వైతథ్యప్రకరణమ్
వైతథ్యం సర్వభావానాం స్వప్న ఆహుర్మనీషిణః ।
అన్తఃస్థానాత్తు భావానాం సంవృతత్వేన హేతునా ॥ ౧ ॥
‘జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యతే’ ఇత్యుక్తమ్
‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఆగమమాత్రం తత్ । తత్ర ఉపపత్త్యాపి ద్వైతస్య వైతథ్యం శక్యతేఽవధారయితుమితి ద్వితీయం ప్రకరణమారభ్యతే — వైతథ్యమిత్యాదినా । వితథస్య భావో వైతథ్యమ్ ; అసత్యత్వమిత్యర్థః । కస్య ? సర్వేషాం బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భావానాం పదార్థానాం స్వప్నే ఉపలభ్యమానానామ్ , ఆహుః కథయన్తి మనీషిణః ప్రమాణకుశలాః । వైతథ్యే హేతుమాహ — అన్తఃస్థానాత్ , అన్తః శరీరస్య మధ్యే స్థానం యేషామ్ ; తత్ర హి భావా ఉపలభ్యన్తే పర్వతహస్త్యాదయః, న బహిః శరీరాత్ ; తస్మాత్ తే వితథా భవితుమర్హన్తి । నను అపవరకాద్యన్తరుపలభ్యమానైర్ఘటాదిభిరనైకాన్తికో హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ — సంవృతత్వేన హేతునేతి । అన్తః సంవృతస్థానాదిత్యర్థః । న హ్యన్తః సంవృతే దేహాన్తర్నాడీషు పర్వతహస్త్యాదీనాం సమ్భవోఽస్తి ; న హి దేహే పర్వతోఽస్తి ॥
అదీర్ఘత్వాచ్చ కాలస్య గత్వా దేహాన్న పశ్యతి ।
ప్రతిబుద్ధశ్చ వై సర్వస్తస్మిన్దేశే న విద్యతే ॥ ౨ ॥
స్వప్నదృశ్యానాం భావానామన్తః సంవృతస్థానమిత్యేతదసిద్ధమ్ , యస్మాత్ప్రాచ్యేషు సుప్త ఉదక్షు స్వప్నాన్పశ్యన్నివ దృశ్యత ఇత్యేతదాశఙ్క్యాహ — న దేహాద్బహిర్దేశాన్తరం గత్వా స్వప్నాన్పశ్యతి ; యస్మాత్సుప్తమాత్ర ఎవ దేహదేశాద్యోజనశతాన్తరితే మాసమాత్రప్రాప్యే దేశే స్వప్నాన్పశ్యన్నివ దృశ్యతే ; న చ తద్దేశప్రాప్తేరాగమనస్య చ దీర్ఘః కాలోఽస్తి ; అతః అదీర్ఘత్వాచ్చ కాలస్య న స్వప్నదృగ్దేశాన్తరం గచ్ఛతి । కిఞ్చ, ప్రతిబుద్ధశ్చ వై సర్వః స్వప్నదృక్ స్వప్నదర్శనదేశే న విద్యతే । యది చ స్వప్నే దేశాన్తరం గచ్ఛేత్ , యస్మిన్దేశే స్వప్నాన్పశ్యేత్ , తత్రైవ ప్రతిబుధ్యేత । న చైతదస్తి । రాత్రౌ సుప్తః అహనీవ భావాన్పశ్యతి ; బహుభిః సఙ్గతో భవతి ; యైశ్చ సఙ్గతః స తైర్గృహ్యేత, న చ గృహ్యతే ; గృహీతశ్చేత్త్వామద్య తత్రోపలబ్ధవన్తో వయమితి బ్రూయుః ; న చైతదస్తి । తస్మాన్న దేశాన్తరం గచ్ఛతి స్వప్నే ॥
అభావశ్చ రథాదీనాం శ్రూయతే న్యాయపూర్వకమ్ ।
వైతథ్యం తేన వై ప్రాప్తం స్వప్న ఆహుః ప్రకాశితమ్ ॥ ౩ ॥
ఇతశ్చ స్వప్నదృశ్యా భావా వితథాః, యతః అభావశ్చ రథాదీనాం స్వప్నదృశ్యానాం శ్రూయతే, న్యాయపూర్వకం యుక్తితః శ్రుతౌ
‘న తత్ర రథాః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యత్ర । తేన అన్తఃస్థానసంవృతత్వాదిహేతునా ప్రాప్తం వైతథ్యం తదనువాదిన్యా శ్రుత్యా స్వప్నే స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వప్రతిపాదనపరయా ప్రకాశితమాహుః బ్రహ్మవిదః ॥
అన్తఃస్థానాత్తు భేదానాం తస్మాజ్జాగరితే స్మృతమ్ ।
యథా తత్ర తథా స్వప్నే సంవృతత్వేన భిద్యతే ॥ ౪ ॥
జాగ్రద్దృశ్యానాం భావానాం వైతథ్యమితి ప్రతిజ్ఞా । దృశ్యత్వాదితి హేతుః । స్వప్నదృశ్యభావవదితి దృష్టాన్తః । యథా తత్ర స్వప్నే దృశ్యానాం భావానాం వైతథ్యమ్ , తథా జాగరితేఽపి దృశ్యత్వమవిశిష్టమితి హేతూపనయః । తస్మాజ్జాగరితేఽపి వైతథ్యం స్మృతమితి నిగమనమ్ । అన్తఃస్థానాత్సంవృతత్వేన చ స్వప్నదృశ్యానాం భావానాం జాగ్రద్దృశ్యేభ్యో భేదః । దృశ్యత్వమసత్యత్వం చావిశిష్టముభయత్ర ॥
స్వప్నజాగరితే స్థానే హ్యేకమాహుర్మనీషిణః ।
భేదానాం హి సమత్వేన ప్రసిద్ధేనైవ హేతునా ॥ ౫ ॥
ప్రసిద్ధేనైవ భేదానాం గ్రాహ్యత్వేన హేతునా సమత్వేన స్వప్నజాగరితస్థానయోరేకత్వమాహుర్వివేకిన ఇతి పూర్వప్రమాణసిద్ధస్యైవ ఫలమ్ ॥
आदावन्ते+च+यन्नास्ति+वर्तमानेऽपि+तत्+तथा
ఆదావన్తే చ యన్నాస్తి వర్తమానేఽపి తత్తథా ।
వితథైః సదృశాః సన్తోఽవితథా ఇవ లక్షితాః ॥ ౬ ॥
ఇతశ్చ వైతథ్యం జాగ్రద్దృశ్యానాం భేదానామ్ ఆద్యన్తయోరభావాత్ , యదాదావన్తే చ నాస్తి వస్తు మృగతృష్ణికాది, తన్మధ్యేఽపి నాస్తీతి నిశ్చితం లోకే ; తథేమే జాగ్రద్దృశ్యా భేదాః ఆద్యన్తయోరభావాత్ వితథైరేవ మృగతృష్ణికాదిభిః సదృశత్వాద్వితథా ఎవ ; తథాపి అవితథా ఇవ లక్షితా మూఢైరనాత్మవిద్భిః ॥
సప్రయోజనతా తేషాం స్వప్నే విప్రతిపద్యతే ।
తస్మాదాద్యన్తవత్త్వేన మిథ్యైవ ఖలు తే స్మృతాః ॥ ౭ ॥
స్వప్నదృశ్యవజ్జాగరితదృశ్యానామప్యసత్త్వమితి యదుక్తమ్ తదయుక్తమ్ ; యస్మాజ్జాగ్రద్దృశ్యా అన్నపానవాహనాదయః క్షుత్పిపాసాదినివృత్తిం కుర్వన్తో గమనాగమనాది కార్యం చ సప్రయోజనా దృష్టాః । న తు స్వప్నదృశ్యానాం తదస్తి । తస్మాత్స్వప్నదృశ్యవజ్జాగ్రద్దృశ్యానామసత్త్వం మనోరథమాత్రమితి । తన్న । కస్మాత్ ? యస్మాద్యా సప్రయోజనతా దృష్టా అన్నపానాదీనామ్ , సా స్వప్నే విప్రతిపద్యతే । జాగరితే హి భుక్త్వా పీత్వా చ తృప్తో వినివర్తితతృట్ సుప్తమాత్ర ఎవ క్షుత్పిపాసాద్యార్తమహోరాత్రోపోషితమభుక్తవన్తమాత్మానం మన్యతే, యథా స్వప్నే భుక్త్వా పీత్వా చ అతృప్తోత్థితః, తథా । తస్మాజ్జాగ్రద్దృశ్యానాం స్వప్నే విప్రతిపత్తిర్దృష్టా । అతో మన్యామహే తేషామప్యసత్త్వం స్వప్నదృశ్యవదనాశఙ్కనీయమితి । తస్మాదాద్యన్తవత్త్వముభయత్ర సమానమితి మిథ్యైవ ఖలు తే స్మృతాః ॥
అపూర్వం స్థానిధర్మో హి యథా స్వర్గనివాసినామ్ ।
తానయం ప్రేక్షతే గత్వా యథైవేహ సుశిక్షితః ॥ ౮ ॥
స్వప్నజాగ్రద్భేదయోః సమత్వాజ్జాగ్రద్భేదానామసత్త్వమితి యదుక్తమ్ , తదసత్ । కస్మాత్ ? దృష్టాన్తస్యాసిద్ధత్వాత్ । కథమ్ ? న హి జాగ్రద్దృశ్యా యే, తే భేదాః స్వప్నే దృశ్యన్తే । కిం తర్హి ? అపూర్వం స్వప్నే పశ్యతి చతుర్దన్తం గజమారూఢోఽష్టభుజమాత్మానమ్ । అన్యదప్యేవంప్రకారమపూర్వం పశ్యతి స్వప్నే । తన్నాన్యేనాసతా సమమితి సదేవ । అతో దృష్టాన్తోఽసిద్ధః । తస్మాత్స్వప్నవజ్జాగరితస్యాసత్త్వమిత్యయుక్తమ్ । తన్న । స్వప్నే దృష్టమపూర్వం యన్మన్యసే, న తత్స్వతః సిద్ధమ్ । కిం తర్హి ? అపూర్వం స్థానిధర్మో హి, స్థానినో ద్రష్టురేవ హి స్వప్నస్థానవతో ధర్మః ; యథా స్వర్గనివాసినామిన్ద్రాదీనాం సహస్రాక్షత్వాది, తథా స్వప్నదృశోఽపూర్వోఽయం ధర్మః, న స్వతఃసిద్ధో ద్రష్టుః స్వరూపవత్ । తాన్ ఎవంప్రకారానపూర్వాన్స్వచిత్తవికల్పాన్ అయం స్థానీ యః స్వప్నదృక్స్వప్నస్థానం గత్వా ప్రేక్షతే । యథైవ ఇహ లోకే సుశిక్షితదేశాన్తరమార్గస్తేన మార్గేణ దేశాన్తరం గత్వా పదార్థాన్పశ్యతి, తద్వత్ । తస్మాద్యథా స్థానిధర్మాణాం రజ్జుసర్పమృగతృష్ణికాదీనామసత్త్వమ్ , తథా స్వప్నదృశ్యానామప్యపూర్వాణాం స్థానిధర్మత్వమేవేత్యసత్త్వమ్ ; అతో న స్వప్నదృష్టాన్తస్యాసిద్ధత్వమ్ ॥
స్వప్నవృత్తావపి త్వన్తశ్చేతసా కల్పితం త్వసత్ ।
బహిశ్చేతో గృహీతం సద్దృష్టం వైతథ్యమేతయోః ॥ ౯ ॥
అపూర్వత్వాశఙ్కాం నిరాకృత్య స్వప్నదృష్టాన్తస్య పునః స్వప్నతుల్యతాం జాగ్రద్భేదానాం ప్రపఞ్చయన్నాహ — స్వప్నవృత్తావపి స్వప్నస్థానేఽపి అన్తశ్చేతసా మనోరథసఙ్కల్పితమసత్ ; సఙ్కల్పానన్తరసమకాలమేవాదర్శనాత్ । తత్రైవ స్వప్నే బహిశ్చేతసా గృహీతం చక్షురాదిద్వారేణోపలబ్ధం ఘటాది సదిత్యేవమసత్యమితి నిశ్చితేఽపి సదసద్విభాగో దృష్టః । ఉభయోరప్యన్తర్బహిశ్చేతః కల్పితయోర్వైతథ్యమేవ దృష్టమ్ ॥
జాగ్రద్వృత్తావపి త్వన్తశ్చేతసా కల్పితం త్వసత్ ।
బహిశ్చేతోగృహీతం సద్యుక్తం వైతథ్యమేతయోః ॥ ౧౦ ॥
సదసతోర్వైతథ్యం యుక్తమ్ , అన్తర్బహిశ్చేతఃకల్పితత్వావిశేషాదితి । వ్యాఖ్యాతమన్యత్ ॥
ఉభయోరపి వైతథ్యం భేదానాం స్థానయోర్యది ।
క ఎతాన్బుధ్యతే భేదాన్కో వై తేషాం వికల్పకః ॥ ౧౧ ॥
చోదక ఆహ — స్వప్నజాగ్రత్స్థానయోర్భేదానాం యది వైతథ్యమ్ , క ఎతానన్తర్బహిశ్చేతఃకల్పితాన్బుధ్యతే । కో వై తేషాం వికల్పకః ; స్మృతిజ్ఞానయోః క ఆలమ్బనమిత్యభిప్రాయః ; న చేన్నిరాత్మవాద ఇష్టః ॥
కల్పయత్యాత్మనాత్మానమాత్మా దేవః స్వమాయయా ।
స ఎవ బుధ్యతే భేదానితి వేదాన్తనిశ్చయః ॥ ౧౨ ॥
స్వయం స్వమాయయా స్వమాత్మానమాత్మా దేవః ఆత్మన్యేవ వక్ష్యమాణం భేదాకారం కల్పయతి రజ్జ్వాదావివ సర్పాదీన్ , స్వయమేవ చ తాన్బుధ్యతే భేదాన్ , తద్వదేవేత్యేవం వేదాన్తనిశ్చయః । నాన్యోఽస్తి జ్ఞానస్మృత్యాశ్రయః । న చ నిరాస్పదే ఎవ జ్ఞానస్మృతీ వైనాశికానామివేత్యభిప్రాయః ॥
వికరోత్యపరాన్భావానన్తశ్చిత్తే వ్యవస్థితాన్ ।
నియతాంశ్చ బహిశ్చిత్త ఎవం కల్పయతే ప్రభుః ॥ ౧౩ ॥
సఙ్కల్పయన్కేన ప్రకారేణ కల్పయతీత్యుచ్యతే — వికరోతి నానా కరోతి అపరాన్ లౌకికాన్ భావాన్ పదార్థాఞ్శబ్దాదీనన్యాంశ్చ అన్తశ్చిత్తే వాసనారూపేణ వ్యవస్థితానవ్యాకృతాన్ నియతాంశ్చ పృథివ్యాదీననియతాంశ్చ కల్పనాకాలాన్ బహిశ్చిత్తః సన్ , తథా అన్తశ్చిత్తో మనోరథాదిలక్షణానిత్యేవం కల్పయతి, ప్రభుః ఈశ్వరః, ఆత్మేత్యర్థః ॥
చిత్తకాలా హి యేఽన్తస్తు ద్వయకాలాశ్చ యే బహిః ।
కల్పితా ఎవ తే సర్వే విశేషో నాన్యహేతుకః ॥ ౧౪ ॥
స్వప్నవచ్చిత్తపరికల్పితం సర్వమిత్యేతదాశఙ్క్యతే — యస్మాచ్చిత్తపరికల్పితైర్మనోరథాదిలక్షణైశ్చిత్తపరిచ్ఛేద్యైర్వైలక్షణ్యం బాహ్యానామన్యోన్యపరిచ్ఛేద్యత్వమితి, సా న యుక్తాశఙ్కా । చిత్తకాలా హి యేఽన్తస్తు చిత్తపరిచ్ఛేద్యాః, నాన్యశ్చిత్తకాలవ్యతిరేకేణ పరిచ్ఛేదకః కాలో యేషామ్ , తే చిత్తకాలాః ; కల్పనాకాల ఎవోపలభ్యన్త ఇత్యర్థః । ద్వయకాలాశ్చ భేదకాలా అన్యోన్యపరిచ్ఛేద్యాః, యథా ఆగోదోహనమాస్తే ; యావదాస్తే తావద్గాం దోగ్ధి ; యావద్గాం దోగ్ధి తావదాస్తే, తావానయమేతావాన్స ఇతి పరస్పరపరిచ్ఛేద్యపరిచ్ఛేదకత్వం బాహ్యానాం భేదానామ్ , తే ద్వయకాలాః । అన్తశ్చిత్తకాలా బాహ్యాశ్చ ద్వయకాలాః కల్పితా ఎవ తే సర్వే । న బాహ్యో ద్వయకాలత్వవిశేషః కల్పితత్వవ్యతిరేకేణాన్యహేతుకః । అత్రాపి హి స్వప్నదృష్టాన్తో భవత్యేవ ॥
అవ్యక్తా ఎవ యేఽన్తస్తు స్ఫుటా ఎవ చ యే బహిః ।
కల్పితా ఎవ తే సర్వే విశేషస్త్విన్ద్రియాన్తరే ॥ ౧౫ ॥
యదపి అన్తరవ్యక్తత్వం భావానాం మనోవాసనామాత్రాభివ్యక్తానాం స్ఫుటత్వం వా బహిశ్చక్షురాదీన్ద్రియాన్తరే విశేషః, నాసౌ భేదానామస్తిత్వకృతః, స్వప్నేఽపి తథా దర్శనాత్ । కిం తర్హి ? ఇన్ద్రియాన్తరకృత ఎవ । అతః కల్పితా ఎవ జాగ్రద్భావా అపి స్వప్నభావవదితి సిద్ధమ్ ॥
జీవం కల్పయతే పూర్వం తతో భావాన్పృథగ్విధాన్ ।
బాహ్యానాధ్యాత్మికాంశ్చైవ యథావిద్యస్తథాస్మృతిః ॥ ౧౬ ॥
బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భావానామితరేతరనిమిత్తనైమిత్తికతయా కల్పనాయాః కిం మూలమిత్యుచ్యతే — జీవం హేతుఫలాత్మకమ్ ‘అహం కరోమి, మమ సుఖదుఃఖే’ ఇత్యేవంలక్షణమ్ । అనేవంలక్షణ ఎవ శుద్ధ ఆత్మని రజ్జ్వామివ సర్పం కల్పయతే పూర్వమ్ । తతస్తాదర్థ్యేన క్రియాకారకఫలభేదేన ప్రాణాదీన్నానావిధాన్భావాన్బాహ్యానాధ్యాత్మికాంశ్చైవ కల్పయతే । తత్ర కల్పనాయాం కో హేతురిత్యుచ్యతే — యోఽసౌ స్వయం కల్పితో జీవః సర్వకల్పనాయామధికృతః, సః యథావిద్యః యాదృశీ విద్యా విజ్ఞానమస్యేతి యథావిద్యః, తథావిధైవ స్మృతిస్తస్యేతి తథాస్మృతిర్భవతి స ఇతి । అతో హేతుకల్పనావిజ్ఞానాత్ఫలవిజ్ఞానమ్ , తతో హేతుఫలస్మృతిః, తతస్తద్విజ్ఞానమ్ , తతః తదర్థక్రియాకారకతత్ఫలభేదవిజ్ఞానాని, తేభ్యస్తత్స్మృతిః, తత్స్మృతేశ్చ పునస్తద్విజ్ఞానాని ఇత్యేవం బాహ్యానాధ్యాత్మికాంశ్చ ఇతరేతరనిమిత్తనైమిత్తికభావేనానేకధా కల్పయతే ॥
అనిశ్చితా యథా రజ్జురన్ధకారే వికల్పితా ।
సర్పధారాదిభిర్భావైస్తద్వదాత్మా వికల్పితః ॥ ౧౭ ॥
తత్ర జీవకల్పనా సర్వకల్పనామూలమిత్యుక్తమ్ ; సైవ జీవకల్పనా కింనిమిత్తేతి దృష్టాన్తేన ప్రతిపాదయతి — యథా లోకే స్వేన రూపేణ అనిశ్చితా అనవధారితా ఎవమేవేతి రజ్జుః మన్దాన్ధకారే కిం సర్ప ఉదకధారా దణ్డ ఇతి వా అనేకధా వికల్పితా భవతి పూర్వం స్వరూపానిశ్చయనిమిత్తమ్ । యది హి పూర్వమేవ రజ్జుః స్వరూపేణ నిశ్చితా స్యాత్ , న సర్పాదివికల్పోఽభవిష్యత్ , యథా స్వహస్తాఙ్గుల్యాదిషు ; ఎష దృష్టాన్తః । తద్వద్ధేతుఫలాదిసంసారధర్మానర్థవిలక్షణతయా స్వేన విశుద్ధవిజ్ఞప్తిమాత్రసత్తాద్వయరూపేణానిశ్చితత్వాజ్జీవప్రాణాద్యనన్తభావభేదైరాత్మా వికల్పిత ఇత్యేష సర్వోపనిషదాం సిద్ధాన్తః ॥
నిశ్చితాయాం యథా రజ్జ్వాం వికల్పో వినివర్తతే ।
రజ్జురేవేతి చాద్వైతం తద్వదాత్మవినిశ్చయః ॥ ౧౮ ॥
రజ్జురేవేతి నిశ్చయే సర్పాదివికల్పనివృత్తౌ రజ్జురేవేతి చాద్వైతం యథా, తథా నేతి నేతీతి సర్వసంసారధర్మశూన్యప్రతిపాదకశాస్త్రజనితవిజ్ఞానసూర్యాలోకకృతాత్మవినిశ్చయః ‘ఆత్మైవేదం సర్వమపూర్వోఽనపరోఽనన్తరోఽబాహ్యః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజోఽజరోఽమృతోఽభయ ఎక ఎవాద్వయః’ ఇతి ॥
ప్రాణాదిభిరనన్తైస్తు భావైరేతైర్వికల్పితః ।
మాయైషా తస్య దేవస్య యయాయం మోహితః స్వయమ్ ॥ ౧౯ ॥
యది ఆత్మైక ఎవేతి నిశ్చయః, కథం ప్రాణాదిభిరనన్తైర్భావైరేతైః సంసారలక్షణైర్వికల్పిత ఇతి ? ఉచ్యతే శృణు — మాయైషా తస్యాత్మనో దేవస్య । యథా మాయావినా విహితా మాయా గగనమతివిమలం కుసుమితైః సపలాశైస్తరుభిరాకీర్ణమివ కరోతి, తథా ఇయమపి దేవస్య మాయా, యయా అయం స్వయమపి మోహిత ఇవ మోహితో భవతి ।
‘మమ మాయా దురత్యయా’ (భ. గీ. ౭ । ౧౪) ఇత్యుక్తమ్ ॥
ప్రాణ ఇతి ప్రాణవిదో భూతానీతి చ తద్విదః ।
గుణా ఇతి గుణవిదస్తత్త్వానీతి చ తద్విదః ॥ ౨౦ ॥
పాదా ఇతి పాదవిదో విషయా ఇతి తద్విదః ।
లోకా ఇతి లోకవిదో దేవా ఇతి చ తద్విదః ॥ ౨౧ ॥
వేదా ఇతి వేదవిదో యజ్ఞా ఇతి చ తద్విదః ।
భోక్తేతి చ భోక్తృవిదో భోజ్యమితి చ తద్విదః ॥ ౨౨ ॥
సూక్ష్మ ఇతి సూక్ష్మవిదః స్థూల ఇతి చ తద్విదః ।
మూర్త ఇతి మూర్తవిదోఽమూర్త ఇతి చ తద్విదః ॥ ౨౩ ॥
కాల ఇతి కాలవిదో దిశ ఇతి చ తద్విదః ।
వాదా ఇతి వాదవిదో భువనానీతి తద్విదః ॥ ౨౪ ॥
మన ఇతి మనోవిదో బుద్ధిరితి చ తద్విదః ।
చిత్తమితి చిత్తవిదో ధర్మాధర్మౌ చ తద్విదః ॥ ౨౫ ॥
పఞ్చవింశక ఇత్యేకే షడ్వింశ ఇతి చాపరే ।
ఎకత్రింశక ఇత్యాహురనన్త ఇతి చాపరే ॥ ౨౬ ॥
లోకాంల్లోకవిదః ప్రాహురాశ్రమా ఇతి తద్విదః ।
స్త్రీపుంనపుంసకం లైఙ్గాః పరాపరమథాపరే ॥ ౨౭ ॥
సృష్టిరితి సృష్టివిదో లయ ఇతి చ తద్విదః ।
స్థితిరితి స్థితివిదః సర్వే చేహ తు సర్వదా ॥ ౨౮ ॥
ప్రాణః ప్రాజ్ఞో బీజాత్మా, తత్కార్యభేదా హీతరే స్థిత్యన్తాః । అన్యే చ సర్వే లౌకికాః సర్వప్రాణిపరికల్పితా భేదా రజ్జ్వామివ సర్పాదయః । తచ్ఛూన్యే ఆత్మన్యాత్మస్వరూపానిశ్చయహేతోరవిద్యయా కల్పితా ఇతి పిణ్డితోఽర్థః । ప్రాణాదిశ్లోకానాం ప్రత్యేకం పదార్థవ్యాఖ్యానే ఫల్గుప్రయోజనత్వాత్సిద్ధపదార్థత్వాచ్చ యత్నో న కృతః ॥
యం భావం దర్శయేద్యస్య తం భావం స తు పశ్యతి ।
తం చావతి స భూత్వాసౌ తద్గ్రహః సముపైతి తమ్ ॥ ౨౯ ॥
కిం బహునా ? ప్రాణాదీనామన్యతమముక్తమనుక్తం వా అన్యం యం భావం పదార్థం దర్శయేద్యస్యాచార్యోఽన్యో వా ఆప్తః ఇదమేవ తత్త్వమితి, స తం భావమాత్మభూతం పశ్యత్యయమహమితి వా మమేతి వా, తం చ ద్రష్టారం స భావోఽవతి, యో దర్శితో భావః, అసౌ స భూత్వా రక్షతి ; స్వేనాత్మనా సర్వతో నిరుణద్ధి । తస్మిన్గ్రహస్తద్గ్రహస్తదభినివేశః ఇదమేవ తత్త్వమితి స తం గ్రహీతారముపైతి, తస్యాత్మభావం నిగచ్ఛతీత్యర్థః ॥
ఎతైరేషోఽపృథగ్భావైః పృథగేవేతి లక్షితః ।
ఎవం యో వేద తత్త్వేన కల్పయేత్సోఽవిశఙ్కితః ॥ ౩౦ ॥
ఎతైః ప్రాణాదిభిః ఆత్మనోఽపృథగ్భూతైరపృథగ్భావైః ఎషః ఆత్మా రజ్జురివ సర్పాదివికల్పనారూపైః పృథగేవేతి లక్షితః అభిలక్షితః నిశ్చితః మూఢైరిత్యర్థః । వివేకినాం తు రజ్జ్వామివ కల్పితాః సర్పాదయో నాత్మవ్యతిరేకేణ ప్రాణాదయః సన్తీత్యభిప్రాయః ;
‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । ఎవమాత్మవ్యతిరేకేణాసత్త్వం రజ్జుసర్పవదాత్మని కల్పితానామాత్మానం చ కేవలం నిర్వికల్పం యో వేద తత్త్వేన శ్రుతితో యుక్తితశ్చ, సః అవిశఙ్కితో వేదార్థం విభాగతః కల్పయేత్ కల్పయతీత్యర్థః — ఇదమేవంపరం వాక్యమ్ అదోఽన్యపరమ్ ఇతి । న హ్యనధ్యాత్మవిద్వేదాన్జ్ఞాతుం శక్నోతి తత్త్వతః,
‘న హ్యనధ్యాత్మవిత్కశ్చిత్క్రియాఫలముపాశ్నుతే’ (మను. ౬ । ౮౨) ఇతి హి మానవం వచనమ్ ॥
స్వప్నమాయే యథా దృష్టే గన్ధర్వనగరం యథా ।
తథా విశ్వమిదం దృష్టం వేదాన్తేషు విచక్షణైః ॥ ౩౧ ॥
న నిరోధో న చోత్పత్తిర్న బద్ధో న చ సాధకః ।
న ముముక్షుర్న వై ముక్త ఇత్యేషా పరమార్థతా ॥ ౩౨ ॥
ప్రకరణార్థోపసంహారార్థోఽయం శ్లోకః — యదా వితథం ద్వైతమ్ ఆత్మైవైకః పరమార్థతః సన్ , తదా ఇదం నిష్పన్నం భవతి — సర్వోఽయం లౌకికో వైదికశ్చ వ్యవహారోఽవిద్యావిషయ ఎవేతి । తదా న నిరోధః, నిరోధనం నిరోధః ప్రలయః, ఉత్పత్తిః జననమ్ , బద్ధః సంసారీ జీవః, సాధకః సాధనవాన్మోక్షస్య, ముముక్షుః మోచనార్థీ, ముక్తః విముక్తబన్ధః । ఉత్పత్తిప్రలయయోరభావాద్బద్ధాదయో న సన్తీత్యేషా పరమార్థతా । కథముత్పత్తిప్రలయయోరభావ ఇతి, ఉచ్యతే — ద్వైతస్యాసత్త్వాత్ ।
‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’
‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇత్యాదినానాశ్రుతిభ్యో ద్వైతస్యాసత్త్వం సిద్ధమ్ । సతో హ్యుత్పత్తిః ప్రలయో వా స్యాత్ , నాసతః శశవిషాణాదేః । నాప్యద్వైతముత్పద్యతే ప్రలీయతే వా । అద్వైతం చ, ఉత్పత్తిప్రలయవచ్చేతి విప్రతిషిద్ధమ్ । యస్తు పునర్ద్వైతసంవ్యవహారః, స రజ్జుసర్పవదాత్మని ప్రాణాదిలక్షణః కల్పిత ఇత్యుక్తమ్ ; న హి మనోవికల్పనాయా రజ్జుసర్పాదిలక్షణాయా రజ్జ్వాం ప్రలయ ఉత్పత్తిర్వా ; న చ మనసి రజ్జుసర్పస్యోత్పత్తిః ప్రలయో వా, న చోభయతో వా । తథా మానసత్వావిశేషాద్ద్వైతస్య । న హి నియతే మనసి సుషుప్తే వా ద్వైతం గృహ్యతే ; అతో మనోవికల్పనామాత్రం ద్వైతమితి సిద్ధమ్ । తస్మాత్సూక్తమ్ — ద్వైతస్యాసత్త్వాన్నిరోధాద్యభావః పరమార్థతేతి । యద్యేవం ద్వైతాభావే శాస్త్రవ్యాపారః, నాద్వైతే, విరోధాత్ ; తథా చ సత్యద్వైతస్య వస్తుత్వే ప్రమాణాభావాచ్ఛూన్యవాదప్రసఙ్గః, ద్వైతస్య చాభావాత్ ; న, రజ్జువత్సర్పాదికల్పనాయా నిరాస్పదత్వేఽనుపపత్తిరితి ప్రత్యుక్తమేతత్కథముజ్జీవయసీతి, ఆహ — రజ్జురపి సర్పవికల్పస్యాస్పదభూతా కల్పితైవేతి దృష్టాన్తానుపపత్తిః ; న, వికల్పనాక్షయే అవికల్పితస్యావికల్పితత్వాదేవ సత్త్వోపపత్తేః ; రజ్జుసర్పవదసత్త్వమితి చేత్ , న ఎకాన్తేనావికల్పితత్వాత్ అవికల్పితరజ్జ్వంశవత్ప్రాక్సర్పాభావవిజ్ఞానాత్ , వికల్పయితుశ్చ ప్రాగ్వికల్పనోత్పత్తేః సిద్ధత్వాభ్యుపగమాదేవాసత్త్వానుపపత్తిః । కథం పునః స్వరూపే వ్యాపారాభావే శాస్త్రస్య ద్వైతవిజ్ఞాననివర్తకత్వమ్ ? నైష దోషః, రజ్జ్వాం సర్పాదివదాత్మని ద్వైతస్యావిద్యాధ్యస్తత్వాత్ కథం సుఖ్యహం దుఃఖీ మూఢో జాతో మృతో జీర్ణో దేహవాన్ పశ్యామి వ్యక్తావ్యక్తః కర్తా ఫలీ సంయుక్తో వియుక్తః క్షీణో వృద్ధోఽహం మమైతే ఇత్యేవమాదయః సర్వే ఆత్మన్యధ్యారోప్యన్తే । ఆత్మా ఎతేష్వనుగతః, సర్వత్రావ్యభిచారాత్ , యథా సర్పధారాదిభేదేషు రజ్జుః । యదా చైవం విశేష్యస్వరూపప్రత్యయస్య సిద్ధత్వాన్న కర్తవ్యత్వం శాస్త్రేణ । అకృతకర్తృ చ శాస్త్రం కృతానుకారిత్వే అప్రమాణమ్ । యతః అవిద్యాధ్యారోపితసుఖిత్వాదివిశేషప్రతిబన్ధాదేవాత్మనః స్వరూపేణానవస్థానమ్ , స్వరూపావస్థానం చ శ్రేయః ఇతి సుఖిత్వాదినివర్తకం శాస్త్రమాత్మన్యసుఖిత్వాదిప్రత్యయకరణేన నేతి నేత్యస్థూలాదివాక్యైః ; ఆత్మస్వరూపవదసుఖిత్వాదిరపి సుఖిత్వాదిభేదేషు నానువృత్తోఽస్తి ధర్మః । యద్యనువృత్తః స్యాత్ , నాధ్యారోప్యేత సుఖిత్వాదిలక్షణో విశేషః, యథోష్ణత్వగుణవిశేషవత్యగ్నౌ శీతతా ; తస్మాన్నిర్విశేష ఎవాత్మని సుఖిత్వాదయో విశేషాః కల్పితాః । యత్త్వసుఖిత్వాదిశాస్త్రమాత్మనః, తత్సుఖిత్వాదివిశేషనివృత్త్యర్థమేవేతి సిద్ధమ్ । ‘సిద్ధం తు నివర్తకత్వాత్’ ఇత్యాగమవిదాం సూత్రమ్ ॥
భావైరసద్భిరేవాయమద్వయేన చ కల్పితః ।
భావా అప్యద్వయేనైవ తస్మాదద్వయతా శివా ॥ ౩౩ ॥
పూర్వశ్లోకార్థస్య హేతుమాహ — యథా రజ్జ్వామసద్భిః సర్పధారాదిభిః అద్వయేన చ రజ్జుద్రవ్యేణ సతా అయం సర్ప ఇతి ధారేయం దణ్డోఽయమితి వా రజ్జుద్రవ్యమేవ కల్ప్యతే, ఎవం ప్రాణాదిభిరనన్తైః అసద్భిరేవ అవిద్యమానైః, న పరమార్థతః । న హ్యప్రచలితే మనసి కశ్చిద్భావ ఉపలక్షయితుం శక్యతే కేనచిత్ ; న చాత్మనః ప్రచలనమస్తి । ప్రచలితస్యైవోపలభ్యమానా భావా న పరమార్థతః సన్తః కల్పయితుం శక్యాః । అతః అసద్భిరేవ ప్రాణాదిభిర్భావైరద్వయేన చ పరమార్థసతా ఆత్మనా రజ్జువత్సర్వవికల్పాస్పదభూతేన అయం స్వయమేవాత్మా కల్పితః సదైకస్వభావోఽపి సన్ । తే చాపి ప్రాణాదిభావాః అద్వయేనైవ సతా ఆత్మనా వికల్పితాః ; న హి నిరాస్పదా కాచిత్కల్పనా ఉపపద్యతే ; అతః సర్వకల్పనాస్పదత్వాత్స్వేనాత్మనా అద్వయస్య అవ్యభిచారాత్ కల్పనావస్థాయామపి అద్వయతా శివా ; కల్పనా ఎవ త్వశివాః, రజ్జుసర్పాదివత్త్రాసాదికారిణ్యో హి తాః । అద్వయతా అభయా ; అతః సైవ శివా ॥
నాత్మభావేన నానేదం న స్వేనాపి కథఞ్చన ।
న పృథఙ్ నాపృథక్కిఞ్చిదితి తత్త్వవిదో విదుః ॥ ౩౪ ॥
కుతశ్చాద్వయతా శివా ? నానాభూతం ప్రథక్త్వమ్ అన్యస్య అన్యస్మాత్ యత్ర దృష్టమ్ , తత్రాశివం భవేత్ । న హ్యత్రాద్వయే పరమార్థసత్యాత్మని ప్రాణాదిసంసారజాతమిదం జగత్ ఆత్మభావేన పరమార్థస్వరూపేణ నిరూప్యమాణం నానా వస్త్వన్తరభూతం భవతి ; యథా రజ్జుస్వరూపేణ ప్రకాశేన నిరూప్యమాణో న నానాభూతః కల్పితః సర్పోఽస్తి, తద్వత్ । నాపి స్వేన ప్రాణాద్యాత్మనా ఇదం విద్యతే కదాచిదపి, రజ్జుసర్పవత్కల్పితత్వాదేవ । తథా అన్యోన్యం న పృథక్ ప్రాణాది వస్తు, యథా అశ్వాన్మహిషః పృథగ్విద్యతే, ఎవమ్ । అతః అసత్త్వాత్ నాపి అపృథక్ విద్యతేఽన్యోన్యం పరేణ వా కిఞ్చిదితి । ఎవం పరమార్థతత్త్వవిదో బ్రాహ్మణా విదుః । అతః అశివహేతుత్వాభావాదద్వయతైవ శివేత్యభిప్రాయః ॥
వీతరాగభయక్రోధైర్మునిభిర్వేదపారగైః ।
నిర్వికల్పో హ్యయం దృష్టః ప్రపఞ్చోపశమోఽద్వయః ॥ ౩౫ ॥
తదేతత్సమ్యగ్దర్శనం స్తూయతే — విగతరాగభయక్రోధాదిసర్వదోషైః సర్వదా మునిభిః మననశీలైర్వివేకిభిః వేదపారగైః అవగతవేదాన్తార్థతత్త్వైర్జ్ఞానిభిః నిర్వికల్పః సర్వవికల్పశూన్యః అయమ్ ఆత్మా దృష్టః ఉపలబ్ధో వేదాన్తార్థతత్పరైః, ప్రపఞ్చోపశమః, ప్రపఞ్చో ద్వైతభేదవిస్తారః, తస్యోపశమోఽభావో యస్మిన్ , స ఆత్మా ప్రపఞ్చోపశమః, అత ఎవ అద్వయః విగతదోషైరేవ పణ్డితైర్వేదాన్తార్థతత్పరైః సంన్యాసిభిః అయమాత్మా ద్రష్టుం శక్యః, నాన్యైః రాగాదికలుషితచేతోభిః స్వపక్షపాతిదర్శనైస్తార్కికాదిభిరిత్యభిప్రాయః ॥
తస్మాదేవం విదిత్వైనమద్వైతే యోజయేత్స్మృతిమ్ ।
అద్వైతం సమనుప్రాప్య జడవల్లోకమాచరేత్ ॥ ౩౬ ॥
యస్మాత్సర్వానర్థోపశమరూపత్వాదద్వయం శివమభయమ్ , అతః ఎవం విదిత్వైనమ్ అద్వైతే స్మృతిం యోజయేత్ ; అద్వైతావగమాయైవ స్మృతిం కుర్యాదిత్యర్థః । తచ్చ అద్వైతమ్ అవగమ్య ‘అహమస్మి పరం బ్రహ్మ’ ఇతి విదిత్వా అశనాయాద్యతీతం సాక్షాదపరోక్షాదజమాత్మానం సర్వలోకవ్యవహారాతీతం జడవత్ లోకమాచరేత్ ; అప్రఖ్యాపయన్నాత్మానమహమేవంవిధ ఇత్యభిప్రాయః ॥
నిఃస్తుతిర్నిర్నమస్కారో నిఃస్వధాకార ఎవ చ ।
చలాచలనికేతశ్చ యతిర్యాదృచ్ఛికో భవేత్ ॥ ౩౭ ॥
కయా చర్యయా లోకమాచరేదితి, ఆహ — స్తుతినమస్కారాదిసర్వకర్మవివర్జితః త్యక్తసర్వబాహ్యైషణః ప్రతిపన్నపరమహంసపారివ్రాజ్య ఇత్యభిప్రాయః,
‘ఎతం వై తమాత్మానం విదిత్వా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః,
‘తద్బుద్ధయస్తదాత్మానస్తన్నిష్ఠాస్తత్పరాయణాః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౭) ఇత్యాదిస్మృతేశ్చ । చలం శరీరమ్ , ప్రతిక్షణమన్యథాభావాత్ ; అచలమ్ ఆత్మతత్త్వమ్ । యదా కదాచిద్భోజనాదిసంవ్యవహారనిమిత్తమాకాశవదచలం స్వరూపమాత్మతత్త్వమ్ ఆత్మనో నికేతమాశ్రయమాత్మస్థితిం విస్మృత్య అహమితి మన్యతే యదా, తదా చలో దేహో నికేతో యస్య సోఽయమేవం చలాచలనికేతో విద్వాన్న పునర్బాహ్యవిషయాశ్రయః । స చ యాదృచ్ఛికో భవేత్ , యదృచ్ఛాప్రాప్తకౌపీనాచ్ఛాదనగ్రాసమాత్రదేహస్థితిరిత్యర్థః ॥
తత్త్వమాధ్యాత్మికం దృష్ట్వా తత్త్వం దృష్ట్వా తు బాహ్యతః ।
తత్త్వీభూతస్తదారామస్తత్త్వాదప్రచ్యుతో భవేత్ ॥ ౩౮ ॥
బాహ్యం పృథివ్యాది తత్త్వమాధ్యాత్మికం చ దేహాదిలక్షణం రజ్జుసర్పాదివత్స్వప్నమాయాదివచ్చ అసత్ ,
‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఆత్మా చ సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజోఽపూర్వోఽనపరోఽనన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నః తథా ఆకాశవత్సర్వగతః సూక్ష్మోఽచలో నిర్గుణో నిష్కలో నిష్క్రియః
‘తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి శ్రుతేః, ఇత్యేవం తత్త్వం దృష్ట్వా తత్త్వీభూతస్తదారామో న బాహ్యరమణః ; యథా అతత్త్వదర్శీ కశ్చిత్తమాత్మత్వేన ప్రతిపన్నశ్చిత్తచలనమను చలితమాత్మానం మన్యమానః తత్త్వాచ్చలితం దేహాదిభూతమాత్మానం కదాచిన్మన్యతే ప్రచ్యుతోఽహమాత్మతత్త్వాదిదానీమితి, సమాహితే తు మనసి కదాచిత్తత్త్వభూతం ప్రసన్నమాత్మానం మన్యతే ఇదానీమస్మి తత్త్వీభూత ఇతి ; న తథా ఆత్మవిద్భవేత్ , ఆత్మన ఎకరూపత్వాత్ , స్వరూపప్రచ్యవనాసమ్భవాచ్చ । సదైవ బ్రహ్మాస్మీత్యప్రచ్యుతో భవేత్తత్త్వాత్ , సదా అప్రచ్యుతాత్మతత్త్వదర్శనో భవేదిత్యభిప్రాయః ;
‘శుని చైవ శ్వపాకే చ’ (భ. గీ. ౫ । ౧౮) ‘సమం సర్వేషు భూతేషు’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౭) ఇత్యాదిస్మృతేః ॥
ఇతి ద్వితీయం వైతథ్యప్రకరణం సమ్పూర్ణమ్ ॥