್ಯವ್ಯಾಕೃತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನವತಾಮ್ । ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಲಯೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಂ ಪ್ರಾಣೋಽವ್ಯಾಕೃತಃ, ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿನೋಽಪ್ಯವಿಶೇಷಾಪತ್ತಾವವ್ಯಾಕೃತತಾ ಸಮಾನಾ, ಪ್ರಸವಬೀಜಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ । ತದಧ್ಯಕ್ಷಶ್ಚೈಕೋಽವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಃ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಮಧ್ಯಕ್ಷಾಣಾಂ ಚ ತೇನೈಕತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಮೇಕೀಭೂತಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನುಕ್ತಹೇತುಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ? ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನನು, ತತ್ರ ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ಬೀಜಾತ್ಮಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ತತ್ರ, ತಥಾಪಿ ಜೀವಪ್ರಸವಬೀಜಾತ್ಮಕತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಂ ಸತಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತಾ ಚ । ಯದಿ ಹಿ ನಿರ್ಬೀಜರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭವಿಷ್ಯತ್ , ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೩) ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯವಕ್ಷ್ಯತ್ ; ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ನಿರ್ಬೀಜತಯೈವ ಚೇತ್ , ಸತಿ ಪ್ರಲೀನಾನಾಂ ಸಂಪನ್ನಾನಾಂ ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋಃ ಪುನರುತ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಬೀಜಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಜ್ಞಾನದಾಹ್ಯಬೀಜಾಭಾವೇ ಚ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸಬೀಜತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನೈವ ಸತಃ ಪ್ರಾಣತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ, ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು ಚ ಕಾರಣತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ಅತ ಏವ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬೀಜತ್ವಾಪನಯನೇನ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ತಾಮಬೀಜಾವಸ್ಥಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತುರೀಯತ್ವೇನ ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಜಾಗ್ರದಾದಿರಹಿತಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಂ ಪೃಥಗ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಬೀಜಾವಸ್ಥಾಪಿ ‘ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮ್’ ಇತ್ಯುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶನಾದ್ದೇಹೇಽನುಭೂಯತ ಏವೇತಿ ತ್ರಿಧಾ ದೇಹೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥

ತ್ರಿಷು ಧಾಮಸು ಜಾಗ್ರದಾದಿಷು ಸ್ಥೂಲಪ್ರವಿವಿಕ್ತಾನಂದಾಖ್ಯಂ ಯದ್ಭೋಜ್ಯಮೇಕಂ ತ್ರಿಧಾಭೂತಮ್ ; ಯಶ್ಚ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾಖ್ಯೋ ಭೋಕ್ತೈಕಃ ‘ಸೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾತ್ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ; ಯೋ ವೇದ ಏತದುಭಯಂ ಭೋಜ್ಯಭೋಕ್ತೃತಯಾ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಮ್ , ಸಃ ಭುಂಜಾನಃ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ, ಭೋಜ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಭೋಕ್ತೃಭೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಯೋ ವಿಷಯಃ, ಸ ತೇನ ಹೀಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಾ । ನ ಹ್ಯಗ್ನಿಃ ಸ್ವವಿಷಯಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಕಾಷ್ಠಾದಿ, ತದ್ವತ್ ॥

ಸತಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಮಾಯಾಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಭಾವಾನಾಂ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರಭವಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ — ‘ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರೋ ನ ತತ್ತ್ವೇನ ಮಾಯಯಾ ವಾಪಿ ಜಾಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೨೮) ಇತಿ । ಯದಿ ಹ್ಯಸತಾಮೇವ ಜನ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವ್ಯವಹಾರ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಣದ್ವಾರಾಭಾವಾದಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೀನಾಮವಿದ್ಯಾಕೃತಮಾಯಾಬೀಜೋತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ನಿರಾಸ್ಪದಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಯಃ ಕ್ವಚಿದುಪಲಭ್ಯಂತೇ ಕೇನಚಿತ್ । ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪ್ರಾಕ್ಸರ್ಪೋತ್ಪತ್ತೇಃ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮನಾ ಸರ್ಪಃ ಸನ್ನೇವಾಸೀತ್ , ಏವಂ ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಣಬೀಜಾತ್ಮನೈವ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ವಕ್ತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧) ಇತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವಂ ಜನಯತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಚೇತೋಂಶೂನ್ ಅಂಶವ ಇವ ರವೇಶ್ಚಿದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೇತೋರೂಪಾ ಜಲಾರ್ಕಸಮಾಃ ಪ್ರಾಜ್ಞತೈಜಸವಿಶ್ವಭೇದೇನ ದೇವಮನುಷ್ಯತಿರ್ಯಗಾದಿದೇಹಭೇದೇಷು ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಾಶ್ಚೇತೋಂಶವೋ ಯೇ, ತಾನ್ ಪುರುಷಃ ಪೃಥಕ್ ಸೃಜತಿ ವಿಷಯಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾನಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವತ್ಸಲಕ್ಷಣಾನ್ ಜಲಾರ್ಕವಚ್ಚ ಜೀವಲಕ್ಷಣಾಂಸ್ತ್ವಿತರಾನ್ಸರ್ವಭಾವಾನ್ ಪ್ರಾಣೋ ಬೀಜಾತ್ಮಾ ಜನಯತಿ, ‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ. . . ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ॥

ವಿಭೂತಿರ್ವಿಸ್ತಾರ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಸೃಷ್ಟಿಚಿಂತಕಾ ಮನ್ಯಂತೇ ; ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಚಿಂತಕಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಾವಾದರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರೂಪ ಈಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ಹಿ ಮಾಯಾವಿನಂ ಸೂತ್ರಮಾಕಾಶೇ ನಿಃಕ್ಷಿಪ್ಯ ತೇನ ಸಾಯುಧಮಾರುಹ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಚರತಾಮತೀತ್ಯ ಯುದ್ಧೇನ ಖಂಡಶಶ್ಛಿನ್ನಂ ಪತಿತಂ ಪುನರುತ್ಥಿತಂ ಚ ಪಶ್ಯತಾಂ ತತ್ಕೃತಮಾಯಾದಿಸತತ್ತ್ವಚಿಂತಾಯಾಮಾದರೋ ಭವತಿ । ತಥೈವಾಯಂ ಮಾಯಾವಿನಃ ಸೂತ್ರಪ್ರಸಾರಣಸಮಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ವಪ್ನಾದಿವಿಕಾಸಃ ; ತದಾರೂಢಮಾಯಾವಿಸಮಶ್ಚ ತತ್ಸ್ಥಪ್ರಾಜ್ಞತೈಜಸಾದಿಃ ; ಸೂತ್ರತದಾರೂಢಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಪರಮಾರ್ಥಮಾಯಾವೀ । ಸ ಏವ ಭೂಮಿಷ್ಠೋ ಮಾಯಾಚ್ಛನ್ನಃ ಅದೃಶ್ಯಮಾನ ಏವ ಸ್ಥಿತೋ ಯಥಾ, ತಥಾ ತುರೀಯಾಖ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತಚ್ಚಿಂತಾಯಾಮೇವಾದರೋ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಾರ್ಯಾಣಾಮ್ , ನ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾಯಾಂ ಸೃಷ್ಟಾವಾದರ ಇತ್ಯತಃ ಸೃಷ್ಟಿಚಿಂತಕಾನಾಮೇವೈತೇ ವಿಕಲ್ಪಾ ಇತ್ಯಾಹ — ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾಸರೂಪೇತಿ । ಸ್ವಪ್ನಸರೂಪಾ ಮಾಯಾಸರೂಪಾ ಚೇತಿ ॥

ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಭೋಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾತ್ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಘಟಾದೀನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್ , ನ ಸಂಕಲ್ಪನಾತಿರಿಕ್ತಮ್ । ಕಾಲಾದೇವ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ ॥

ಭೋಗಾರ್ಥಮ್ , ಕ್ರೀಡಾರ್ಥಮಿತಿ ಚ ಅನ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ಅನಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರ್ದೂಷಣಂ ದೇವಸ್ಯೈಷ ಸ್ವಭಾವೋಽಯಮಿತಿ ದೇವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಾ ಪಕ್ಷಾಣಾಮ್ — ಆಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕಾ ಸ್ಪೃಹೇತಿ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾದೀನಾಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸರ್ಪಾದ್ಯಾಭಾಸತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ — ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಸರ್ವಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನಭಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ತುರೀಯಂ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷತಿ । ಶೂನ್ಯಮೇವ ತರ್ಹಿ ; ತನ್ನ, ಮಿಥ್ಯಾವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಹಿ ರಜತಸರ್ಪಪುರುಷಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಿವಿಕಲ್ಪಾಃ ಶುಕ್ತಿಕಾರಜ್ಜುಸ್ಥಾಣೂಷರಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅವಸ್ತ್ವಾಸ್ಪದಾಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ತುರೀಯಸ್ಯ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧೈಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಮುದಕಾಧಾರಾದೇರಿವ ಘಟಾದೇಃ ; ನ, ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾದಿಷ್ವಿವ ರಜತಾದೇಃ ; ನ ಹಿ ಸದಸತೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭಾಕ್ , ಅವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ; ನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಗವಾದಿವತ್ , ಆತ್ಮನೋ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಾತ್ ; ಗವಾದಿವನ್ನಾಪಿ ಜಾತಿಮತ್ತ್ವಮ್ , ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ; ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಂ ಪಾಚಕಾದಿವತ್ , ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ; ನಾಪಿ ಗುಣವತ್ತ್ವಂ ನೀಲಾದಿವತ್ , ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ ; ಅತೋ ನಾಭಿಧಾನೇನ ನಿರ್ದೇಶಮರ್ಹತಿ । ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಸಮತ್ವಾನ್ನಿರರ್ಥಕತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ; ನ, ಆತ್ಮತ್ವಾವಗಮೇ ತುರೀಯಸ್ಯಾನಾತ್ಮತೃಷ್ಣಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತಿಕಾವಗಮ ಇವ ರಜತತೃಷ್ಣಾಯಾಃ ; ನ ಹಿ ತುರೀಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾವಗಮೇ ಸತಿ ಅವಿದ್ಯಾತೃಷ್ಣಾದಿದೋಷಾಣಾಂ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ; ನ ಚ ತುರೀಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾನವಗಮೇ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ, ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೋಪಕ್ಷಯಾತ್ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಸೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಪರಮಾರ್ಥಾಪರಮಾರ್ಥರೂಪಶ್ಚತುಷ್ಪಾದಿತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಯಾಪರಮಾರ್ಥರೂಪಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಸಮಮುಕ್ತಂ ಪಾದತ್ರಯಲಕ್ಷಣಂ ಬೀಜಾಂಕುರಸ್ಥಾನೀಯಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಮಬೀಜಾತ್ಮಕಂ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ರಜ್ಜುಸ್ಥಾನೀಯಂ ಸರ್ಪಾದಿಸ್ಥಾನೀಯೋಕ್ತಸ್ಥಾನತ್ರಯನಿರಾಕರಣೇನಾಹ — ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ನನ್ವಾತ್ಮನಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪಾದತ್ರಯಕಥನೇನೈವ ಚತುರ್ಥಸ್ಯಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ‘ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನರ್ಥಕಃ ; ನ, ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿವತ್ತ್ರ್ಯವಸ್ಥಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಸ್ತುರೀಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವಾತ್ , ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿವತ್ । ಯದಿ ಹಿ ತ್ರ್ಯವಸ್ಥಾತ್ಮವಿಲಕ್ಷಣಂ ತುರೀಯಮನ್ಯತ್ , ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಾಭಾವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತಿರ್ವಾ । ರಜ್ಜುರಿವ ಸರ್ಪಾದಿಭಿರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾ ಸ್ಥಾನತ್ರಯೇಽಪ್ಯಾತ್ಮೈಕ ಏವ ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞಾದಿತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಯದಾ, ತದಾ ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞಾದಿತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾಣಸಮಕಾಲಮೇವ ಆತ್ಮನ್ಯನರ್ಥಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಮಿತಿ ತುರೀಯಾಧಿಗಮೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಸಾಧನಾಂತರಂ ವಾ ನ ಮೃಗ್ಯಮ್ ; ರಜ್ಜುಸರ್ಪವಿವೇಕಸಮಕಾಲ ಇವ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪನಿವೃತ್ತಿಫಲೇ ಸತಿ ರಜ್ಜ್ವಧಿಗಮಸ್ಯ । ಯೇಷಾಂ ಪುನಸ್ತಮೋಪನಯನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟಾಧಿಗಮೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ತೇಷಾಂ ಛೇದ್ಯಾವಯವಸಂಬಂಧವಿಯೋಗವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅನ್ಯತರಾವಯವೇಽಪಿ ಚ್ಛಿದಿರ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ಪುನರ್ಘಟತಮಸೋರ್ವಿವೇಕಕರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಮನುಪಾದಿತ್ಸಿತತಮೋನಿವೃತ್ತಿಫಲಾವಸಾನಂ ಛಿದಿರಿವ ಚ್ಛೇದ್ಯಾವಯವಸಂಬಂಧವಿವೇಕಕರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ತದವಯವದ್ವೈಧೀಭಾವಫಲಾವಸಾನಾ, ತದಾ ನಾಂತರೀಯಕಂ ಘಟವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮ್ । ನ ಚ ತದ್ವದಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿವೇಕಕರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಅನುಪಾದಿತ್ಸಿತಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತುರೀಯೇ ವ್ಯಾಪಾರೋಪಪತ್ತಿಃ, ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿ ನಿವೃತ್ತಿಸಮಕಾಲಮೇವ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಭೇದನಿವೃತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೮) ಇತಿ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿಕ್ಷಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕ್ಷಣಾಂತರಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅವಸ್ಥಾನೇ ವಾ ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾದ್ದ್ವೈತಾನಿವೃತ್ತಿಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರಸಮಕಾಲೈವ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ತೈಜಸಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ವಿಶ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನೋಭಯತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಯೋರಂತರಾಲಾವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಮಿತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ಬೀಜಭಾವಾವಿವೇಕಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ; ನಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನಾಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಕಥಂ ಪುನರಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಮಾತ್ಮನಿ ಗಮ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಸರ್ಪಾದಿವತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಸತ್ತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ; ಜ್ಞಸ್ವರೂಪಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಇತರೇತರವ್ಯಭಿಚಾರಾದಸತ್ಯತ್ವಂ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿವಿಕಲ್ಪಭೇದವತ್ ; ಸರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಾಜ್ಜ್ಞಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ । ಸುಷುಪ್ತೇ ವ್ಯಭಿಚರತೀತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಅತ ಏವ ಅದೃಶ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾದದೃಶ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದವ್ಯವಹಾರ್ಯಮ್ । ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈಃ । ಅಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಲಿಂಗಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಅನನುಮೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಅಚಿಂತ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಅವ್ಯಪದೇಶ್ಯಂ ಶಬ್ದೈಃ । ಏಕಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸಾರಂ ಜಾಗ್ರದಾದಿಸ್ಥಾನೇಷು ಏಕ ಏವಾಯಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರೀ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತೇನಾನುಸರಣೀಯಮ್ ; ಅಥವಾ, ಏಕ ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾರಃ ಪ್ರಮಾಣಂ ಯಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯಾಧಿಗಮೇ, ತತ್ತುರೀಯಮೇಕಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸಾರಮ್ , ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಕೃತಃ । ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಮಿತಿ ಜಾಗ್ರದಾದಿಸ್ಥಾನಧರ್ಮಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಶಾಂತಮ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಮ್ , ಶಿವಂ ಯತಃ ಅದ್ವೈತಂ ಭೇದವಿಕಲ್ಪರಹಿತಂ ಚತುರ್ಥಂ ತುರೀಯಂ ಮನ್ಯಂತೇ, ಪ್ರತೀಯಮಾನಪಾದತ್ರಯರೂಪವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಸ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಇತಿ । ಪ್ರತೀಯಮಾನಸರ್ಪದಂಡಭೂಚ್ಛಿದ್ರಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಯಥಾ ರಜ್ಜುಃ, ತಥಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಆತ್ಮಾ ‘ಅದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರುಕ್ತೋ ಯಃ, ಸ ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ । ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಾಭಾವಃ ॥

ಅತ್ರೈತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ಪ್ರಾಜ್ಞತೈಜಸವಿಶ್ವಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಈಶಾನಃ ತುರೀಯ ಆತ್ಮಾ । ಈಶಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪ್ರಭುರಿತಿ ; ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಭುರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ತದ್ವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ದುಃಖನಿವೃತ್ತೇಃ । ಅವ್ಯಯಃ ನ ವ್ಯೇತಿ, ಸ್ವರೂಪಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ನ ಚ್ಯವತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕುತಃ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಅದ್ವೈತಃ, ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮ್ — ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ರಜ್ಜುರದ್ವಯಾ ಸತ್ಯಾ ಚ ; ಏವಂ ತುರೀಯಃ, ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ — ಅತೋ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವನ್ಮೃಷಾತ್ವಾತ್ । ಸ ಏಷ ದೇವಃ ದ್ಯೋತನಾತ್ ತುರ್ಯಃ ಚತುರ್ಥಃ ವಿಭುಃ ವ್ಯಾಪೀ ಸ್ಮೃತಃ ॥

ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ತುರ್ಯಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥಮ್ — ಕಾರ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಫಲಭಾವಃ, ಕಾರಣಂ ಕರೋತೀತಿ ಬೀಜಭಾವಃ । ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಾಭ್ಯಾಂ ಬೀಜಫಲಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ತೌ ಯಥೋಕ್ತೌ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ಬದ್ಧೌ ಸಂಗೃಹೀತೌ ಇಷ್ಯೇತೇ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ಬೀಜಭಾವೇನೈವ ಬದ್ಧಃ । ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಬೀಜಂ ಪ್ರಾಜ್ಞತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ತತಃ ದ್ವೌ ತೌ ಬೀಜಫಲಭಾವೌ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣೇ ತುರೀಯೇ ನ ಸಿಧ್ಯತಃ ನ ವಿದ್ಯೇತೇ, ನ ಸಂಭವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ತುರೀಯೇ ವಾ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣೌ ಬಂಧೌ ನ ಸಿಧ್ಯತ ಇತಿ ? ಯಸ್ಮಾತ್ — ಆತ್ಮಾನಮ್ , ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಬೀಜಪ್ರಸೂತಂ ವೇದ್ಯಂ ಬಾಹ್ಯಂ ದ್ವೈತಮ್ — ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ನ ಕಿಂಚನ ಸಂವೇತ್ತಿ, ಯಥಾ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ; ತತಶ್ಚಾಸೌ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣೇನ ತಮಸಾ ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಬೀಜಭೂತೇನ ಬದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ತುರ್ಯಂ ತತ್ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ ತುರೀಯಾದನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸರ್ವದಾ ಸದೈವ ಭವತಿ, ಸರ್ವಂ ಚ ತದ್ದೃಕ್ಚೇತಿ ಸರ್ವದೃಕ್ ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಂ ಬೀಜಮ್ । ತತ್ರ ತತ್ಪ್ರಸೂತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪ್ಯತ ಏವಾಭಾವಃ । ನ ಹಿ ಸವಿತರಿ ಸದಾಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಪ್ರಕಾಶನಮನ್ಯಥಾಪ್ರಕಾಶನಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ, ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥವಾ, ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ಸರ್ವಭೂತಾವಸ್ಥಃ ಸರ್ವವಸ್ತುದೃಗಾಭಾಸಸ್ತುರೀಯ ಏವೇತಿ ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ, ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ॥

ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ಕಥಂ ದ್ವೈತಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ, ನ ತುರೀಯಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಆಶಂಕಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಬೀಜನಿದ್ರಾಯುತಃ, ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧೋ ನಿದ್ರಾ ; ಸೈವ ಚ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಬೋಧಪ್ರಸವಸ್ಯ ಬೀಜಮ್ ; ಸಾ ಬೀಜನಿದ್ರಾ ; ತಯಾ ಯುತಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ । ಸದಾಸರ್ವದೃಕ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಲಕ್ಷಣಾ ಬೀಜನಿದ್ರಾ ತುರ್ಯೇ ನ ವಿದ್ಯತೇ ; ಅತೋ ನ ಕಾರಣಬಂಧಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನಃ ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ಪ ಇವ ರಜ್ಜ್ವಾಮ್ , ನಿದ್ರೋಕ್ತಾ ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಲಕ್ಷಣಂ ತಮ ಇತಿ ; ತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಯುತೌ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ; ಅತಸ್ತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬದ್ಧಾವಿತ್ಯುಕ್ತೌ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ಸ್ವಪ್ನವರ್ಜಿತಯಾ ಕೇವಲಯೈವ ನಿದ್ರಯಾ ಯುತ ಇತಿ ಕಾರಣಬದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನೋಭಯಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ತುರೀಯೇ ನಿಶ್ಚಿತಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಸವಿತರೀವ ತಮಃ । ಅತೋ ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ತುರೀಯಃ ॥

ಕದಾ ತುರೀಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೋ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಃ ಅನ್ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪವತ್ ಗೃಹ್ಣತಃ ತತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವತಿ ; ನಿದ್ರಾ ತತ್ತ್ವಮಜಾನತಃ ತಿಸೃಷ್ವವಸ್ಥಾಸು ತುಲ್ಯಾ । ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವತೈಜಸಯೋರೇಕರಾಶಿತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಗುಣಭೂತಾ ನಿದ್ರೇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಸ್ವಪ್ನಃ । ತೃತೀಯೇ ತು ಸ್ಥಾನೇ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಾ ನಿದ್ರೈವ ಕೇವಲಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ । ಅತಃ ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಥಾನಯೋಃ ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣವಿಪರ್ಯಾಸೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬಂಧರೂಪೇ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಬೋಧತಃ ಕ್ಷೀಣೇ ತುರೀಯಂ ಪದಮಶ್ನುತೇ ; ತದಾ ಉಭಯಲಕ್ಷಣಂ ಬಂಧನಂ ತತ್ರಾಪಶ್ಯಂಸ್ತುರೀಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯೋಽಯಂ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವಃ, ಸಃ ಉಭಯಲಕ್ಷಣೇನ ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧರೂಪೇಣ ಬೀಜಾತ್ಮನಾ, ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣೇನ ಚಾನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಮಾಯಾಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಪೇನ, ಮಮಾಯಂ ಪಿತಾ ಪುತ್ರೋಽಯಂ ನಪ್ತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಗೃಹಂ ಪಶವಃ, ಅಹಮೇಷಾಂ ಸ್ವಾಮೀ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಕ್ಷಯಿತೋಽಹಮನೇನ ವರ್ಧಿತಶ್ಚಾನೇನ ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾನ್ಸ್ವಪ್ನಾನ್ ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇಽಪಿ ಪಶ್ಯನ್ಸುಪ್ತಃ, ಯದಾ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾಭಿಜ್ಞೇನ ಪರಮಕಾರುಣಿಕೇನ ಗುರುಣಾ ‘ನಾಸ್ಯೇವಂ ತ್ವಂ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಃ, ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನಃ, ತದೈವಂ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ನಾಸ್ಮಿನ್ಬಾಹ್ಯಮಾಭ್ಯಂತರಂ ವಾ ಜನ್ಮಾದಿಭಾವವಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ, ಅತಃ ಅಜಮ್ ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಸರ್ವಭಾವವಿಕಾರವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಭೂತಮ್ , ನಾಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಾತಮೋಬೀಜಂ ನಿದ್ರಾ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಅನಿದ್ರಮ್ ; ಅನಿದ್ರಂ ಹಿ ತತ್ತುರೀಯಮ್ ; ಅತ ಏವ ಅಸ್ವಪ್ನಮ್ , ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಅನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾದಜಮ್ ಅದ್ವೈತಂ ತುರೀಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಬುಧ್ಯತೇ ತದಾ ॥

ಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚೇತ್ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ, ಅನಿವೃತ್ತೇ ಪ್ರಪಂಚೇ ಕಥಮದ್ವೈತಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಪಂಚೋ ಯದಿ ವಿದ್ಯೇತ ; ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪ ಇವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನ್ನ ತು ಸ ವಿದ್ಯತೇ । ವಿದ್ಯಮಾನಶ್ಚೇತ್ ನಿವರ್ತೇತ, ನ ಸಂಶಯಃ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸರ್ಪೋ ವಿದ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ವಿವೇಕತೋ ನಿವೃತ್ತಃ ; ನ ಚ ಮಾಯಾ ಮಾಯಾವಿನಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ತದ್ದರ್ಶಿನಾಂ ಚಕ್ಷುರ್ಬಂಧಾಪಗಮೇ ವಿದ್ಯಮಾನಾ ಸತೀ ನಿವೃತ್ತಾ ; ತಥೇದಂ ಪ್ರಪಂಚಾಖ್ಯಂ ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ದ್ವೈತಮ್ ; ರಜ್ಜುವನ್ಮಾಯಾವಿವಚ್ಚ ಅದ್ವೈತಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನಿವೃತ್ತೋ ವಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನನು ಶಾಸ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಿಷ್ಯ ಇತ್ಯಯಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಥಂ ನಿವೃತ್ತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ವಿಕಲ್ಪೋ ವಿನಿವರ್ತೇತ ಯದಿ ಕೇನಚಿತ್ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಅಯಂ ಪ್ರಪಂಚೋ ಮಾಯಾರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ , ತಥಾ ಅಯಂ ಶಿಷ್ಯಾದಿಭೇದವಿಕಲ್ಪೋಽಪಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾದೇವೋಪದೇಶನಿಮಿತ್ತಃ ; ಅತ ಉಪದೇಶಾದಯಂ ವಾದಃ — ಶಿಷ್ಯಃ ಶಾಸ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ । ಉಪದೇಶಕಾರ್ಯೇ ತು ಜ್ಞಾನೇ ನಿರ್ವೃತ್ತೇ ಜ್ಞಾತೇ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೇ, ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥

ಅಭಿಧೇಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಓಂಕಾರಶ್ಚತುಷ್ಪಾದಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ಯಃ, ಸೋಽಯಮ್ ಆತ್ಮಾ ಅಧ್ಯಕ್ಷರಮ್ ಅಕ್ಷರಮಧಿಕೃತ್ಯ ಅಭಿಧಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೋಽಧ್ಯಕ್ಷರಮ್ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾಹ — ಓಂಕಾರಃ । ಸೋಽಯಮೋಂಕಾರಃ ಪಾದಶಃ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನಃ, ಅಧಿಮಾತ್ರಂ ಮಾತ್ರಾಮಧಿಕೃತ್ಯ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಧಿಮಾತ್ರಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮನೋ ಯೇ ಪಾದಾಃ, ತೇ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಃ । ಕಾಸ್ತಾಃ ? ಅಕಾರ ಉಕಾರೋ ಮಕಾರ ಇತಿ ॥

ತತ್ರ ವಿಶೇಷನಿಯಮಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಃ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಯಃ, ಸ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಅಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಾ ಮಾತ್ರಾ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ — ಆಪ್ತೇಃ ; ಆಪ್ತಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ; ಅಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಗ್ವ್ಯಾಪ್ತಾ, ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ವೈಶ್ವಾನರೇಣ ಜಗತ್ , ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವಂ ಚಾವೋಚಾಮ । ಆದಿರಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಮತ್ ; ಯಥೈವ ಆದಿಮದಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮ್ , ತಥಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ ; ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಕಾರತ್ವಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ । ತದೇಕತ್ವವಿದಃ ಫಲಮಾಹ — ಆಪ್ನೋತಿ ಹ ವೈ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ , ಆದಿಃ ಪ್ರಥಮಶ್ಚ ಭವತಿ ಮಹತಾಮ್ , ಯ ಏವಂ ವೇದ, ಯಥೋಕ್ತಮೇಕತ್ವಂ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಃ ತೈಜಸಃ ಯಃ, ಸ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಕಾರಃ ದ್ವಿತೀಯಾ ಮಾತ್ರಾ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ — ಉತ್ಕರ್ಷಾತ್ ; ಅಕಾರಾದುತ್ಕೃಷ್ಟ ಇವ ಹ್ಯುಕಾರಃ ; ತಥಾ ತೈಜಸೋ ವಿಶ್ವಾತ್ । ಉಭಯತ್ವಾದ್ವಾ ; ಅಕಾರಮಕಾರಯೋರ್ಮಧ್ಯಸ್ಥ ಉಕಾರಃ ; ತಥಾ ವಿಶ್ವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ತೈಜಸಃ ; ಅತ ಉಭಯಭಾಕ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಉತ್ಕರ್ಷತಿ ಹ ವೈ ಜ್ಞಾನಸಂತತಿಂ ವಿಜ್ಞಾನಸಂತತಿಂ ವರ್ಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಮಾನಃ ತುಲ್ಯಶ್ಚ, ಮಿತ್ರಪಕ್ಷಸ್ಯೇವ ಶತ್ರುಪಕ್ಷಾಣಾಮಪ್ಯಪ್ರದ್ವೇಷ್ಯೋ ಭವತಿ ; ಅಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಚ ಅಸ್ಯ ಕುಲೇ ನ ಭವತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಯಃ, ಸ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಮಕಾರಃ ತೃತೀಯಾ ಮಾತ್ರಾ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ — ಸಾಮಾನ್ಯಮಿದಮತ್ರ — ಮಿತೇಃ ; ಮಿತಿರ್ಮಾನಮ್ ; ಮೀಯೇತೇ ಇವ ಹಿ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ಪ್ರಲಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯೋಃ ಪ್ರವೇಶನಿರ್ಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಸ್ಥೇನೇವ ಯವಾಃ ; ತಥಾ ಓಂಕಾರಸಮಾಪ್ತೌ ಪುನಃ ಪ್ರಯೋಗೇ ಚ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಿರ್ಗಚ್ಛತ ಇವ ಅಕಾರೋಕಾರೌ ಮಕಾರೇ । ಅಪೀತೇರ್ವಾ ; ಅಪೀತಿರಪ್ಯಯ ಏಕೀಭಾವಃ ; ಓಂಕಾರೋಚ್ಚಾರಣೇ ಹಿ ಅಂತ್ಯೇಽಕ್ಷರೇ ಏಕೀಭೂತಾವಿವ ಅಕಾರೋಕಾರೌ ; ತಥಾ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಪ್ರಾಜ್ಞೇ । ಅತೋ ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಕಾರಯೋಃ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮಾಹ — ಮಿನೋತಿ ಹ ವೈ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್ , ಜಗದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಪೀತಿಶ್ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣಾತ್ಮಾ ಚ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾವಾಂತರಫಲವಚನಂ ಪ್ರಧಾನಸಾಧನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ಅತ್ರ ಏತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಅತ್ವಮ್ ಅಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಂ ಯದಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಆದಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಉತ್ಕಟಮ್ ಉದ್ಭೂತಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ — ಮಾತ್ರಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಇತಿ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಅಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಂ ಯದಾ ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಮೇವ ಚ, ಉತ್ಕಟಮಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ, ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ ॥

ತೈಜಸಸ್ಯ ಉತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಉಕಾರತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಉತ್ಕರ್ಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ್ಫುಟಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಭಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಫುಟಮೇವೇತಿ । ಪೂರ್ವವತ್ಸರ್ವಮ್ ॥

ಮಕಾರತ್ವೇ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಮಿತಿಲಯಾವುತ್ಕೃಷ್ಟೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಥೋಕ್ತಸ್ಥಾನತ್ರಯೇ ಯಃ ತುಲ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವೇತ್ತಿ, ಏವಮೇವೈತದಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಸನ್ ಸಃ ಪೂಜ್ಯಃ ವಂದ್ಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಲೋಕೇ ಭವತಿ ॥

ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯೈಃ ಆತ್ಮಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಭಿಃ ಸಹ ಏಕತ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತೋಂಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯೋ ಧ್ಯಾಯೀ, ತಮ್ ಅಕಾರಃ ನಯತೇ ವಿಶ್ವಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ । ಅಕಾರಾಲಂಬನಮೋಂಕಾರಂ ವಿದ್ವಾನ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಉಕಾರಃ ತೈಜಸಮ್ ; ಮಕಾರಶ್ಚಾಪಿ ಪುನಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಮ್ , ಚ - ಶಬ್ದಾನ್ನಯತ ಇತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಕ್ಷೀಣೇ ತು ಮಕಾರೇ ಬೀಜಭಾವಕ್ಷಯಾತ್ ಅಮಾತ್ರೇ ಓಂಕಾರೇ ಗತಿಃ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಮಾತ್ರಃ ಮಾತ್ರಾ ಯಸ್ಯ ನ ಸಂತಿ, ಸಃ ಅಮಾತ್ರಃ ಓಂಕಾರಃ ಚತುರ್ಥಃ ತುರೀಯಃ ಆತ್ಮೈವ ಕೇವಲಃ ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯರೂಪಯೋರ್ವಾಙ್ಮನಸಯೋಃ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ ಅವ್ಯವಹಾರ್ಯಃ ; ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ ಶಿವಃ ಅದ್ವೈತಃ ಸಂವೃತ್ತಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನವತಾ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಓಂಕಾರಸ್ತ್ರಿಮಾತ್ರಸ್ತ್ರಿಪಾದ ಆತ್ಮೈವ ; ಸಂವಿಶತಿ ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಸ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಾತ್ಮಾನಮ್ , ಯ ಏವಂ ವೇದ ; ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ತೃತೀಯಂ ಬೀಜಭಾವಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತಿ ನ ಪುನರ್ಜಾಯತೇ, ತುರೀಯಸ್ಯಾಬೀಜತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಯೋರ್ವಿವೇಕೇ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಸರ್ಪಃ ಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಪುನಃ ಪೂರ್ವವತ್ತದ್ವಿವೇಕಿನಾಮುತ್ಥಾಸ್ಯತಿ । ಮಂದಮಧ್ಯಮಧಿಯಾಂ ತು ಪ್ರತಿಪನ್ನಸಾಧಕಭಾವಾನಾಂ ಸನ್ಮಾರ್ಗಗಾಮಿನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಪಾದಾನಾಂ ಚ ಕ್ಲೃಪ್ತಸಾಮಾನ್ಯವಿದಾಂ ಯಥಾವದುಪಾಸ್ಯಮಾನ ಓಂಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಆಲಂಬನೀಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಆಶ್ರಮಾಸ್ತ್ರಿವಿಧಾಃ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿ ॥

ಪೂರ್ವವದತ್ರೈತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯೈಃ ಪಾದಾ ಏವ ಮಾತ್ರಾಃ, ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಪಾದಾಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಓಂಕಾರಂ ಪಾದಶಃ ವಿದ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮೋಂಕಾರೇ ಜ್ಞಾತೇ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ವಾ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚಿಂತಯೇತ್ , ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯುಂಜೀತ ಸಮಾದಧ್ಯಾತ್ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪೇ ಪ್ರಣವೇ ಚೇತಃ ಮನಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಣವಃ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಭಯಮ್ ; ನ ಹಿ ತತ್ರ ಸದಾಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭಯಂ ವಿದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್ , ‘ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಪರಾಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಪ್ರಣವಃ ; ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕ್ಷೀಣೇಷು ಮಾತ್ರಾಪಾದೇಷು ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ; ನ ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಮಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಪೂರ್ವಃ ; ನಾಸ್ಯ ಅಂತರಂ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಅನಂತರಃ, ತಥಾ ಬಾಹ್ಯಮನ್ಯತ್ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಬಾಹ್ಯಃ ; ಅಪರಂ ಕಾರ್ಯಮಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯನಪರಃ, ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ ಸೈಂಧವಘನವತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಆದಿಮಧ್ಯಾಂತಾ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಣವ ಏವ । ಮಾಯಾಹಸ್ತಿರಜ್ಜುಸರ್ಪಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾಸ್ವಪ್ನಾದಿವದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಯಥಾ ಮಾಯಾವ್ಯಾದಯಃ, ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರಣವಮಾತ್ಮಾನಂ ಮಾಯಾವ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನೀಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತ್ಕ್ಷಣಾದೇವ ತದಾತ್ಮಭಾವಂ ವ್ಯಶ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ಪದೇ ಹೃದಯೇ ಸ್ಥಿತಮೀಶ್ವರಂ ಪ್ರಣವಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಂ ವ್ಯೋಮವತ್ ಓಂಕಾರಮಾತ್ಮಾನಮಸಂಸಾರಿಣಂ ಧೀರಃ ಧೀಮಾನ್ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನ ಶೋಚತಿ, ಶೋಕನಿಮಿತ್ತಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ॥

ಅಮಾತ್ರಃ ತುರೀಯ ಓಂಕಾರಃ, ಮೀಯತೇ ಅನಯೇತಿ ಮಾತ್ರಾ ಪರಿಚ್ಛಿತ್ತಿಃ, ಸಾ ಅನಂತಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅನಂತಮಾತ್ರಃ ; ನೈತಾವತ್ತ್ವಮಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವದ್ವೈತೋಪಶಮತ್ವಾದೇವ ಶಿವಃ । ಓಂಕಾರೋ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ವಿದಿತೋ ಯೇನ, ಸ ಏವ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮನನಾನ್ಮುನಿಃ ; ನೇತರೋ ಜನಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥