కథం పునరోఙ్కారనిర్ణయ ఆత్మతత్త్వప్రతిపత్త్యుపాయత్వం ప్రతిపద్యత ఇతి, ఉచ్యతే — ‘ఓమిత్యేతత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ‘ఎతదాలమ్బనమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౭) ‘ఎతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం చ బ్రహ్మ యదోఙ్కారః । తస్మాద్విద్వానేతేనైవాయతనేనైకతరమన్వేతి’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ‘ఓమిత్యాత్మానం యుఞ్జీత’ (నా. ౭౯) ‘ఓమితి బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౧ । ౮ । ౧) ‘ఓఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । రజ్జ్వాదిరివ సర్పాదివికల్పస్యాస్పదమద్వయ ఆత్మా పరమార్థతః సన్ప్రాణాదివికల్పస్యాస్పదం యథా, తథా సర్వోఽపి వాక్ప్రపఞ్చః ప్రాణాద్యాత్మవికల్పవిషయ ఓఙ్కార ఎవ । స చాత్మస్వరూపమేవ, తదభిధాయకత్వాత్ । ఓఙ్కారవికారశబ్దాభిధేయశ్చ సర్వః ప్రాణాదిరాత్మవికల్పః అభిధానవ్యతిరేకేణ నాస్తి ; ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ‘తదస్యేదం వాచా తన్త్యా నామభిర్దామభిః సర్వం సితమ్ , సర్వం హీదం నామని’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౧ । ౬) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అత ఆహ — ఓమిత్యేతదక్షరమిదం సర్వమితి । యదిదమ్ అర్థజాతమభిధేయభూతమ్ , తస్య అభిధానావ్యతిరేకాత్ , అభిధానభేదస్య చ ఓఙ్కారావ్యతిరేకాత్ ఓఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్ । పరం చ బ్రహ్మ అభిధానాభిధేయోపాయపూర్వకమవగమ్యత ఇత్యోఙ్కార ఎవ । తస్య ఎతస్య పరాపరబ్రహ్మరూపస్యాక్షరస్య ఓమిత్యేతస్య ఉపవ్యాఖ్యానమ్ , బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయత్వాద్బ్రహ్మసమీపతయా విస్పష్టం ప్రకథనముపవ్యాఖ్యానమ్ ; ప్రస్తుతం వేదితవ్యమితి వాక్యశేషః । భూతం భవత్ భవిష్యత్ ఇతి కాలత్రయపరిచ్ఛేద్యం యత్ , తదపి ఓఙ్కార ఎవ, ఉక్తన్యాయతః । యచ్చ అన్యత్ త్రికాలాతీతం కార్యాధిగమ్యం కాలాపరిచ్ఛేద్యమవ్యాకృతాది, తదపి ఓఙ్కార ఎవ ॥

అభిధానాభిధేయయోరేకత్వేఽపి అభిధానప్రాధాన్యేన నిర్దేశః కృతః ‘ఓమిత్యేతదక్షరమిదం సర్వమ్’ ఇత్యాది । అభిధానప్రాధాన్యేన నిర్దిష్టస్య పునరభిధేయప్రాధాన్యేన నిర్దేశః అభిధానాభిధేయయోరేకత్వప్రతిపత్త్యర్థః । ఇతరథా హి అభిధానతన్త్రాభిధేయప్రతిపత్తిరితి అభిధేయస్యాభిధానత్వం గౌణమిత్యాశఙ్కా స్యాత్ । ఎకత్వప్రతిపత్తేశ్చ ప్రయోజనమభిధానాభిధేయయోః — ఎకేనైవ ప్రయత్నేన యుగపత్ప్రవిలాపయంస్తద్విలక్షణం బ్రహ్మ ప్రతిపద్యేతేతి । తథా చ వక్ష్యతి — ‘పాదా మాత్రా మాత్రాశ్చ పాదాః’ (మా. ఉ. ౮) ఇతి । తదాహ — సర్వం హ్యేతద్బ్రహ్మేతి । సర్వం యదుక్తమోఙ్కారమాత్రమితి, తదేతత్ బ్రహ్మ । తచ్చ బ్రహ్మ పరోక్షాభిహితం ప్రత్యక్షతో విశేషేణ నిర్దిశతి — అయమాత్మా బ్రహ్మేతి । అయమ్ ఇతి చతుష్పాత్త్వేన ప్రవిభజ్యమానం ప్రత్యగాత్మతయాభినయేన నిర్దిశతి అయమాత్మేతి । సోఽయమాత్మా ఓఙ్కారాభిధేయః పరాపరత్వేన వ్యవస్థితః చతుష్పాత్ కార్షాపణవత్ , న గౌరివ । త్రయాణాం విశ్వాదీనాం పూర్వపూర్వప్రవిలాపనేన తురీయస్య ప్రతిపత్తిరితి కరణసాధనః పాదశబ్దః ; తురీయస్య తు పద్యత ఇతి కర్మసాధనః పాదశబ్దః ॥

కథం చతుష్పాత్త్వమిత్యాహ — జాగరితస్థాన ఇతి । జాగరితం స్థానమస్యేతి జాగరితస్థానః, బహిఃప్రజ్ఞః స్వాత్మవ్యతిరిక్తే విషయే ప్రజ్ఞా యస్య, సః బహిఃప్రజ్ఞః ; బహిర్విషయేవ ప్రజ్ఞా యస్యావిద్యాకృతావభాసత ఇత్యర్థః । తథా సప్త అఙ్గాన్యస్య ; ‘తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాశ్చక్షుర్విశ్వరూపః ప్రాణః పృథగ్వర్త్మాత్మా సన్దేహో బహులో వస్తిరేవ రయిః పృథివ్యేవ పాదౌ’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యగ్నిహోత్రాహుతికల్పనాశేషత్వేనాగ్నిర్ముఖత్వేనాహవనీయ ఉక్త ఇత్యేవం సప్తాఙ్గాని యస్య, సః సప్తాఙ్గః । తథా ఎకోనవింశతిర్ముఖాన్యస్య ; బుద్ధీన్ద్రియాణి కర్మేన్ద్రియాణి చ దశ, వాయవశ్చ ప్రాణాదయః పఞ్చ, మనో బుద్ధిరహఙ్కారశ్చిత్తమితి, ముఖానీవ ముఖాని తాని ; ఉపలబ్ధిద్వారాణీత్యర్థః । స ఎవంవిశిష్టో వైశ్వానరః యథోక్తైర్ద్వారైః శబ్దాదీన్స్థూలాన్విషయాన్భుఙ్క్త ఇతి స్థూలభుక్ । విశ్వేషాం నరాణామనేకధా సుఖాదినయనాద్విశ్వానరః, యద్వా విశ్వశ్చాసౌ నరశ్చేతి విశ్వానరః, విశ్వానర ఎవ వైశ్వానరః, సర్వపిణ్డాత్మానన్యత్వాత్ ; స ప్రథమః పాదః । ఎతత్పూర్వకత్వాదుత్తరపాదాధిగమస్య ప్రాథమ్యమస్య । కథమ్ ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇతి ప్రత్యగాత్మనోఽస్య చతుష్పాత్త్వే ప్రకృతే ద్యులోకాదీనాం మూర్ధాద్యఙ్గత్వమితి ? నైష దోషః, సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య సాధిదైవికస్య అనేనాత్మనా చతుష్పాత్త్వస్య వివక్షితత్వాత్ । ఎవం చ సతి సర్వప్రపఞ్చోపశమే అద్వైతసిద్ధిః । సర్వభూతస్థశ్చ ఆత్మా ఎకో దృష్టః స్యాత్ ; సర్వభూతాని చాత్మని । ‘యస్తు సర్వాణి భూతాని’ (ఈ. ఉ. ౬) ఇత్యాదిశ్రుత్యర్థశ్చైవముపసంహృతః స్యాత్ ; అన్యథా హి స్వదేహపరిచ్ఛిన్న ఎవ ప్రత్యగాత్మా సాఙ్‍ఖ్యాదిభిరివ దృష్టః స్యాత్ ; తథా చ సతి అద్వైతమితి శ్రుతికృతో విశేషో న స్యాత్ , సాఙ్‍ఖ్యాదిదర్శనేనావిశేషాత్ । ఇష్యతే చ సర్వోపనిషదాం సర్వాత్మైక్యప్రతిపాదకత్వమ్ ; తతో యుక్తమేవాస్య ఆధ్యాత్మికస్య పిణ్డాత్మనో ద్యులోకాద్యఙ్గత్వేన విరాడాత్మనాధిదైవికేనైకత్వమిత్యభిప్రేత్య సప్తాఙ్గత్వవచనమ్ । ‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౨) ఇత్యాదిలిఙ్గదర్శనాచ్చ । విరాజైకత్వముపలక్షణార్థం హిరణ్యగర్భావ్యాకృతాత్మనోః । ఉక్తం చైతన్మధుబ్రాహ్మణే — ‘యశ్చాయమస్యాం పృథివ్యాం తేజోమయోఽమృతమయః పురుషో యశ్చాయమధ్యాత్మమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాది । సుషుప్తావ్యాకృతయోస్త్వేకత్వం సిద్ధమేవ, నిర్విశేషత్వాత్ । ఎవం చ సత్యేతత్సిద్ధం భవిష్యతి — సర్వద్వైతోపశమే చాద్వైతమితి ॥

స్వప్నః స్థానమస్య తైజసస్యేతి స్వప్నస్థానః । జాగ్రత్ప్రజ్ఞా అనేకసాధనా బహిర్విషయేవావభాసమానా మనఃస్పన్దనమాత్రా సతీ తథాభూతం సంస్కారం మనస్యాధత్తే ; తన్మనః తథా సంస్కృతం చిత్రిత ఇవ పటో బాహ్యసాధనానపేక్షమవిద్యాకామకర్మభిః ప్రేర్యమాణం జాగ్రద్వదవభాసతే । తథా చోక్తమ్ — ‘అస్య లోకస్య సర్వావతో మాత్రామపాదాయ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౯) ఇత్యాది । తథా ‘పరే దేవే మనస్యేకీభవతి’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౨) ఇతి ప్రస్తుత్య ‘అత్రైష దేవః స్వప్నే మహిమానమనుభవతి’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యాథర్వణే । ఇన్ద్రియాపేక్షయా అన్తఃస్థత్వాన్మనసః తద్వాసనారూపా చ స్వప్నే ప్రజ్ఞా యస్యేతి అన్తఃప్రజ్ఞః, విషయశూన్యాయాం ప్రజ్ఞాయాం కేవలప్రకాశస్వరూపాయాం విషయిత్వేన భవతీతి తైజసః । విశ్వస్య సవిషయత్వేన ప్రజ్ఞాయాః స్థూలాయా భోజ్యత్వమ్ ; ఇహ పునః కేవలా వాసనామాత్రా ప్రజ్ఞా భోజ్యేతి ప్రవివిక్తో భోగ ఇతి । సమానమన్యత్ । ద్వితీయః పాదః తైజసః ॥

దర్శనాదర్శనవృత్త్యోః స్వాపస్య తుల్యత్వాత్సుషుప్తగ్రహణార్థం యత్ర సుప్త ఇత్యాదివిశేషణమ్ । అథవా, త్రిష్వపి స్థానేషు తత్త్వాప్రతిబోధలక్షణః స్వాపోఽవిశిష్ట ఇతి పూర్వాభ్యాం సుషుప్తం విభజతే — యత్ర యస్మిన్స్థానే కాలే వా సుప్తో న కఞ్చన కామం కామయతే న కఞ్చన స్వప్నం పశ్యతి । న హి సుషుప్తే పూర్వయోరివాన్యథాగ్రహణలక్షణం స్వప్నదర్శనం కామో వా కశ్చన విద్యతే । తదేతత్సుషుప్తం స్థానమస్యేతి సుషుప్తస్థానః । స్థానద్వయప్రవిభక్తం మనఃస్పన్దితం ద్వైతజాతం తథా రూపాపరిత్యాగేనావివేకాపన్నం నైశతమోగ్రస్తమివాహః సప్రపఞ్చమేకీభూతమిత్యుచ్యతే । అత ఎవ స్వప్నజాగ్రన్మనఃస్పన్దనాని ప్రజ్ఞానాని ఘనీభూతానీవ ; సేయమవస్థా అవివేకరూపత్వాత్ప్రజ్ఞానఘన ఉచ్యతే । యథా రాత్రౌ నైశేన తమసా అవిభజ్యమానం సర్వం ఘనమివ, తద్వత్ప్రజ్ఞానఘన ఎవ । ఎవశబ్దాన్న జాత్యన్తరం ప్రజ్ఞానవ్యతిరేకేణాస్తీత్యర్థః । మనసో విషయవిషయ్యాకారస్పన్దనాయాసదుఃఖాభావాత్ ఆనన్దమయః ఆనన్దప్రాయః ; నానన్ద ఎవ, అనాత్యన్తికత్వాత్ । యథా లోకే నిరాయాసః స్థితః సుఖ్యానన్దభుగుచ్యతే । అత్యన్తానాయాసరూపా హీయం స్థితిరనేనాత్మనానుభూయత ఇత్యానన్దభుక్ , ‘ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్దః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుతేః । స్వప్నాదిప్రతిబోధం చేతః ప్రతి ద్వారీభూతత్వాత్ చేతోముఖః ; బోధలక్షణం వా చేతో ద్వారం ముఖమస్య స్వప్నాద్యాగమనం ప్రతీతి చేతోముఖః । భూతభవిష్యజ్జ్ఞాతృత్వం సర్వవిషయజ్ఞాతృత్వమస్యైవేతి ప్రాజ్ఞః । సుషుప్తోఽపి హి భూతపూర్వగత్యా ప్రాజ్ఞ ఉచ్యతే । అథవా, ప్రజ్ఞప్తిమాత్రమస్యైవ అసాధారణం రూపమితి ప్రాజ్ఞః ; ఇతరయోర్విశిష్టమపి విజ్ఞానమస్తీతి । సోఽయం ప్రాజ్ఞస్తృతీయః పాదః ॥

ఎషః హి స్వరూపావస్థః సర్వేశ్వరః సాధిదైవికస్య భేదజాతస్య సర్వస్య ఈశ్వరః ఈశితా ; నైతస్మాజ్జాత్యన్తరభూతోఽన్యేషామివ, ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । అయమేవ హి సర్వస్య సర్వభేదావస్థో జ్ఞాతేతి ఎషః సర్వజ్ఞః । అత ఎవ ఎషః అన్తర్యామీ, అన్తరనుప్రవిశ్య సర్వేషాం భూతానాం యమయితా నియన్తాప్యేష ఎవ । అత ఎవ యథోక్తం సభేదం జగత్ప్రసూయత ఇతి ఎషః యోనిః సర్వస్య । యత ఎవమ్ , ప్రభవశ్చాప్యయశ్చ ప్రభవాప్యయౌ హి భూతానామేష ఎవ ॥

అత్ర ఎతస్మిన్యథోక్తేఽర్థే ఎతే శ్లోకా భవన్తి — బహిఃప్రజ్ఞ ఇతి । పర్యాయేణ త్రిస్థానత్వాత్ సోఽహమితి స్మృత్యా ప్రతిసన్ధానాచ్చ స్థానత్రయవ్యతిరిక్తత్వమేకత్వం శుద్ధత్వమసఙ్గత్వం చ సిద్ధమిత్యభిప్రాయః, మహామత్స్యాదిదృష్టాన్తశ్రుతేః ॥

జాగరితావస్థాయామేవ విశ్వాదీనాం త్రయాణామనుభవప్రదర్శనార్థోఽయం శ్లోకః — దక్షిణాక్షీతి । దక్షిణమక్ష్యేవ ముఖమ్ , తస్మిన్ప్రాధాన్యేన ద్రష్టా స్థూలానాం విశ్వః అనుభూయతే, ‘ఇన్ధో హ వై నామైష యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । ఇన్ధో దీప్తిగుణో వైశ్వానర ఆదీత్యాన్తర్గతో వైరాజ ఆత్మా చక్షుషి చ ద్రష్టైకః । నన్వన్యో హిరణ్యగర్భః, క్షేత్రజ్ఞో దక్షిణేఽక్షిణ్యక్ష్ణోర్నియన్తా ద్రష్టా చాన్యో దేహస్వామీ ; న, స్వతో భేదానభ్యుపగమాత్ ; ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇతి శ్రుతేః, ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ‘అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౬) ఇతి స్మృతేశ్చ ; సర్వేషు కరణేష్వవిశేషేష్వపి దక్షిణాక్షిణ్యుపలబ్ధిపాటవదర్శనాత్తత్ర విశేషేణ నిర్దేశోఽస్య విశ్వస్య । దక్షిణాక్షిగతో దృష్ట్వా రూపం నిమీలితాక్షస్తదేవ స్మరన్మనస్యన్తః స్వప్న ఇవ తదేవ వాసనారూపాభివ్యక్తం పశ్యతి । యథా తత్ర తథా స్వప్నే ; అతః మనసి అన్తస్తు తైజసోఽపి విశ్వ ఎవ । ఆకాశే చ హృది స్మరణాఖ్యవ్యాపారోపరమే ప్రాజ్ఞ ఎకీభూతో ఘనప్రజ్ఞ ఎవ భవతి, మనోవ్యాపారాభావాత్ । దర్శనస్మరణే ఎవ హి మనఃస్పన్దితమ్ ; తదభావే హృద్యేవావిశేషేణ ప్రాణాత్మనావస్థానమ్ , ‘ప్రాణో హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్తే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇతి శ్రుతేః । తైజసః హిరణ్యగర్భః, మనఃస్థత్వాత్ ; ‘లిఙ్గం మనః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ‘మనోమయోఽయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౬ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । నను, వ్యాకృతః ప్రాణః సుషుప్తే ; తదాత్మకాని కరణాని భవన్తి ; కథమవ్యాకృతతా ? నైష దోషః, అవ్యాకృతస్య దేశకాలవిశేషాభావాత్ । యద్యపి ప్రాణాభిమానే సతి వ్యాకృతతైవ ప్రాణస్య ; తథాపి పిణ్డపరిచ్ఛిన్నవిశేషాభిమాననిరోధః ప్రాణే భవతీత్యవ్యాకృత ఎవ ప్రాణః సుషుప్తే పరిచ్ఛిన్నాభిమానవతామ్ । యథా ప్రాణలయే పరిచ్ఛిన్నాభిమానినాం ప్రాణోఽవ్యాకృతః, తథా ప్రాణాభిమానినోఽప్యవిశేషాపత్తావవ్యాకృతతా సమానా, ప్రసవబీజాత్మకత్వం చ । తదధ్యక్షశ్చైకోఽవ్యాకృతావస్థః । పరిచ్ఛిన్నాభిమానినామధ్యక్షాణాం చ తేనైకత్వమితి పూర్వోక్తం విశేషణమేకీభూతః ప్రజ్ఞానఘన ఇత్యాద్యుపపన్నమ్ । తస్మిన్నేతస్మిన్నుక్తహేతుసత్త్వాచ్చ । కథం ప్రాణశబ్దత్వమవ్యాకృతస్య ? ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । నను, తత్ర ‘సదేవ సోమ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి ప్రకృతం సద్బ్రహ్మ ప్రాణశబ్దవాచ్యమ్ ; నైష దోషః, బీజాత్మకత్వాభ్యుపగమాత్సతః । యద్యపి సద్బ్రహ్మ ప్రాణశబ్దవాచ్యం తత్ర, తథాపి జీవప్రసవబీజాత్మకత్వమపరిత్యజ్యైవ ప్రాణశబ్దత్వం సతః సచ్ఛబ్దవాచ్యతా చ । యది హి నిర్బీజరూపం వివక్షితం బ్రహ్మాభవిష్యత్ , ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౩) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇత్యవక్ష్యత్ ; ‘న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇతి స్మృతేః । నిర్బీజతయైవ చేత్ , సతి ప్రలీనానాం సమ్పన్నానాం సుషుప్తిప్రలయయోః పునరుత్థానానుపపత్తిః స్యాత్ ; ముక్తానాం చ పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గః, బీజాభావావిశేషాత్ , జ్ఞానదాహ్యబీజాభావే చ జ్ఞానానర్థక్యప్రసఙ్గః ; తస్మాత్సబీజత్వాభ్యుపగమేనైవ సతః ప్రాణత్వవ్యపదేశః, సర్వశ్రుతిషు చ కారణత్వవ్యపదేశః । అత ఎవ ‘అక్షరాత్పరతః పరః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇత్యాదినా బీజత్వాపనయనేన వ్యపదేశః । తామబీజావస్థాం తస్యైవ ప్రాజ్ఞశబ్దవాచ్యస్య తురీయత్వేన దేహాదిసమ్బన్ధజాగ్రదాదిరహితాం పారమార్థికీం పృథగ్వక్ష్యతి । బీజావస్థాపి ‘న కిఞ్చిదవేదిషమ్’ ఇత్యుత్థితస్య ప్రత్యయదర్శనాద్దేహేఽనుభూయత ఎవేతి త్రిధా దేహే వ్యవస్థిత ఇత్యుచ్యతే ॥

త్రిషు ధామసు జాగ్రదాదిషు స్థూలప్రవివిక్తానన్దాఖ్యం యద్భోజ్యమేకం త్రిధాభూతమ్ ; యశ్చ విశ్వతైజసప్రాజ్ఞాఖ్యో భోక్తైకః ‘సోఽహమ్’ ఇత్యేకత్వేన ప్రతిసన్ధానాత్ ద్రష్టృత్వావిశేషాచ్చ ప్రకీర్తితః ; యో వేద ఎతదుభయం భోజ్యభోక్తృతయా అనేకధా భిన్నమ్ , సః భుఞ్జానః న లిప్యతే, భోజ్యస్య సర్వస్యైకభోక్తృభోజ్యత్వాత్ । న హి యస్య యో విషయః, స తేన హీయతే వర్ధతే వా । న హ్యగ్నిః స్వవిషయం దగ్ధ్వా కాష్ఠాది, తద్వత్ ॥

సతాం విద్యమానానాం స్వేన అవిద్యాకృతనామరూపమాయాస్వరూపేణ సర్వభావానాం విశ్వతైజసప్రాజ్ఞభేదానాం ప్రభవః ఉత్పత్తిః । వక్ష్యతి చ — ‘వన్ధ్యాపుత్రో న తత్త్వేన మాయయా వాపి జాయతే’ (మా. కా. ౩ । ౨౮) ఇతి । యది హ్యసతామేవ జన్మ స్యాత్ , బ్రహ్మణోఽవ్యవహార్యస్య గ్రహణద్వారాభావాదసత్త్వప్రసఙ్గః । దృష్టం చ రజ్జుసర్పాదీనామవిద్యాకృతమాయాబీజోత్పన్నానాం రజ్జ్వాద్యాత్మనా సత్త్వమ్ । న హి నిరాస్పదా రజ్జుసర్పమృగతృష్ణికాదయః క్వచిదుపలభ్యన్తే కేనచిత్ । యథా రజ్జ్వాం ప్రాక్సర్పోత్పత్తేః రజ్జ్వాత్మనా సర్పః సన్నేవాసీత్ , ఎవం సర్వభావానాముత్పత్తేః ప్రాక్ప్రాణబీజాత్మనైవ సత్త్వమితి । శ్రుతిరపి వక్తి ‘బ్రహ్మైవేదమ్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧) ఇతి । అతః సర్వం జనయతి ప్రాణః చేతోంశూన్ అంశవ ఇవ రవేశ్చిదాత్మకస్య పురుషస్య చేతోరూపా జలార్కసమాః ప్రాజ్ఞతైజసవిశ్వభేదేన దేవమనుష్యతిర్యగాదిదేహభేదేషు విభావ్యమానాశ్చేతోంశవో యే, తాన్ పురుషః పృథక్ సృజతి విషయభావవిలక్షణానగ్నివిస్ఫులిఙ్గవత్సలక్షణాన్ జలార్కవచ్చ జీవలక్షణాంస్త్వితరాన్సర్వభావాన్ ప్రాణో బీజాత్మా జనయతి, ‘యథోర్ణనాభిః. . . యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గాః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥

విభూతిర్విస్తార ఈశ్వరస్య సృష్టిరితి సృష్టిచిన్తకా మన్యన్తే ; న తు పరమార్థచిన్తకానాం సృష్టావాదర ఇత్యర్థః, ‘ఇన్ద్రో మాయాభిః పురురూప ఈయతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇతి శ్రుతేః । న హి మాయావినం సూత్రమాకాశే నిఃక్షిప్య తేన సాయుధమారుహ్య చక్షుర్గోచరతామతీత్య యుద్ధేన ఖణ్డశశ్ఛిన్నం పతితం పునరుత్థితం చ పశ్యతాం తత్కృతమాయాదిసతత్త్వచిన్తాయామాదరో భవతి । తథైవాయం మాయావినః సూత్రప్రసారణసమః సుషుప్తస్వప్నాదివికాసః ; తదారూఢమాయావిసమశ్చ తత్స్థప్రాజ్ఞతైజసాదిః ; సూత్రతదారూఢాభ్యామన్యః పరమార్థమాయావీ । స ఎవ భూమిష్ఠో మాయాచ్ఛన్నః అదృశ్యమాన ఎవ స్థితో యథా, తథా తురీయాఖ్యం పరమార్థతత్త్వమ్ । అతస్తచ్చిన్తాయామేవాదరో ముముక్షూణామార్యాణామ్ , న నిష్ప్రయోజనాయాం సృష్టావాదర ఇత్యతః సృష్టిచిన్తకానామేవైతే వికల్పా ఇత్యాహ — స్వప్నమాయాసరూపేతి । స్వప్నసరూపా మాయాసరూపా చేతి ॥

ఇచ్ఛామాత్రం ప్రభోః సత్యసఙ్కల్పత్వాత్ సృష్టిః ఘటాదీనాం సఙ్కల్పనామాత్రమ్ , న సఙ్కల్పనాతిరిక్తమ్ । కాలాదేవ సృష్టిరితి కేచిత్ ॥

భోగార్థమ్ , క్రీడార్థమితి చ అన్యే సృష్టిం మన్యన్తే । అనయోః పక్షయోర్దూషణం దేవస్యైష స్వభావోఽయమితి దేవస్య స్వభావపక్షమాశ్రిత్య, సర్వేషాం వా పక్షాణామ్ — ఆప్తకామస్య కా స్పృహేతి । న హి రజ్జ్వాదీనామవిద్యాస్వభావవ్యతిరేకేణ సర్పాద్యాభాసత్వే కారణం శక్యం వక్తుమ్ ॥

చతుర్థః పాదః క్రమప్రాప్తో వక్తవ్య ఇత్యాహ — నాన్తఃప్రజ్ఞమిత్యాదినా । సర్వశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తశూన్యత్వాత్తస్య శబ్దానభిధేయత్వమితి విశేషప్రతిషేధేనైవ తురీయం నిర్దిదిక్షతి । శూన్యమేవ తర్హి ; తన్న, మిథ్యావికల్పస్య నిర్నిమిత్తత్వానుపపత్తేః ; న హి రజతసర్పపురుషమృగతృష్ణికాదివికల్పాః శుక్తికారజ్జుస్థాణూషరాదివ్యతిరేకేణ అవస్త్వాస్పదాః శక్యాః కల్పయితుమ్ । ఎవం తర్హి ప్రాణాదిసర్వవికల్పాస్పదత్వాత్తురీయస్య శబ్దవాచ్యత్వమితి న ప్రతిషేధైః ప్రత్యాయ్యత్వముదకాధారాదేరివ ఘటాదేః ; న, ప్రాణాదివికల్పస్యావస్తుత్వాచ్ఛుక్తికాదిష్వివ రజతాదేః ; న హి సదసతోః సమ్బన్ధః శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తభాక్ , అవస్తుత్వాత్ ; నాపి ప్రమాణాన్తరవిషయత్వం స్వరూపేణ గవాదివత్ , ఆత్మనో నిరుపాధికత్వాత్ ; గవాదివన్నాపి జాతిమత్త్వమ్ , అద్వితీయత్వేన సామాన్యవిశేషాభావాత్ ; నాపి క్రియావత్త్వం పాచకాదివత్ , అవిక్రియత్వాత్ ; నాపి గుణవత్త్వం నీలాదివత్ , నిర్గుణత్వాత్ ; అతో నాభిధానేన నిర్దేశమర్హతి । శశవిషాణాదిసమత్వాన్నిరర్థకత్వం తర్హి ; న, ఆత్మత్వావగమే తురీయస్యానాత్మతృష్ణావ్యావృత్తిహేతుత్వాత్ శుక్తికావగమ ఇవ రజతతృష్ణాయాః ; న హి తురీయస్యాత్మత్వావగమే సతి అవిద్యాతృష్ణాదిదోషాణాం సమ్భవోఽస్తి ; న చ తురీయస్యాత్మత్వానవగమే కారణమస్తి, సర్వోపనిషదాం తాదర్థ్యేనోపక్షయాత్ — ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదీనామ్ । సోఽయమాత్మా పరమార్థాపరమార్థరూపశ్చతుష్పాదిత్యుక్తః । తస్యాపరమార్థరూపమవిద్యాకృతం రజ్జుసర్పాదిసమముక్తం పాదత్రయలక్షణం బీజాఙ్కురస్థానీయమ్ । అథేదానీమబీజాత్మకం పరమార్థస్వరూపం రజ్జుస్థానీయం సర్పాదిస్థానీయోక్తస్థానత్రయనిరాకరణేనాహ — నాన్తఃప్రజ్ఞమిత్యాదినా । నన్వాత్మనశ్చతుష్పాత్త్వం ప్రతిజ్ఞాయ పాదత్రయకథనేనైవ చతుర్థస్యాన్తఃప్రజ్ఞాదిభ్యోఽన్యత్వే సిద్ధే ‘నాన్తఃప్రజ్ఞమ్’ ఇత్యాదిప్రతిషేధోఽనర్థకః ; న, సర్పాదివికల్పప్రతిషేధేనైవ రజ్జుస్వరూపప్రతిపత్తివత్త్ర్యవస్థస్యైవాత్మనస్తురీయత్వేన ప్రతిపిపాదయిషితత్వాత్ , ‘తత్త్వమసి’ ఇతివత్ । యది హి త్ర్యవస్థాత్మవిలక్షణం తురీయమన్యత్ , తత్ప్రతిపత్తిద్వారాభావాత్ శాస్త్రోపదేశానర్థక్యం శూన్యతాపత్తిర్వా । రజ్జురివ సర్పాదిభిర్వికల్ప్యమానా స్థానత్రయేఽప్యాత్మైక ఎవ అన్తఃప్రజ్ఞాదిత్వేన వికల్ప్యతే యదా, తదా అన్తఃప్రజ్ఞాదిత్వప్రతిషేధవిజ్ఞానప్రమాణసమకాలమేవ ఆత్మన్యనర్థప్రపఞ్చనివృత్తిలక్షణం ఫలం పరిసమాప్తమితి తురీయాధిగమే ప్రమాణాన్తరం సాధనాన్తరం వా న మృగ్యమ్ ; రజ్జుసర్పవివేకసమకాల ఇవ రజ్జ్వాం సర్పనివృత్తిఫలే సతి రజ్జ్వధిగమస్య । యేషాం పునస్తమోపనయనవ్యతిరేకేణ ఘటాధిగమే ప్రమాణం వ్యాప్రియతే, తేషాం ఛేద్యావయవసమ్బన్ధవియోగవ్యతిరేకేణ అన్యతరావయవేఽపి చ్ఛిదిర్వ్యాప్రియత ఇత్యుక్తం స్యాత్ । యదా పునర్ఘటతమసోర్వివేకకరణే ప్రవృత్తం ప్రమాణమనుపాదిత్సితతమోనివృత్తిఫలావసానం ఛిదిరివ చ్ఛేద్యావయవసమ్బన్ధవివేకకరణే ప్రవృత్తా తదవయవద్వైధీభావఫలావసానా, తదా నాన్తరీయకం ఘటవిజ్ఞానం న ప్రమాణఫలమ్ । న చ తద్వదప్యాత్మన్యధ్యారోపితాన్తఃప్రజ్ఞత్వాదివివేకకరణే ప్రవృత్తస్య ప్రతిషేధవిజ్ఞానప్రమాణస్య అనుపాదిత్సితాన్తఃప్రజ్ఞత్వాదినివృత్తివ్యతిరేకేణ తురీయే వ్యాపారోపపత్తిః, అన్తఃప్రజ్ఞత్వాది నివృత్తిసమకాలమేవ ప్రమాతృత్వాదిభేదనివృత్తేః । తథా చ వక్ష్యతి — ‘జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యతే’ (మా. కా. ౧ । ౧౮) ఇతి । జ్ఞానస్య ద్వైతనివృత్తిక్షణవ్యతిరేకేణ క్షణాన్తరానవస్థానాత్ , అవస్థానే వా అనవస్థాప్రసఙ్గాద్ద్వైతానివృత్తిః ; తస్మాత్ప్రతిషేధవిజ్ఞానప్రమాణవ్యాపారసమకాలైవ ఆత్మన్యధ్యారోపితాన్తఃప్రజ్ఞత్వాద్యనర్థనివృత్తిరితి సిద్ధమ్ । నాన్తఃప్రజ్ఞమితి తైజసప్రతిషేధః ; నబహిఃప్రజ్ఞమితి విశ్వప్రతిషేధః ; నోభయతఃప్రజ్ఞమితి జాగరితస్వప్నయోరన్తరాలావస్థాప్రతిషేధః ; నప్రజ్ఞానఘనమితి సుషుప్తావస్థాప్రతిషేధః, బీజభావావివేకస్వరూపత్వాత్ ; నప్రజ్ఞమితి యుగపత్సర్వవిషయజ్ఞాతృత్వప్రతిషేధః ; నాప్రజ్ఞమిత్యచైతన్యప్రతిషేధః । కథం పునరన్తఃప్రజ్ఞత్వాదీనామాత్మని గమ్యమానానాం రజ్జ్వాదౌ సర్పాదివత్ప్రతిషేధాదసత్త్వం గమ్యత ఇతి, ఉచ్యతే ; జ్ఞస్వరూపావిశేషేఽపి ఇతరేతరవ్యభిచారాదసత్యత్వం రజ్జ్వాదావివ సర్పధారాదివికల్పభేదవత్ ; సర్వత్రావ్యభిచారాజ్జ్ఞస్వరూపస్య సత్యత్వమ్ । సుషుప్తే వ్యభిచరతీతి చేత్ ; న, సుషుప్తస్యానుభూయమానత్వాత్ , ‘న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇతి శ్రుతేః ; అత ఎవ అదృశ్యమ్ । యస్మాదదృశ్యమ్ , తస్మాదవ్యవహార్యమ్ । అగ్రాహ్యం కర్మేన్ద్రియైః । అలక్షణమ్ అలిఙ్గమిత్యేతత్ , అననుమేయమిత్యర్థః । అత ఎవ అచిన్త్యమ్ । అత ఎవ అవ్యపదేశ్యం శబ్దైః । ఎకాత్మప్రత్యయసారం జాగ్రదాదిస్థానేషు ఎక ఎవాయమాత్మా ఇత్యవ్యభిచారీ యః ప్రత్యయః, తేనానుసరణీయమ్ ; అథవా, ఎక ఆత్మప్రత్యయః సారః ప్రమాణం యస్య తురీయస్యాధిగమే, తత్తురీయమేకాత్మప్రత్యయసారమ్ , ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతి శ్రుతేః । అన్తఃప్రజ్ఞత్వాదిస్థానిధర్మప్రతిషేధః కృతః । ప్రపఞ్చోపశమమితి జాగ్రదాదిస్థానధర్మాభావ ఉచ్యతే । అత ఎవ శాన్తమ్ అవిక్రియమ్ , శివం యతః అద్వైతం భేదవికల్పరహితం చతుర్థం తురీయం మన్యన్తే, ప్రతీయమానపాదత్రయరూపవైలక్షణ్యాత్ । స ఆత్మా స విజ్ఞేయః ఇతి । ప్రతీయమానసర్పదణ్డభూచ్ఛిద్రాదివ్యతిరిక్తా యథా రజ్జుః, తథా ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యాదివాక్యార్థః ఆత్మా ‘అదృష్టో ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ‘న హి ద్రష్టుదృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాదిభిరుక్తో యః, స విజ్ఞేయ ఇతి భూతపూర్వగత్యా । జ్ఞాతే ద్వైతాభావః ॥

అత్రైతే శ్లోకా భవన్తి । ప్రాజ్ఞతైజసవిశ్వలక్షణానాం సర్వదుఃఖానాం నివృత్తేః ఈశానః తురీయ ఆత్మా । ఈశాన ఇత్యస్య పదస్య వ్యాఖ్యానం ప్రభురితి ; దుఃఖనివృత్తిం ప్రతి ప్రభుర్భవతీత్యర్థః, తద్విజ్ఞాననిమిత్తత్వాద్దుఃఖనివృత్తేః । అవ్యయః న వ్యేతి, స్వరూపాన్న వ్యభిచరతి న చ్యవత ఇత్యేతత్ । కుతః ? యస్మాత్ అద్వైతః, సర్వభావానామ్ — సర్పాదీనాం రజ్జురద్వయా సత్యా చ ; ఎవం తురీయః, ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః — అతో రజ్జుసర్పవన్మృషాత్వాత్ । స ఎష దేవః ద్యోతనాత్ తుర్యః చతుర్థః విభుః వ్యాపీ స్మృతః ॥

విశ్వాదీనాం సామాన్యవిశేషభావో నిరూప్యతే తుర్యయాథాత్మ్యావధారణార్థమ్ — కార్యం క్రియత ఇతి ఫలభావః, కారణం కరోతీతి బీజభావః । తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణాభ్యాం బీజఫలభావాభ్యాం తౌ యథోక్తౌ విశ్వతైజసౌ బద్ధౌ సఙ్గృహీతౌ ఇష్యేతే । ప్రాజ్ఞస్తు బీజభావేనైవ బద్ధః । తత్త్వాప్రతిబోధమాత్రమేవ హి బీజం ప్రాజ్ఞత్వే నిమిత్తమ్ । తతః ద్వౌ తౌ బీజఫలభావౌ తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణే తురీయే న సిధ్యతః న విద్యేతే, న సమ్భవత ఇత్యర్థః ॥

కథం పునః కారణబద్ధత్వం ప్రాజ్ఞస్య తురీయే వా తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణలక్షణౌ బన్ధౌ న సిధ్యత ఇతి ? యస్మాత్ — ఆత్మానమ్ , విలక్షణమ్ , అవిద్యాబీజప్రసూతం వేద్యం బాహ్యం ద్వైతమ్ — ప్రాజ్ఞో న కిఞ్చన సంవేత్తి, యథా విశ్వతైజసౌ ; తతశ్చాసౌ తత్త్వాగ్రహణేన తమసా అన్యథాగ్రహణబీజభూతేన బద్ధో భవతి । యస్మాత్ తుర్యం తత్సర్వదృక్సదా తురీయాదన్యస్యాభావాత్ సర్వదా సదైవ భవతి, సర్వం చ తద్దృక్చేతి సర్వదృక్ ; తస్మాన్న తత్త్వాగ్రహణలక్షణం బీజమ్ । తత్ర తత్ప్రసూతస్యాన్యథాగ్రహణస్యాప్యత ఎవాభావః । న హి సవితరి సదాప్రకాశాత్మకే తద్విరుద్ధమప్రకాశనమన్యథాప్రకాశనం వా సమ్భవతి, ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః । అథవా, జాగ్రత్స్వప్నయోః సర్వభూతావస్థః సర్వవస్తుదృగాభాసస్తురీయ ఎవేతి సర్వదృక్సదా, ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥

నిమిత్తాన్తరప్రాప్తాశఙ్కానివృత్త్యర్థోఽయం శ్లోకః — కథం ద్వైతాగ్రహణస్య తుల్యత్వే కారణబద్ధత్వం ప్రాజ్ఞస్యైవ, న తురీయస్యేతి ప్రాప్తా ఆశఙ్కా నివర్త్యతే ; యస్మాత్ బీజనిద్రాయుతః, తత్త్వాప్రతిబోధో నిద్రా ; సైవ చ విశేషప్రతిబోధప్రసవస్య బీజమ్ ; సా బీజనిద్రా ; తయా యుతః ప్రాజ్ఞః । సదాసర్వదృక్స్వభావత్వాత్తత్త్వాప్రతిబోధలక్షణా బీజనిద్రా తుర్యే న విద్యతే ; అతో న కారణబన్ధస్తస్మిన్నిత్యభిప్రాయః ॥

స్వప్నః అన్యథాగ్రహణం సర్ప ఇవ రజ్జ్వామ్ , నిద్రోక్తా తత్త్వాప్రతిబోధలక్షణం తమ ఇతి ; తాభ్యాం స్వప్ననిద్రాభ్యాం యుతౌ విశ్వతైజసౌ ; అతస్తౌ కార్యకారణబద్ధావిత్యుక్తౌ । ప్రాజ్ఞస్తు స్వప్నవర్జితయా కేవలయైవ నిద్రయా యుత ఇతి కారణబద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । నోభయం పశ్యన్తి తురీయే నిశ్చితాః బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః, విరుద్ధత్వాత్సవితరీవ తమః । అతో న కార్యకారణబద్ధ ఇత్యుక్తస్తురీయః ॥

కదా తురీయే నిశ్చితో భవతీత్యుచ్యతే — స్వప్నజాగరితయోః అన్యథా రజ్జ్వాం సర్పవత్ గృహ్ణతః తత్త్వం స్వప్నో భవతి ; నిద్రా తత్త్వమజానతః తిసృష్వవస్థాసు తుల్యా । స్వప్ననిద్రయోస్తుల్యత్వాద్విశ్వతైజసయోరేకరాశిత్వమ్ । అన్యథాగ్రహణప్రాధాన్యాచ్చ గుణభూతా నిద్రేతి తస్మిన్విపర్యాసః స్వప్నః । తృతీయే తు స్థానే తత్త్వాగ్రహణలక్షణా నిద్రైవ కేవలా విపర్యాసః । అతః తయోః కార్యకారణస్థానయోః అన్యథాగ్రహణతత్త్వాగ్రహణలక్షణవిపర్యాసే కార్యకారణబన్ధరూపే పరమార్థతత్త్వప్రతిబోధతః క్షీణే తురీయం పదమశ్నుతే ; తదా ఉభయలక్షణం బన్ధనం తత్రాపశ్యంస్తురీయే నిశ్చితో భవతీత్యర్థః ॥

యోఽయం సంసారీ జీవః, సః ఉభయలక్షణేన తత్త్వాప్రతిబోధరూపేణ బీజాత్మనా, అన్యథాగ్రహణలక్షణేన చానాదికాలప్రవృత్తేన మాయాలక్షణేన స్వాపేన, మమాయం పితా పుత్రోఽయం నప్తా క్షేత్రం గృహం పశవః, అహమేషాం స్వామీ సుఖీ దుఃఖీ క్షయితోఽహమనేన వర్ధితశ్చానేన ఇత్యేవంప్రకారాన్స్వప్నాన్ స్థానద్వయేఽపి పశ్యన్సుప్తః, యదా వేదాన్తార్థతత్త్వాభిజ్ఞేన పరమకారుణికేన గురుణా ‘నాస్యేవం త్వం హేతుఫలాత్మకః, కిన్తు తత్త్వమసి’ ఇతి ప్రతిబోధ్యమానః, తదైవం ప్రతిబుధ్యతే । కథమ్ ? నాస్మిన్బాహ్యమాభ్యన్తరం వా జన్మాదిభావవికారోఽస్తి, అతః అజమ్ ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుతేః, సర్వభావవికారవర్జితమిత్యర్థః । యస్మాజ్జన్మాదికారణభూతమ్ , నాస్మిన్నవిద్యాతమోబీజం నిద్రా విద్యత ఇతి అనిద్రమ్ ; అనిద్రం హి తత్తురీయమ్ ; అత ఎవ అస్వప్నమ్ , తన్నిమిత్తత్వాదన్యథాగ్రహణస్య । యస్మాచ్చ అనిద్రమస్వప్నమ్ , తస్మాదజమ్ అద్వైతం తురీయమాత్మానం బుధ్యతే తదా ॥

ప్రపఞ్చనివృత్త్యా చేత్ప్రతిబుధ్యతే, అనివృత్తే ప్రపఞ్చే కథమద్వైతమితి, ఉచ్యతే । సత్యమేవం స్యాత్ప్రపఞ్చో యది విద్యేత ; రజ్జ్వాం సర్ప ఇవ కల్పితత్వాన్న తు స విద్యతే । విద్యమానశ్చేత్ నివర్తేత, న సంశయః । న హి రజ్జ్వాం భ్రాన్తిబుద్ధ్యా కల్పితః సర్పో విద్యమానః సన్వివేకతో నివృత్తః ; న చ మాయా మాయావినా ప్రయుక్తా తద్దర్శినాం చక్షుర్బన్ధాపగమే విద్యమానా సతీ నివృత్తా ; తథేదం ప్రపఞ్చాఖ్యం మాయామాత్రం ద్వైతమ్ ; రజ్జువన్మాయావివచ్చ అద్వైతం పరమార్థతః ; తస్మాన్న కశ్చిత్ప్రపఞ్చః ప్రవృత్తో నివృత్తో వాస్తీత్యభిప్రాయః ॥

నను శాస్తా శాస్త్రం శిష్య ఇత్యయం వికల్పః కథం నివృత్త ఇతి, ఉచ్యతే — వికల్పో వినివర్తేత యది కేనచిత్కల్పితః స్యాత్ । యథా అయం ప్రపఞ్చో మాయారజ్జుసర్పవత్ , తథా అయం శిష్యాదిభేదవికల్పోఽపి ప్రాక్ప్రతిబోధాదేవోపదేశనిమిత్తః ; అత ఉపదేశాదయం వాదః — శిష్యః శాస్తా శాస్త్రమితి । ఉపదేశకార్యే తు జ్ఞానే నిర్వృత్తే జ్ఞాతే పరమార్థతత్త్వే, ద్వైతం న విద్యతే ॥

అభిధేయప్రాధాన్యేన ఓఙ్కారశ్చతుష్పాదాత్మేతి వ్యాఖ్యాతో యః, సోఽయమ్ ఆత్మా అధ్యక్షరమ్ అక్షరమధికృత్య అభిధానప్రాధాన్యేన వర్ణ్యమానోఽధ్యక్షరమ్ । కిం పునస్తదక్షరమిత్యాహ — ఓఙ్కారః । సోఽయమోఙ్కారః పాదశః ప్రవిభజ్యమానః, అధిమాత్రం మాత్రామధికృత్య వర్తత ఇత్యధిమాత్రమ్ । కథమ్ ? ఆత్మనో యే పాదాః, తే ఓఙ్కారస్య మాత్రాః । కాస్తాః ? అకార ఉకారో మకార ఇతి ॥

తత్ర విశేషనియమః క్రియతే — జాగరితస్థానః వైశ్వానరః యః, స ఓఙ్కారస్య అకారః ప్రథమా మాత్రా । కేన సామాన్యేనేత్యాహ — ఆప్తేః ; ఆప్తిర్వ్యాప్తిః ; అకారేణ సర్వా వాగ్వ్యాప్తా, ‘అకారో వై సర్వా వాక్’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౧౯) ఇతి శ్రుతేః । తథా వైశ్వానరేణ జగత్ , ‘తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః । అభిధానాభిధేయయోరేకత్వం చావోచామ । ఆదిరస్య విద్యత ఇత్యాదిమత్ ; యథైవ ఆదిమదకారాఖ్యమక్షరమ్ , తథా వైశ్వానరః ; తస్మాద్వా సామాన్యాదకారత్వం వైశ్వానరస్య । తదేకత్వవిదః ఫలమాహ — ఆప్నోతి హ వై సర్వాన్కామాన్ , ఆదిః ప్రథమశ్చ భవతి మహతామ్ , య ఎవం వేద, యథోక్తమేకత్వం వేదేత్యర్థః ॥

స్వప్నస్థానః తైజసః యః, స ఓఙ్కారస్య ఉకారః ద్వితీయా మాత్రా । కేన సామాన్యేనేత్యాహ — ఉత్కర్షాత్ ; అకారాదుత్కృష్ట ఇవ హ్యుకారః ; తథా తైజసో విశ్వాత్ । ఉభయత్వాద్వా ; అకారమకారయోర్మధ్యస్థ ఉకారః ; తథా విశ్వప్రాజ్ఞయోర్మధ్యే తైజసః ; అత ఉభయభాక్త్వసామాన్యాత్ । విద్వత్ఫలముచ్యతే — ఉత్కర్షతి హ వై జ్ఞానసన్తతిం విజ్ఞానసన్తతిం వర్ధయతీత్యర్థః ; సమానః తుల్యశ్చ, మిత్రపక్షస్యేవ శత్రుపక్షాణామప్యప్రద్వేష్యో భవతి ; అబ్రహ్మవిచ్చ అస్య కులే న భవతి, య ఎవం వేద ॥

సుషుప్తస్థానః ప్రాజ్ఞః యః, స ఓఙ్కారస్య మకారః తృతీయా మాత్రా । కేన సామాన్యేనేత్యాహ — సామాన్యమిదమత్ర — మితేః ; మితిర్మానమ్ ; మీయేతే ఇవ హి విశ్వతైజసౌ ప్రాజ్ఞేన ప్రలయోత్పత్త్యోః ప్రవేశనిర్గమాభ్యాం ప్రస్థేనేవ యవాః ; తథా ఓఙ్కారసమాప్తౌ పునః ప్రయోగే చ ప్రవిశ్య నిర్గచ్ఛత ఇవ అకారోకారౌ మకారే । అపీతేర్వా ; అపీతిరప్యయ ఎకీభావః ; ఓఙ్కారోచ్చారణే హి అన్త్యేఽక్షరే ఎకీభూతావివ అకారోకారౌ ; తథా విశ్వతైజసౌ సుషుప్తకాలే ప్రాజ్ఞే । అతో వా సామాన్యాదేకత్వం ప్రాజ్ఞమకారయోః । విద్వత్ఫలమాహ — మినోతి హ వై ఇదం సర్వమ్ , జగద్యాథాత్మ్యం జానాతీత్యర్థః ; అపీతిశ్చ జగత్కారణాత్మా చ భవతీత్యర్థః । అత్రావాన్తరఫలవచనం ప్రధానసాధనస్తుత్యర్థమ్ ॥

అత్ర ఎతే శ్లోకా భవన్తి । విశ్వస్య అత్వమ్ అకారమాత్రత్వం యదా వివక్ష్యతే, తదా ఆదిత్వసామాన్యమ్ ఉక్తన్యాయేన ఉత్కటమ్ ఉద్భూతం దృశ్యత ఇత్యర్థః । అత్వవివక్షాయామిత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ — మాత్రాసమ్ప్రతిపత్తౌ ఇతి । విశ్వస్య అకారమాత్రత్వం యదా సమ్ప్రతిపద్యతే ఇత్యర్థః । ఆప్తిసామాన్యమేవ చ, ఉత్కటమిత్యనువర్తతే, చ - శబ్దాత్ ॥

తైజసస్య ఉత్వవిజ్ఞానే ఉకారత్వవివక్షాయామ్ ఉత్కర్షో దృశ్యతే స్ఫుటం స్పష్టమిత్యర్థః । ఉభయత్వం చ స్ఫుటమేవేతి । పూర్వవత్సర్వమ్ ॥

మకారత్వే ప్రాజ్ఞస్య మితిలయావుత్కృష్టే సామాన్యే ఇత్యర్థః ॥

యథోక్తస్థానత్రయే యః తుల్యముక్తం సామాన్యం వేత్తి, ఎవమేవైతదితి నిశ్చితః సన్ సః పూజ్యః వన్ద్యశ్చ బ్రహ్మవిత్ లోకే భవతి ॥

యథోక్తైః సామాన్యైః ఆత్మపాదానాం మాత్రాభిః సహ ఎకత్వం కృత్వా యథోక్తోఙ్కారం ప్రతిపద్యతే యో ధ్యాయీ, తమ్ అకారః నయతే విశ్వం ప్రాపయతి । అకారాలమ్బనమోఙ్కారం విద్వాన్వైశ్వానరో భవతీత్యర్థః । తథా ఉకారః తైజసమ్ ; మకారశ్చాపి పునః ప్రాజ్ఞమ్ , చ - శబ్దాన్నయత ఇత్యనువర్తతే । క్షీణే తు మకారే బీజభావక్షయాత్ అమాత్రే ఓఙ్కారే గతిః న విద్యతే క్వచిదిత్యర్థః ॥

అమాత్రః మాత్రా యస్య న సన్తి, సః అమాత్రః ఓఙ్కారః చతుర్థః తురీయః ఆత్మైవ కేవలః అభిధానాభిధేయరూపయోర్వాఙ్మనసయోః క్షీణత్వాత్ అవ్యవహార్యః ; ప్రపఞ్చోపశమః శివః అద్వైతః సంవృత్తః ఎవం యథోక్తవిజ్ఞానవతా ప్రయుక్త ఓఙ్కారస్త్రిమాత్రస్త్రిపాద ఆత్మైవ ; సంవిశతి ఆత్మనా స్వేనైవ స్వం పారమార్థికమాత్మానమ్ , య ఎవం వేద ; పరమార్థదర్శనాత్ బ్రహ్మవిత్ తృతీయం బీజభావం దగ్ధ్వా ఆత్మానం ప్రవిష్ట ఇతి న పునర్జాయతే, తురీయస్యాబీజత్వాత్ । న హి రజ్జుసర్పయోర్వివేకే రజ్జ్వాం ప్రవిష్టః సర్పః బుద్ధిసంస్కారాత్పునః పూర్వవత్తద్వివేకినాముత్థాస్యతి । మన్దమధ్యమధియాం తు ప్రతిపన్నసాధకభావానాం సన్మార్గగామినాం సంన్యాసినాం మాత్రాణాం పాదానాం చ క్లృప్తసామాన్యవిదాం యథావదుపాస్యమాన ఓఙ్కారో బ్రహ్మప్రతిపత్తయే ఆలమ్బనీభవతి । తథా చ వక్ష్యతి — ‘ఆశ్రమాస్త్రివిధాః’ (మా. కా. ౩ । ౧౬) ఇత్యాది ॥

పూర్వవదత్రైతే శ్లోకా భవన్తి । యథోక్తైః సామాన్యైః పాదా ఎవ మాత్రాః, మాత్రాశ్చ పాదాః ; తస్మాత్ ఓఙ్కారం పాదశః విద్యాత్ ఇత్యర్థః । ఎవమోఙ్కారే జ్ఞాతే దృష్టార్థమదృష్టార్థం వా న కిఞ్చిదపి ప్రయోజనం చిన్తయేత్ , కృతార్థత్వాదిత్యర్థః ॥

యుఞ్జీత సమాదధ్యాత్ యథావ్యాఖ్యాతే పరమార్థరూపే ప్రణవే చేతః మనః ; యస్మాత్ప్రణవః బ్రహ్మ నిర్భయమ్ ; న హి తత్ర సదాయుక్తస్య భయం విద్యతే క్వచిత్ , ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి శ్రుతేః ॥

పరాపరే బ్రహ్మణీ ప్రణవః ; పరమార్థతః క్షీణేషు మాత్రాపాదేషు పర ఎవాత్మా బ్రహ్మ ఇతి ; న పూర్వం కారణమస్య విద్యత ఇత్యపూర్వః ; నాస్య అన్తరం భిన్నజాతీయం కిఞ్చిద్విద్యత ఇతి అనన్తరః, తథా బాహ్యమన్యత్ న విద్యత ఇత్యబాహ్యః ; అపరం కార్యమస్య న విద్యత ఇత్యనపరః, సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః సైన్ధవఘనవత్ప్రజ్ఞానఘన ఇత్యర్థః ॥

ఆదిమధ్యాన్తా ఉత్పత్తిస్థితిప్రలయాః సర్వస్య ప్రణవ ఎవ । మాయాహస్తిరజ్జుసర్పమృగతృష్ణికాస్వప్నాదివదుత్పద్యమానస్య వియదాదిప్రపఞ్చస్య యథా మాయావ్యాదయః, ఎవం హి ప్రణవమాత్మానం మాయావ్యాదిస్థానీయం జ్ఞాత్వా తత్క్షణాదేవ తదాత్మభావం వ్యశ్నుత ఇత్యర్థః ॥

సర్వస్య ప్రాణిజాతస్య స్మృతిప్రత్యయాస్పదే హృదయే స్థితమీశ్వరం ప్రణవం విద్యాత్ సర్వవ్యాపినం వ్యోమవత్ ఓఙ్కారమాత్మానమసంసారిణం ధీరః ధీమాన్బుద్ధిమాన్ ఆత్మతత్త్వం మత్వా జ్ఞాత్వా న శోచతి, శోకనిమిత్తానుపపత్తేః, ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ॥

అమాత్రః తురీయ ఓఙ్కారః, మీయతే అనయేతి మాత్రా పరిచ్ఛిత్తిః, సా అనన్తా యస్య సః అనన్తమాత్రః ; నైతావత్త్వమస్య పరిచ్ఛేత్తుం శక్యత ఇత్యర్థః । సర్వద్వైతోపశమత్వాదేవ శివః । ఓఙ్కారో యథావ్యాఖ్యాతో విదితో యేన, స ఎవ పరమార్థతత్త్వస్య మననాన్మునిః ; నేతరో జనః శాస్త్రవిదపీత్యర్థః ॥