माण्डूक्योपनिषद्भाष्यम्

కథం పునరోఙ్కారనిర్ణయ ఆత్మతత్త్వప్రతిపత్త్యుపాయత్వం ప్రతిపద్యత ఇతి, ఉచ్యతే — ‘ఓమిత్యేతత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ‘ఎతదాలమ్బనమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౭) ‘ఎతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం చ బ్రహ్మ యదోఙ్కారః । తస్మాద్విద్వానేతేనైవాయతనేనైకతరమన్వేతి’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ‘ఓమిత్యాత్మానం యుఞ్జీత’ (నా. ౭౯) ‘ఓమితి బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౧ । ౮ । ౧) ‘ఓఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । రజ్జ్వాదిరివ సర్పాదివికల్పస్యాస్పదమద్వయ ఆత్మా పరమార్థతః సన్ప్రాణాదివికల్పస్యాస్పదం యథా, తథా సర్వోఽపి వాక్ప్రపఞ్చః ప్రాణాద్యాత్మవికల్పవిషయ ఓఙ్కార ఎవ । స చాత్మస్వరూపమేవ, తదభిధాయకత్వాత్ । ఓఙ్కారవికారశబ్దాభిధేయశ్చ సర్వః ప్రాణాదిరాత్మవికల్పః అభిధానవ్యతిరేకేణ నాస్తి ; ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ‘తదస్యేదం వాచా తన్త్యా నామభిర్దామభిః సర్వం సితమ్ , సర్వం హీదం నామని’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౧ । ౬) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అత ఆహ — ఓమిత్యేతదక్షరమిదం సర్వమితి । యదిదమ్ అర్థజాతమభిధేయభూతమ్ , తస్య అభిధానావ్యతిరేకాత్ , అభిధానభేదస్య చ ఓఙ్కారావ్యతిరేకాత్ ఓఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్ । పరం చ బ్రహ్మ అభిధానాభిధేయోపాయపూర్వకమవగమ్యత ఇత్యోఙ్కార ఎవ । తస్య ఎతస్య పరాపరబ్రహ్మరూపస్యాక్షరస్య ఓమిత్యేతస్య ఉపవ్యాఖ్యానమ్ , బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయత్వాద్బ్రహ్మసమీపతయా విస్పష్టం ప్రకథనముపవ్యాఖ్యానమ్ ; ప్రస్తుతం వేదితవ్యమితి వాక్యశేషః । భూతం భవత్ భవిష్యత్ ఇతి కాలత్రయపరిచ్ఛేద్యం యత్ , తదపి ఓఙ్కార ఎవ, ఉక్తన్యాయతః । యచ్చ అన్యత్ త్రికాలాతీతం కార్యాధిగమ్యం కాలాపరిచ్ఛేద్యమవ్యాకృతాది, తదపి ఓఙ్కార ఎవ ॥

అభిధానాభిధేయయోరేకత్వేఽపి అభిధానప్రాధాన్యేన నిర్దేశః కృతః ‘ఓమిత్యేతదక్షరమిదం సర్వమ్’ ఇత్యాది । అభిధానప్రాధాన్యేన నిర్దిష్టస్య పునరభిధేయప్రాధాన్యేన నిర్దేశః అభిధానాభిధేయయోరేకత్వప్రతిపత్త్యర్థః । ఇతరథా హి అభిధానతన్త్రాభిధేయప్రతిపత్తిరితి అభిధేయస్యాభిధానత్వం గౌణమిత్యాశఙ్కా స్యాత్ । ఎకత్వప్రతిపత్తేశ్చ ప్రయోజనమభిధానాభిధేయయోః — ఎకేనైవ ప్రయత్నేన యుగపత్ప్రవిలాపయంస్తద్విలక్షణం బ్రహ్మ ప్రతిపద్యేతేతి । తథా చ వక్ష్యతి — ‘పాదా మాత్రా మాత్రాశ్చ పాదాః’ (మా. ఉ. ౮) ఇతి । తదాహ — సర్వం హ్యేతద్బ్రహ్మేతి । సర్వం యదుక్తమోఙ్కారమాత్రమితి, తదేతత్ బ్రహ్మ । తచ్చ బ్రహ్మ పరోక్షాభిహితం ప్రత్యక్షతో విశేషేణ నిర్దిశతి — అయమాత్మా బ్రహ్మేతి । అయమ్ ఇతి చతుష్పాత్త్వేన ప్రవిభజ్యమానం ప్రత్యగాత్మతయాభినయేన నిర్దిశతి అయమాత్మేతి । సోఽయమాత్మా ఓఙ్కారాభిధేయః పరాపరత్వేన వ్యవస్థితః చతుష్పాత్ కార్షాపణవత్ , న గౌరివ । త్రయాణాం విశ్వాదీనాం పూర్వపూర్వప్రవిలాపనేన తురీయస్య ప్రతిపత్తిరితి కరణసాధనః పాదశబ్దః ; తురీయస్య తు పద్యత ఇతి కర్మసాధనః పాదశబ్దః ॥

కథం చతుష్పాత్త్వమిత్యాహ — జాగరితస్థాన ఇతి । జాగరితం స్థానమస్యేతి జాగరితస్థానః, బహిఃప్రజ్ఞః స్వాత్మవ్యతిరిక్తే విషయే ప్రజ్ఞా యస్య, సః బహిఃప్రజ్ఞః ; బహిర్విషయేవ ప్రజ్ఞా యస్యావిద్యాకృతావభాసత ఇత్యర్థః । తథా సప్త అఙ్గాన్యస్య ; ‘తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాశ్చక్షుర్విశ్వరూపః ప్రాణః పృథగ్వర్త్మాత్మా సన్దేహో బహులో వస్తిరేవ రయిః పృథివ్యేవ పాదౌ’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యగ్నిహోత్రాహుతికల్పనాశేషత్వేనాగ్నిర్ముఖత్వేనాహవనీయ ఉక్త ఇత్యేవం సప్తాఙ్గాని యస్య, సః సప్తాఙ్గః । తథా ఎకోనవింశతిర్ముఖాన్యస్య ; బుద్ధీన్ద్రియాణి కర్మేన్ద్రియాణి చ దశ, వాయవశ్చ ప్రాణాదయః పఞ్చ, మనో బుద్ధిరహఙ్కారశ్చిత్తమితి, ముఖానీవ ముఖాని తాని ; ఉపలబ్ధిద్వారాణీత్యర్థః । స ఎవంవిశిష్టో వైశ్వానరః యథోక్తైర్ద్వారైః శబ్దాదీన్స్థూలాన్విషయాన్భుఙ్క్త ఇతి స్థూలభుక్ । విశ్వేషాం నరాణామనేకధా సుఖాదినయనాద్విశ్వానరః, యద్వా విశ్వశ్చాసౌ నరశ్చేతి విశ్వానరః, విశ్వానర ఎవ వైశ్వానరః, సర్వపిణ్డాత్మానన్యత్వాత్ ; స ప్రథమః పాదః । ఎతత్పూర్వకత్వాదుత్తరపాదాధిగమస్య ప్రాథమ్యమస్య । కథమ్ ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇతి ప్రత్యగాత్మనోఽస్య చతుష్పాత్త్వే ప్రకృతే ద్యులోకాదీనాం మూర్ధాద్యఙ్గత్వమితి ? నైష దోషః, సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య సాధిదైవికస్య అనేనాత్మనా చతుష్పాత్త్వస్య వివక్షితత్వాత్ । ఎవం చ సతి సర్వప్రపఞ్చోపశమే అద్వైతసిద్ధిః । సర్వభూతస్థశ్చ ఆత్మా ఎకో దృష్టః స్యాత్ ; సర్వభూతాని చాత్మని । ‘యస్తు సర్వాణి భూతాని’ (ఈ. ఉ. ౬) ఇత్యాదిశ్రుత్యర్థశ్చైవముపసంహృతః స్యాత్ ; అన్యథా హి స్వదేహపరిచ్ఛిన్న ఎవ ప్రత్యగాత్మా సాఙ్‍ఖ్యాదిభిరివ దృష్టః స్యాత్ ; తథా చ సతి అద్వైతమితి శ్రుతికృతో విశేషో న స్యాత్ , సాఙ్‍ఖ్యాదిదర్శనేనావిశేషాత్ । ఇష్యతే చ సర్వోపనిషదాం సర్వాత్మైక్యప్రతిపాదకత్వమ్ ; తతో యుక్తమేవాస్య ఆధ్యాత్మికస్య పిణ్డాత్మనో ద్యులోకాద్యఙ్గత్వేన విరాడాత్మనాధిదైవికేనైకత్వమిత్యభిప్రేత్య సప్తాఙ్గత్వవచనమ్ । ‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౨) ఇత్యాదిలిఙ్గదర్శనాచ్చ । విరాజైకత్వముపలక్షణార్థం హిరణ్యగర్భావ్యాకృతాత్మనోః । ఉక్తం చైతన్మధుబ్రాహ్మణే — ‘యశ్చాయమస్యాం పృథివ్యాం తేజోమయోఽమృతమయః పురుషో యశ్చాయమధ్యాత్మమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాది । సుషుప్తావ్యాకృతయోస్త్వేకత్వం సిద్ధమేవ, నిర్విశేషత్వాత్ । ఎవం చ సత్యేతత్సిద్ధం భవిష్యతి — సర్వద్వైతోపశమే చాద్వైతమితి ॥

స్వప్నః స్థానమస్య తైజసస్యేతి స్వప్నస్థానః । జాగ్రత్ప్రజ్ఞా అనేకసాధనా బహిర్విషయేవావభాసమానా మనఃస్పన్దనమాత్రా సతీ తథాభూతం సంస్కారం మనస్యాధత్తే ; తన్మనః తథా సంస్కృతం చిత్రిత ఇవ పటో బాహ్యసాధనానపేక్షమవిద్యాకామకర్మభిః ప్రేర్యమాణం జాగ్రద్వదవభాసతే । తథా చోక్తమ్ — ‘అస్య లోకస్య సర్వావతో మాత్రామపాదాయ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౯) ఇత్యాది । తథా ‘పరే దేవే మనస్యేకీభవతి’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౨) ఇతి ప్రస్తుత్య ‘అత్రైష దేవః స్వప్నే మహిమానమనుభవతి’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యాథర్వణే । ఇన్ద్రియాపేక్షయా అన్తఃస్థత్వాన్మనసః తద్వాసనారూపా చ స్వప్నే ప్రజ్ఞా యస్యేతి అన్తఃప్రజ్ఞః, విషయశూన్యాయాం ప్రజ్ఞాయాం కేవలప్రకాశస్వరూపాయాం విషయిత్వేన భవతీతి తైజసః । విశ్వస్య సవిషయత్వేన ప్రజ్ఞాయాః స్థూలాయా భోజ్యత్వమ్ ; ఇహ పునః కేవలా వాసనామాత్రా ప్రజ్ఞా భోజ్యేతి ప్రవివిక్తో భోగ ఇతి । సమానమన్యత్ । ద్వితీయః పాదః తైజసః ॥

దర్శనాదర్శనవృత్త్యోః స్వాపస్య తుల్యత్వాత్సుషుప్తగ్రహణార్థం యత్ర సుప్త ఇత్యాదివిశేషణమ్ । అథవా, త్రిష్వపి స్థానేషు తత్త్వాప్రతిబోధలక్షణః స్వాపోఽవిశిష్ట ఇతి పూర్వాభ్యాం సుషుప్తం విభజతే — యత్ర యస్మిన్స్థానే కాలే వా సుప్తో న కఞ్చన కామం కామయతే న కఞ్చన స్వప్నం పశ్యతి । న హి సుషుప్తే పూర్వయోరివాన్యథాగ్రహణలక్షణం స్వప్నదర్శనం కామో వా కశ్చన విద్యతే । తదేతత్సుషుప్తం స్థానమస్యేతి సుషుప్తస్థానః । స్థానద్వయప్రవిభక్తం మనఃస్పన్దితం ద్వైతజాతం తథా రూపాపరిత్యాగేనావివేకాపన్నం నైశతమోగ్రస్తమివాహః సప్రపఞ్చమేకీభూతమిత్యుచ్యతే । అత ఎవ స్వప్నజాగ్రన్మనఃస్పన్దనాని ప్రజ్ఞానాని ఘనీభూతానీవ ; సేయమవస్థా అవివేకరూపత్వాత్ప్రజ్ఞానఘన ఉచ్యతే । యథా రాత్రౌ నైశేన తమసా అవిభజ్యమానం సర్వం ఘనమివ, తద్వత్ప్రజ్ఞానఘన ఎవ । ఎవశబ్దాన్న జాత్యన్తరం ప్రజ్ఞానవ్యతిరేకేణాస్తీత్యర్థః । మనసో విషయవిషయ్యాకారస్పన్దనాయాసదుఃఖాభావాత్ ఆనన్దమయః ఆనన్దప్రాయః ; నానన్ద ఎవ, అనాత్యన్తికత్వాత్ । యథా లోకే నిరాయాసః స్థితః సుఖ్యానన్దభుగుచ్యతే । అత్యన్తానాయాసరూపా హీయం స్థితిరనేనాత్మనానుభూయత ఇత్యానన్దభుక్ , ‘ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్దః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుతేః । స్వప్నాదిప్రతిబోధం చేతః ప్రతి ద్వారీభూతత్వాత్ చేతోముఖః ; బోధలక్షణం వా చేతో ద్వారం ముఖమస్య స్వప్నాద్యాగమనం ప్రతీతి చేతోముఖః । భూతభవిష్యజ్జ్ఞాతృత్వం సర్వవిషయజ్ఞాతృత్వమస్యైవేతి ప్రాజ్ఞః । సుషుప్తోఽపి హి భూతపూర్వగత్యా ప్రాజ్ఞ ఉచ్యతే । అథవా, ప్రజ్ఞప్తిమాత్రమస్యైవ అసాధారణం రూపమితి ప్రాజ్ఞః ; ఇతరయోర్విశిష్టమపి విజ్ఞానమస్తీతి । సోఽయం ప్రాజ్ఞస్తృతీయః పాదః ॥

ఎషః హి స్వరూపావస్థః సర్వేశ్వరః సాధిదైవికస్య భేదజాతస్య సర్వస్య ఈశ్వరః ఈశితా ; నైతస్మాజ్జాత్యన్తరభూతోఽన్యేషామివ, ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । అయమేవ హి సర్వస్య సర్వభేదావస్థో జ్ఞాతేతి ఎషః సర్వజ్ఞః । అత ఎవ ఎషః అన్తర్యామీ, అన్తరనుప్రవిశ్య సర్వేషాం భూతానాం యమయితా నియన్తాప్యేష ఎవ । అత ఎవ యథోక్తం సభేదం జగత్ప్రసూయత ఇతి ఎషః యోనిః సర్వస్య । యత ఎవమ్ , ప్రభవశ్చాప్యయశ్చ ప్రభవాప్యయౌ హి భూతానామేష ఎవ ॥

అత్ర ఎతస్మిన్యథోక్తేఽర్థే ఎతే శ్లోకా భవన్తి — బహిఃప్రజ్ఞ ఇతి । పర్యాయేణ త్రిస్థానత్వాత్ సోఽహమితి స్మృత్యా ప్రతిసన్ధానాచ్చ స్థానత్రయవ్యతిరిక్తత్వమేకత్వం శుద్ధత్వమసఙ్గత్వం చ సిద్ధమిత్యభిప్రాయః, మహామత్స్యాదిదృష్టాన్తశ్రుతేః ॥

జాగరితావస్థాయామేవ విశ్వాదీనాం త్రయాణామనుభవప్రదర్శనార్థోఽయం శ్లోకః — దక్షిణాక్షీతి । దక్షిణమక్ష్యేవ ముఖమ్ , తస్మిన్ప్రాధాన్యేన ద్రష్టా స్థూలానాం విశ్వః అనుభూయతే, ‘ఇన్ధో హ వై నామైష యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । ఇన్ధో దీప్తిగుణో వైశ్వానర ఆదీత్యాన్తర్గతో వైరాజ ఆత్మా చక్షుషి చ ద్రష్టైకః । నన్వన్యో హిరణ్యగర్భః, క్షేత్రజ్ఞో దక్షిణేఽక్షిణ్యక్ష్ణోర్నియన్తా ద్రష్టా చాన్యో దేహస్వామీ ; న, స్వతో భేదానభ్యుపగమాత్ ; ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇతి శ్రుతేః, ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ‘అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౬) ఇతి స్మృతేశ్చ ; సర్వేషు కరణేష్వవిశేషేష్వపి దక్షిణాక్షిణ్యుపలబ్ధిపాటవదర్శనాత్తత్ర విశేషేణ నిర్దేశోఽస్య విశ్వస్య । దక్షిణాక్షిగతో దృష్ట్వా రూపం నిమీలితాక్షస్తదేవ స్మరన్మనస్యన్తః స్వప్న ఇవ తదేవ వాసనారూపాభివ్యక్తం పశ్యతి । యథా తత్ర తథా స్వప్నే ; అతః మనసి అన్తస్తు తైజసోఽపి విశ్వ ఎవ । ఆకాశే చ హృది స్మరణాఖ్యవ్యాపారోపరమే ప్రాజ్ఞ ఎకీభూతో ఘనప్రజ్ఞ ఎవ భవతి, మనోవ్యాపారాభావాత్ । దర్శనస్మరణే ఎవ హి మనఃస్పన్దితమ్ ; తదభావే హృద్యేవావిశేషేణ ప్రాణాత్మనావస్థానమ్ , ‘ప్రాణో హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్తే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇతి శ్రుతేః । తైజసః హిరణ్యగర్భః, మనఃస్థత్వాత్ ; ‘లిఙ్గం మనః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ‘మనోమయోఽయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౬ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । నను, వ్యాకృతః ప్రాణః సుషుప్తే ; తదాత్మకాని కరణాని భవన్తి ; కథమవ్యాకృతతా ? నైష దోషః, అవ్యాకృతస్య దేశకాలవిశేషాభావాత్ । యద్యపి ప్రాణాభిమానే సతి వ్యాకృతతైవ ప్రాణస్య ; తథాపి పిణ్డపరిచ్ఛిన్నవిశేషాభిమాననిరోధః ప్రాణే భవతీత్యవ్యాకృత ఎవ ప్రాణః సుషుప్తే పరిచ్ఛిన్నాభిమానవతామ్ । యథా ప్రాణలయే పరిచ్ఛిన్నాభిమానినాం ప్రాణోఽవ్యాకృతః, తథా ప్రాణాభిమానినోఽప్యవిశేషాపత్తావవ్యాకృతతా సమానా, ప్రసవబీజాత్మకత్వం చ । తదధ్యక్షశ్చైకోఽవ్యాకృతావస్థః । పరిచ్ఛిన్నాభిమానినామధ్యక్షాణాం చ తేనైకత్వమితి పూర్వోక్తం విశేషణమేకీభూతః ప్రజ్ఞానఘన ఇత్యాద్యుపపన్నమ్ । తస్మిన్నేతస్మిన్నుక్తహేతుసత్త్వాచ్చ । కథం ప్రాణశబ్దత్వమవ్యాకృతస్య ? ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । నను, తత్ర ‘సదేవ సోమ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి ప్రకృతం సద్బ్రహ్మ ప్రాణశబ్దవాచ్యమ్ ; నైష దోషః, బీజాత్మకత్వాభ్యుపగమాత్సతః । యద్యపి సద్బ్రహ్మ ప్రాణశబ్దవాచ్యం తత్ర, తథాపి జీవప్రసవబీజాత్మకత్వమపరిత్యజ్యైవ ప్రాణశబ్దత్వం సతః సచ్ఛబ్దవాచ్యతా చ । యది హి నిర్బీజరూపం వివక్షితం బ్రహ్మాభవిష్యత్ , ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౩) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇత్యవక్ష్యత్ ; ‘న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇతి స్మృతేః । నిర్బీజతయైవ చేత్ , సతి ప్రలీనానాం సమ్పన్నానాం సుషుప్తిప్రలయయోః పునరుత్థానానుపపత్తిః స్యాత్ ; ముక్తానాం చ పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గః, బీజాభావావిశేషాత్ , జ్ఞానదాహ్యబీజాభావే చ జ్ఞానానర్థక్యప్రసఙ్గః ; తస్మాత్సబీజత్వాభ్యుపగమేనైవ సతః ప్రాణత్వవ్యపదేశః, సర్వశ్రుతిషు చ కారణత్వవ్యపదేశః । అత ఎవ ‘అక్షరాత్పరతః పరః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇత్యాదినా బీజత్వాపనయనేన వ్యపదేశః । తామబీజావస్థాం తస్యైవ ప్రాజ్ఞశబ్దవాచ్యస్య తురీయత్వేన దేహాదిసమ్బన్ధజాగ్రదాదిరహితాం పారమార్థికీం పృథగ్వక్ష్యతి । బీజావస్థాపి ‘న కిఞ్చిదవేదిషమ్’ ఇత్యుత్థితస్య ప్రత్యయదర్శనాద్దేహేఽనుభూయత ఎవేతి త్రిధా దేహే వ్యవస్థిత ఇత్యుచ్యతే ॥

త్రిషు ధామసు జాగ్రదాదిషు స్థూలప్రవివిక్తానన్దాఖ్యం యద్భోజ్యమేకం త్రిధాభూతమ్ ; యశ్చ విశ్వతైజసప్రాజ్ఞాఖ్యో భోక్తైకః ‘సోఽహమ్’ ఇత్యేకత్వేన ప్రతిసన్ధానాత్ ద్రష్టృత్వావిశేషాచ్చ ప్రకీర్తితః ; యో వేద ఎతదుభయం భోజ్యభోక్తృతయా అనేకధా భిన్నమ్ , సః భుఞ్జానః న లిప్యతే, భోజ్యస్య సర్వస్యైకభోక్తృభోజ్యత్వాత్ । న హి యస్య యో విషయః, స తేన హీయతే వర్ధతే వా । న హ్యగ్నిః స్వవిషయం దగ్ధ్వా కాష్ఠాది, తద్వత్ ॥

సతాం విద్యమానానాం స్వేన అవిద్యాకృతనామరూపమాయాస్వరూపేణ సర్వభావానాం విశ్వతైజసప్రాజ్ఞభేదానాం ప్రభవః ఉత్పత్తిః । వక్ష్యతి చ — ‘వన్ధ్యాపుత్రో న తత్త్వేన మాయయా వాపి జాయతే’ (మా. కా. ౩ । ౨౮) ఇతి । యది హ్యసతామేవ జన్మ స్యాత్ , బ్రహ్మణోఽవ్యవహార్యస్య గ్రహణద్వారాభావాదసత్త్వప్రసఙ్గః । దృష్టం చ రజ్జుసర్పాదీనామవిద్యాకృతమాయాబీజోత్పన్నానాం రజ్జ్వాద్యాత్మనా సత్త్వమ్ । న హి నిరాస్పదా రజ్జుసర్పమృగతృష్ణికాదయః క్వచిదుపలభ్యన్తే కేనచిత్ । యథా రజ్జ్వాం ప్రాక్సర్పోత్పత్తేః రజ్జ్వాత్మనా సర్పః సన్నేవాసీత్ , ఎవం సర్వభావానాముత్పత్తేః ప్రాక్ప్రాణబీజాత్మనైవ సత్త్వమితి । శ్రుతిరపి వక్తి ‘బ్రహ్మైవేదమ్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧) ఇతి । అతః సర్వం జనయతి ప్రాణః చేతోంశూన్ అంశవ ఇవ రవేశ్చిదాత్మకస్య పురుషస్య చేతోరూపా జలార్కసమాః ప్రాజ్ఞతైజసవిశ్వభేదేన దేవమనుష్యతిర్యగాదిదేహభేదేషు విభావ్యమానాశ్చేతోంశవో యే, తాన్ పురుషః పృథక్ సృజతి విషయభావవిలక్షణానగ్నివిస్ఫులిఙ్గవత్సలక్షణాన్ జలార్కవచ్చ జీవలక్షణాంస్త్వితరాన్సర్వభావాన్ ప్రాణో బీజాత్మా జనయతి, ‘యథోర్ణనాభిః. . . యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గాః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥

విభూతిర్విస్తార ఈశ్వరస్య సృష్టిరితి సృష్టిచిన్తకా మన్యన్తే ; న తు పరమార్థచిన్తకానాం సృష్టావాదర ఇత్యర్థః, ‘ఇన్ద్రో మాయాభిః పురురూప ఈయతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇతి శ్రుతేః । న హి మాయావినం సూత్రమాకాశే నిఃక్షిప్య తేన సాయుధమారుహ్య చక్షుర్గోచరతామతీత్య యుద్ధేన ఖణ్డశశ్ఛిన్నం పతితం పునరుత్థితం చ పశ్యతాం తత్కృతమాయాదిసతత్త్వచిన్తాయామాదరో భవతి । తథైవాయం మాయావినః సూత్రప్రసారణసమః సుషుప్తస్వప్నాదివికాసః ; తదారూఢమాయావిసమశ్చ తత్స్థప్రాజ్ఞతైజసాదిః ; సూత్రతదారూఢాభ్యామన్యః పరమార్థమాయావీ । స ఎవ భూమిష్ఠో మాయాచ్ఛన్నః అదృశ్యమాన ఎవ స్థితో యథా, తథా తురీయాఖ్యం పరమార్థతత్త్వమ్ । అతస్తచ్చిన్తాయామేవాదరో ముముక్షూణామార్యాణామ్ , న నిష్ప్రయోజనాయాం సృష్టావాదర ఇత్యతః సృష్టిచిన్తకానామేవైతే వికల్పా ఇత్యాహ — స్వప్నమాయాసరూపేతి । స్వప్నసరూపా మాయాసరూపా చేతి ॥

ఇచ్ఛామాత్రం ప్రభోః సత్యసఙ్కల్పత్వాత్ సృష్టిః ఘటాదీనాం సఙ్కల్పనామాత్రమ్ , న సఙ్కల్పనాతిరిక్తమ్ । కాలాదేవ సృష్టిరితి కేచిత్ ॥

భోగార్థమ్ , క్రీడార్థమితి చ అన్యే సృష్టిం మన్యన్తే । అనయోః పక్షయోర్దూషణం దేవస్యైష స్వభావోఽయమితి దేవస్య స్వభావపక్షమాశ్రిత్య, సర్వేషాం వా పక్షాణామ్ — ఆప్తకామస్య కా స్పృహేతి । న హి రజ్జ్వాదీనామవిద్యాస్వభావవ్యతిరేకేణ సర్పాద్యాభాసత్వే కారణం శక్యం వక్తుమ్ ॥

చతుర్థః పాదః క్రమప్రాప్తో వక్తవ్య ఇత్యాహ — నాన్తఃప్రజ్ఞమిత్యాదినా । సర్వశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తశూన్యత్వాత్తస్య శబ్దానభిధేయత్వమితి విశేషప్రతిషేధేనైవ తురీయం నిర్దిదిక్షతి । శూన్యమేవ తర్హి ; తన్న, మిథ్యావికల్పస్య నిర్నిమిత్తత్వానుపపత్తేః ; న హి రజతసర్పపురుషమృగతృష్ణికాదివికల్పాః శుక్తికారజ్జుస్థాణూషరాదివ్యతిరేకేణ అవస్త్వాస్పదాః శక్యాః కల్పయితుమ్ । ఎవం తర్హి ప్రాణాదిసర్వవికల్పాస్పదత్వాత్తురీయస్య శబ్దవాచ్యత్వమితి న ప్రతిషేధైః ప్రత్యాయ్యత్వముదకాధారాదేరివ ఘటాదేః ; న, ప్రాణాదివికల్పస్యావస్తుత్వాచ్ఛుక్తికాదిష్వివ రజతాదేః ; న హి సదసతోః సమ్బన్ధః శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తభాక్ , అవస్తుత్వాత్ ; నాపి ప్రమాణాన్తరవిషయత్వం స్వరూపేణ గవాదివత్ , ఆత్మనో నిరుపాధికత్వాత్ ; గవాదివన్నాపి జాతిమత్త్వమ్ , అద్వితీయత్వేన సామాన్యవిశేషాభావాత్ ; నాపి క్రియావత్త్వం పాచకాదివత్ , అవిక్రియత్వాత్ ; నాపి గుణవత్త్వం నీలాదివత్ , నిర్గుణత్వాత్ ; అతో నాభిధానేన నిర్దేశమర్హతి । శశవిషాణాదిసమత్వాన్నిరర్థకత్వం తర్హి ; న, ఆత్మత్వావగమే తురీయస్యానాత్మతృష్ణావ్యావృత్తిహేతుత్వాత్ శుక్తికావగమ ఇవ రజతతృష్ణాయాః ; న హి తురీయస్యాత్మత్వావగమే సతి అవిద్యాతృష్ణాదిదోషాణాం సమ్భవోఽస్తి ; న చ తురీయస్యాత్మత్వానవగమే కారణమస్తి, సర్వోపనిషదాం తాదర్థ్యేనోపక్షయాత్ — ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదీనామ్ । సోఽయమాత్మా పరమార్థాపరమార్థరూపశ్చతుష్పాదిత్యుక్తః । తస్యాపరమార్థరూపమవిద్యాకృతం రజ్జుసర్పాదిసమముక్తం పాదత్రయలక్షణం బీజాఙ్కురస్థానీయమ్ । అథేదానీమబీజాత్మకం పరమార్థస్వరూపం రజ్జుస్థానీయం సర్పాదిస్థానీయోక్తస్థానత్రయనిరాకరణేనాహ — నాన్తఃప్రజ్ఞమిత్యాదినా । నన్వాత్మనశ్చతుష్పాత్త్వం ప్రతిజ్ఞాయ పాదత్రయకథనేనైవ చతుర్థస్యాన్తఃప్రజ్ఞాదిభ్యోఽన్యత్వే సిద్ధే ‘నాన్తఃప్రజ్ఞమ్’ ఇత్యాదిప్రతిషేధోఽనర్థకః ; న, సర్పాదివికల్పప్రతిషేధేనైవ రజ్జుస్వరూపప్రతిపత్తివత్త్ర్యవస్థస్యైవాత్మనస్తురీయత్వేన ప్రతిపిపాదయిషితత్వాత్ , ‘తత్త్వమసి’ ఇతివత్ । యది హి త్ర్యవస్థాత్మవిలక్షణం తురీయమన్యత్ , తత్ప్రతిపత్తిద్వారాభావాత్ శాస్త్రోపదేశానర్థక్యం శూన్యతాపత్తిర్వా । రజ్జురివ సర్పాదిభిర్వికల్ప్యమానా స్థానత్రయేఽప్యాత్మైక ఎవ అన్తఃప్రజ్ఞాదిత్వేన వికల్ప్యతే యదా, తదా అన్తఃప్రజ్ఞాదిత్వప్రతిషేధవిజ్ఞానప్రమాణసమకాలమేవ ఆత్మన్యనర్థప్రపఞ్చనివృత్తిలక్షణం ఫలం పరిసమాప్తమితి తురీయాధిగమే ప్రమాణాన్తరం సాధనాన్తరం వా న మృగ్యమ్ ; రజ్జుసర్పవివేకసమకాల ఇవ రజ్జ్వాం సర్పనివృత్తిఫలే సతి రజ్జ్వధిగమస్య । యేషాం పునస్తమోపనయనవ్యతిరేకేణ ఘటాధిగమే ప్రమాణం వ్యాప్రియతే, తేషాం ఛేద్యావయవసమ్బన్ధవియోగవ్యతిరేకేణ అన్యతరావయవేఽపి చ్ఛిదిర్వ్యాప్రియత ఇత్యుక్తం స్యాత్ । యదా పునర్ఘటతమసోర్వివేకకరణే ప్రవృత్తం ప్రమాణమనుపాదిత్సితతమోనివృత్తిఫలావసానం ఛిదిరివ చ్ఛేద్యావయవసమ్బన్ధవివేకకరణే ప్రవృత్తా తదవయవద్వైధీభావఫలావసానా, తదా నాన్తరీయకం ఘటవిజ్ఞానం న ప్రమాణఫలమ్ । న చ తద్వదప్యాత్మన్యధ్యారోపితాన్తఃప్రజ్ఞత్వాదివివేకకరణే ప్రవృత్తస్య ప్రతిషేధవిజ్ఞానప్రమాణస్య అనుపాదిత్సితాన్తఃప్రజ్ఞత్వాదినివృత్తివ్యతిరేకేణ తురీయే వ్యాపారోపపత్తిః, అన్తఃప్రజ్ఞత్వాది నివృత్తిసమకాలమేవ ప్రమాతృత్వాదిభేదనివృత్తేః । తథా చ వక్ష్యతి — ‘జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యతే’ (మా. కా. ౧ । ౧౮) ఇతి । జ్ఞానస్య ద్వైతనివృత్తిక్షణవ్యతిరేకేణ క్షణాన్తరానవస్థానాత్ , అవస్థానే వా అనవస్థాప్రసఙ్గాద్ద్వైతానివృత్తిః ; తస్మాత్ప్రతిషేధవిజ్ఞానప్రమాణవ్యాపారసమకాలైవ ఆత్మన్యధ్యారోపితాన్తఃప్రజ్ఞత్వాద్యనర్థనివృత్తిరితి సిద్ధమ్ । నాన్తఃప్రజ్ఞమితి తైజసప్రతిషేధః ; నబహిఃప్రజ్ఞమితి విశ్వప్రతిషేధః ; నోభయతఃప్రజ్ఞమితి జాగరితస్వప్నయోరన్తరాలావస్థాప్రతిషేధః ; నప్రజ్ఞానఘనమితి సుషుప్తావస్థాప్రతిషేధః, బీజభావావివేకస్వరూపత్వాత్ ; నప్రజ్ఞమితి యుగపత్సర్వవిషయజ్ఞాతృత్వప్రతిషేధః ; నాప్రజ్ఞమిత్యచైతన్యప్రతిషేధః । కథం పునరన్తఃప్రజ్ఞత్వాదీనామాత్మని గమ్యమానానాం రజ్జ్వాదౌ సర్పాదివత్ప్రతిషేధాదసత్త్వం గమ్యత ఇతి, ఉచ్యతే ; జ్ఞస్వరూపావిశేషేఽపి ఇతరేతరవ్యభిచారాదసత్యత్వం రజ్జ్వాదావివ సర్పధారాదివికల్పభేదవత్ ; సర్వత్రావ్యభిచారాజ్జ్ఞస్వరూపస్య సత్యత్వమ్ । సుషుప్తే వ్యభిచరతీతి చేత్ ; న, సుషుప్తస్యానుభూయమానత్వాత్ , ‘న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇతి శ్రుతేః ; అత ఎవ అదృశ్యమ్ । యస్మాదదృశ్యమ్ , తస్మాదవ్యవహార్యమ్ । అగ్రాహ్యం కర్మేన్ద్రియైః । అలక్షణమ్ అలిఙ్గమిత్యేతత్ , అననుమేయమిత్యర్థః । అత ఎవ అచిన్త్యమ్ । అత ఎవ అవ్యపదేశ్యం శబ్దైః । ఎకాత్మప్రత్యయసారం జాగ్రదాదిస్థానేషు ఎక ఎవాయమాత్మా ఇత్యవ్యభిచారీ యః ప్రత్యయః, తేనానుసరణీయమ్ ; అథవా, ఎక ఆత్మప్రత్యయః సారః ప్రమాణం యస్య తురీయస్యాధిగమే, తత్తురీయమేకాత్మప్రత్యయసారమ్ , ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతి శ్రుతేః । అన్తఃప్రజ్ఞత్వాదిస్థానిధర్మప్రతిషేధః కృతః । ప్రపఞ్చోపశమమితి జాగ్రదాదిస్థానధర్మాభావ ఉచ్యతే । అత ఎవ శాన్తమ్ అవిక్రియమ్ , శివం యతః అద్వైతం భేదవికల్పరహితం చతుర్థం తురీయం మన్యన్తే, ప్రతీయమానపాదత్రయరూపవైలక్షణ్యాత్ । స ఆత్మా స విజ్ఞేయః ఇతి । ప్రతీయమానసర్పదణ్డభూచ్ఛిద్రాదివ్యతిరిక్తా యథా రజ్జుః, తథా ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యాదివాక్యార్థః ఆత్మా ‘అదృష్టో ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ‘న హి ద్రష్టుదృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాదిభిరుక్తో యః, స విజ్ఞేయ ఇతి భూతపూర్వగత్యా । జ్ఞాతే ద్వైతాభావః ॥

అత్రైతే శ్లోకా భవన్తి । ప్రాజ్ఞతైజసవిశ్వలక్షణానాం సర్వదుఃఖానాం నివృత్తేః ఈశానః తురీయ ఆత్మా । ఈశాన ఇత్యస్య పదస్య వ్యాఖ్యానం ప్రభురితి ; దుఃఖనివృత్తిం ప్రతి ప్రభుర్భవతీత్యర్థః, తద్విజ్ఞాననిమిత్తత్వాద్దుఃఖనివృత్తేః । అవ్యయః న వ్యేతి, స్వరూపాన్న వ్యభిచరతి న చ్యవత ఇత్యేతత్ । కుతః ? యస్మాత్ అద్వైతః, సర్వభావానామ్ — సర్పాదీనాం రజ్జురద్వయా సత్యా చ ; ఎవం తురీయః, ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః — అతో రజ్జుసర్పవన్మృషాత్వాత్ । స ఎష దేవః ద్యోతనాత్ తుర్యః చతుర్థః విభుః వ్యాపీ స్మృతః ॥

విశ్వాదీనాం సామాన్యవిశేషభావో నిరూప్యతే తుర్యయాథాత్మ్యావధారణార్థమ్ — కార్యం క్రియత ఇతి ఫలభావః, కారణం కరోతీతి బీజభావః । తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణాభ్యాం బీజఫలభావాభ్యాం తౌ యథోక్తౌ విశ్వతైజసౌ బద్ధౌ సఙ్గృహీతౌ ఇష్యేతే । ప్రాజ్ఞస్తు బీజభావేనైవ బద్ధః । తత్త్వాప్రతిబోధమాత్రమేవ హి బీజం ప్రాజ్ఞత్వే నిమిత్తమ్ । తతః ద్వౌ తౌ బీజఫలభావౌ తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణే తురీయే న సిధ్యతః న విద్యేతే, న సమ్భవత ఇత్యర్థః ॥

కథం పునః కారణబద్ధత్వం ప్రాజ్ఞస్య తురీయే వా తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణలక్షణౌ బన్ధౌ న సిధ్యత ఇతి ? యస్మాత్ — ఆత్మానమ్ , విలక్షణమ్ , అవిద్యాబీజప్రసూతం వేద్యం బాహ్యం ద్వైతమ్ — ప్రాజ్ఞో న కిఞ్చన సంవేత్తి, యథా విశ్వతైజసౌ ; తతశ్చాసౌ తత్త్వాగ్రహణేన తమసా అన్యథాగ్రహణబీజభూతేన బద్ధో భవతి । యస్మాత్ తుర్యం తత్సర్వదృక్సదా తురీయాదన్యస్యాభావాత్ సర్వదా సదైవ భవతి, సర్వం చ తద్దృక్చేతి సర్వదృక్ ; తస్మాన్న తత్త్వాగ్రహణలక్షణం బీజమ్ । తత్ర తత్ప్రసూతస్యాన్యథాగ్రహణస్యాప్యత ఎవాభావః । న హి సవితరి సదాప్రకాశాత్మకే తద్విరుద్ధమప్రకాశనమన్యథాప్రకాశనం వా సమ్భవతి, ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః । అథవా, జాగ్రత్స్వప్నయోః సర్వభూతావస్థః సర్వవస్తుదృగాభాసస్తురీయ ఎవేతి సర్వదృక్సదా, ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥

నిమిత్తాన్తరప్రాప్తాశఙ్కానివృత్త్యర్థోఽయం శ్లోకః — కథం ద్వైతాగ్రహణస్య తుల్యత్వే కారణబద్ధత్వం ప్రాజ్ఞస్యైవ, న తురీయస్యేతి ప్రాప్తా ఆశఙ్కా నివర్త్యతే ; యస్మాత్ బీజనిద్రాయుతః, తత్త్వాప్రతిబోధో నిద్రా ; సైవ చ విశేషప్రతిబోధప్రసవస్య బీజమ్ ; సా బీజనిద్రా ; తయా యుతః ప్రాజ్ఞః । సదాసర్వదృక్స్వభావత్వాత్తత్త్వాప్రతిబోధలక్షణా బీజనిద్రా తుర్యే న విద్యతే ; అతో న కారణబన్ధస్తస్మిన్నిత్యభిప్రాయః ॥

స్వప్నః అన్యథాగ్రహణం సర్ప ఇవ రజ్జ్వామ్ , నిద్రోక్తా తత్త్వాప్రతిబోధలక్షణం తమ ఇతి ; తాభ్యాం స్వప్ననిద్రాభ్యాం యుతౌ విశ్వతైజసౌ ; అతస్తౌ కార్యకారణబద్ధావిత్యుక్తౌ । ప్రాజ్ఞస్తు స్వప్నవర్జితయా కేవలయైవ నిద్రయా యుత ఇతి కారణబద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । నోభయం పశ్యన్తి తురీయే నిశ్చితాః బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః, విరుద్ధత్వాత్సవితరీవ తమః । అతో న కార్యకారణబద్ధ ఇత్యుక్తస్తురీయః ॥

కదా తురీయే నిశ్చితో భవతీత్యుచ్యతే — స్వప్నజాగరితయోః అన్యథా రజ్జ్వాం సర్పవత్ గృహ్ణతః తత్త్వం స్వప్నో భవతి ; నిద్రా తత్త్వమజానతః తిసృష్వవస్థాసు తుల్యా । స్వప్ననిద్రయోస్తుల్యత్వాద్విశ్వతైజసయోరేకరాశిత్వమ్ । అన్యథాగ్రహణప్రాధాన్యాచ్చ గుణభూతా నిద్రేతి తస్మిన్విపర్యాసః స్వప్నః । తృతీయే తు స్థానే తత్త్వాగ్రహణలక్షణా నిద్రైవ కేవలా విపర్యాసః । అతః తయోః కార్యకారణస్థానయోః అన్యథాగ్రహణతత్త్వాగ్రహణలక్షణవిపర్యాసే కార్యకారణబన్ధరూపే పరమార్థతత్త్వప్రతిబోధతః క్షీణే తురీయం పదమశ్నుతే ; తదా ఉభయలక్షణం బన్ధనం తత్రాపశ్యంస్తురీయే నిశ్చితో భవతీత్యర్థః ॥

యోఽయం సంసారీ జీవః, సః ఉభయలక్షణేన తత్త్వాప్రతిబోధరూపేణ బీజాత్మనా, అన్యథాగ్రహణలక్షణేన చానాదికాలప్రవృత్తేన మాయాలక్షణేన స్వాపేన, మమాయం పితా పుత్రోఽయం నప్తా క్షేత్రం గృహం పశవః, అహమేషాం స్వామీ సుఖీ దుఃఖీ క్షయితోఽహమనేన వర్ధితశ్చానేన ఇత్యేవంప్రకారాన్స్వప్నాన్ స్థానద్వయేఽపి పశ్యన్సుప్తః, యదా వేదాన్తార్థతత్త్వాభిజ్ఞేన పరమకారుణికేన గురుణా ‘నాస్యేవం త్వం హేతుఫలాత్మకః, కిన్తు తత్త్వమసి’ ఇతి ప్రతిబోధ్యమానః, తదైవం ప్రతిబుధ్యతే । కథమ్ ? నాస్మిన్బాహ్యమాభ్యన్తరం వా జన్మాదిభావవికారోఽస్తి, అతః అజమ్ ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుతేః, సర్వభావవికారవర్జితమిత్యర్థః । యస్మాజ్జన్మాదికారణభూతమ్ , నాస్మిన్నవిద్యాతమోబీజం నిద్రా విద్యత ఇతి అనిద్రమ్ ; అనిద్రం హి తత్తురీయమ్ ; అత ఎవ అస్వప్నమ్ , తన్నిమిత్తత్వాదన్యథాగ్రహణస్య । యస్మాచ్చ అనిద్రమస్వప్నమ్ , తస్మాదజమ్ అద్వైతం తురీయమాత్మానం బుధ్యతే తదా ॥

ప్రపఞ్చనివృత్త్యా చేత్ప్రతిబుధ్యతే, అనివృత్తే ప్రపఞ్చే కథమద్వైతమితి, ఉచ్యతే । సత్యమేవం స్యాత్ప్రపఞ్చో యది విద్యేత ; రజ్జ్వాం సర్ప ఇవ కల్పితత్వాన్న తు స విద్యతే । విద్యమానశ్చేత్ నివర్తేత, న సంశయః । న హి రజ్జ్వాం భ్రాన్తిబుద్ధ్యా కల్పితః సర్పో విద్యమానః సన్వివేకతో నివృత్తః ; న చ మాయా మాయావినా ప్రయుక్తా తద్దర్శినాం చక్షుర్బన్ధాపగమే విద్యమానా సతీ నివృత్తా ; తథేదం ప్రపఞ్చాఖ్యం మాయామాత్రం ద్వైతమ్ ; రజ్జువన్మాయావివచ్చ అద్వైతం పరమార్థతః ; తస్మాన్న కశ్చిత్ప్రపఞ్చః ప్రవృత్తో నివృత్తో వాస్తీత్యభిప్రాయః ॥

నను శాస్తా శాస్త్రం శిష్య ఇత్యయం వికల్పః కథం నివృత్త ఇతి, ఉచ్యతే — వికల్పో వినివర్తేత యది కేనచిత్కల్పితః స్యాత్ । యథా అయం ప్రపఞ్చో మాయారజ్జుసర్పవత్ , తథా అయం శిష్యాదిభేదవికల్పోఽపి ప్రాక్ప్రతిబోధాదేవోపదేశనిమిత్తః ; అత ఉపదేశాదయం వాదః — శిష్యః శాస్తా శాస్త్రమితి । ఉపదేశకార్యే తు జ్ఞానే నిర్వృత్తే జ్ఞాతే పరమార్థతత్త్వే, ద్వైతం న విద్యతే ॥

అభిధేయప్రాధాన్యేన ఓఙ్కారశ్చతుష్పాదాత్మేతి వ్యాఖ్యాతో యః, సోఽయమ్ ఆత్మా అధ్యక్షరమ్ అక్షరమధికృత్య అభిధానప్రాధాన్యేన వర్ణ్యమానోఽధ్యక్షరమ్ । కిం పునస్తదక్షరమిత్యాహ — ఓఙ్కారః । సోఽయమోఙ్కారః పాదశః ప్రవిభజ్యమానః, అధిమాత్రం మాత్రామధికృత్య వర్తత ఇత్యధిమాత్రమ్ । కథమ్ ? ఆత్మనో యే పాదాః, తే ఓఙ్కారస్య మాత్రాః । కాస్తాః ? అకార ఉకారో మకార ఇతి ॥

తత్ర విశేషనియమః క్రియతే — జాగరితస్థానః వైశ్వానరః యః, స ఓఙ్కారస్య అకారః ప్రథమా మాత్రా । కేన సామాన్యేనేత్యాహ — ఆప్తేః ; ఆప్తిర్వ్యాప్తిః ; అకారేణ సర్వా వాగ్వ్యాప్తా, ‘అకారో వై సర్వా వాక్’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౧౯) ఇతి శ్రుతేః । తథా వైశ్వానరేణ జగత్ , ‘తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః । అభిధానాభిధేయయోరేకత్వం చావోచామ । ఆదిరస్య విద్యత ఇత్యాదిమత్ ; యథైవ ఆదిమదకారాఖ్యమక్షరమ్ , తథా వైశ్వానరః ; తస్మాద్వా సామాన్యాదకారత్వం వైశ్వానరస్య । తదేకత్వవిదః ఫలమాహ — ఆప్నోతి హ వై సర్వాన్కామాన్ , ఆదిః ప్రథమశ్చ భవతి మహతామ్ , య ఎవం వేద, యథోక్తమేకత్వం వేదేత్యర్థః ॥

స్వప్నస్థానః తైజసః యః, స ఓఙ్కారస్య ఉకారః ద్వితీయా మాత్రా । కేన సామాన్యేనేత్యాహ — ఉత్కర్షాత్ ; అకారాదుత్కృష్ట ఇవ హ్యుకారః ; తథా తైజసో విశ్వాత్ । ఉభయత్వాద్వా ; అకారమకారయోర్మధ్యస్థ ఉకారః ; తథా విశ్వప్రాజ్ఞయోర్మధ్యే తైజసః ; అత ఉభయభాక్త్వసామాన్యాత్ । విద్వత్ఫలముచ్యతే — ఉత్కర్షతి హ వై జ్ఞానసన్తతిం విజ్ఞానసన్తతిం వర్ధయతీత్యర్థః ; సమానః తుల్యశ్చ, మిత్రపక్షస్యేవ శత్రుపక్షాణామప్యప్రద్వేష్యో భవతి ; అబ్రహ్మవిచ్చ అస్య కులే న భవతి, య ఎవం వేద ॥

సుషుప్తస్థానః ప్రాజ్ఞః యః, స ఓఙ్కారస్య మకారః తృతీయా మాత్రా । కేన సామాన్యేనేత్యాహ — సామాన్యమిదమత్ర — మితేః ; మితిర్మానమ్ ; మీయేతే ఇవ హి విశ్వతైజసౌ ప్రాజ్ఞేన ప్రలయోత్పత్త్యోః ప్రవేశనిర్గమాభ్యాం ప్రస్థేనేవ యవాః ; తథా ఓఙ్కారసమాప్తౌ పునః ప్రయోగే చ ప్రవిశ్య నిర్గచ్ఛత ఇవ అకారోకారౌ మకారే । అపీతేర్వా ; అపీతిరప్యయ ఎకీభావః ; ఓఙ్కారోచ్చారణే హి అన్త్యేఽక్షరే ఎకీభూతావివ అకారోకారౌ ; తథా విశ్వతైజసౌ సుషుప్తకాలే ప్రాజ్ఞే । అతో వా సామాన్యాదేకత్వం ప్రాజ్ఞమకారయోః । విద్వత్ఫలమాహ — మినోతి హ వై ఇదం సర్వమ్ , జగద్యాథాత్మ్యం జానాతీత్యర్థః ; అపీతిశ్చ జగత్కారణాత్మా చ భవతీత్యర్థః । అత్రావాన్తరఫలవచనం ప్రధానసాధనస్తుత్యర్థమ్ ॥

అత్ర ఎతే శ్లోకా భవన్తి । విశ్వస్య అత్వమ్ అకారమాత్రత్వం యదా వివక్ష్యతే, తదా ఆదిత్వసామాన్యమ్ ఉక్తన్యాయేన ఉత్కటమ్ ఉద్భూతం దృశ్యత ఇత్యర్థః । అత్వవివక్షాయామిత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ — మాత్రాసమ్ప్రతిపత్తౌ ఇతి । విశ్వస్య అకారమాత్రత్వం యదా సమ్ప్రతిపద్యతే ఇత్యర్థః । ఆప్తిసామాన్యమేవ చ, ఉత్కటమిత్యనువర్తతే, చ - శబ్దాత్ ॥

తైజసస్య ఉత్వవిజ్ఞానే ఉకారత్వవివక్షాయామ్ ఉత్కర్షో దృశ్యతే స్ఫుటం స్పష్టమిత్యర్థః । ఉభయత్వం చ స్ఫుటమేవేతి । పూర్వవత్సర్వమ్ ॥

మకారత్వే ప్రాజ్ఞస్య మితిలయావుత్కృష్టే సామాన్యే ఇత్యర్థః ॥

యథోక్తస్థానత్రయే యః తుల్యముక్తం సామాన్యం వేత్తి, ఎవమేవైతదితి నిశ్చితః సన్ సః పూజ్యః వన్ద్యశ్చ బ్రహ్మవిత్ లోకే భవతి ॥

యథోక్తైః సామాన్యైః ఆత్మపాదానాం మాత్రాభిః సహ ఎకత్వం కృత్వా యథోక్తోఙ్కారం ప్రతిపద్యతే యో ధ్యాయీ, తమ్ అకారః నయతే విశ్వం ప్రాపయతి । అకారాలమ్బనమోఙ్కారం విద్వాన్వైశ్వానరో భవతీత్యర్థః । తథా ఉకారః తైజసమ్ ; మకారశ్చాపి పునః ప్రాజ్ఞమ్ , చ - శబ్దాన్నయత ఇత్యనువర్తతే । క్షీణే తు మకారే బీజభావక్షయాత్ అమాత్రే ఓఙ్కారే గతిః న విద్యతే క్వచిదిత్యర్థః ॥

అమాత్రః మాత్రా యస్య న సన్తి, సః అమాత్రః ఓఙ్కారః చతుర్థః తురీయః ఆత్మైవ కేవలః అభిధానాభిధేయరూపయోర్వాఙ్మనసయోః క్షీణత్వాత్ అవ్యవహార్యః ; ప్రపఞ్చోపశమః శివః అద్వైతః సంవృత్తః ఎవం యథోక్తవిజ్ఞానవతా ప్రయుక్త ఓఙ్కారస్త్రిమాత్రస్త్రిపాద ఆత్మైవ ; సంవిశతి ఆత్మనా స్వేనైవ స్వం పారమార్థికమాత్మానమ్ , య ఎవం వేద ; పరమార్థదర్శనాత్ బ్రహ్మవిత్ తృతీయం బీజభావం దగ్ధ్వా ఆత్మానం ప్రవిష్ట ఇతి న పునర్జాయతే, తురీయస్యాబీజత్వాత్ । న హి రజ్జుసర్పయోర్వివేకే రజ్జ్వాం ప్రవిష్టః సర్పః బుద్ధిసంస్కారాత్పునః పూర్వవత్తద్వివేకినాముత్థాస్యతి । మన్దమధ్యమధియాం తు ప్రతిపన్నసాధకభావానాం సన్మార్గగామినాం సంన్యాసినాం మాత్రాణాం పాదానాం చ క్లృప్తసామాన్యవిదాం యథావదుపాస్యమాన ఓఙ్కారో బ్రహ్మప్రతిపత్తయే ఆలమ్బనీభవతి । తథా చ వక్ష్యతి — ‘ఆశ్రమాస్త్రివిధాః’ (మా. కా. ౩ । ౧౬) ఇత్యాది ॥

పూర్వవదత్రైతే శ్లోకా భవన్తి । యథోక్తైః సామాన్యైః పాదా ఎవ మాత్రాః, మాత్రాశ్చ పాదాః ; తస్మాత్ ఓఙ్కారం పాదశః విద్యాత్ ఇత్యర్థః । ఎవమోఙ్కారే జ్ఞాతే దృష్టార్థమదృష్టార్థం వా న కిఞ్చిదపి ప్రయోజనం చిన్తయేత్ , కృతార్థత్వాదిత్యర్థః ॥

యుఞ్జీత సమాదధ్యాత్ యథావ్యాఖ్యాతే పరమార్థరూపే ప్రణవే చేతః మనః ; యస్మాత్ప్రణవః బ్రహ్మ నిర్భయమ్ ; న హి తత్ర సదాయుక్తస్య భయం విద్యతే క్వచిత్ , ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి శ్రుతేః ॥

పరాపరే బ్రహ్మణీ ప్రణవః ; పరమార్థతః క్షీణేషు మాత్రాపాదేషు పర ఎవాత్మా బ్రహ్మ ఇతి ; న పూర్వం కారణమస్య విద్యత ఇత్యపూర్వః ; నాస్య అన్తరం భిన్నజాతీయం కిఞ్చిద్విద్యత ఇతి అనన్తరః, తథా బాహ్యమన్యత్ న విద్యత ఇత్యబాహ్యః ; అపరం కార్యమస్య న విద్యత ఇత్యనపరః, సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః సైన్ధవఘనవత్ప్రజ్ఞానఘన ఇత్యర్థః ॥

ఆదిమధ్యాన్తా ఉత్పత్తిస్థితిప్రలయాః సర్వస్య ప్రణవ ఎవ । మాయాహస్తిరజ్జుసర్పమృగతృష్ణికాస్వప్నాదివదుత్పద్యమానస్య వియదాదిప్రపఞ్చస్య యథా మాయావ్యాదయః, ఎవం హి ప్రణవమాత్మానం మాయావ్యాదిస్థానీయం జ్ఞాత్వా తత్క్షణాదేవ తదాత్మభావం వ్యశ్నుత ఇత్యర్థః ॥

సర్వస్య ప్రాణిజాతస్య స్మృతిప్రత్యయాస్పదే హృదయే స్థితమీశ్వరం ప్రణవం విద్యాత్ సర్వవ్యాపినం వ్యోమవత్ ఓఙ్కారమాత్మానమసంసారిణం ధీరః ధీమాన్బుద్ధిమాన్ ఆత్మతత్త్వం మత్వా జ్ఞాత్వా న శోచతి, శోకనిమిత్తానుపపత్తేః, ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ॥

అమాత్రః తురీయ ఓఙ్కారః, మీయతే అనయేతి మాత్రా పరిచ్ఛిత్తిః, సా అనన్తా యస్య సః అనన్తమాత్రః ; నైతావత్త్వమస్య పరిచ్ఛేత్తుం శక్యత ఇత్యర్థః । సర్వద్వైతోపశమత్వాదేవ శివః । ఓఙ్కారో యథావ్యాఖ్యాతో విదితో యేన, స ఎవ పరమార్థతత్త్వస్య మననాన్మునిః ; నేతరో జనః శాస్త్రవిదపీత్యర్థః ॥

‘జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యతే’ ఇత్యుక్తమ్ ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఆగమమాత్రం తత్ । తత్ర ఉపపత్త్యాపి ద్వైతస్య వైతథ్యం శక్యతేఽవధారయితుమితి ద్వితీయం ప్రకరణమారభ్యతే — వైతథ్యమిత్యాదినా । వితథస్య భావో వైతథ్యమ్ ; అసత్యత్వమిత్యర్థః । కస్య ? సర్వేషాం బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భావానాం పదార్థానాం స్వప్నే ఉపలభ్యమానానామ్ , ఆహుః కథయన్తి మనీషిణః ప్రమాణకుశలాః । వైతథ్యే హేతుమాహ — అన్తఃస్థానాత్ , అన్తః శరీరస్య మధ్యే స్థానం యేషామ్ ; తత్ర హి భావా ఉపలభ్యన్తే పర్వతహస్త్యాదయః, న బహిః శరీరాత్ ; తస్మాత్ తే వితథా భవితుమర్హన్తి । నను అపవరకాద్యన్తరుపలభ్యమానైర్ఘటాదిభిరనైకాన్తికో హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ — సంవృతత్వేన హేతునేతి । అన్తః సంవృతస్థానాదిత్యర్థః । న హ్యన్తః సంవృతే దేహాన్తర్నాడీషు పర్వతహస్త్యాదీనాం సమ్భవోఽస్తి ; న హి దేహే పర్వతోఽస్తి ॥

స్వప్నదృశ్యానాం భావానామన్తః సంవృతస్థానమిత్యేతదసిద్ధమ్ , యస్మాత్ప్రాచ్యేషు సుప్త ఉదక్షు స్వప్నాన్పశ్యన్నివ దృశ్యత ఇత్యేతదాశఙ్క్యాహ — న దేహాద్బహిర్దేశాన్తరం గత్వా స్వప్నాన్పశ్యతి ; యస్మాత్సుప్తమాత్ర ఎవ దేహదేశాద్యోజనశతాన్తరితే మాసమాత్రప్రాప్యే దేశే స్వప్నాన్పశ్యన్నివ దృశ్యతే ; న చ తద్దేశప్రాప్తేరాగమనస్య చ దీర్ఘః కాలోఽస్తి ; అతః అదీర్ఘత్వాచ్చ కాలస్య న స్వప్నదృగ్దేశాన్తరం గచ్ఛతి । కిఞ్చ, ప్రతిబుద్ధశ్చ వై సర్వః స్వప్నదృక్ స్వప్నదర్శనదేశే న విద్యతే । యది చ స్వప్నే దేశాన్తరం గచ్ఛేత్ , యస్మిన్దేశే స్వప్నాన్పశ్యేత్ , తత్రైవ ప్రతిబుధ్యేత । న చైతదస్తి । రాత్రౌ సుప్తః అహనీవ భావాన్పశ్యతి ; బహుభిః సఙ్గతో భవతి ; యైశ్చ సఙ్గతః స తైర్గృహ్యేత, న చ గృహ్యతే ; గృహీతశ్చేత్త్వామద్య తత్రోపలబ్ధవన్తో వయమితి బ్రూయుః ; న చైతదస్తి । తస్మాన్న దేశాన్తరం గచ్ఛతి స్వప్నే ॥

ఇతశ్చ స్వప్నదృశ్యా భావా వితథాః, యతః అభావశ్చ రథాదీనాం స్వప్నదృశ్యానాం శ్రూయతే, న్యాయపూర్వకం యుక్తితః శ్రుతౌ ‘న తత్ర రథాః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యత్ర । తేన అన్తఃస్థానసంవృతత్వాదిహేతునా ప్రాప్తం వైతథ్యం తదనువాదిన్యా శ్రుత్యా స్వప్నే స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వప్రతిపాదనపరయా ప్రకాశితమాహుః బ్రహ్మవిదః ॥

జాగ్రద్దృశ్యానాం భావానాం వైతథ్యమితి ప్రతిజ్ఞా । దృశ్యత్వాదితి హేతుః । స్వప్నదృశ్యభావవదితి దృష్టాన్తః । యథా తత్ర స్వప్నే దృశ్యానాం భావానాం వైతథ్యమ్ , తథా జాగరితేఽపి దృశ్యత్వమవిశిష్టమితి హేతూపనయః । తస్మాజ్జాగరితేఽపి వైతథ్యం స్మృతమితి నిగమనమ్ । అన్తఃస్థానాత్సంవృతత్వేన చ స్వప్నదృశ్యానాం భావానాం జాగ్రద్దృశ్యేభ్యో భేదః । దృశ్యత్వమసత్యత్వం చావిశిష్టముభయత్ర ॥

ప్రసిద్ధేనైవ భేదానాం గ్రాహ్యత్వేన హేతునా సమత్వేన స్వప్నజాగరితస్థానయోరేకత్వమాహుర్వివేకిన ఇతి పూర్వప్రమాణసిద్ధస్యైవ ఫలమ్ ॥

ఇతశ్చ వైతథ్యం జాగ్రద్దృశ్యానాం భేదానామ్ ఆద్యన్తయోరభావాత్ , యదాదావన్తే చ నాస్తి వస్తు మృగతృష్ణికాది, తన్మధ్యేఽపి నాస్తీతి నిశ్చితం లోకే ; తథేమే జాగ్రద్దృశ్యా భేదాః ఆద్యన్తయోరభావాత్ వితథైరేవ మృగతృష్ణికాదిభిః సదృశత్వాద్వితథా ఎవ ; తథాపి అవితథా ఇవ లక్షితా మూఢైరనాత్మవిద్భిః ॥

స్వప్నదృశ్యవజ్జాగరితదృశ్యానామప్యసత్త్వమితి యదుక్తమ్ తదయుక్తమ్ ; యస్మాజ్జాగ్రద్దృశ్యా అన్నపానవాహనాదయః క్షుత్పిపాసాదినివృత్తిం కుర్వన్తో గమనాగమనాది కార్యం చ సప్రయోజనా దృష్టాః । న తు స్వప్నదృశ్యానాం తదస్తి । తస్మాత్స్వప్నదృశ్యవజ్జాగ్రద్దృశ్యానామసత్త్వం మనోరథమాత్రమితి । తన్న । కస్మాత్ ? యస్మాద్యా సప్రయోజనతా దృష్టా అన్నపానాదీనామ్ , సా స్వప్నే విప్రతిపద్యతే । జాగరితే హి భుక్త్వా పీత్వా చ తృప్తో వినివర్తితతృట్ సుప్తమాత్ర ఎవ క్షుత్పిపాసాద్యార్తమహోరాత్రోపోషితమభుక్తవన్తమాత్మానం మన్యతే, యథా స్వప్నే భుక్త్వా పీత్వా చ అతృప్తోత్థితః, తథా । తస్మాజ్జాగ్రద్దృశ్యానాం స్వప్నే విప్రతిపత్తిర్దృష్టా । అతో మన్యామహే తేషామప్యసత్త్వం స్వప్నదృశ్యవదనాశఙ్కనీయమితి । తస్మాదాద్యన్తవత్త్వముభయత్ర సమానమితి మిథ్యైవ ఖలు తే స్మృతాః ॥

స్వప్నజాగ్రద్భేదయోః సమత్వాజ్జాగ్రద్భేదానామసత్త్వమితి యదుక్తమ్ , తదసత్ । కస్మాత్ ? దృష్టాన్తస్యాసిద్ధత్వాత్ । కథమ్ ? న హి జాగ్రద్దృశ్యా యే, తే భేదాః స్వప్నే దృశ్యన్తే । కిం తర్హి ? అపూర్వం స్వప్నే పశ్యతి చతుర్దన్తం గజమారూఢోఽష్టభుజమాత్మానమ్ । అన్యదప్యేవంప్రకారమపూర్వం పశ్యతి స్వప్నే । తన్నాన్యేనాసతా సమమితి సదేవ । అతో దృష్టాన్తోఽసిద్ధః । తస్మాత్స్వప్నవజ్జాగరితస్యాసత్త్వమిత్యయుక్తమ్ । తన్న । స్వప్నే దృష్టమపూర్వం యన్మన్యసే, న తత్స్వతః సిద్ధమ్ । కిం తర్హి ? అపూర్వం స్థానిధర్మో హి, స్థానినో ద్రష్టురేవ హి స్వప్నస్థానవతో ధర్మః ; యథా స్వర్గనివాసినామిన్ద్రాదీనాం సహస్రాక్షత్వాది, తథా స్వప్నదృశోఽపూర్వోఽయం ధర్మః, న స్వతఃసిద్ధో ద్రష్టుః స్వరూపవత్ । తాన్ ఎవంప్రకారానపూర్వాన్స్వచిత్తవికల్పాన్ అయం స్థానీ యః స్వప్నదృక్స్వప్నస్థానం గత్వా ప్రేక్షతే । యథైవ ఇహ లోకే సుశిక్షితదేశాన్తరమార్గస్తేన మార్గేణ దేశాన్తరం గత్వా పదార్థాన్పశ్యతి, తద్వత్ । తస్మాద్యథా స్థానిధర్మాణాం రజ్జుసర్పమృగతృష్ణికాదీనామసత్త్వమ్ , తథా స్వప్నదృశ్యానామప్యపూర్వాణాం స్థానిధర్మత్వమేవేత్యసత్త్వమ్ ; అతో న స్వప్నదృష్టాన్తస్యాసిద్ధత్వమ్ ॥

అపూర్వత్వాశఙ్కాం నిరాకృత్య స్వప్నదృష్టాన్తస్య పునః స్వప్నతుల్యతాం జాగ్రద్భేదానాం ప్రపఞ్చయన్నాహ — స్వప్నవృత్తావపి స్వప్నస్థానేఽపి అన్తశ్చేతసా మనోరథసఙ్కల్పితమసత్ ; సఙ్కల్పానన్తరసమకాలమేవాదర్శనాత్ । తత్రైవ స్వప్నే బహిశ్చేతసా గృహీతం చక్షురాదిద్వారేణోపలబ్ధం ఘటాది సదిత్యేవమసత్యమితి నిశ్చితేఽపి సదసద్విభాగో దృష్టః । ఉభయోరప్యన్తర్బహిశ్చేతః కల్పితయోర్వైతథ్యమేవ దృష్టమ్ ॥

సదసతోర్వైతథ్యం యుక్తమ్ , అన్తర్బహిశ్చేతఃకల్పితత్వావిశేషాదితి । వ్యాఖ్యాతమన్యత్ ॥

చోదక ఆహ — స్వప్నజాగ్రత్స్థానయోర్భేదానాం యది వైతథ్యమ్ , క ఎతానన్తర్బహిశ్చేతఃకల్పితాన్బుధ్యతే । కో వై తేషాం వికల్పకః ; స్మృతిజ్ఞానయోః క ఆలమ్బనమిత్యభిప్రాయః ; న చేన్నిరాత్మవాద ఇష్టః ॥

స్వయం స్వమాయయా స్వమాత్మానమాత్మా దేవః ఆత్మన్యేవ వక్ష్యమాణం భేదాకారం కల్పయతి రజ్జ్వాదావివ సర్పాదీన్ , స్వయమేవ చ తాన్బుధ్యతే భేదాన్ , తద్వదేవేత్యేవం వేదాన్తనిశ్చయః । నాన్యోఽస్తి జ్ఞానస్మృత్యాశ్రయః । న చ నిరాస్పదే ఎవ జ్ఞానస్మృతీ వైనాశికానామివేత్యభిప్రాయః ॥

సఙ్కల్పయన్కేన ప్రకారేణ కల్పయతీత్యుచ్యతే — వికరోతి నానా కరోతి అపరాన్ లౌకికాన్ భావాన్ పదార్థాఞ్శబ్దాదీనన్యాంశ్చ అన్తశ్చిత్తే వాసనారూపేణ వ్యవస్థితానవ్యాకృతాన్ నియతాంశ్చ పృథివ్యాదీననియతాంశ్చ కల్పనాకాలాన్ బహిశ్చిత్తః సన్ , తథా అన్తశ్చిత్తో మనోరథాదిలక్షణానిత్యేవం కల్పయతి, ప్రభుః ఈశ్వరః, ఆత్మేత్యర్థః ॥

స్వప్నవచ్చిత్తపరికల్పితం సర్వమిత్యేతదాశఙ్క్యతే — యస్మాచ్చిత్తపరికల్పితైర్మనోరథాదిలక్షణైశ్చిత్తపరిచ్ఛేద్యైర్వైలక్షణ్యం బాహ్యానామన్యోన్యపరిచ్ఛేద్యత్వమితి, సా న యుక్తాశఙ్కా । చిత్తకాలా హి యేఽన్తస్తు చిత్తపరిచ్ఛేద్యాః, నాన్యశ్చిత్తకాలవ్యతిరేకేణ పరిచ్ఛేదకః కాలో యేషామ్ , తే చిత్తకాలాః ; కల్పనాకాల ఎవోపలభ్యన్త ఇత్యర్థః । ద్వయకాలాశ్చ భేదకాలా అన్యోన్యపరిచ్ఛేద్యాః, యథా ఆగోదోహనమాస్తే ; యావదాస్తే తావద్గాం దోగ్ధి ; యావద్గాం దోగ్ధి తావదాస్తే, తావానయమేతావాన్స ఇతి పరస్పరపరిచ్ఛేద్యపరిచ్ఛేదకత్వం బాహ్యానాం భేదానామ్ , తే ద్వయకాలాః । అన్తశ్చిత్తకాలా బాహ్యాశ్చ ద్వయకాలాః కల్పితా ఎవ తే సర్వే । న బాహ్యో ద్వయకాలత్వవిశేషః కల్పితత్వవ్యతిరేకేణాన్యహేతుకః । అత్రాపి హి స్వప్నదృష్టాన్తో భవత్యేవ ॥

యదపి అన్తరవ్యక్తత్వం భావానాం మనోవాసనామాత్రాభివ్యక్తానాం స్ఫుటత్వం వా బహిశ్చక్షురాదీన్ద్రియాన్తరే విశేషః, నాసౌ భేదానామస్తిత్వకృతః, స్వప్నేఽపి తథా దర్శనాత్ । కిం తర్హి ? ఇన్ద్రియాన్తరకృత ఎవ । అతః కల్పితా ఎవ జాగ్రద్భావా అపి స్వప్నభావవదితి సిద్ధమ్ ॥

బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భావానామితరేతరనిమిత్తనైమిత్తికతయా కల్పనాయాః కిం మూలమిత్యుచ్యతే — జీవం హేతుఫలాత్మకమ్ ‘అహం కరోమి, మమ సుఖదుఃఖే’ ఇత్యేవంలక్షణమ్ । అనేవంలక్షణ ఎవ శుద్ధ ఆత్మని రజ్జ్వామివ సర్పం కల్పయతే పూర్వమ్ । తతస్తాదర్థ్యేన క్రియాకారకఫలభేదేన ప్రాణాదీన్నానావిధాన్భావాన్బాహ్యానాధ్యాత్మికాంశ్చైవ కల్పయతే । తత్ర కల్పనాయాం కో హేతురిత్యుచ్యతే — యోఽసౌ స్వయం కల్పితో జీవః సర్వకల్పనాయామధికృతః, సః యథావిద్యః యాదృశీ విద్యా విజ్ఞానమస్యేతి యథావిద్యః, తథావిధైవ స్మృతిస్తస్యేతి తథాస్మృతిర్భవతి స ఇతి । అతో హేతుకల్పనావిజ్ఞానాత్ఫలవిజ్ఞానమ్ , తతో హేతుఫలస్మృతిః, తతస్తద్విజ్ఞానమ్ , తతః తదర్థక్రియాకారకతత్ఫలభేదవిజ్ఞానాని, తేభ్యస్తత్స్మృతిః, తత్స్మృతేశ్చ పునస్తద్విజ్ఞానాని ఇత్యేవం బాహ్యానాధ్యాత్మికాంశ్చ ఇతరేతరనిమిత్తనైమిత్తికభావేనానేకధా కల్పయతే ॥

తత్ర జీవకల్పనా సర్వకల్పనామూలమిత్యుక్తమ్ ; సైవ జీవకల్పనా కింనిమిత్తేతి దృష్టాన్తేన ప్రతిపాదయతి — యథా లోకే స్వేన రూపేణ అనిశ్చితా అనవధారితా ఎవమేవేతి రజ్జుః మన్దాన్ధకారే కిం సర్ప ఉదకధారా దణ్డ ఇతి వా అనేకధా వికల్పితా భవతి పూర్వం స్వరూపానిశ్చయనిమిత్తమ్ । యది హి పూర్వమేవ రజ్జుః స్వరూపేణ నిశ్చితా స్యాత్ , న సర్పాదివికల్పోఽభవిష్యత్ , యథా స్వహస్తాఙ్గుల్యాదిషు ; ఎష దృష్టాన్తః । తద్వద్ధేతుఫలాదిసంసారధర్మానర్థవిలక్షణతయా స్వేన విశుద్ధవిజ్ఞప్తిమాత్రసత్తాద్వయరూపేణానిశ్చితత్వాజ్జీవప్రాణాద్యనన్తభావభేదైరాత్మా వికల్పిత ఇత్యేష సర్వోపనిషదాం సిద్ధాన్తః ॥

రజ్జురేవేతి నిశ్చయే సర్పాదివికల్పనివృత్తౌ రజ్జురేవేతి చాద్వైతం యథా, తథా నేతి నేతీతి సర్వసంసారధర్మశూన్యప్రతిపాదకశాస్త్రజనితవిజ్ఞానసూర్యాలోకకృతాత్మవినిశ్చయః ‘ఆత్మైవేదం సర్వమపూర్వోఽనపరోఽనన్తరోఽబాహ్యః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజోఽజరోఽమృతోఽభయ ఎక ఎవాద్వయః’ ఇతి ॥

యది ఆత్మైక ఎవేతి నిశ్చయః, కథం ప్రాణాదిభిరనన్తైర్భావైరేతైః సంసారలక్షణైర్వికల్పిత ఇతి ? ఉచ్యతే శృణు — మాయైషా తస్యాత్మనో దేవస్య । యథా మాయావినా విహితా మాయా గగనమతివిమలం కుసుమితైః సపలాశైస్తరుభిరాకీర్ణమివ కరోతి, తథా ఇయమపి దేవస్య మాయా, యయా అయం స్వయమపి మోహిత ఇవ మోహితో భవతి । ‘మమ మాయా దురత్యయా’ (భ. గీ. ౭ । ౧౪) ఇత్యుక్తమ్ ॥

ప్రాణః ప్రాజ్ఞో బీజాత్మా, తత్కార్యభేదా హీతరే స్థిత్యన్తాః । అన్యే చ సర్వే లౌకికాః సర్వప్రాణిపరికల్పితా భేదా రజ్జ్వామివ సర్పాదయః । తచ్ఛూన్యే ఆత్మన్యాత్మస్వరూపానిశ్చయహేతోరవిద్యయా కల్పితా ఇతి పిణ్డితోఽర్థః । ప్రాణాదిశ్లోకానాం ప్రత్యేకం పదార్థవ్యాఖ్యానే ఫల్గుప్రయోజనత్వాత్సిద్ధపదార్థత్వాచ్చ యత్నో న కృతః ॥

కిం బహునా ? ప్రాణాదీనామన్యతమముక్తమనుక్తం వా అన్యం యం భావం పదార్థం దర్శయేద్యస్యాచార్యోఽన్యో వా ఆప్తః ఇదమేవ తత్త్వమితి, స తం భావమాత్మభూతం పశ్యత్యయమహమితి వా మమేతి వా, తం చ ద్రష్టారం స భావోఽవతి, యో దర్శితో భావః, అసౌ స భూత్వా రక్షతి ; స్వేనాత్మనా సర్వతో నిరుణద్ధి । తస్మిన్గ్రహస్తద్గ్రహస్తదభినివేశః ఇదమేవ తత్త్వమితి స తం గ్రహీతారముపైతి, తస్యాత్మభావం నిగచ్ఛతీత్యర్థః ॥

ఎతైః ప్రాణాదిభిః ఆత్మనోఽపృథగ్భూతైరపృథగ్భావైః ఎషః ఆత్మా రజ్జురివ సర్పాదివికల్పనారూపైః పృథగేవేతి లక్షితః అభిలక్షితః నిశ్చితః మూఢైరిత్యర్థః । వివేకినాం తు రజ్జ్వామివ కల్పితాః సర్పాదయో నాత్మవ్యతిరేకేణ ప్రాణాదయః సన్తీత్యభిప్రాయః ; ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । ఎవమాత్మవ్యతిరేకేణాసత్త్వం రజ్జుసర్పవదాత్మని కల్పితానామాత్మానం చ కేవలం నిర్వికల్పం యో వేద తత్త్వేన శ్రుతితో యుక్తితశ్చ, సః అవిశఙ్కితో వేదార్థం విభాగతః కల్పయేత్ కల్పయతీత్యర్థః — ఇదమేవంపరం వాక్యమ్ అదోఽన్యపరమ్ ఇతి । న హ్యనధ్యాత్మవిద్వేదాన్జ్ఞాతుం శక్నోతి తత్త్వతః, ‘న హ్యనధ్యాత్మవిత్కశ్చిత్క్రియాఫలముపాశ్నుతే’ (మను. ౬ । ౮౨) ఇతి హి మానవం వచనమ్ ॥

యదేతద్ద్వైతస్యాసత్త్వముక్తం యుక్తితః, తదేతద్వేదాన్తప్రమాణావగతమిత్యాహ — స్వప్నశ్చ మాయా చ స్వప్నమాయే అసద్వస్త్వాత్మికే సత్యౌ సద్వస్త్వాత్మికే ఇవ లక్ష్యేతే అవివేకిభిః । యథా చ ప్రసారితపణ్యాపణగృహప్రాసాదస్త్రీపుఞ్జనపదవ్యవహారాకీర్ణమివ గన్ధర్వనగరం దృశ్యమానమేవ సత్ అకస్మాదభావతాం గతం దృష్టమ్ , యథా చ స్వప్నమాయే దృష్టే అసద్రూపే, తథా విశ్వమిదం ద్వైతం సమస్తమసద్దృష్టమ్ । క్వేత్యాహ — వేదాన్తేషు, ‘నేహ నానాస్తి కిఞ్చన’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౧) ‘ఇన్ద్రో మాయాభిః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧) ‘బ్రహ్మైవేదమగ్ర ఆసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ద్వితీయాద్వై భయం భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౨) ‘న తు తద్ద్వితీయమస్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిషు విచక్షణైః నిపుణతరవస్తుదర్శిభిః పణ్డితైరిత్యర్థః ; ‘తమః శ్వభ్రనిభం దృష్టం వర్షబుద్బుదసంనిభమ్ । నాశప్రాయం సుఖాద్ధీనం నాశోత్తరమభావగమ్’ (మో. ధ. ౩౦౧ । ౬౦) ఇతి వ్యాసస్మృతేః ॥

ప్రకరణార్థోపసంహారార్థోఽయం శ్లోకః — యదా వితథం ద్వైతమ్ ఆత్మైవైకః పరమార్థతః సన్ , తదా ఇదం నిష్పన్నం భవతి — సర్వోఽయం లౌకికో వైదికశ్చ వ్యవహారోఽవిద్యావిషయ ఎవేతి । తదా న నిరోధః, నిరోధనం నిరోధః ప్రలయః, ఉత్పత్తిః జననమ్ , బద్ధః సంసారీ జీవః, సాధకః సాధనవాన్మోక్షస్య, ముముక్షుః మోచనార్థీ, ముక్తః విముక్తబన్ధః । ఉత్పత్తిప్రలయయోరభావాద్బద్ధాదయో న సన్తీత్యేషా పరమార్థతా । కథముత్పత్తిప్రలయయోరభావ ఇతి, ఉచ్యతే — ద్వైతస్యాసత్త్వాత్ । ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇత్యాదినానాశ్రుతిభ్యో ద్వైతస్యాసత్త్వం సిద్ధమ్ । సతో హ్యుత్పత్తిః ప్రలయో వా స్యాత్ , నాసతః శశవిషాణాదేః । నాప్యద్వైతముత్పద్యతే ప్రలీయతే వా । అద్వైతం చ, ఉత్పత్తిప్రలయవచ్చేతి విప్రతిషిద్ధమ్ । యస్తు పునర్ద్వైతసంవ్యవహారః, స రజ్జుసర్పవదాత్మని ప్రాణాదిలక్షణః కల్పిత ఇత్యుక్తమ్ ; న హి మనోవికల్పనాయా రజ్జుసర్పాదిలక్షణాయా రజ్జ్వాం ప్రలయ ఉత్పత్తిర్వా ; న చ మనసి రజ్జుసర్పస్యోత్పత్తిః ప్రలయో వా, న చోభయతో వా । తథా మానసత్వావిశేషాద్ద్వైతస్య । న హి నియతే మనసి సుషుప్తే వా ద్వైతం గృహ్యతే ; అతో మనోవికల్పనామాత్రం ద్వైతమితి సిద్ధమ్ । తస్మాత్సూక్తమ్ — ద్వైతస్యాసత్త్వాన్నిరోధాద్యభావః పరమార్థతేతి । యద్యేవం ద్వైతాభావే శాస్త్రవ్యాపారః, నాద్వైతే, విరోధాత్ ; తథా చ సత్యద్వైతస్య వస్తుత్వే ప్రమాణాభావాచ్ఛూన్యవాదప్రసఙ్గః, ద్వైతస్య చాభావాత్ ; న, రజ్జువత్సర్పాదికల్పనాయా నిరాస్పదత్వేఽనుపపత్తిరితి ప్రత్యుక్తమేతత్కథముజ్జీవయసీతి, ఆహ — రజ్జురపి సర్పవికల్పస్యాస్పదభూతా కల్పితైవేతి దృష్టాన్తానుపపత్తిః ; న, వికల్పనాక్షయే అవికల్పితస్యావికల్పితత్వాదేవ సత్త్వోపపత్తేః ; రజ్జుసర్పవదసత్త్వమితి చేత్ , న ఎకాన్తేనావికల్పితత్వాత్ అవికల్పితరజ్జ్వంశవత్ప్రాక్సర్పాభావవిజ్ఞానాత్ , వికల్పయితుశ్చ ప్రాగ్వికల్పనోత్పత్తేః సిద్ధత్వాభ్యుపగమాదేవాసత్త్వానుపపత్తిః । కథం పునః స్వరూపే వ్యాపారాభావే శాస్త్రస్య ద్వైతవిజ్ఞాననివర్తకత్వమ్ ? నైష దోషః, రజ్జ్వాం సర్పాదివదాత్మని ద్వైతస్యావిద్యాధ్యస్తత్వాత్ కథం సుఖ్యహం దుఃఖీ మూఢో జాతో మృతో జీర్ణో దేహవాన్ పశ్యామి వ్యక్తావ్యక్తః కర్తా ఫలీ సంయుక్తో వియుక్తః క్షీణో వృద్ధోఽహం మమైతే ఇత్యేవమాదయః సర్వే ఆత్మన్యధ్యారోప్యన్తే । ఆత్మా ఎతేష్వనుగతః, సర్వత్రావ్యభిచారాత్ , యథా సర్పధారాదిభేదేషు రజ్జుః । యదా చైవం విశేష్యస్వరూపప్రత్యయస్య సిద్ధత్వాన్న కర్తవ్యత్వం శాస్త్రేణ । అకృతకర్తృ చ శాస్త్రం కృతానుకారిత్వే అప్రమాణమ్ । యతః అవిద్యాధ్యారోపితసుఖిత్వాదివిశేషప్రతిబన్ధాదేవాత్మనః స్వరూపేణానవస్థానమ్ , స్వరూపావస్థానం చ శ్రేయః ఇతి సుఖిత్వాదినివర్తకం శాస్త్రమాత్మన్యసుఖిత్వాదిప్రత్యయకరణేన నేతి నేత్యస్థూలాదివాక్యైః ; ఆత్మస్వరూపవదసుఖిత్వాదిరపి సుఖిత్వాదిభేదేషు నానువృత్తోఽస్తి ధర్మః । యద్యనువృత్తః స్యాత్ , నాధ్యారోప్యేత సుఖిత్వాదిలక్షణో విశేషః, యథోష్ణత్వగుణవిశేషవత్యగ్నౌ శీతతా ; తస్మాన్నిర్విశేష ఎవాత్మని సుఖిత్వాదయో విశేషాః కల్పితాః । యత్త్వసుఖిత్వాదిశాస్త్రమాత్మనః, తత్సుఖిత్వాదివిశేషనివృత్త్యర్థమేవేతి సిద్ధమ్ । ‘సిద్ధం తు నివర్తకత్వాత్’ ఇత్యాగమవిదాం సూత్రమ్ ॥

పూర్వశ్లోకార్థస్య హేతుమాహ — యథా రజ్జ్వామసద్భిః సర్పధారాదిభిః అద్వయేన చ రజ్జుద్రవ్యేణ సతా అయం సర్ప ఇతి ధారేయం దణ్డోఽయమితి వా రజ్జుద్రవ్యమేవ కల్ప్యతే, ఎవం ప్రాణాదిభిరనన్తైః అసద్భిరేవ అవిద్యమానైః, న పరమార్థతః । న హ్యప్రచలితే మనసి కశ్చిద్భావ ఉపలక్షయితుం శక్యతే కేనచిత్ ; న చాత్మనః ప్రచలనమస్తి । ప్రచలితస్యైవోపలభ్యమానా భావా న పరమార్థతః సన్తః కల్పయితుం శక్యాః । అతః అసద్భిరేవ ప్రాణాదిభిర్భావైరద్వయేన చ పరమార్థసతా ఆత్మనా రజ్జువత్సర్వవికల్పాస్పదభూతేన అయం స్వయమేవాత్మా కల్పితః సదైకస్వభావోఽపి సన్ । తే చాపి ప్రాణాదిభావాః అద్వయేనైవ సతా ఆత్మనా వికల్పితాః ; న హి నిరాస్పదా కాచిత్కల్పనా ఉపపద్యతే ; అతః సర్వకల్పనాస్పదత్వాత్స్వేనాత్మనా అద్వయస్య అవ్యభిచారాత్ కల్పనావస్థాయామపి అద్వయతా శివా ; కల్పనా ఎవ త్వశివాః, రజ్జుసర్పాదివత్త్రాసాదికారిణ్యో హి తాః । అద్వయతా అభయా ; అతః సైవ శివా ॥

కుతశ్చాద్వయతా శివా ? నానాభూతం ప్రథక్త్వమ్ అన్యస్య అన్యస్మాత్ యత్ర దృష్టమ్ , తత్రాశివం భవేత్ । న హ్యత్రాద్వయే పరమార్థసత్యాత్మని ప్రాణాదిసంసారజాతమిదం జగత్ ఆత్మభావేన పరమార్థస్వరూపేణ నిరూప్యమాణం నానా వస్త్వన్తరభూతం భవతి ; యథా రజ్జుస్వరూపేణ ప్రకాశేన నిరూప్యమాణో న నానాభూతః కల్పితః సర్పోఽస్తి, తద్వత్ । నాపి స్వేన ప్రాణాద్యాత్మనా ఇదం విద్యతే కదాచిదపి, రజ్జుసర్పవత్కల్పితత్వాదేవ । తథా అన్యోన్యం న పృథక్ ప్రాణాది వస్తు, యథా అశ్వాన్మహిషః పృథగ్విద్యతే, ఎవమ్ । అతః అసత్త్వాత్ నాపి అపృథక్ విద్యతేఽన్యోన్యం పరేణ వా కిఞ్చిదితి । ఎవం పరమార్థతత్త్వవిదో బ్రాహ్మణా విదుః । అతః అశివహేతుత్వాభావాదద్వయతైవ శివేత్యభిప్రాయః ॥

తదేతత్సమ్యగ్దర్శనం స్తూయతే — విగతరాగభయక్రోధాదిసర్వదోషైః సర్వదా మునిభిః మననశీలైర్వివేకిభిః వేదపారగైః అవగతవేదాన్తార్థతత్త్వైర్జ్ఞానిభిః నిర్వికల్పః సర్వవికల్పశూన్యః అయమ్ ఆత్మా దృష్టః ఉపలబ్ధో వేదాన్తార్థతత్పరైః, ప్రపఞ్చోపశమః, ప్రపఞ్చో ద్వైతభేదవిస్తారః, తస్యోపశమోఽభావో యస్మిన్ , స ఆత్మా ప్రపఞ్చోపశమః, అత ఎవ అద్వయః విగతదోషైరేవ పణ్డితైర్వేదాన్తార్థతత్పరైః సంన్యాసిభిః అయమాత్మా ద్రష్టుం శక్యః, నాన్యైః రాగాదికలుషితచేతోభిః స్వపక్షపాతిదర్శనైస్తార్కికాదిభిరిత్యభిప్రాయః ॥

యస్మాత్సర్వానర్థోపశమరూపత్వాదద్వయం శివమభయమ్ , అతః ఎవం విదిత్వైనమ్ అద్వైతే స్మృతిం యోజయేత్ ; అద్వైతావగమాయైవ స్మృతిం కుర్యాదిత్యర్థః । తచ్చ అద్వైతమ్ అవగమ్య ‘అహమస్మి పరం బ్రహ్మ’ ఇతి విదిత్వా అశనాయాద్యతీతం సాక్షాదపరోక్షాదజమాత్మానం సర్వలోకవ్యవహారాతీతం జడవత్ లోకమాచరేత్ ; అప్రఖ్యాపయన్నాత్మానమహమేవంవిధ ఇత్యభిప్రాయః ॥

కయా చర్యయా లోకమాచరేదితి, ఆహ — స్తుతినమస్కారాదిసర్వకర్మవివర్జితః త్యక్తసర్వబాహ్యైషణః ప్రతిపన్నపరమహంసపారివ్రాజ్య ఇత్యభిప్రాయః, ‘ఎతం వై తమాత్మానం విదిత్వా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః, ‘తద్బుద్ధయస్తదాత్మానస్తన్నిష్ఠాస్తత్పరాయణాః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౭) ఇత్యాదిస్మృతేశ్చ । చలం శరీరమ్ , ప్రతిక్షణమన్యథాభావాత్ ; అచలమ్ ఆత్మతత్త్వమ్ । యదా కదాచిద్భోజనాదిసంవ్యవహారనిమిత్తమాకాశవదచలం స్వరూపమాత్మతత్త్వమ్ ఆత్మనో నికేతమాశ్రయమాత్మస్థితిం విస్మృత్య అహమితి మన్యతే యదా, తదా చలో దేహో నికేతో యస్య సోఽయమేవం చలాచలనికేతో విద్వాన్న పునర్బాహ్యవిషయాశ్రయః । స చ యాదృచ్ఛికో భవేత్ , యదృచ్ఛాప్రాప్తకౌపీనాచ్ఛాదనగ్రాసమాత్రదేహస్థితిరిత్యర్థః ॥

బాహ్యం పృథివ్యాది తత్త్వమాధ్యాత్మికం చ దేహాదిలక్షణం రజ్జుసర్పాదివత్స్వప్నమాయాదివచ్చ అసత్ , ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఆత్మా చ సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజోఽపూర్వోఽనపరోఽనన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నః తథా ఆకాశవత్సర్వగతః సూక్ష్మోఽచలో నిర్గుణో నిష్కలో నిష్క్రియః ‘తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి శ్రుతేః, ఇత్యేవం తత్త్వం దృష్ట్వా తత్త్వీభూతస్తదారామో న బాహ్యరమణః ; యథా అతత్త్వదర్శీ కశ్చిత్తమాత్మత్వేన ప్రతిపన్నశ్చిత్తచలనమను చలితమాత్మానం మన్యమానః తత్త్వాచ్చలితం దేహాదిభూతమాత్మానం కదాచిన్మన్యతే ప్రచ్యుతోఽహమాత్మతత్త్వాదిదానీమితి, సమాహితే తు మనసి కదాచిత్తత్త్వభూతం ప్రసన్నమాత్మానం మన్యతే ఇదానీమస్మి తత్త్వీభూత ఇతి ; న తథా ఆత్మవిద్భవేత్ , ఆత్మన ఎకరూపత్వాత్ , స్వరూపప్రచ్యవనాసమ్భవాచ్చ । సదైవ బ్రహ్మాస్మీత్యప్రచ్యుతో భవేత్తత్త్వాత్ , సదా అప్రచ్యుతాత్మతత్త్వదర్శనో భవేదిత్యభిప్రాయః ; ‘శుని చైవ శ్వపాకే చ’ (భ. గీ. ౫ । ౧౮) ‘సమం సర్వేషు భూతేషు’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౭) ఇత్యాదిస్మృతేః ॥

ఓఙ్కారనిర్ణయే ఉక్తః ప్రపఞ్చోపశమః శివోఽద్వైత ఆత్మేతి ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ, ‘జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యతే’ (మా. కా. ౧ । ౧౮) ఇతి చ । తత్ర ద్వైతాభావస్తు వైతథ్యప్రకరణేన స్వప్నమాయాగన్ధర్వనగరాదిదృష్టాన్తైర్దృశ్యత్వాద్యన్తవత్త్వాదిహేతుభిస్తర్కేణ చ ప్రతిపాదితః । అద్వైతం కిమాగమమాత్రేణ ప్రతిపత్తవ్యమ్ , ఆహోస్విత్తర్కేణాపీత్యత ఆహ — శక్యతే తర్కేణాపి జ్ఞాతుమ్ ; తత్కథమిత్యద్వైతప్రకరణమారభ్యతే । ఉపాస్యోపాసనాదిభేదజాతం సర్వం వితథమ్ , కేవలశ్చాత్మా అద్వయః పరమార్థ ఇతి స్థితమతీతే ప్రకరణే ; యతః ఉపాసనాశ్రితః ఉపాసనామాత్మనో మోక్షసాధనత్వేన గతః ఉపాసకోఽహం మమోపాస్యం బ్రహ్మ । తదుపాసనం కృత్వా జాతే బ్రహ్మణీదానీం వర్తమానః అజం బ్రహ్మ శరీరపాతాదూర్ధ్వం ప్రతిపత్స్యే ప్రాగుత్పత్తేశ్చాజమిదం సర్వమహం చ । యదాత్మకోఽహం ప్రాగుత్పత్తేరిదానీం జాతో జాతే బ్రహ్మణి చ వర్తమాన ఉపాసనయా పునస్తదేవ ప్రతిపత్స్యే ఇత్యేవముపాసనాశ్రితో ధర్మః సాధకః యేనైవం క్షుద్రబ్రహ్మవిత్ , తేనాసౌ కారణేన కృపణో దీనోఽల్పకః స్మృతో నిత్యాజబ్రహ్మదర్శిభిర్మహాత్మభిరిత్యభిప్రాయః, ‘యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతేస్తలవకారాణామ్ ॥

సబాహ్యాభ్యన్తరమజమాత్మానం ప్రతిపత్తుమశక్నువన్ అవిద్యయా దీనమాత్మానం మన్యమానః జాతోఽహం జాతే బ్రహ్మణి వర్తే తదుపాసనాశ్రితః సన్బ్రహ్మ ప్రతిపత్స్యే ఇత్యేవం ప్రతిపన్నః కృపణో భవతి యస్మాత్ , అతో వక్ష్యామి అకార్పణ్యమ్ అకృపణభావమజం బ్రహ్మ । తద్ధి కార్పణ్యాస్పదమ్ , ‘యత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యత్యన్యచ్ఛృణోత్యన్యద్విజానాతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘మర్త్యం తత్’ ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । తద్విపరీతం సబాహ్యాభ్యన్తరమజమకార్పణ్యం భూమాఖ్యం బ్రహ్మ ; యత్ప్రాప్యావిద్యాకృతసర్వకార్పణ్యనివృత్తిః, తదకార్పణ్యం వక్ష్యామీత్యర్థః । తత్ అజాతి అవిద్యమానా జాతిరస్య । సమతాం గతం సర్వసామ్యం గతమ్ ; కస్మాత్ ? అవయవవైషమ్యాభావాత్ । యద్ధి సావయవం వస్తు, తదవయవవైషమ్యం గచ్ఛజ్జాయత ఇత్యుచ్యతే ; ఇదం తు నిరవయవత్వాత్సమతాం గతమితి న కైశ్చిదవయవైః స్ఫుటతి ; అతః అజాతి అకార్పణ్యం సమన్తతః సమన్తాత్ , యథా న జాయతే కిఞ్చిత్ అల్పమపి న స్ఫుటతి రజ్జుసర్పవదవిద్యాకృతదృష్ట్యా జాయమానం యేన ప్రకారేణ న జాయతే సర్వతః అజమేవ బ్రహ్మ భవతి, తథా తం ప్రకారం శృణ్విత్యర్థః ॥

అజాతి బ్రహ్మాకార్పణ్యం వక్ష్యామీతి ప్రతిజ్ఞాతమ్ ; తత్సిద్ధ్యర్థం హేతుం దృష్టాన్తం చ వక్ష్యామీత్యాహ — ఆత్మా పరః హి యస్మాత్ ఆకాశవత్ సూక్ష్మో నిరవయవః సర్వగత ఆకాశవదుక్తః జీవైః క్షేత్రజ్ఞైః ఘటాకాశైరివ ఘటాకాశతుల్యైః ఉదితః ఉక్తః ; స ఎవ ఆకాశసమః పర ఆత్మా । అథవా ఘటాకాశైర్యథా ఆకాశ ఉదితః ఉత్పన్నః, తథా పరో జీవాత్మభిరుత్పన్నః ; జీవాత్మనాం పరస్మాదాత్మన ఉత్పత్తిర్యా శ్రూయతే వేదాన్తేషు, సా మహాకాశాద్ఘటాకాశోత్పత్తిసమా, న పరమార్థత ఇత్యభిప్రాయః । తస్మాదేవాకాశాద్ఘటాదయః సఙ్ఘాతా యథా ఉత్పద్యన్తే, ఎవమాకాశస్థానీయాత్పరమాత్మనః పృథివ్యాదిభూతసఙ్ఘాతా ఆధ్యాత్మికాశ్చ కార్యకరణలక్షణా రజ్జుసర్పవద్వికల్పితా జాయన్తే ; అత ఉచ్యతే — ఘటాదివచ్చ సఙ్ఘాతైరుదిత ఇతి । యదా మన్దబుద్ధిప్రతిపిపాదయిషయా శ్రుత్యా ఆత్మనో జాతిరుచ్యతే జీవాదీనామ్ , తదా జాతావుపగమ్యమానాయామ్ ఎతత్ నిదర్శనం దృష్టాన్తః యథోదితాకాశవదిత్యాదిః ॥

యథా ఘటాద్యుత్పత్త్యా ఘటాకాశాద్యుత్పత్తిః, యథా చ ఘటాదిప్రలయేన ఘటాకాశాదిప్రలయః, తద్వద్దేహాదిసఙ్ఘాతోత్పత్త్యా జీవోత్పత్తిః తత్ప్రలయేన చ జీవానామ్ ఇహ ఆత్మని ప్రలయః, న స్వత ఇత్యర్థః ॥

సర్వదేహేష్వాత్మైకత్వే ఎకస్మిన్ జననమరణసుఖదుఃఖాదిమత్యాత్మని సర్వాత్మనాం తత్సమ్బన్ధః క్రియాఫలసాఙ్కర్యం చ స్యాదితి యే త్వాహుర్ద్వైతినః, తాన్ప్రతీదముచ్యతే — యథా ఎకస్మిన్ ఘటాకాశే రజోధూమాదిభిః యుతే సంయుక్తే, న సర్వే ఘటాకాశాదయః తద్రజోధూమాదిభిః సంయుజ్యన్తే, తద్వత్ జీవాః సుఖాదిభిః । నను, ఎక ఎవాత్మా ; బాఢమ్ ; నను న శ్రుతం త్వయా ఆకాశవత్సర్వసఙ్ఘాతేష్వేక ఎవాత్మేతి ? యద్యేక ఎవాత్మా, తర్హి సర్వత్ర సుఖీ దుఃఖీ చ స్యాత్ ; న చేదం సాఙ్ఖ్యస్య చోద్యం సమ్భవతి ; న హి సాఙ్ఖ్య ఆత్మనః సుఖదుఃఖాదిమత్త్వమిచ్ఛతి, బుద్ధిసమవాయాభ్యుపగమాత్సుఖదుఃఖాదీనామ్ ; న చోపలబ్ధిస్వరూపస్యాత్మనో భేదకల్పనాయాం ప్రమాణమస్తి । భేదాభావే ప్రధానస్య పారార్థ్యానుపపత్తిరితి చేత్ , న ; ప్రధానకృతస్యార్థస్యాత్మన్యసమవాయాత్ ; యది హి ప్రధానకృతో బన్ధో మోక్షో వా అర్థః పురుషేషు భేదేన సమవైతి, తతః ప్రధానస్య పారార్థ్యమాత్మైకత్వే నోపపద్యత ఇతి యుక్తా పురుషభేదకల్పనా ; న చ సాఙ్ఖ్యైర్బన్ధో మోక్షో వార్థః పురుషసమవేతోఽభ్యుపగమ్యతే, నిర్విశేషాశ్చ చేతనమాత్రా ఆత్మానోఽభ్యుపగమ్యన్తే ; అతః పురుషసత్తామాత్రప్రయుక్తమేవ ప్రధానస్య పారార్థ్యం సిద్ధమ్ , న తు పురుషభేదప్రయుక్తమితి ; అతః పురుషభేదకల్పనాయాం న ప్రధానస్య పారార్థ్యం హేతుః ; న చాన్యత్పురుషభేదకల్పనాయాం ప్రమాణమస్తి సాఙ్‍ఖ్యానామ్ । పరసత్తామాత్రమేవ చైతన్నిమిత్తీకృత్య స్వయం బధ్యతే ముచ్యతే చ ప్రధానమ్ ; పరశ్చోపలబ్ధిమాత్రసత్తాస్వరూపేణ ప్రధానప్రవృత్తౌ హేతుః, న కేనచిద్విశేషేణేతి, కేవలమూఢతయైవ పురుషభేదకల్పనా వేదార్థపరిత్యాగశ్చ । యే త్వాహుర్వైశేషికాదయః ఇచ్ఛాదయ ఆత్మసమవాయిన ఇతి ; తదప్యసత్ , స్మృతిహేతూనాం సంస్కారాణామప్రదేశవత్యాత్మన్యసమవాయాత్ , ఆత్మమనఃసంయోగాచ్చ స్మృత్యుత్పత్తేః స్మృతినియమానుపపత్తిః, యుగపద్వా సర్వస్మృత్యుత్పత్తిప్రసఙ్గః । న చ భిన్నజాతీయానాం స్పర్శాదిహీనానామాత్మనాం మనఆదిభిః సమ్బన్ధో యుక్తః । న చ ద్రవ్యాద్రూపాదయో గుణాః కర్మసామాన్యవిశేషసమవాయా వా భిన్నాః సన్తి । పరేషాం యది హ్యత్యన్తభిన్నా ఎవ ద్రవ్యాత్స్యుః ఇచ్ఛాదయశ్చాత్మనః, తథా సతి ద్రవ్యేణ తేషాం సమ్బన్ధానుపపత్తిః । అయుతసిద్ధానాం సమవాయలక్షణః సమ్బన్ధో న విరుధ్యత ఇతి చేత్ , న ; ఇచ్ఛాదిభ్యోఽనిత్యేభ్య ఆత్మనో నిత్యస్య పూర్వసిద్ధత్వాన్నాయుతసిద్ధత్వోపపత్తిః । ఆత్మనా అయుతసిద్ధత్వే చ ఇచ్ఛాదీనామాత్మగతమహత్త్వవన్నిత్యత్వప్రసఙ్గః । స చానిష్టః, ఆత్మనోఽనిర్మోక్షప్రసఙ్గాత్ । సమవాయస్య చ ద్రవ్యాదన్యత్వే సతి ద్రవ్యేణ సమ్బన్ధాన్తరం వాచ్యమ్ , యథా ద్రవ్యగుణయోః । సమవాయో నిత్యసమ్బన్ధ ఎవేతి న వాచ్యమితి చేత్ , తథా సతి సమవాయసమ్బన్ధవతాం నిత్యసమ్బన్ధప్రసఙ్గాత్పృథక్త్వానుపపత్తిః । అత్యన్తపృథక్త్వే చ ద్రవ్యాదీనాం స్పర్శవదస్పర్శద్రవ్యయోరివ షష్ఠ్యర్థానుపపత్తిః । ఇచ్ఛాద్యుపజనాపాయవద్గుణవత్త్వే చ ఆత్మనోఽనిత్యత్వప్రసఙ్గః । దేహఫలాదివత్సావయవత్వం విక్రియావత్త్వం చ దేహాదివదేవేతి దోషావపరిహార్యౌ । యథా త్వాకాశస్య అవిద్యాధ్యారోపితఘటాద్యుపాధికృతరజోధూమమలవత్త్వాదిదోషవత్త్వమ్ , తథా ఆత్మనః అవిద్యాధ్యారోపితబుద్ధ్యాద్యుపాధికృతసుఖదుఃఖాదిదోషవత్త్వే బన్ధమోక్షాదయో వ్యావహారికా న విరుధ్యన్తే ; సర్వవాదిభిరవిద్యాకృతవ్యవహారాభ్యుపగమాత్ పరమార్థానభ్యుపగమాచ్చ । తస్మాదాత్మభేదపరికల్పనా వృథైవ తార్కికైః క్రియత ఇతి ॥

కథం పునరాత్మభేదనిమిత్త ఇవ వ్యవహార ఎకస్మిన్నాత్మన్యవిద్యాకృత ఉపపద్యత ఇతి, ఉచ్యతే । యథా ఇహాకాశే ఎకస్మిన్ఘటకరకాపవరకాద్యాకాశానామల్పత్వమహత్త్వాదిరూపాణి భిద్యన్తే, తథా కార్యముదకాహరణధారణశయనాది, సమాఖ్యాశ్చ ఘటాకాశః కరకాకాశ ఇత్యాద్యాః తత్కృతాశ్చ భిన్నా దృశ్యన్తే, తత్ర తత్ర వై వ్యవహారవిషయే ఇత్యర్థః । సర్వోఽయమాకాశే రూపాదిభేదకృతో వ్యవహారః అపరమార్థ ఎవ । పరమార్థతస్త్వాకాశస్య న భేదోఽస్తి । న చాకాశభేదనిమిత్తో వ్యవహారోఽస్తి అన్తరేణ పరోపాధికృతం ద్వారమ్ । యథైతత్ , తద్వద్దేహోపాధిభేదకృతేషు జీవేషు ఘటాకాశస్థానీయేష్వాత్మసు నిరూపణాత్కృతః బుద్ధిమద్భిః నిర్ణయః నిశ్చయ ఇత్యర్థః ॥

నను తత్ర పరమార్థకృత ఎవ ఘటాకాశాదిషు రూపకార్యాదిభేదవ్యవహార ఇతి ; నైతదస్తి, యస్మాత్పరమార్థాకాశస్య ఘటాకాశో న వికారః, యథా సువర్ణస్య రుచకాదిః, యథా వా అపాం ఫేనబుద్బుదహిమాదిః ; నాప్యవయవః, యథా వృక్షస్య శాఖాదిః । న తథా ఆకాశస్య ఘటాకాశో వికారావయవౌ యథా, తథా నైవాత్మనః పరస్య పరమార్థసతో మహాకాశస్థానీయస్య ఘటాకాశస్థానీయో జీవః సదా సర్వదా యథోక్తదృష్టాన్తవన్న వికారః, నాప్యవయవః । అత ఆత్మభేదకృతో వ్యవహారో మృషైవేత్యర్థః ॥

యస్మాద్యథా ఘటాకాశాదిభేదబుద్ధినిబన్ధనో రూపకార్యాదిభేదవ్యవహారః, తథా దేహోపాధిజీవభేదకృతో జన్మమరణాదివ్యవహారః, తస్మాత్తత్కృతమేవ క్లేశకర్మఫలమలవత్త్వమాత్మనః, న పరమార్థత ఇత్యేతమర్థం దృష్టాన్తేన ప్రతిపిపాదయిషన్నాహ — యథా భవతి లోకే బాలానామ్ అవివేకినాం గగనమ్ ఆకాశం ఘనరజోధూమాదిమలైః మలినం మలవత్ , న గగనయాథాత్మ్యవివేకవతామ్ , తథా భవతి ఆత్మా పరోఽపి — యో విజ్ఞాతా ప్రత్యక్ — క్లేశకర్మఫలమలైర్మలినః అబుద్ధానాం ప్రత్యగాత్మవివేకరహితానామ్ , నాత్మవివేకవతామ్ । న హ్యూషరదేశః తృడ్వత్ప్రాణ్యధ్యారోపితోదకఫేనతరఙ్గాదిమాన్ , తథా నాత్మా అబుధారోపితక్లేశాదిమలైః మలినో భవతీత్యర్థః ॥

పునరప్యుక్తమేవార్థం ప్రపఞ్చయతి — ఘటాకాశజన్మనాశగమనాగమనస్థితివత్సర్వశరీరేష్వాత్మనో జన్మమరణాదిరాకాశేనావిలక్షణః ప్రత్యేతవ్య ఇత్యర్థః ॥

ఘటాదిస్థానీయాస్తు దేహాదిసఙ్ఘాతాః స్వప్నదృశ్యదేహాదివన్మాయావికృతదేహాదివచ్చ ఆత్మమాయావిసర్జితాః, ఆత్మనో మాయా అవిద్యా, తయా ప్రత్యుపస్థాపితాః, న పరమార్థతః సన్తీత్యర్థః । యది ఆధిక్యమధికభావః తిర్యగ్దేహాద్యపేక్షయా దేవాదికార్యకరణసఙ్ఘాతానామ్ , యది వా సర్వేషాం సమతైవ, తేషాం న హ్యుపపత్తిసమ్భవః, సమ్భవప్రతిపాదకో హేతుః న విద్యతే నాస్తి ; హి యస్మాత్ , తస్మాదవిద్యాకృతా ఎవ, న పరమార్థతః సన్తీత్యర్థః ॥

ఉత్పత్త్యాదివర్జితస్యాద్వయస్యాస్యాత్మతత్త్వస్య శ్రుతిప్రమాణకత్వప్రదర్శనార్థం వాక్యాన్యుపన్యస్యన్తే — రసాదయః అన్నరసమయః ప్రాణమయ ఇత్యేవమాదయః కోశా ఇవ కోశాః అస్యాదేః, ఉత్తరోత్తరాపేక్షయా బహిర్భావాత్పూర్వపూర్వస్య వ్యాఖ్యాతాః విస్పష్టమాఖ్యాతాః తైత్తిరీయకే తైత్తిరీయకశాఖోపనిషద్వల్ల్యామ్ , తేషాం కోశానామాత్మా యేనాత్మనా పఞ్చాపి కోశా ఆత్మవన్తోఽన్తరతమేన । స హి సర్వేషాం జీవననిమిత్తత్వాజ్జీవః । కోఽసావిత్యాహ — పర ఎవాత్మా యః పూర్వమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి ప్రకృతః ; యస్మాదాత్మనః స్వప్నమాయాదివదాకాశాదిక్రమేణ రసాదయః కోశలక్షణాః సఙ్ఘాతా ఆత్మమాయావిసర్జితా ఇత్యుక్తమ్ । స ఆత్మా అస్మాభిః యథా ఖం తథేతి సమ్ప్రకాశితః, ‘ఆత్మా హ్యాకాశవత్’ (మా. కా. ౩ । ౩) ఇత్యాదిశ్లోకైః । న తార్కికపరికల్పితాత్మవత్పురుషబుద్ధిప్రమాణగమ్య ఇత్యభిప్రాయః ॥

కిఞ్చ, అధిదైవతమధ్యాత్మం చ తేజోమయోఽమృతమయః పురుషః పృథివ్యాద్యన్తర్గతో యో విజ్ఞాతా పర ఎవాత్మా బ్రహ్మ సర్వమితి ద్వయోర్ద్వయోః ఆ ద్వైతక్షయాత్ పరం బ్రహ్మ ప్రకాశితమ్ ; క్వేత్యాహ — బ్రహ్మవిద్యాఖ్యం మధు అమృతమ్ , అమృతత్వం మోదనహేతుత్వాత్ , తద్విజ్ఞాయతే యస్మిన్నితి మధుజ్ఞానం మధుబ్రాహ్మణమ్ , తస్మిన్నిత్యర్థః । కిమివేత్యాహ — పృథివ్యామ్ ఉదరే చైవ యథా ఎక ఆకాశః అనుమానేన ప్రకాశితః లోకే, తద్వదిత్యర్థః ॥

యద్యుక్తితః శ్రుతితశ్చ నిర్ధారితం జీవస్య పరస్య చాత్మనోఽనన్యత్వమ్ అభేదేన ప్రశస్యతే స్తూయతే శాస్త్రేణ వ్యాసాదిభిశ్చ, యచ్చ సర్వప్రాణిసాధారణం స్వాభావికం శాస్త్రబహిర్ముఖైః కుతార్కికైర్విరచితం నానాత్వదర్శనం నిన్ద్యతే, ‘న తు తద్ద్వితీయమస్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ‘ద్వితీయాద్వై భయం భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౨) ‘ఉదరమన్తరం కురుతే, అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యేవమాదివాక్యైరన్యైశ్చ బ్రహ్మవిద్భిః యచ్చైతత్ , తదేవం హి సమఞ్జసమ్ ఋజ్వవబోధం న్యాయ్యమిత్యర్థః । యాస్తు తార్కికపరికల్పితాః కుదృష్టయః, తాః అనృజ్వ్యో నిరూప్యమాణా న ఘటనాం ప్రాఞ్చన్తీత్యభిప్రాయః ॥

నను శ్రుత్యాపి జీవపరమాత్మనోః పృథక్త్వం యత్ ప్రాగుత్పత్తేః ఉత్పత్త్యర్థోపనిషద్వాక్యేభ్యః పూర్వం ప్రకీర్తితం కర్మకాణ్డే అనేకశః కామభేదతః ఇదఙ్కామః అదఃకామ ఇతి, పరశ్చ ‘స దాధార పృథివీం ద్యామ్’ (ఋ. ౧౦ । ౧౨౧ । ౧) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణైః ; తత్ర కథం కర్మజ్ఞానకాణ్డవాక్యవిరోధే జ్ఞానకాణ్డవాక్యార్థస్యైవైకత్వస్య సామఞ్జస్యమవధార్యత ఇతి । అత్రోచ్యతే — ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ‘యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గాః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘తదైక్షత తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యుత్పత్త్యర్థోపనిషద్వాక్యేభ్యః ప్రాక్పృథక్త్వం కర్మకాణ్డే ప్రకీర్తితం యత్ , తన్న పరమార్థతః । కిం తర్హి ? గౌణమ్ ; మహాకాశఘటాకాశాదిభేదవత్ , యథా ఓదనం పచతీతి భవిష్యద్వృత్త్యా, తద్వత్ । న హి భేదవాక్యానాం కదాచిదపి ముఖ్యభేదార్థకత్వముపపద్యతే, స్వాభావికావిద్యావత్ప్రాణిభేదదృష్ట్యనువాదిత్వాదాత్మభేదవాక్యానామ్ । ఇహ చ ఉపనిషత్సు ఉత్పత్తిప్రలయాదివాక్యైర్జీవపరాత్మనోరేకత్వమేవ ప్రతిపిపాదయిషితమ్ ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదిభిః ; అత ఉపనిషత్స్వేకత్వం శ్రుత్యా ప్రతిపిపాదయిషితం భవిష్యతీతి భావినీమివ వృత్తిమాశ్రిత్య లోకే భేదదృష్ట్యనువాదో గౌణ ఎవేత్యభిప్రాయః । అథవా, ‘తదైక్షత. . . తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యుత్పత్తేః ప్రాక్ ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇత్యేకత్వం ప్రకీర్తితమ్ ; తదేవ చ ‘తత్సత్యం స ఆత్మా, తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యేకత్వం భవిష్యతీతి తాం భవిష్యద్వృత్తిమపేక్ష్య యజ్జీవాత్మనోః పృథక్త్వం యత్ర క్వచిద్వాక్యే గమ్యమానమ్ , తద్గౌణమ్ ; యథా ఓదనం పచతీతి, తద్వత్ ॥

నను యద్యుత్పత్తేః ప్రాగజం సర్వమేకమేవాద్వితీయమ్ , తథాపి ఉత్పత్తేరూర్ధ్వం జాతమిదం సర్వం జీవాశ్చ భిన్నా ఇతి । మైవమ్ , అన్యార్థత్వాదుత్పత్తిశ్రుతీనామ్ । పూర్వమపి పరిహృత ఎవాయం దోషః — స్వప్నవదాత్మమాయావిసర్జితాః సఙ్ఘాతాః, ఘటాకాశోత్పత్తిభేదాదివజ్జీవానాముత్పత్తిభేదాదిరితి । ఇత ఎవ ఉత్పత్తిభేదాదిశ్రుతిభ్య ఆకృష్య ఇహ పునరుత్పత్తిశ్రుతీనామైదమ్పర్యప్రతిపిపాదయిషయోపన్యాసః మృల్లోహవిస్ఫులిఙ్గాదిదృష్టాన్తోపన్యాసైః సృష్టిః యా చ ఉదితా ప్రకాశితా కల్పితా అన్యథాన్యథా చ, స సర్వః సృష్టిప్రకారో జీవపరమాత్మైకత్వబుద్ధ్యవతారాయోపాయోఽస్మాకమ్ , యథా ప్రాణసంవాదే వాగాద్యాసురపాప్మవేధాద్యాఖ్యాయికా కల్పితా ప్రాణవైశిష్ట్యబోధావతారాయ ; తదప్యసిద్ధమితి చేత్ ; న, శాఖాభేదేష్వన్యథాన్యథా చ ప్రాణాదిసంవాదశ్రవణాత్ । యది హి వాదః పరమార్థ ఎవాభూత్ , ఎకరూప ఎవ సంవాదః సర్వశాఖాస్వశ్రోష్యత, విరుద్ధానేకప్రకారేణ నాశ్రోష్యత ; శ్రూయతే తు ; తస్మాన్న తాదర్థ్యం సంవాదశ్రుతీనామ్ । తథోత్పత్తివాక్యాని ప్రత్యేతవ్యాని । కల్పసర్గభేదాత్సంవాదశ్రుతీనాముత్పత్తిశ్రుతీనాం చ ప్రతిసర్గమన్యథాత్వమితి చేత్ ; న, నిష్ప్రయోజనత్వాద్యథోక్తబుద్ధ్యవతారప్రయోజనవ్యతిరేకేణ । న హ్యన్యప్రయోజనవత్త్వం సంవాదోత్పత్తిశ్రుతీనాం శక్యం కల్పయితుమ్ । తథాత్వప్రత్తిపత్తయే ధ్యానార్థమితి చేత్ ; న, కలహోత్పత్తిప్రలయానాం ప్రతిపత్తేరనిష్టత్వాత్ । తస్మాదుత్పత్త్యాదిశ్రుతయ ఆత్మైకత్వబుద్ధ్యవతారాయైవ, నాన్యార్థాః కల్పయితుం యుక్తాః । అతో నాస్త్యుత్పత్త్యాదికృతో భేదః కథఞ్చన ॥

యది హి పర ఎవాత్మా నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావ ఎకః పరమార్థతః సన్ ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, అసదన్యత్ , కిమర్థేయముపాసనోపదిష్టా ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘స క్రతుం కుర్వీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, కర్మాణి చాగ్నిహోత్రాదీని ? శృణు తత్ర కారణమ్ — ఆశ్రమాః ఆశ్రమిణోఽధికృతాః, వర్ణినశ్చ మార్గగాః, ఆశ్రమశబ్దస్య ప్రదర్శనార్థత్వాత్ , త్రివిధాః । కథమ్ ? హీనమధ్యమోత్కృష్టదృష్టయః హీనా నికృష్టా మధ్యమా ఉత్కృష్టా చ దృష్టిః దర్శనసామర్థ్యం యేషాం తే, మన్దమధ్యమోత్తమబుద్ధిసామర్థ్యోపేతా ఇత్యర్థః । ఉపాసనా ఉపదిష్టా ఇయం తదర్థం మన్దమధ్యమదృష్ట్యాశ్రమాద్యర్థం కర్మాణి చ । న చాత్మైక ఎవాద్వితీయ ఇతి నిశ్చితోత్తమదృష్ట్యర్థమ్ । దయాలునా దేవేనానుకమ్పయా సన్మార్గగాః సన్తః కథమిమాముత్తమామేకత్వదృష్టిం ప్రాప్నుయురితి, ‘యన్మనసా న మనుతే యేనాహుర్మనో మతమ్ । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ॥

శాస్త్రోపపత్తిభ్యామవధారితత్వాదద్వయాత్మదర్శనం సమ్యగ్దర్శనమ్ , తద్బాహ్యత్వాన్మిథ్యాదర్శనమన్యత్ । ఇతశ్చ మిథ్యాదర్శనం ద్వైతినాం రాగద్వేషాదిదోషాస్పదత్వాత్ । కథమ్ ? స్వసిద్ధాన్తవ్యవస్థాసు స్వసిద్ధాన్తరచనానియమేషు కపిలకణాదబుద్ధార్హతాదిదృష్ట్యనుసారిణో ద్వైతినో నిశ్చితాః, ఎవమేవైష పరమార్థో నాన్యథేతి, తత్ర తత్రానురక్తాః ప్రతిపక్షం చాత్మనః పశ్యన్తస్తం ద్విషన్త ఇత్యేవం రాగద్వేషోపేతాః స్వసిద్ధాన్తదర్శననిమిత్తమేవ పరస్పరమ్ అన్యోన్యం విరుధ్యన్తే । తైరన్యోన్యవిరోధిభిరస్మదీయోఽయం వైదికః సర్వానన్యత్వాదాత్మైకత్వదర్శనపక్షో న విరుధ్యతే, యథా స్వహస్తపాదాదిభిః । ఎవం రాగద్వేషాదిదోషానాస్పదత్వాదాత్మైకత్వబుద్ధిరేవ సమ్యగ్దర్శనమిత్యభిప్రాయః ॥

కేన హేతునా తైర్న విరుధ్యత ఇత్యుచ్యతే — అద్వైతం పరమార్థః, హి యస్మాత్ ద్వైతం నానాత్వం తస్యాద్వైతస్య భేదః తద్భేదః, తస్య కార్యమిత్యర్థః, ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి శ్రుతేః ; ఉపపత్తేశ్చ, స్వచిత్తస్పన్దనాభావే సమాధౌ మూర్ఛాయాం సుషుప్తౌ వా అభావాత్ । అతః తద్భేద ఉచ్యతే ద్వైతమ్ । ద్వైతినాం తు తేషాం పరమార్థతోఽపరమార్థతశ్చ ఉభయథాపి ద్వైతమేవ ; యది చ తేషాం భ్రాన్తానాం ద్వైతదృష్టిః అస్మాకమద్వైతదృష్టిరభ్రాన్తానామ్ , తేనాయం హేతునా అస్మత్పక్షో న విరుధ్యతే తైః, ‘ఇన్ద్రో మాయాభిః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ‘న తు తద్ద్వితీయమస్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః । యథా మత్తగజారూఢః ఉన్మత్తం భూమిష్ఠమ్ ‘ప్రతిగజారూఢోఽహం గజం వాహయ మాం ప్రతి’ ఇతి బ్రువాణమపి తం ప్రతి న వాహయత్యవిరోధబుద్ధ్యా, తద్వత్ । తతః పరమార్థతో బ్రహ్మవిదాత్మైవ ద్వైతినామ్ । తేనాయం హేతునా అస్మత్పక్షో న విరుధ్యతే తైః ॥

ద్వైతమద్వైతభేద ఇత్యుక్తే ద్వైతమప్యద్వైతవత్పరమార్థసదితి స్యాత్కస్యచిదాశఙ్కేత్యత ఆహ — యత్పరమార్థసదద్వైతమ్ , మాయయా భిద్యతే హ్యేతత్ తైమిరికానేకచన్ద్రవత్ రజ్జుః సర్పధారాదిభిర్భేదైరివ ; న పరమార్థతః, నిరవయవత్వాదాత్మనః । సావయవం హ్యవయవాన్యథాత్వేన భిద్యతే, యథా మృత్ ఘటాదిభేదైః । తస్మాన్నిరవయవమజం నాన్యథా కథఞ్చన, కేనచిదపి ప్రకారేణ న భిద్యత ఇత్యభిప్రాయః । తత్త్వతో భిద్యమానం హి అమృతమజమద్వయం స్వభావతః సత్ మర్త్యతాం వ్రజేత్ , యథా అగ్నిః శీతతామ్ । తచ్చానిష్టం స్వభావవైపరీత్యగమనమ్ , సర్వప్రమాణవిరోధాత్ । అజమద్వయమాత్మతత్త్వం మాయయైవ భిద్యతే, న పరమార్థతః । తస్మాన్న పరమార్థసద్ద్వైతమ్ ॥

యే తు పునః కేచిదుపనిషద్వ్యాఖ్యాతారో బ్రహ్మవాదినో వావదూకాః అజాతస్యైవ ఆత్మతత్త్వస్యామృతస్య స్వభావతో జాతిమ్ ఉత్పత్తిమ్ ఇచ్ఛన్తి పరమార్థత ఎవ, తేషాం జాతం చేత్ , తదేవ మర్త్యతామేష్యత్యవశ్యమ్ । స చ అజాతో హ్యమృతో భావః స్వభావతః సన్నాత్మా కథం మర్త్యతామేష్యతి ? న కథఞ్చన మర్త్యత్వం స్వభావవైపరీత్యమేష్యతీత్యర్థః ॥

యస్మాన్న భవతి అమృతం మర్త్యం లోకే నాపి మర్త్యమమృతం తథా, తతః ప్రకృతేః స్వభావస్య అన్యథాభావః స్వతః ప్రచ్యుతిః న కథఞ్చిద్భవిష్యతి, అగ్నేరివౌష్ణ్యస్య ॥

యస్య పునర్వాదినః స్వభావేన అమృతో భావః మర్త్యతాం గచ్ఛతి పరమార్థతో జాయతే, తస్య ప్రాగుత్పత్తేః స భావః స్వభావతోఽమృత ఇతి ప్రతిజ్ఞా మృషైవ । కథం తర్హి ? కృతకేనామృతః తస్య స్వభావః । కృతకేనామృతః స కథం స్థాస్యతి నిశ్చలః ? అమృతస్వభావతయా న కథఞ్చిత్స్థాస్యతి । ఆత్మజాతివాదినః సర్వథా అజం నామ నాస్త్యేవ । సర్వమేతన్మర్త్యమ్ ; అతః అనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఇత్యభిప్రాయః ॥

నన్వజాతివాదినః సృష్టిప్రతిపాదికా శ్రుతిర్న సఙ్గచ్ఛతే । బాఢమ్ ; విద్యతే సృష్టిప్రతిపాదికా శ్రుతిః ; సా త్వన్యపరా, ‘ఉపాయః సోఽవతారయ’ (మా. కా. ౩ । ౧౫) ఇత్యవోచామ । ఇదానీముక్తేఽపి పరిహారే పునశ్చోద్యపరిహారౌ వివక్షితార్థం ప్రతి సృష్టిశ్రుత్యక్షరాణామానులోమ్యవిరోధశఙ్కామాత్రపరిహారార్థౌ । భూతతః పరమార్థతః సృజ్యమానే వస్తుని, అభూతతః మాయయా వా మాయావినేవ సృజ్యమానే వస్తుని సమా తుల్యా సృష్టిశ్రుతిః । నను గౌణముఖ్యయోర్ముఖ్యే శబ్దార్థప్రతిపత్తిర్యుక్తా ; న, అన్యథాసృష్టేరప్రసిద్ధత్వాన్నిష్ప్రయోజనత్వాచ్చ ఇత్యవోచామ । అవిద్యాసృష్టివిషయైవ సర్వా గౌణీ ముఖ్యా చ సృష్టిః, న పరమార్థతః, ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాత్ శ్రుత్యా నిశ్చితం యత్ ఎకమేవాద్వితీయమజమమృతమితి, యుక్తియుక్తం చ యుక్త్యా చ సమ్పన్నమ్ , తదేవేత్యవోచామ పూర్వైర్గ్రన్థైః ; తదేవ శ్రుత్యర్థో భవతి, నేతరత్కదాచిదపి క్వచిదపి ॥

కథం శ్రుతినిశ్చయ ఇత్యాహ — యది హి భూతత ఎవ సృష్టిః స్యాత్ , తతః సత్యమేవ నానావస్త్వితి తదభావప్రదర్శనార్థ ఆమ్నాయో న స్యాత్ ; అస్తి చ ‘నేహ నానాస్తి కిఞ్చన’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౧) ఇత్యామ్నాయో ద్వైతభావప్రతిషేధార్థః ; తస్మాదాత్మైకత్వప్రతిపత్త్యర్థా కల్పితా సృష్టిరభూతైవ ప్రాణసంవాదవత్ । ‘ఇన్ద్రో మాయాభిః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యభూతార్థప్రతిపాదకేన మాయాశబ్దేన వ్యపదేశాత్ । నను ప్రజ్ఞావచనో మాయాశబ్దః ; సత్యమ్ , ఇన్ద్రియప్రజ్ఞాయా అవిద్యామయత్వేన మాయాత్వాభ్యుపగమాదదోషః । మాయాభిః ఇన్ద్రియప్రజ్ఞాభిరవిద్యారూపాభిరిత్యర్థః । ‘అజాయమానో బహుధా విజాయతే’ (తై. ఆ. ౩ । ౧౩) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాత్ జాయతే మాయయా తు సః ; తు —శబ్దోఽవధారణార్థః మాయయైవేతి । న హ్యజాయమానత్వం బహుధాజన్మ చ ఎకత్ర సమ్భవతి, అగ్నావివ శైత్యమౌష్ణ్యం చ । ఫలవత్త్వాచ్చాత్మైకత్వదర్శనమేవ శ్రుతినిశ్చితోఽర్థః, ‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి’ (క. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇతి నిన్దితత్వాచ్చ సృష్ట్యాదిభేదదృష్టేః ॥

‘అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి యే సమ్భూతిముపాసతే’ (ఈ. మా. ౯) ఇతి సమ్భూతేరుపాస్యత్వాపవాదాత్సమ్భవః ప్రతిషిధ్యతే ; న హి పరమార్థసద్భూతాయాం సమ్భూతౌ తదపవాద ఉపపద్యతే । నను వినాశేన సమ్భూతేః సముచ్చయవిధానార్థః సమ్భూత్యపవాదః, యథా ‘అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి యేఽవిద్యాముపాసతే’ (ఈ. మా. ౧౨) ఇతి । సత్యమేవ, దేవతాదర్శనస్య సమ్భూతివిషయస్య వినాశశబ్దవాచ్యస్య చ కర్మణః సముచ్చయవిధానార్థః సమ్భూత్యపవాదః ; తథాపి వినాశాఖ్యస్య కర్మణః స్వాభావికాజ్ఞానప్రవృత్తిరూపస్య మృత్యోరతితరణార్థత్వవత్ దేవతాదర్శనకర్మసముచ్చయస్య పురుషసంస్కారార్థస్య కర్మఫలరాగప్రవృత్తిరూపస్య సాధ్యసాధనైషణాద్వయలక్షణస్య మృత్యోరతితరణార్థత్వమ్ । ఎవం హ్యేషణాద్వయరూపాన్మృత్యోరశుద్ధేర్వియుక్తః పురుషః సంస్కృతః స్యాత్ । అతో మృత్యోరతితరణార్థా దేవతాదర్శనకర్మసముచ్చయలక్షణా హ్యవిద్యా । ఎవమేవ ఎషణాద్వయలక్షణావిద్యాయా మృత్యోరతితీర్ణస్య విరక్తస్యోపనిషచ్ఛాస్త్రార్థాలోచనపరస్య నాన్తరీయికా పరమాత్మైకత్వవిద్యోత్పత్తిరితి పూర్వభావినీమవిద్యామపేక్ష్య పశ్చాద్భావినీ బ్రహ్మవిద్యా అమృతత్వసాధనా ఎకేన పురుషేణ సమ్బధ్యమానా అవిద్యయా సముచ్చీయత ఇత్యుచ్యతే । అతః అన్యార్థత్వాదమృతత్వసాధనం బ్రహ్మవిద్యామపేక్ష్య, నిన్దార్థ ఎవ భవతి సమ్భూత్యపవాదః యద్యప్యశుద్ధివియోగహేతుః అతన్నిష్ఠత్వాత్ । అత ఎవ సమ్భూతేరపవాదాత్సమ్భూతేరాపేక్షికమేవ సత్త్వమితి పరమార్థసదాత్మైకత్వమపేక్ష్య అమృతాఖ్యః సమ్భవః ప్రతిషిధ్యతే । ఎవం మాయానిర్మితస్యైవ జీవస్య అవిద్యయా ప్రత్యుపస్థాపితస్య అవిద్యానాశే స్వభావరూపత్వాత్పరమార్థతః కో న్వేనం జనయేత్ ? న హి రజ్జ్వామవిద్యాధ్యారోపితం సర్పం పునర్వివేకతో నష్టం జనయేత్కశ్చిత్ ; తథా న కశ్చిదేనం జనయేదితి । కో న్విత్యాక్షేపార్థత్వాత్కారణం ప్రతిషిధ్యతే । అవిద్యోద్భూతస్య నష్టస్య జనయితృ కారణం న కిఞ్చిదస్తీత్యభిప్రాయః ; ‘నాయం కుతశ్చిన్న బభూవ కశ్చిత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి శ్రుతేః ॥

సర్వవిశేషప్రతిషేధేన ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి ప్రతిపాదితస్యాత్మనో దుర్బోధత్వం మన్యమానా శ్రుతిః పునః పునరుపాయాన్తరత్వేన తస్యైవ ప్రతిపిపాదయిషయా యద్యద్వ్యాఖ్యాతం తత్సర్వం నిహ్నుతే । గ్రాహ్యం జనిమద్బుద్ధివిషయమపలపత్యర్థాత్ ‘స ఎష నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬), (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪), (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨), (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాత్మనోఽదృశ్యతాం దర్శయన్తీ శ్రుతిః । ఉపాయస్యోపేయనిష్ఠతామజానత ఉపాయత్వేన వ్యాఖ్యాతస్య ఉపేయవద్గ్రాహ్యతా మా భూదితి అగ్రాహ్యభావేన హేతునా కారణేన నిహ్నుత ఇత్యర్థః । తతశ్చైవముపాయస్యోపేయనిష్ఠతామేవ జానత ఉపేయస్య చ నిత్యైకరూపత్వమితి తస్య సబాహ్యాభ్యన్తరమజమాత్మతత్త్వం ప్రకాశతే స్వయమేవ ॥

ఎవం హి శ్రుతివాక్యశతైః సబాహ్యాభ్యన్తరమజమాత్మతత్త్వమద్వయం న తతోఽన్యదస్తీతి నిశ్చితమేతత్ । యుక్త్యా చాధునైతదేవ పునర్నిర్ధార్యత ఇత్యాహ — తత్రైతత్స్యాత్ సదా అగ్రాహ్యమేవ చేదసదేవాత్మతత్త్వమితి ; తన్న, కార్యగ్రహణాత్ । యథా సతో మాయావినః మాయయా జన్మ కార్యమ్ , ఎవం జగతో జన్మ కార్యం గృహ్యమాణం మాయావినమివ పరమార్థసన్తమాత్మానం జగజ్జన్మ మాయాస్పదమేవ గమయతి । యస్మాత్ సతో హి విద్యమానాత్కారణాత్ మాయానిర్మితస్య హస్త్యాదికార్యస్యేవ జగజ్జన్మ యుజ్యతే, నాసతః కారణాత్ । న తు తత్త్వత ఎవ ఆత్మనో జన్మ యుజ్యతే । అథవా, సతః విద్యమానస్య వస్తునో రజ్జ్వాదేః సర్పాదివత్ మాయయా జన్మ యుజ్యతే న తు తత్త్వతో యథా, తథా అగ్రాహ్యస్యాపి సత ఎవాత్మనో రజ్జుసర్పవజ్జగద్రూపేణ మాయయా జన్మ యుజ్యతే । న తు తత్త్వత ఎవాజస్యాత్మనో జన్మ । యస్య పునః పరమార్థసదజమాత్మతత్త్వం జగద్రూపేణ జాయతే వాదినః, న హి తస్య అజం జాయత ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , విరోధాత్ । తతః తస్యార్థాజ్జాతం జాయత ఇత్యాపన్నమ్ । తతశ్చానవస్థాపాతాజ్జాయమానత్వం న । తస్మాదజమేకమేవాత్మతత్త్వమితి సిద్ధమ్ ॥

అసద్వాదినామ్ అసతో భావస్య మాయయా తత్త్వతో వా న కథఞ్చన జన్మ యుజ్యతే, అదృష్టత్వాత్ । న హి వన్ధ్యాపుత్రో మాయయా తత్త్వతో వా జాయతే । తస్మాదత్రాసద్వాదో దూరత ఎవానుపపన్న ఇత్యర్థః ॥

కథం పునః సతో మాయయైవ జన్మేత్యుచ్యతే — యథా రజ్జ్వాం వికల్పితః సర్పో రజ్జురూపేణావేక్ష్యమాణః సన్ , ఎవం మనః పరమాత్మవిజ్ఞప్త్యాత్మరూపేణావేక్ష్యమాణం సత్ గ్రాహ్యగ్రాహకరూపేణ ద్వయాభాసం స్పన్దతే స్వప్నే మాయయా, రజ్జ్వామివ సర్పః ; తథా తద్వదేవ జాగ్రత్ జాగరితే స్పన్దతే మాయయా మనః, స్పన్దత ఇవేత్యర్థః ॥

రజ్జురూపేణ సర్ప ఇవ పరమార్థత ఆత్మరూపేణ అద్వయం సత్ ద్వయాభాసం మనః స్వప్నే, న సంశయః । న హి స్వప్నే హస్త్యాది గ్రాహ్యం తద్గ్రాహకం వా చక్షురాది, ద్వయం విజ్ఞానవ్యతిరేకేణాస్తి ; జాగ్రదపి తథైవేత్యర్థః ; పరమార్థసద్విజ్ఞానమాత్రావిశేషాత్ ॥

రజ్జుసర్పవద్వికల్పనారూపం ద్వైతరూపేణ మన ఎవేత్యుక్తమ్ । తత్ర కిం ప్రమాణమితి, అన్వయవ్యతిరేకలక్షణమనుమానమాహ । కథమ్ ? తేన హి మనసా వికల్ప్యమానేన దృశ్యం మనోదృశ్యమ్ ఇదం ద్వైతం సర్వం మన ఇతి ప్రతిజ్ఞా, తద్భావే భావాత్ తదభావే చాభావాత్ । మనసో హి అమనీభావే నిరుద్ధే వివేకదర్శనాభ్యాసవైరాగ్యాభ్యాం రజ్జ్వామివ సర్పే లయం గతే వా సుషుప్తే ద్వైతం నైవోపలభ్యత ఇతి అభావాత్సిద్ధం ద్వైతస్యాసత్త్వమిత్యర్థః ॥

కథం పునరయమమనీభావ ఇత్యుచ్యతే — ఆత్మైవ సత్యమాత్మసత్యమ్ , మృత్తికావత్ , ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి శ్రుతేః । తస్య శాస్త్రాచార్యోపదేశమన్వవబోధ ఆత్మసత్యానుబోధః । తేన సఙ్కల్ప్యాభావాత్తన్న సఙ్కల్పయతే దాహ్యాభావే జ్వలనమివాగ్నేః యదా యస్మిన్కాలే, తదా తస్మిన్కాలే అమనస్తామ్ అమనోభావం యాతి ; గ్రాహ్యాభావే తత్ మనః అగ్రహం గ్రహణవికల్పనావర్జితమిత్యర్థః ॥

యద్యసదిదం ద్వైతమ్ , కేన సమఞ్జసమాత్మతత్త్వం విబుధ్యత ఇతి, ఉచ్యతే — అకల్పకం సర్వకల్పనావర్జితమ్ , అత ఎవ అజం జ్ఞానం జ్ఞప్తిమాత్రం జ్ఞేయేన పరమార్థసతా బ్రహ్మణా అభిన్నం ప్రచక్షతే కథయన్తి బ్రహ్మవిదః । ‘న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) అగ్న్యుష్ణవత్ , ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । తస్యైవ విశేషణమ్ — బ్రహ్మ జ్ఞేయం యస్య, స్వస్థం తదిదం బ్రహ్మ జ్ఞేయమ్ ఔష్ణ్యస్యేవాగ్నివదభిన్నమ్ , తేన ఆత్మస్వరూపేణ అజేన జ్ఞానేన అజం జ్ఞేయమాత్మతత్త్వం స్వయమేవ విబుధ్యతే అవగచ్ఛతి । నిత్యప్రకాశస్వరూప ఇవ సవితా నిత్యవిజ్ఞానైకరసఘనత్వాన్న జ్ఞానాన్తరమపేక్షత ఇత్యర్థః ॥

ఆత్మసత్యానుబోధేన సఙ్కల్పమకుర్వత్ బాహ్యవిషయాభావే నిరిన్ధనాగ్నివత్ప్రశాన్తం సత్ నిగృహీతం నిరుద్ధం మనో భవతీత్యుక్తమ్ । ఎవం చ మనసో హ్యమనీభావే ద్వైతాభావశ్చోక్తః । తస్యైవం నిగృహీతస్య నిరుద్ధస్య మనసః నిర్వికల్పస్య సర్వకల్పనావర్జితస్య ధీమతః వివేకవతః ప్రచరణం ప్రచారో యః, స తు ప్రచారః విశేషేణ జ్ఞేయో విజ్ఞేయో యోగిభిః । నను సర్వప్రత్యయాభావే యాదృశః సుషుప్తిస్థస్య మనసః ప్రచారః, తాదృశ ఎవ నిరుద్ధస్యాపి, ప్రత్యయాభావావిశేషాత్ ; కిం తత్ర విజ్ఞేయమితి । అత్రోచ్యతే — నైవమ్ , యస్మాత్సుషుప్తే అన్యః ప్రచారోఽవిద్యామోహతమోగ్రస్తస్య అన్తర్లీనానేకానర్థప్రవృత్తిబీజవాసనావతో మనసః ఆత్మసత్యానుబోధహుతాశవిప్లుష్టావిద్యాద్యనర్థప్రవృత్తిబీజస్య నిరుద్ధస్య అన్య ఎవ ప్రశాన్తసర్వక్లేశరజసః స్వతన్త్రః ప్రచారః । అతో న తత్సమః । తస్మాద్యుక్తః స విజ్ఞాతుమిత్యభిప్రాయః ॥

ప్రచారభేదే హేతుమాహ — లీయతే సుషుప్తౌ హి యస్మాత్సర్వాభిరవిద్యాదిప్రత్యయబీజవాసనాభిః సహ తమోరూపమ్ అవిశేషరూపం బీజభావమాపద్యతే తద్వివేకవిజ్ఞానపూర్వకం నిగృహీతం నిరుద్ధం సత్ న లీయతే తమోబీజభావం నాపద్యతే । తస్మాద్యుక్తః ప్రచారభేదః సుషుప్తస్య సమాహితస్య మనసః । యదా గ్రాహ్యగ్రాహకావిద్యాకృతమలద్వయవర్జితమ్ , తదా పరమద్వయం బ్రహ్మైవ తత్సంవృత్తమిత్యతః తదేవ నిర్భయమ్ , ద్వైతగ్రహణస్య భయనిమిత్తస్యాభావాత్ । శాన్తమభయం బ్రహ్మ యద్విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన । తదేవ విశేష్యతే — జ్ఞప్తిర్జ్ఞానమ్ ఆత్మస్వభావచైతన్యమ్ , తదేవ జ్ఞానమాలోకః ప్రకాశో యస్య, తద్బ్రహ్మ జ్ఞానాలోకం విజ్ఞానైకరసఘనమిత్యర్థః । సమన్తతః సమన్తాత్ ; సర్వతో వ్యోమవన్నైరన్తర్యేణ వ్యాపకమిత్యర్థః ॥

జన్మనిమిత్తాభావాత్సబాహ్యాభ్యన్తరమ్ అజమ్ ; అవిద్యానిమిత్తం హి జన్మ రజ్జుసర్పవదిత్యవోచామ । సా చావిద్యా ఆత్మసత్యానుబోధేన నిరుద్ధా యతః, అతః అజమ్ , అత ఎవ అనిద్రమ్ అవిద్యాలక్షణానాదిర్మాయానిద్రాస్వాపాత్ప్రబుద్ధమ్ అద్వయస్వరూపేణాత్మనా ; అతః అస్వప్నమ్ । అప్రబోధకృతే హ్యస్య నామరూపే ; ప్రబోధాచ్చ తే రజ్జుసర్పవద్వినష్టే । న నామ్నాభిధీయతే బ్రహ్మ, రూప్యతే వా న కేనచిత్ప్రకారేణ ఇతి అనామకమ్ అరూపకం చ తత్ , ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । కిఞ్చ, సకృద్విభాతం సదైవ విభాతం సదా భారూపమ్ , అగ్రహణాన్యథాగ్రహణావిర్భావతిరోభావవర్జితత్వాత్ । గ్రహణాగ్రహణే హి రాత్ర్యహనీ ; తమశ్చావిద్యాలక్షణం సదా అప్రభాతత్వే కారణమ్ ; తదభావాన్నిత్యచైతన్యభారూపత్వాచ్చ యుక్తం సకృద్విభాతమితి । అత ఎవ సర్వం చ తత్ జ్ఞప్తిస్వరూపం చేతి సర్వజ్ఞమ్ । నేహ బ్రహ్మణ్యేవంవిధే ఉపచరణముపచారః కర్తవ్యః, యథా అన్యేషామాత్మస్వరూపవ్యతిరేకేణ సమాధానాద్యుపచారః । నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావత్వాద్బ్రహ్మణః కథఞ్చన న కథఞ్చిదపి కర్తవ్యసమ్భవః అవిద్యానాశే ఇత్యర్థః ॥

అనామకత్వాద్యుక్తార్థసిద్ధయే హేతుమాహ — అభిలప్యతే అనేనేతి అభిలాపః వాక్కరణం సర్వప్రకారస్యాభిధానస్య, తస్మాద్విగతః ; వాగత్రోపలక్షణార్థా, సర్వబాహ్యకరణవర్జిత ఇత్యేతత్ । తథా, సర్వచిన్తాసముత్థితః, చిన్త్యతే అనయేతి చిన్తా బుద్ధిః, తస్యాః సముత్థితః, అన్తఃకరణవివర్జిత ఇత్యర్థః, ‘అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రః అక్షరాత్పరతః పరః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః । యస్మాత్సర్వవిషయవర్జితః, అతః సుప్రశాన్తః । సకృజ్జ్యోతిః సదైవ జ్యోతిః ఆత్మచైతన్యస్వరూపేణ । సమాధిః సమాధినిమిత్తప్రజ్ఞావగమ్యత్వాత్ ; సమాధీయతే అస్మిన్నితి వా సమాధిః । అచలః అవిక్రియః । అత ఎవ అభయః విక్రియాభావాత్ ॥

యస్మాద్బ్రహ్మైవ ‘సమాధిరచలోఽభయః’ ఇత్యుక్తమ్ , అతః న తత్ర తస్మిన్బ్రహ్మణి గ్రహః గ్రహణముపాదానమ్ , న ఉత్సర్గః ఉత్సర్జనం హానం వా విద్యతే । యత్ర హి విక్రియా తద్విషయత్వం వా, తత్ర హానోపాదానే స్యాతామ్ ; న తద్ద్వయమిహ బ్రహ్మణి సమ్భవతి, వికారహేతోరన్యస్యాభావాన్నిరవయవత్వాచ్చ ; అతో న తత్ర హానోపాదానే సమ్భవతః । చిన్తా యత్ర న విద్యతే, సర్వప్రకారైవ చిన్తా న సమ్భవతి యత్ర అమనస్త్వాత్ , కుతస్తత్ర హానోపాదానే ఇత్యర్థః । యదైవ ఆత్మసత్యానుబోధో జాతః, తదైవ ఆత్మసంస్థం విషయాభావాదగ్న్యుష్ణవదాత్మన్యేవ స్థితం జ్ఞానమ్ , అజాతి జాతివర్జితమ్ , సమతాం గతమ్ పరం సామ్యమాపన్నం భవతి । యదాదౌ ప్రతిజ్ఞాతమ్ ‘అతో వక్ష్యామ్యకార్పణ్యమజాతి సమతాం గతమ్’ (మా. కా. ౩ । ౨) ఇతి, ఇదం తదుపపత్తితః శాస్త్రతశ్చోక్తముపసంహ్రియతే — అజాతి సమతాం గతమితి । ఎతస్మాదాత్మసత్యానుబోధాత్కార్పణ్యవిషయమన్యత్ , ‘యో వా ఎతదక్షరం గార్గ్యవిదిత్వాస్మాల్లోకాత్ప్రైతి స కృపణః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౦) ఇతి శ్రుతేః । ప్రాప్యైతత్సర్వః కృతకృత్యో బ్రాహ్మణో భవతీత్యభిప్రాయః ॥

యద్యపీదమిత్థం పరమార్థతత్త్వమ్ , అస్పర్శయోగో నామ అయం సర్వసమ్బన్ధాఖ్యస్పర్శవర్జితత్వాత్ అస్పర్శయోగో నామ వై స్మర్యతే ప్రసిద్ధ ఉపనిషత్సు । దుఃఖేన దృశ్యత ఇతి దుర్దర్శః సర్వయోగిణామ్ వేదాన్తవిజ్ఞానరహితానామ్ ; ఆత్మసత్యానుబోధాయాసలభ్య ఎవేత్యర్థః । యోగినః బిభ్యతి హి అస్మాత్సర్వభయవర్జితాదపి ఆత్మనాశరూపమిమం యోగం మన్యమానా భయం కుర్వన్తి, అభయే అస్మిన్ భయదర్శినః భయనిమిత్తాత్మనాశదర్శనశీలాః అవివేకినః ఇత్యర్థః ॥

యేషాం పునర్బ్రహ్మస్వరూపవ్యతిరేకేణ రజ్జుసర్పవత్కల్పితమేవ మన ఇన్ద్రియాది చ న పరమార్థతో విద్యతే, తేషాం బ్రహ్మస్వరూపాణామభయం మోక్షాఖ్యా చ అక్షయా శాన్తిః స్వభావత ఎవ సిద్ధా, నాన్యాయత్తా, ‘నోపచారః కథఞ్చన’ (మా. కా. ౩ । ౩౬) ఇత్యుక్తేః ; యే త్వతోఽన్యే యోగినో మార్గగా హీనమధ్యమదృష్టయో మనోఽన్యదాత్మవ్యతిరిక్తమాత్మసమ్బన్ధి పశ్యన్తి, తేషామాత్మసత్యానుబోధరహితానాం మనసో నిగ్రహాయత్తమభయం సర్వేషాం యోగినామ్ । కిఞ్చ, దుఃఖక్షయోఽపి । న హ్యాత్మసమ్బన్ధిని మనసి ప్రచలితే దుఃఖక్షయోఽస్త్యవివేకినామ్ । కిఞ్చ, ఆత్మప్రబోధోఽపి మనోనిగ్రహాయత్త ఎవ । తథా, అక్షయాపి మోక్షాఖ్యా శాన్తిస్తేషాం మనోనిగ్రహాయత్తైవ ॥

మనోనిగ్రహోఽపి తేషామ్ ఉదధేః కుశాగ్రేణ ఎకబిన్దునా ఉత్సేచనేన శోషణవ్యవసాయవత్ వ్యవసాయవతామనవసన్నాన్తఃకరణానామనిర్వేదాత్ అపరిఖేదతః భవతీత్యర్థః ॥

కిమపరిఖిన్నవ్యవసాయమాత్రమేవ మనోనిగ్రహే ఉపాయః ? నేత్యుచ్యతే ; అపరిఖిన్నవ్యవసాయవాన్సన్ , వక్ష్యమాణేనోపాయేన కామభోగవిషయేషు విక్షిప్తం మనో నిగృహ్ణీయాత్ నిరున్ధ్యాదాత్మన్యేవేత్యర్థః । కిఞ్చ, లీయతేఽస్మిన్నితి సుషుప్తో లయః ; తస్మిన్ లయే చ సుప్రసన్నమ్ ఆయాసవర్జితమపీత్యేతత్ , నిగృహ్ణీయాదిత్యనువర్తతే । సుప్రసన్నం చేత్కస్మాన్నిగృహ్యత ఇతి, ఉచ్యతే ; యస్మాత్ యథా కామః అనర్థహేతుః, తథా లయోఽపి ; అతః కామవిషయస్య మనసో నిగ్రహవల్లయాదపి నిరోద్ధవ్యత్వమిత్యర్థః ॥

కః స ఉపాయ ఇతి, ఉచ్యతే — సర్వం ద్వైతమవిద్యావిజృమ్భితం దుఃఖమేవ ఇత్యనుస్మృత్య కామభోగాత్ కామనిమిత్తో భోగః ఇచ్ఛావిషయః తస్మాత్ విప్రసృతం మనో నివర్తయేత్ వైరాగ్యభావనయేత్యర్థః । అజం బ్రహ్మ సర్వమ్ ఇత్యేతచ్ఛాస్త్రాచార్యోపదేశతః అనుస్మృత్య తద్విపరీతం ద్వైతజాతం నైవ తు పశ్యతి అభావాత్ ॥

ఎవమనేన జ్ఞానాభ్యాసవైరాగ్యద్వయోపాయేన లయే సుషుప్తే లీనం సమ్బోధయేత్ మనః ఆత్మవివేకదర్శనేన యోజయేత్ । చిత్తం మన ఇత్యనర్థాన్తరమ్ । విక్షిప్తం చ కామభోగేషు శమయేత్పునః । ఎవం పునః పునరభ్యాసతో లయాత్సమ్బోధితం విషయేభ్యశ్చ వ్యావర్తితమ్ , నాపి సామ్యాపన్నమన్తరాలావస్థం సకషాయం సరాగం బీజసంయుక్తం మన ఇతి విజానీయాత్ । తతోఽపి యత్నతః సామ్యమాపాదయేత్ । యదా తు సమప్రాప్తం భవతి, సమప్రాప్త్యభిముఖీభవతీత్యర్థః ; తతః తత్ న చాలయేత్ , విషయాభిముఖం న కుర్యాదిత్యర్థః ॥

సమాధిత్సతో యోగినో యత్సుఖం జాయతే, తత్ నాస్వాదయేత్ తత్ర న రజ్యేతేత్యర్థః । కథం తర్హి ? నిఃసఙ్గః నిఃస్పృహః ప్రజ్ఞయా వివేకబుద్ధ్యా యదుపలభ్యతే సుఖమ్ , తదవిద్యాపరికల్పితం మృషైవేతి విభావయేత్ ; తతోఽపి సుఖరాగాన్నిగృహ్ణీయాదిత్యర్థః । యదా పునః సుఖరాగాన్నివృత్తం నిశ్చలస్వభావం సత్ నిశ్చరత్ బహిర్నిర్గచ్ఛద్భవతి చిత్తమ్ , తతస్తతో నియమ్య ఉక్తోపాయేన ఆత్మన్యేవ ఎకీకుర్యాత్ ప్రయత్నతః । చిత్స్వరూపసత్తామాత్రమేవాపాదయేదిత్యర్థః ॥

యథోక్తేనోపాయేన నిగృహీతం చిత్తం యదా సుషుప్తే న లీయతే, న చ పునర్విషయేషు విక్షిప్యతే ; అనిఙ్గనమ్ అచలం నివాతప్రదీపకల్పమ్ , అనాభాసం న కేనచిత్కల్పితేన విషయభావేనావభాసతే ఇతి ; యదా ఎవంలక్షణం చిత్తమ్ , తదా నిష్పన్నం బ్రహ్మ ; బ్రహ్మస్వరూపేణ నిష్పన్నం చిత్తం భవతీత్యర్థః ॥ స్వస్థం శాన్తం సనిర్వాణమకథ్యం సుఖముత్తమమ్ ।

యథోక్తం పరమార్థసుఖమాత్మసత్యానుబోధలక్షణం స్వస్థం స్వాత్మని స్థితమ్ ; శాన్తం సర్వానర్థోపశమరూపమ్ ; సనిర్వాణమ్ , నిర్వృతిర్నిర్వాణం కైవల్యమ్ , సహ నిర్వాణేన వర్తతే ; తచ్చ అకథ్యం న శక్యతే కథయితుమ్ , అత్యన్తాసాధారణవిషయత్వాత్ ; సుఖముత్తమం నిరతిశయం హి తద్యోగిప్రత్యక్షమేవ ; న జాతమితి అజమ్ , యథా విషయవిషయమ్ ; అజేన అనుత్పన్నేన జ్ఞేయేన అవ్యతిరిక్తం సత్ స్వేన సర్వజ్ఞరూపేణ సర్వజ్ఞం బ్రహ్మైవ సుఖం పరిచక్షతే కథయన్తి బ్రహ్మవిదః ॥

సర్వోఽప్యయం మనోనిగ్రహాదిః మృల్లోహాదివత్సృష్టిరుపాసనా చ ఉక్తా పరమార్థస్వరూపప్రతిపత్త్యుపాయత్వేన, న పరమార్థసత్యేతి । పరమార్థసత్యం తు న కశ్చిజ్జాయతే జీవః కర్తా భోక్తా చ నోత్పద్యతే కేనచిదపి ప్రకారేణ । అతః స్వభావతః అజస్య అస్య ఎకస్యాత్మనః సమ్భవః కారణం న విద్యతే నాస్తి । యస్మాన్న విద్యతేఽస్య కారణమ్ , తస్మాన్న కశ్చిజ్జాయతే జీవ ఇత్యేతత్ । పూర్వేషూపాయత్వేనోక్తానాం సత్యానామ్ ఎతత్ ఉత్తమం సత్యం యస్మిన్సత్యస్వరూపే బ్రహ్మణి అణుమాత్రమపి కిఞ్చిన్న జాయతే ఇతి ॥

ఓఙ్కారనిర్ణయద్వారేణ ఆగమతః ప్రతిజ్ఞాతస్యాద్వైతస్య బాహ్యవిషయభేదవైతథ్యాచ్చ సిద్ధస్య పునరద్వైతే శాస్త్రయుక్తిభ్యాం సాక్షాన్నిర్ధారితస్య ఎతదుత్తమం సత్యమిత్యుపసంహారః కృతోఽన్తే । తస్యైతస్యాగమార్థస్య అద్వైతదర్శనస్య ప్రతిపక్షభూతా ద్వైతినో వైనాశికాశ్చ । తేషాం చాన్యోన్యవిరోధాద్రాగద్వేషాదిక్లేశాస్పదం దర్శనమితి మిథ్యాదర్శనత్వం సూచితమ్ , క్లేశానాస్పదత్వాత్సమ్యగ్దర్శనమిత్యద్వైతదర్శనస్తుతయే । తదిహ విస్తరేణాన్యోన్యవిరుద్ధతయా అసమ్యగ్దర్శనత్వం ప్రదర్శ్య తత్ప్రతిషేధేనాద్వైతదర్శనసిద్ధిరుపసంహర్తవ్యా ఆవీతన్యాయేనేత్యలాతశాన్తిప్రకరణమారభ్యతే । తత్రాద్వైతదర్శనసమ్ప్రదాయకర్తురద్వైతస్వరూపేణైవ నమస్కారార్థోఽయమాద్యశ్లోకః । ఆచార్యపూజా హి అభిప్రేతార్థసిద్ధ్యర్థేష్యతే శాస్త్రారమ్భే । ఆకాశేన ఈషదసమాప్తమాకాశకల్పమాకాశతుల్యమిత్యేతత్ । తేన ఆకాశకల్పేన జ్ఞానేన । కిమ్ ? ధర్మానాత్మనః । కింవిశిష్టాన్ ? గగనోపమాన్ గగనముపమా యేషాం తే గగనోపమాః, తానాత్మనో ధర్మాన్ । జ్ఞానస్యైవ పునర్విశేషణమ్ — జ్ఞేయైర్ధర్మైరాత్మభిరభిన్నమ్ అగ్న్యుష్ణవత్ సవితృప్రకాశవచ్చ యత్ జ్ఞానమ్ , తేన జ్ఞేయాభిన్నేన జ్ఞానేన ఆకాశకల్పేన జ్ఞేయాత్మస్వరూపావ్యతిరిక్తేన, గగనోపమాన్ధర్మాన్యః సమ్బుద్ధః సమ్బుద్ధవాన్నిత్యమేవ ఈశ్వరో యో నారాయణాఖ్యః, తం వన్దే అభివాదయే । ద్విపదాం వరం ద్విపదోపలక్షితానాం పురుషాణాం వరం ప్రధానమ్ , పురుషోత్తమమిత్యభిప్రాయః । ఉపదేష్టృనమస్కారముఖేన జ్ఞానజ్ఞేయజ్ఞాతృభేదరహితం పరమార్థతత్త్వదర్శనమిహ ప్రకరణే ప్రతిపిపాదయిషితం ప్రతిపక్షప్రతిషేధద్వారేణ ప్రతిజ్ఞాతం భవతి ॥

అధునా అద్వైతదర్శనయోగస్య నమస్కారః తత్స్తుతయే — స్పర్శనం స్పర్శః సమ్బన్ధో న విద్యతే యస్య యోగస్య కేనచిత్కదాచిదపి, సః అస్పర్శయోగః బ్రహ్మస్వభావ ఎవ వై నామేతి ; బ్రహ్మవిదామస్పర్శయోగ ఇత్యేవం ప్రసిద్ధ ఇత్యర్థః । స చ సర్వసత్త్వసుఖో భవతి । కశ్చిదత్యన్తసుఖసాధనవిశిష్టోఽపి దుఃఖస్వరూపః, యథా తపః । అయం తు న తథా । కిం తర్హి ? సర్వసత్త్వానాం సుఖః । తథా ఇహ భవతి కశ్చిద్విషయోపభోగః సుఖో న హితః ; అయం తు సుఖో హితశ్చ, నిత్యమప్రచలితస్వభావత్వాత్ । కిం చ అవివాదః, విరుద్ధం వదనం వివాదః పక్షప్రతిపక్షపరిగ్రహేణ యస్మిన్న విద్యతే సః అవివాదః । కస్మాత్ ? యతః అవిరుద్ధశ్చ ; య ఈదృశో యోగః దేశితః ఉపదిష్టః శాస్త్రేణ, తం నమామ్యహం ప్రణమామీత్యర్థః ॥

కథం ద్వైతినః పరస్పరం విరుధ్యన్త ఇతి, ఉచ్యతే — భూతస్య విద్యమానస్య వస్తునః జాతిమ్ ఉత్పత్తిమ్ ఇచ్ఛన్తి వాదినః కేచిదేవ హి సాఙ్ఖ్యాః ; న సర్వ ఎవ ద్వైతినః । యస్మాత్ అభూతస్య అవిద్యమానస్య అపరే వైశేషికా నైయాయికాశ్చ ధీరాః ధీమన్తః, ప్రాజ్ఞాభిమానిన ఇత్యర్థః । వివదన్తః విరుద్ధం వదన్తో హి అన్యోన్యమిచ్ఛన్తి జేతుమిత్యభిప్రాయః ॥

తైరేవం విరుద్ధవదనేన అన్యోన్యపక్షప్రతిషేధం కుర్వద్భిః కిం ఖ్యాపితం భవతీతి, ఉచ్యతే — భూతం విద్యమానం వస్తు న జాయతే కిఞ్చిద్విద్యమానత్వాదేవ ఆత్మవత్ ఇత్యేవం వదన్ అసద్వాదీ సాఙ్ఖ్యపక్షం ప్రతిషేధతి సజ్జన్మ । తథా అభూతమ్ అవిద్యమానమ్ అవిద్యమానత్వాన్నైవ జాయతే శశవిషాణవత్ ఇత్యేవం వదన్సాఙ్ఖ్యోఽపి అసద్వాదిపక్షమసజ్జన్మ ప్రతిషేధతి । వివదన్తః విరుద్ధం వదన్తః అద్వయాః అద్వైతినో హ్యేతే అన్యోన్యస్య పక్షౌ సదసతోర్జన్మనీ ప్రతిషేధన్తః అజాతిమ్ అనుత్పత్తిమర్థాత్ఖ్యాపయన్తి ప్రకాశయన్తి తే ॥

తైరేవం ఖ్యప్యమానామజాతిమ్ ఎవమస్తు ఇతి అనుమోదామహే కేవలమ్ , న తైః సార్ధం వివదామః పక్షప్రతిపక్షపరిగ్రహేణ ; యథా తే అన్యోన్యమిత్యభిప్రాయః । అతః తమ్ అవివాదం వివాదరహితం పరమార్థదర్శనమనుజ్ఞాతమస్మాభిః నిబోధత హే శిష్యాః ॥

సదసద్వాదినః సర్వే । అయం తు పురస్తాత్కృతభాష్యః శ్లోకః ॥

ఉక్తార్థానాం శ్లోకానామిహోపన్యాసః పరవాదిపక్షాణామన్యోన్యవిరోధఖ్యాపితానుత్పత్త్యామోదనప్రదర్శనార్థః ॥

యస్మాల్లౌకిక్యపి ప్రకృతిర్న విపర్యేతి, కాసావిత్యాహ — సమ్యక్సిద్ధిః సంసిద్ధిః, తత్ర భవా సాంసిద్ధికీ ; యథా యోగినాం సిద్ధానామణిమాద్యైశ్వర్యప్రాప్తిః ప్రకృతిః, సా భూతభవిష్యత్కాలయోరపి యోగినాం న విపర్యేతి । తథైవ సా । స్వాభావికీ ద్రవ్యస్వభావత ఎవ సిద్ధా, యథా అగ్న్యాదీనాముష్ణప్రకాశాదిలక్షణా । సాపి న కాలాన్తరే వ్యభిచరతి దేశాన్తరే వా, తథా సహజా ఆత్మనా సహైవ జాతా, యథా పక్ష్యాదీనామాకాశగమనాదిలక్షణా । అన్యాపి యా కాచిత్ అకృతా కేనచిన్న కృతా, యథా అపాం నిమ్నదేశగమనాదిలక్షణా । అన్యాపి యా కాచిత్స్వభావం న జహాతి, సా సర్వా ప్రకృతిరితి విజ్ఞేయా లోకే । మిథ్యాకల్పితేషు లౌకికేష్వపి వస్తుషు ప్రకృతిర్నాన్యథా భవతి ; కిముత అజస్వభావేషు పరమార్థవస్తుషు ? అమృతత్వలక్షణా ప్రకృతిర్నాన్యథా భవేదిత్యభిప్రాయః ॥

కింవిషయా పునః సా ప్రకృతిః, యస్యా అన్యథాభావో వాదిభిః కల్ప్యతే ? కల్పనాయాం వా కో దోష ఇత్యాహ జరామరణనిర్ముక్తాః జరామరణాదిసర్వవిక్రియావర్జితా ఇత్యర్థః । కే ? సర్వే ధర్మాః సర్వే ఆత్మాన ఇత్యేతత్ । స్వభావతః ప్రకృతిత ఎవ । అత ఎవంస్వభావాః సన్తో ధర్మా జరామరణమిచ్ఛన్త ఇవేచ్ఛన్తః రజ్జ్వామివ సర్పమాత్మని కల్పయన్తః చ్యవన్తే, స్వభావతశ్చలన్తీత్యర్థః । తన్మనీషయా జరామరణచిన్తయా తద్భావభావితత్వదోషేణేత్యర్థః ॥

కథం సజ్జాతివాదిభిః సాఙ్ఖ్యైరనుపపన్నముచ్యతే ఇతి, ఆహ వైశేషికః — కారణం మృద్వదుపాదానలక్షణం యస్య వాదినః వై కార్యమ్ , కారణమేవ కార్యాకారేణ పరిణమతే యస్య వాదిన ఇత్యర్థః । తస్య అజమేవ సత్ ప్రధానాది కారణం మహదాదికార్యరూపేణ జాయత ఇత్యర్థః । మహదాద్యాకారేణ చేజ్జాయమానం ప్రధానమ్ , కథమజముచ్యతే తైః ? విప్రతిషిద్ధం చేదమ్ — జాయతే అజం చేతి । నిత్యం చ తైరుచ్యతే । ప్రధానం భిన్నం విదీర్ణమ్ ; స్ఫుటితమేకదేశేన సత్ కథం నిత్యం భవేదిత్యర్థః । న హి సావయవం ఘటాది ఎకదేశేన స్ఫుటనధర్మి నిత్యం దృష్టం లోకే ఇత్యర్థః । విదీర్ణం చ స్యాదేకదేశేనాజం నిత్యం చేత్యేతత్ విప్రతిషిద్ధం తైరభిధీయత ఇత్యభిప్రాయః ॥

ఉక్తస్యైవార్థస్య స్పష్టీకరణార్థమాహ — కారణాత్ అజాత్ కార్యస్య యది అనన్యత్వమిష్టం త్వయా, తతః కార్యమప్యజమితి ప్రాప్తమ్ । ఇదం చాన్యద్విప్రతిషిద్ధం కార్యమజం చేతి తవ । కిఞ్చాన్యత్ , కార్యకారణయోరనన్యత్వే జాయమానాద్ధి వై కార్యాత్ కారణమ్ అనన్యన్నిత్యం ధ్రువం చ తే కథం భవేత్ ? న హి కుక్కుట్యా ఎకదేశః పచ్యతే, ఎకదేశః ప్రసవాయ కల్ప్యతే ॥

కిఞ్చాన్యత్ , యత్ అజాత్ అనుత్పన్నాద్వస్తునః జాయతే యస్య వాదినః కార్యమ్ , దృష్టాన్తః తస్య నాస్తి వై ; దృష్టాన్తాభావే అర్థాదజాన్న కిఞ్చిజ్జాయతే ఇతి సిద్ధం భవతీత్యర్థః । యదా పునః జాతాత్ జాయమానస్య వస్తునః అభ్యుపగమః, తదపి అన్యస్మాజ్జాతాత్తదప్యన్యస్మాదితి న వ్యవస్థా ప్రసజ్యతే । అనవస్థా స్యాదిత్యర్థః ॥

‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి పరమార్థతో ద్వైతాభావః శ్రుత్యోక్తః ; తమాశ్రిత్యాహ — హేతోః ధర్మాదేః ఆదిః కారణం దేహాదిసఙ్ఘాతః ఫలం యేషాం వాదినామ్ ; తథా ఆదిః కారణం హేతుర్ధర్మాదిః ఫలస్య చ దేహాదిసఙ్ఘాతస్య ; ఎవం హేతుఫలయోరితరేతరకార్యకారణత్వేన ఆదిమత్త్వం బ్రువద్భిః ఎవం హేతోః ఫలస్య చ అనాదిత్వం కథం తైరుపవర్ణ్యతే విప్రతిషిద్ధమిత్యర్థః । న హి నిత్యస్య కూటస్థస్యాత్మనో హేతుఫలాత్మకతా సమ్భవతి ॥

కథం తైర్విరుద్ధమభ్యుపగమ్యత ఇతి, ఉచ్యతే — హేతుజన్యాదేవ ఫలాత్ హేతోర్జన్మాభ్యుపగచ్ఛతాం తేషామీదృశో విరోధ ఉక్తో భవతి, యథా పుత్రాజ్జన్మ పితుః ॥

యథోక్తో విరోధో న యుక్తోఽభ్యుపగన్తుమితి చేన్మన్యసే, సమ్భవే ఉత్పత్తౌ హేతుఫలయోః క్రమః ఎషితవ్యః అన్వేష్టవ్యః త్వయా — హేతుః పూర్వం పశ్చాత్ఫలం చేతి । ఇతశ్చ యుగపత్సమ్భవే యస్మాద్ధేతుఫలయోః కార్యకారణత్వేన అసమ్బన్ధః, యథా యుగపత్సమ్భవతోః సవ్యేతరగోవిషాణయోః ॥

కథమసమ్బన్ధ ఇత్యాహ — జన్యాత్స్వతోఽలబ్ధాత్మకాత్ ఫలాత్ ఉత్పద్యమానః సన్ శశవిషాణాదేరివాసతో న హేతుః ప్రసిధ్యతి జన్మ న లభతే । అలబ్ధాత్మకః అప్రసిద్ధః సన్ శశవిషాణాదికల్పః తవ స కథం ఫలముత్పాదయిష్యతి ? న హి ఇతరేతరాపేక్షసిద్ధ్యోః శశవిషాణకల్పయోః కార్యకారణభావేన సమ్బన్ధః క్వచిద్దృష్టః అన్యథా వేత్యభిప్రాయః ॥

అసమ్బన్ధతాదోషేణాపాకృతేఽపి హేతుఫలయోః కార్యకారణభావే, యది హేతుఫలయోరన్యోన్యసిద్ధిరభ్యుపగమ్యత ఎవ త్వయా, కతరత్పూర్వనిష్పన్నం హేతుఫలయోః ? యస్య పశ్చాద్భావినః సిద్ధిః స్యాత్పూర్వసిద్ధాపేక్షయా, తద్బ్రూహీత్యర్థః ॥

అథ ఎతన్న శక్యతే వక్తుమితి మన్యసే, సేయమశక్తిః అపరిజ్ఞానం తత్త్వావివేకః, మూఢతేత్యర్థః । అథ వా, యోఽయం త్వయోక్తః క్రమః హేతోః ఫలస్య సిద్ధిః ఫలాచ్చ హేతోః సిద్ధిరితి ఇతరేతరానన్తర్యలక్షణః, తస్య కోపః విపర్యాసోఽన్యథాభావః స్యాదిత్యభిప్రాయః । ఎవం హేతుఫలయోః కార్యకారణభావానుపపత్తేః అజాతిః సర్వస్యానుత్పత్తిః పరిదీపితా ప్రకాశితా అన్యోన్యపక్షదోషం బ్రువద్భిర్వాదిభిః బుద్ధైః పణ్డితైరిత్యర్థః ॥

నను హేతుఫలయోః కార్యకారణభావ ఇత్యస్మాభిరుక్తం శబ్దమాత్రమాశ్రిత్య చ్ఛలమిదం త్వయోక్తమ్ — ‘పుత్రాజ్జన్మ పితుర్యథా’ (మా. కా. ౪ । ౧౫) ‘విషాణవచ్చాసమ్బన్ధః’ (మా. కా. ౪ । ౧౬) ఇత్యాది । న హ్యస్మాభిః అసిద్ధాద్ధేతోః ఫలసిద్ధిః, అసిద్ధాద్వా ఫలాద్ధేతుసిద్ధిరభ్యుపగతా । కిం తర్హి ? బీజాఙ్కురవత్కార్యకారణభావోఽభ్యుపగమ్యత ఇతి । అత్రోచ్యతే — బీజాఙ్కురాఖ్యో దృష్టాన్తో యః, స సాధ్యేన సమః తుల్యో మమేత్యభిప్రాయః । నను ప్రత్యక్షః కార్యకారణభావో బీజాఙ్కురయోరనాదిః ; న, పూర్వస్య పూర్వస్య అపరభావాదాదిమత్త్వాభ్యుపగమాత్ । యథా ఇదానీముత్పన్నోఽపరోఽఙ్కురో బీజాదాదిమాన్ బీజం చాపరమన్యస్మాదఙ్కురాదితి క్రమేణోత్పన్నత్వాదాదిమత్ । ఎవం పూర్వః పూర్వోఽఙ్కురో బీజం చ పూర్వం పూర్వమాదిమదేవేతి ప్రత్యేకం సర్వస్య బీజాఙ్కురజాతస్యాదిమత్త్వాత్కస్యచిదప్యనాదిత్వానుపపత్తిః । ఎవం హేతుఫలయోః । అథ బీజాఙ్కురసన్తతేరనాదిమత్త్వమితి చేత్ ; న, ఎకత్వానుపపత్తేః ; న హి బీజాఙ్కురవ్యతిరేకేణ బీజాఙ్కురసన్తతిర్నామైకా అభ్యుపగమ్యతే హేతుఫలసన్తతిర్వా తదనాదిత్వవాదిభిః । తస్మాత్సూక్తమ్ ‘హేతోః ఫలస్య చానాదిః కథం తైరుపవర్ణ్యతే’ ఇతి । తథా చ అన్యదప్యనుపపత్తేర్న చ్ఛలమిత్యభిప్రాయః । న చ లోకే సాధ్యసమో హేతుః సాధ్యస్య సిద్ధౌ సిద్ధినిమిత్తం యుజ్యతే ప్రయుజ్యతే ప్రమాణకుశలైరిత్యర్థః । హేతురితి దృష్టాన్తోఽత్రభిప్రేతః, గమకత్వాత్ ; ప్రకృతో హి దృష్టాన్తః, న హేతురితి ॥

కథం బుద్ధైరజాతిః పరిదీపితేతి, ఆహ — యదేతత్ హేతుఫలయోః పూర్వాపరాపరిజ్ఞానమ్ , తచ్చైతత్ అజాతేః పరిదీపకమ్ అవబోధకమిత్యర్థః । జాయమానో హి చేద్ధర్మో గృహ్యతే, కథం తస్మాత్పూర్వం కారణం న గృహ్యతే ? అవశ్యం హి జాయమానస్య గ్రహీత్రా తజ్జనకం గ్రహీతవ్యమ్ , జన్యజనకయోః సమ్బన్ధస్యానపేతత్వాత్ ; తస్మాదజాతిపరిదీపకం తదిత్యర్థః ॥

ఇతశ్చ న జాయతే కిఞ్చిత్ యజ్జాయమానం వస్తు స్వతః పరతః ఉభయతో వా సత్ అసత్ సదసద్వా న జాయతే, న తస్య కేనచిదపి ప్రకారేణ జన్మ సమ్భవతి । న తావత్స్వయమేవాపరినిష్పన్నాత్స్వతః స్వరూపాత్స్వయమేవ జాయతే, యథా ఘటస్తస్మాదేవ ఘటాత్ । నాపి పరతః అన్యస్మాదన్యః, యథా ఘటాత్పటః । తథా నోభయతః, విరోధాత్ , యథా ఘటపటాభ్యాం ఘటః పటో వా న జాయతే । నను మృదో ఘటో జాయతే పితుశ్చ పుత్రః ; సత్యమ్ , అస్తి జాయత ఇతి ప్రత్యయః శబ్దశ్చ మూఢానామ్ । తావేవ తు శబ్దప్రత్యయౌ వివేకిభిః పరీక్ష్యేతే — కిం సత్యమేవ తౌ, ఉత మృషా ఇతి ; యావతా పరీక్ష్యమాణే శబ్దప్రత్యయవిషయం వస్తు ఘటపుత్రాదిలక్షణం శబ్దమాత్రమేవ తత్ , ‘వాచారమ్భణమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౪ । ౪) ఇతి శ్రుతేః । సచ్చేత్ న జాయతే, సత్త్వాత్ , మృత్పిత్రాదివత్ । యద్యసత్ , తథాపి న జాయతే, అసత్త్వాదేవ, శశవిషాణాదివత్ । అథ సదసత్ , తథాపి న జాయతే విరుద్ధస్యైకస్యాసమ్భవాత్ । అతో న కిఞ్చిద్వస్తు జాయత ఇతి సిద్ధమ్ । యేషాం పునర్జనిరేవ జాయత ఇతి క్రియాకారకఫలైకత్వమభ్యుపగమ్యతే క్షణికత్వం చ వస్తునః, తే దూరత ఎవ న్యాయాపేతాః । ఇదమిత్థమిత్యవధారణక్షణాన్తరానవస్థానాత్ , అననుభూతస్య స్మృత్యనుపపత్తేశ్చ ॥

కిఞ్చ, హేతుఫలయోరనాదిత్వమభ్యుపగచ్ఛతా త్వయా బలాద్ధేతుఫలయోరజన్మైవాభ్యుపగతం స్యాత్ । కథమ్ ? అనాదేః ఆదిరహితాత్ఫలాత్ హేతుః న జాయతే । న హ్యనుత్పన్నాదనాదేః ఫలాద్ధేతోర్జన్మేష్యతే త్వయా, ఫలం చాపి ఆదిరహితాదనాదేర్హేతోరజాత్స్వభావత ఎవ నిర్నిమిత్తం జాయత ఇతి నాభ్యుపగమ్యతే । తస్మాదనాదిత్వమభ్యుపగచ్ఛతా త్వయా హేతుఫలయోరజన్మైవాభ్యుపగమ్యతే । యస్మాత్ ఆదిః కారణం న విద్యతే యస్య లోకే, తస్య హ్యాదిః పూర్వోక్తా జాతిర్న విద్యతే । కారణవత ఎవ హ్యాదిరభ్యుపగమ్యతే, న అకారణవతః ॥

ఉక్తస్యైవార్థస్య దృఢీకరణచికీర్షయా పునరాక్షిపతి — ప్రజ్ఞానం ప్రజ్ఞప్తిః శబ్దాదిప్రతీతిః, తస్యాః సనిమిత్తత్వమ్ , నిమిత్తం కారణం విషయ ఇత్యేతత్ ; సనిమిత్తత్వం సవిషయత్వం స్వాత్మవ్యతిరిక్తవిషయతేత్యేతత్ , ప్రతిజానీమహే । న హి నిర్విషయా ప్రజ్ఞప్తిః శబ్దాదిప్రతీతిః స్యాత్ , తస్యాః సనిమిత్తత్వాత్ । అన్యథా నిర్విషయత్వే శబ్దస్పర్శనీలపీతలోహితాదిప్రత్యయవైచిత్ర్యస్య ద్వయస్య నాశతః నాశోఽభావః ప్రసజ్యేతేత్యర్థః । న చ ప్రత్యయవైచిత్ర్యస్య ద్వయస్యాభావోఽస్తి, ప్రత్యక్షత్వాత్ । అతః ప్రత్యయవైచిత్ర్యస్య ద్వయస్య దర్శనాత్ , పరేషాం తన్త్రం పరతన్త్రమిత్యన్యశాస్త్రమ్ , తస్య పరతన్త్రస్య పరతన్త్రాశ్రయస్య బాహ్యార్థస్య ప్రజ్ఞానవ్యతిరిక్తస్య అస్తితా మతా అభిప్రేతా । న హి ప్రజ్ఞప్తేః ప్రకాశమాత్రస్వరూపాయా నీలపీతాదిబాహ్యాలమ్బనవైచిత్ర్యమన్తరేణ స్వభావభేదేనైతద్వైచిత్ర్యం సమ్భవతి । స్ఫటికస్యేవ నీలాద్యుపాధ్యాశ్రయైర్వినా వైచిత్ర్యం న ఘటత ఇత్యభిప్రాయః । ఇతశ్చ పరతన్త్రాశ్రయస్య బాహ్యార్థస్య జ్ఞానవ్యతిరిక్తస్యాస్తితా । సఙ్క్లేశనం సఙ్క్లేశః, దుఃఖమిత్యర్థః । ఉపలభ్యతే హి అగ్నిదాహాదినిమిత్తం దుఃఖమ్ । యద్యగ్న్యాదిబాహ్యం దాహాదినిమిత్తం విజ్ఞానవ్యతిరిక్తం న స్యాత్ , తతో దాహాదిదుఃఖం నోపలభ్యేత । ఉపలభ్యతే తు । అతః తేన మన్యామహే అస్తి బాహ్యోఽర్థ ఇతి । న హి విజ్ఞానమాత్రే సఙ్క్లేశో యుక్తః, అన్యత్రాదర్శనాదిత్యభిప్రాయః ॥

అత్రోచ్యతే — బాఢమేవం ప్రజ్ఞప్తేః సనిమిత్తత్వం ద్వయసఙ్క్లేశోపలబ్ధియుక్తిదర్శనాదిష్యతే త్వయా । స్థిరీభవ తావత్త్వం యుక్తిదర్శనం వస్తునస్తథాత్వాభ్యుపగమే కారణమిత్యత్ర । బ్రూహి కిం తత ఇతి । ఉచ్యతే — నిమిత్తస్య ప్రజ్ఞప్త్యాలమ్బనాభిమతస్య తవ ఘటాదేరనిమిత్తత్వమనాలమ్బనత్వం వైచిత్ర్యాహేతుత్వమిష్యతేఽస్మాభిః । కథమ్ ? భూతదర్శనాత్ పరమార్థదర్శనాదిత్యేతత్ । న హి ఘటో యథాభూతమృద్రూపదర్శనే సతి తద్వ్యతిరేకేణాస్తి, యథా అశ్వాన్మహిషః, పటో వా తన్తువ్యతిరేకేణ తన్తవశ్చాంశువ్యతిరేకేణ ఇత్యేవముత్తరోత్తరభూతదర్శన ఆ శబ్దప్రత్యయనిరోధాన్నైవ నిమిత్తముపలభామహే ఇత్యర్థః । అథ వా, అభూతదర్శనాద్బాహ్యార్థస్య అనిమిత్తత్వమిష్యతే రజ్జ్వాదావివ సర్పాదేరిత్యర్థః । భ్రాన్తిదర్శనవిషయత్వాచ్చ నిమిత్తస్యానిమిత్తత్వం భవేత్ ; తదభావే అభానాత్ । న హి సుషుప్తసమాహితముక్తానాం భ్రాన్తిదర్శనాభావే ఆత్మవ్యతిరిక్తో బాహ్యోఽర్థ ఉపలభ్యతే । న హ్యున్మత్తావగతం వస్త్వనున్మత్తైరపి తథాభూతం గమ్యతే । ఎతేన ద్వయదర్శనం సఙ్క్లేశోపలబ్ధిశ్చ ప్రత్యుక్తా ॥

యస్మాన్నాస్తి బాహ్యం నిమిత్తమ్ , అతః చిత్తం న స్పృశత్యర్థం బాహ్యాలమ్బనవిషయమ్ , నాప్యర్థాభాసమ్ , చిత్తత్వాత్ , స్వప్నచిత్తవత్ । అభూతో హి జాగరితేఽపి స్వప్నార్థవదేవ బాహ్యః శబ్దాద్యర్థో యతః ఉక్తహేతుత్వాచ్చ । నాప్యర్థాభాసశ్చిత్తాత్పృథక్ । చిత్తమేవ హి ఘటాద్యర్థవదవభాసతే యథా స్వప్నే ॥

నను విపర్యాసస్తర్హి అసతి ఘటాదౌ ఘటాద్యాభాసతా చిత్తస్య ; తథా చ సతి అవిపర్యాసః క్వచిద్వక్తవ్య ఇతి ; అత్రోచ్యతే — నిమిత్తం విషయమ్ అతీతానాగతవర్తమానాధ్వసు త్రిష్వపి సదా చిత్తం న సంస్పృశేదేవ హి । యది హి క్వచిత్సంస్పృశేత్ , సః అవిపర్యాసః పరమార్థ ఇత్యతస్తదపేక్షయా అసతి ఘటే ఘటాభాసతా విపర్యాసః స్యాత్ ; న తు తదస్తి కదాచిదపి చిత్తస్యార్థసంస్పర్శనమ్ । తస్మాత్ అనిమిత్తః విపర్యాసః కథం తస్య చిత్తస్య భవిష్యతి ? న కథఞ్చిద్విపర్యాసోఽస్తీత్యభిప్రాయః । అయమేవ హి స్వభావశ్చిత్తస్య, యదుత అసతి నిమిత్తే ఘటాదౌ తద్వదవభాసనమ్ ॥

‘ప్రజ్ఞప్తేః సనిమిత్తత్వమ్’ (మా. కా. ౪ । ౨౫) ఇత్యాది ఎతదన్తం విజ్ఞానవాదినో బౌద్ధస్య వచనం బాహ్యార్థవాదిపక్షప్రతిషేధపరమ్ ఆచార్యేణానుమోదితమ్ । తదేవ హేతుం కృత్వా తత్పక్షప్రతిషేధాయ తదిదముచ్యతే — తస్మాదిత్యాది । యస్మాదసత్యేవ ఘటాదౌ ఘటాద్యాభాసతా చిత్తస్య విజ్ఞానవాదినా అభ్యుపగతా, తదనుమోదితమస్మాభిరపి భూతదర్శనాత్ ; తస్మాత్తస్యాపి చిత్తస్య జాయమానావభాసతా అసత్యేవ జన్మని యుక్తా భవితుమితి అతో న జాయతే చిత్తమ్ । యథా చిత్తదృశ్యం న జాయతే అతస్తస్య చిత్తస్య యే జాతిం పశ్యన్తి విజ్ఞానవాదినః క్షణికత్వదుఃఖిత్వశూన్యత్వానాత్మత్వాది చ ; తేనైవ చిత్తేన చిత్తస్వరూపం ద్రష్టుమశక్యం పశ్యన్తః ఖే వై పశ్యన్తి తే పదం పక్ష్యాదీనామ్ । అత ఇతరేభ్యోఽపి ద్వైతిభ్యోఽత్యన్తసాహసికా ఇత్యర్థః । యేఽపి శూన్యవాదినః పశ్యన్త ఎవ సర్వశూన్యతాం స్వదర్శనస్యాపి శూన్యతాం ప్రతిజానతే, తే తతోఽపి సాహసికతరాః ఖం ముష్టినాపి జిఘృక్షన్తి ॥

ఉక్తైర్హేతుభిరజమేకం బ్రహ్మేతి సిద్ధమ్ , యత్పునరాదౌ ప్రతిజ్ఞాతమ్ , తత్ఫలోపసంహారార్థోఽయం శ్లోకః — అజాతం యచ్చిత్తం బ్రహ్మైవ జాయత ఇతి వాదిభిః పరికల్ప్యతే, తత్ అజాతం జాయతే యస్మాత్ అజాతిః ప్రకృతిః తస్య ; తతః తస్మాత్ అజాతరూపాయాః ప్రకృతేరన్యథాభావో జన్మ న కథఞ్చిద్భవిష్యతి ॥

అయం చాపర ఆత్మనః సంసారమోక్షయోః పరమార్థసద్భావవాదినాం దోష ఉచ్యతే — అనాదేః అతీతకోటిరహితస్య సంసారస్య అన్తవత్త్వం సమాప్తిః న సేత్స్యతి యుక్తితః సిద్ధిం నోపయాస్యతి । న హ్యనాదిః సన్ అన్తవాన్కశ్చిత్పదార్థో దృష్టో లోకే । బీజాఙ్కురసమ్బన్ధనైరన్తర్యవిచ్ఛేదో దృష్ట ఇతి చేత్ ; న, ఎకవస్త్వభావేనాపోదితత్వాత్ । తథా అనన్తతాపి విజ్ఞానప్రాప్తికాలప్రభవస్య మోక్షస్య ఆదిమతో న భవిష్యతి, ఘటాదిష్వదర్శనాత్ । ఘటాదివినాశవదవస్తుత్వాదదోష ఇతి చేత్ , తథా చ మోక్షస్య పరమార్థసద్భావప్రతిజ్ఞాహానిః ; అసత్త్వాదేవ శశవిషాణస్యేవ ఆదిమత్త్వాభావశ్చ ॥

వైతథ్యే కృతవ్యాఖ్యానౌ శ్లోకావిహ సంసారమోక్షాభావప్రసఙ్గేన పఠితౌ ॥

‘నిమిత్తస్యానిమిత్తత్వమిష్యతే భూతదర్శనాత్’ (మా. కా. ౪ । ౨౫) ఇత్యయమర్థః ప్రపఞ్చ్యతే ఎతైః శ్లోకైః ॥

జాగరితే గత్యాగమనకాలౌ నియతౌ, దేశః ప్రమాణతో యః, తస్య అనియమాత్ నియమస్యాభావాత్ స్వప్నే న దేశాన్తరగమనమిత్యర్థః ॥

మిత్రాద్యైః సహ సంమన్త్ర్య తదేవ మన్త్రణం ప్రతిబుద్ధో న ప్రపద్యతే, గృహీతం చ యత్కిఞ్చిద్ధిరణ్యాది న ప్రాప్నోతి ; తతశ్చ న దేశాన్తరం గచ్ఛతి స్వప్నే ॥

స్వప్నే చ అటన్దృశ్యతే యః కాయః, సః అవస్తుకః తతోఽన్యస్య స్వాపదేశస్థస్య పృథక్కాయాన్తరస్య దర్శనాత్ । యథా స్వప్నదృశ్యః కాయః అసన్ , తథా సర్వం చిత్తదృశ్యమ్ అవస్తుకం జాగరితేఽపి చిత్తదృశ్యత్వాదిత్యర్థః । స్వప్నసమత్వాదసజ్జాగరితమపీతి ప్రకరణార్థః ॥

ఇతశ్చ అసత్త్వం జాగ్రద్వస్తునః జాగరితవత్ జాగరితస్యేవ గ్రహణాత్ గ్రాహ్యగ్రాహకరూపేణ స్వప్నస్య, తజ్జాగరితం హేతుః అస్య స్వప్నస్య స స్వప్నః తద్ధేతుః జాగరితకార్యమ్ ఇష్యతే । తద్ధేతుత్వాత్ జాగరితకార్యత్వాత్ తస్యైవ స్వప్నదృశ ఎవ సజ్జాగరితమ్ , న త్వన్యేషామ్ ; యథా స్వప్న ఇత్యభిప్రాయః । యథా స్వప్నః స్వప్నదృశ ఎవ సన్ సాధారణవిద్యమానవస్తువదవభాసతే, తథా తత్కారణత్వాత్సాధారణవిద్యమానవస్తువదవభాసనమ్ , న తు సాధారణం విద్యమానవస్తు స్వప్నవదేవేత్యభిప్రాయః ॥

నను స్వప్నకారణత్వేఽపి జాగరితవస్తునో న స్వప్నవదవస్తుత్వమ్ । అత్యన్తచలో హి స్వప్నః జాగరితం తు స్థిరం లక్ష్యతే । సత్యమేవమవివేకినాం స్యాత్ । వివేకినాం తు న కస్యచిద్వస్తున ఉత్పాదః ప్రసిద్ధః । అతః అప్రసిద్ధత్వాత్ ఉత్పాదస్య ఆత్మైవ సర్వమితి అజం సర్వమ్ ఉదాహృతం వేదాన్తేషు ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి । యదపి మన్యసే జాగరితాత్సతః అసన్స్వప్నో జాయత ఇతి, తదసత్ । న భూతాత్ విద్యమానాత్ అభూతస్య అసతః సమ్భవోఽస్తి లోకే । న హ్యసతః శశవిషాణాదేః సమ్భవో దృష్టః కథఞ్చిదపి ॥

నను ఉక్తం త్వయైవ స్వప్నో జాగరితకార్యమితి ; తత్కథముత్పాదోఽప్రసిద్ధ ఇతి ఉచ్యతే ? శృణు తత్ర యథా కార్యకారణభావోఽస్మాభిరభిప్రేత ఇతి । అసత్ అవిద్యమానం రజ్జుసర్పవద్వికల్పితం వస్తు జాగరితే దృష్ట్వా తద్భావభావితస్తన్మయః స్వప్నేఽపి జాగరితవత్ గ్రాహ్యగ్రాహకరూపేణ వికల్పయన్పశ్యతి, తథా అసత్స్వప్నేఽపి దృష్ట్వా చ ప్రతిబుద్ధో న పశ్యతి అవికల్పయన్ , చ - శబ్దాత్ । తథా జాగరితేఽపి దృష్ట్వా స్వప్నే న పశ్యతి కదాచిదిత్యర్థః । తస్మాజ్జాగరితం స్వప్నహేతురిత్యుచ్యతే, న తు పరమార్థసదితి కృత్వా ॥

పరమార్థతస్తు న కస్యచిత్కేనచిదపి ప్రకారేణ కార్యకారణభావ ఉపపద్యతే । కథమ్ ? నాస్తి అసద్ధేతుకమ్ అసత్ శశవిషాణాది హేతుః కారణం యస్య అసత ఎవ ఖపుష్పాదేః, తత్ అసద్ధేతుకమ్ అసత్ న విద్యతే । తథా సదపి ఘటాదివస్తు అసద్ధేతుకమ్ శశవిషాణాదికార్యం నాస్తి । తథా సచ్చ విద్యమానం ఘటాది వస్త్వన్తరకార్యం నాస్తి । సత్కార్యమ్ అసత్ కుత ఎవ సమ్భవతి ? న చాన్యః కార్యకారణభావః సమ్భవతి శక్యో వా కల్పయితుమ్ । అతో వివేకినామసిద్ధ ఎవ కార్యకారణభావః కస్యచిదిత్యభిప్రాయః ॥

పునరపి జాగ్రత్స్వప్నయోరసతోరపి కార్యకారణభావాశఙ్కామపనయన్నాహ — విపర్యాసాత్ అవివేకతః యథా జాగ్రత్ జాగరితే అచిన్త్యాన్భావాన్ అశక్యచిన్తనాన్ రజ్జుసర్పాదీన్ భూతవత్ పరమార్థవత్ స్పృశేత్ ; స్పృశన్నివ వికల్పయేదిత్యర్థః, కశ్చిద్యథా, తథా స్వప్నే విపర్యాసాత్ హస్త్యాదీన్పశ్యన్నివ వికల్పయతి । తత్రైవ పశ్యతి, న తు జాగరితాదుత్పద్యమానానిత్యర్థః ॥

యాపి బుద్ధైః అద్వైతవాదిభిః జాతిః దేశితా ఉపదిష్టా, ఉపలమ్భనముపలమ్భః, తస్మాత్ ఉపలబ్ధేరిత్యర్థః । సమాచారాత్ వర్ణాశ్రమాదిధర్మసమాచరణాచ్చ తాభ్యాం హేతుభ్యామ్ అస్తివస్తుత్వవాదినామ్ అస్తి వస్తుభావ ఇత్యేవంవదనశీలానాం దృఢాగ్రహవతాం శ్రద్దధానాం మన్దవివేకినామర్థోపాయత్వేన సా దేశితా జాతిః తాం గృహ్ణన్తు తావత్ । వేదాన్తాభ్యాసినాం తు స్వయమేవ అజాద్వయాత్మవిషయో వివేకో భవిష్యతీతి ; న తు పరమార్థబుద్ధ్యా । తే హి శ్రోత్రియాః స్థూలబుద్ధిత్వాత్ అజాతేః అజాతివస్తునః సదా త్రస్యన్తి ఆత్మనాశం మన్యమానా అవివేకిన ఇత్యర్థః । ‘ఉపాయః సోఽవతారాయ’ (మా. కా. ౩ । ౧౫) ఇత్యుక్తమ్ ॥

యే చ ఎవముపలమ్భాత్సమాచారాచ్చ అజాతేః అజాతివస్తునః త్రసన్తః అస్తి వస్త్వితి అద్వయాదాత్మనః, వియన్తి విరుద్ధం యన్తి ద్వైతం ప్రతిపద్యన్త ఇత్యర్థః । తేషామ్ అజాతేః త్రసతాం శ్రద్దధానానాం సన్మార్గావలమ్బినాం జాతిదోషాః జాత్యుపలమ్భకృతా దోషాః న సేత్స్యన్తి సిద్ధిం నోపయాస్యన్తి, వివేకమార్గప్రవృత్తత్వాత్ । యద్యపి కశ్చిద్దోషః స్యాత్ , సోఽప్యల్ప ఎవ భవిష్యతి, సమ్యగ్దర్శనాప్రతిపత్తిహేతుక ఇత్యర్థః ॥

నను ఉపలమ్భసమాచారయోః ప్రమాణత్వాదస్త్యేవ ద్వైతం వస్త్వితి ; న, ఉపలమ్భసమాచారయోర్వ్యభిచారాత్ । కథం వ్యభిచార ఇతి, ఉచ్యతే — ఉపలభ్యతే హి మాయాహస్తీ హస్తీవ, హస్తినమివాత్ర సమాచరన్తి బన్ధనారోహణాదిహస్తిసమ్బన్ధిభిర్ధర్మైః, హస్తీతి చోచ్యతే అసన్నపి యథా, తథైవ ఉపలమ్భాత్సమాచారాత్ ద్వైతం భేదరూపం అస్తి వస్తు ఇత్యుచ్యతే । తస్మాన్నోపలమ్భసమాచారౌ ద్వైతవస్తుసద్భావే హేతూ భవత ఇత్యభిప్రాయః ॥

కిం పునః పరమార్థసద్వస్తు, యదాస్పదా జాత్యాద్యసద్బుద్ధయ ఇత్యాహ — అజాతి సత్ జాతివదవభాసత ఇతి జాత్యాభాసమ్ , తద్యథా దేవదత్తో జాయత ఇతి । చలాభాసం చలమివాభాసత ఇతి, యథా స ఎవ దేవదత్తో గచ్ఛతీతి । వస్త్వాభాసం వస్తు ద్రవ్యం ధర్మి, తద్వదవభాసత ఇతి వస్త్వాభాసమ్ , యథా స ఎవ దేవదత్తో గౌరో దీర్ఘ ఇతి । జాయతే దేవదత్తః స్పన్దతే దీర్ఘో గౌర ఇత్యేవమవభాసతే । పరమార్థతస్తు అజమచలమవస్తుత్వమద్రవ్యం చ । కిం తదేవంప్రకారమ్ ? విజ్ఞానం విజ్ఞప్తిః, జాత్యాదిరహితత్వాచ్ఛాన్తమ్ అత ఎవ అద్వయం చ తదిత్యర్థః ॥

ఎవం యథోక్తేభ్యో హేతుభ్యః న జాయతే చిత్తమ్ । ఎవం ధర్మాః ఆత్మానః అజాః స్మృతాః బ్రహ్మవిద్భిః । ధర్మా ఇతి బహువచనం దేహభేదానువిధాయిత్వాదద్వయస్యైవ ఉపచారతః । ఎవమేవ యథోక్తం విజ్ఞానం జాత్యాదిరహితమద్వయమాత్మతత్త్వం విజానన్తః త్యక్తబాహ్యైషణాః పునర్న పతన్తి అవిద్యాధ్వాన్తసాగరే విపర్యయే ; ‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ ॥

యథోక్తం పరమార్థదర్శనం ప్రపఞ్చయిష్యన్నాహ — యథా హి లోకే ఋజువక్రాదిప్రకారాభాసమ్ అలాతస్పన్దితమ్ ఉల్కాచలనమ్ , తథా గ్రహణగ్రాహకాభాసం విషయివిషయాభాసమిత్యర్థః । కిం తత్ ? విజ్ఞానస్పన్దితం స్పన్దితమివ స్పన్దితమవిద్యయా । న హ్యచలస్య విజ్ఞానస్య స్పన్దనమస్తి, ‘అజాచలమ్’ (మా. కా. ౪ । ౪౫) ఇతి హ్యుక్తమ్ ॥

అస్పన్దమానం స్పన్దనవర్జితం తదేవ అలాతమ్ ఋజ్వాద్యాకారేణాజాయమానమ్ అనాభాసమ్ అజం యథా, తథా అవిద్యయా స్పన్దమానమ్ అవిద్యోపరమే అస్పన్దమానం జాత్యాద్యాకారేణ అనాభాసమ్ అజమ్ అచలం భవిష్యతీత్యర్థః ॥

కిం చ, తస్మిన్నేవ అలాతే స్పన్దమానే ఋజువక్రాద్యాభాసాః అలాతాదన్యతః కుతశ్చిదాగత్యాలాతే నైవ భవన్తీతి నాన్యతోభువః । న చ తస్మాన్నిఃస్పన్దాదలాతాదన్యత్ర నిర్గతాః । న చ నిఃస్పన్దమలాతమేవ ప్రవిశన్తి తే ॥

కిం చ, న నిర్గతా అలాతాత్ తే ఆభాసాః గృహాదివ, ద్రవ్యత్వాభావయోగతః, ద్రవ్యస్య భావో ద్రవ్యత్వమ్ , తదభావః ద్రవ్యత్వాభావః, ద్రవ్యత్వాభావయోగతః ద్రవ్యత్వాభావయుక్తేః వస్తుత్వాభావాదిత్యర్థః । వస్తునో హి ప్రవేశాది సమ్భవతి, నావస్తునః । విజ్ఞానేఽపి జాత్యాద్యాభాసాః తథైవ స్యుః, ఆభాసస్య అవిశేషతః తుల్యత్వాత్ ॥

కథం తుల్యత్వమిత్యాహ — అలాతేన సమానం సర్వం విజ్ఞానస్య ; సదా అచలత్వం తు విజ్ఞానస్య విశేషః । జాత్యాద్యాభాసా విజ్ఞానే అచలే కిఙ్కృతా ఇత్యాహ — కార్యకారణతాభావాత్ జన్యజనకత్వానుపపత్తేరభావరూపత్వాత్ అచిన్త్యాః తే యతః సదైవ । యథా అసత్సు ఋజ్వాద్యాభాసేషు ఋజ్వాదిబుద్ధిర్దృష్టా అలాతమాత్రే, తథా అసత్స్వేవ జాత్యాదిషు విజ్ఞానమాత్రే జాత్యాదిబుద్ధిర్మృషైవేతి సముదాయార్థః ॥

అజమేకమాత్మతత్త్వమితి స్థితమ్ । తత్ర యైరపి కార్యకారణభావః కల్ప్యతే, తేషాం ద్రవ్యం ద్రవ్యస్యాన్యస్యాన్యత్ హేతుః కారణం స్యాత్ , న తు తస్యైవ తత్ । నాప్యద్రవ్యం కస్యచిత్కారణం స్వతన్త్రం దృష్టం లోకే । న చ ద్రవ్యత్వం ధర్మాణామ్ ఆత్మనామ్ ఉపపద్యతే అన్యత్వం వా కుతశ్చిత్ , యేన అన్యస్య కారణత్వం కార్యత్వం వా ప్రతిపద్యేత । అతః అద్రవ్యత్వాదనన్యత్వాచ్చ న కస్యచిత్కార్యం కారణం వా ఆత్మేత్యర్థః ॥

ఎవం యథోక్తేభ్యో హేతుభ్యః ఆత్మవిజ్ఞానస్వరూపమేవ చిత్తమితి, న చిత్తజాః బాహ్యధర్మాః, నాపి బాహ్యధర్మజం చిత్తమ్ , విజ్ఞానస్వరూపాభాసమాత్రత్వాత్సర్వధర్మాణామ్ । ఎవం న హేతోః ఫలం జాయతే, నాపి ఫలాద్ధేతురితి హేతుఫలయోరజాతిం హేతుఫలాజాతిం ప్రవిశన్తి అధ్యవస్యన్తి । ఆత్మని హేతుఫలయోరభావమేవ ప్రతిపద్యన్తే బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః ॥

యే పునర్హేతుఫలయోరభినివిష్టాః, తేషాం కిం స్యాదితి, ఉచ్యతే — ధర్మాధర్మాఖ్యస్య హేతోః అహం కర్తా మమ ధర్మాధర్మౌ తత్ఫలం కాలాన్తరే క్వచిత్ప్రాణినికాయే జాతో భోక్ష్యే ఇతి యావద్ధేతుఫలయోరావేశః హేతుఫలాగ్రహ ఆత్మన్యధ్యారోపణమ్ , తచ్చిత్తతేత్యర్థః ; తావద్ధేతుఫలయోరుద్భవః ధర్మాధర్మయోస్తత్ఫలస్య చానుచ్ఛేదేన ప్రవృత్తిరిత్యర్థః । యదా పునర్మన్త్రౌషధివీర్యేణేవ గ్రహావేశో యథోక్తాద్వైతదర్శనేన అవిద్యోద్భూతహేతుఫలావేశోపనీతో భవతి, తదా తస్మిన్క్షీణే నాస్తి హేతుఫలోద్భవః ॥

యది హేతుఫలోద్భవః, తదా కో దోష ఇతి, ఉచ్యతే — యావత్ సమ్యగ్దర్శనేన హేతుఫలావేశః న నివర్తతే, అక్షీణః సంసారః తావత్ ఆయాతః దీర్ఘో భవతీత్యర్థః । క్షీణే పునః హేతుఫలావేశే సంసారం న ప్రపద్యతే, కారణాభావాత్ ॥

నను అజాదాత్మనోఽన్యన్నాస్త్యేవ ; తత్కథం హేతుఫలయోః సంసారస్య చ ఉత్పత్తివినాశావుచ్యేతే త్వయా ? శృణు ; సంవృత్యా సంవరణం సంవృతిః అవిద్యావిషయో లౌకికవ్యవహారః ; తయా సంవృత్యా జాయతే సర్వమ్ । తేన అవిద్యావిషయే శాశ్వతం నిత్యం నాస్తి వై । అతః ఉత్పత్తివినాశలక్షణః సంసారః ఆయత ఇత్యుచ్యతే । పరమార్థసద్భావేన తు అజం సర్వమ్ ఆత్మైవ యస్మాత్ ; అతో జాత్యభావాత్ ఉచ్ఛేదః తేన నాస్తి వై కస్యచిద్ధేతుఫలాదేరిత్యర్థః ॥

యేఽప్యాత్మానోఽన్యే చ ధర్మా జాయన్త ఇతి కల్ప్యన్తే, తే ఇతి ఎవంప్రకారా యథోక్తా సంవృతిర్నిర్దిశ్యత ఇతి సంవృత్యైవ ధర్మా జాయన్తే । న తే తత్త్వతః పరమార్థతః జాయన్తే । యత్పునస్తత్సంవృత్యా జన్మ తేషాం ధర్మాణాం యథోక్తానాం యథా మాయయా జన్మ తథా తత్ మాయోపమం ప్రత్యేతవ్యమ్ । మాయా నామ వస్తు తర్హి ; నైవమ్ , సా చ మాయా న విద్యతే । మాయేత్యవిద్యమానస్యాఖ్యేత్యభిప్రాయః ॥

కథం మాయోపమం తేషాం ధర్మాణాం జన్మేతి, ఆహ — యథా మాయామయాత్ ఆమ్రాదిబీజాత్ జాయతే తన్మయః మాయామయః అఙ్కురః, నాసావఙ్కురో నిత్యః, న చ ఉచ్ఛేదీ వినాశీ వా । అభూతత్వాదేవ ధర్మేషు జన్మనాశాదియోజనా యుక్తిః, న తు పరమార్థతో ధర్మాణాం జన్మ నాశో వా యుజ్యత ఇత్యర్థః ॥

పరమార్థతస్త్వాత్మస్వజేషు నిత్యైకరసవిజ్ఞప్తిమాత్రసత్తాకేషు శాశ్వతః అశాశ్వతః ఇతి వా న అభిధా, నాభిధానం ప్రవర్తత ఇత్యర్థః । యత్ర యేషు వర్ణ్యన్తే యైరర్థాః, తే వర్ణాః శబ్దా న వర్తన్తే అభిధాతుం ప్రకాశయితుం న ప్రవర్తన్త ఇత్యర్థః । ఇదమేవమితి వివేకః వివిక్తతా తత్ర నిత్యోఽనిత్య ఇతి నోచ్యతే, ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి శ్రుతేః ॥

యత్పునర్వాగ్గోచరత్వం పరమార్థతః అద్వయస్య విజ్ఞానమాత్రస్య, తన్మనసః స్పన్దనమాత్రమ్ , న పరమార్థతః ఇత్యుక్తార్థౌ శ్లోకౌ ॥

ఇతశ్చ వాగ్గోచరస్యాభావో ద్వైతస్య — స్వప్నాన్పశ్యతీతి స్వప్నదృక్ ప్రచరన్ పర్యటన్స్వప్నే స్వప్నస్థానే దిక్షు వై దశసు స్థితాన్ వర్తమానాన్ జీవాన్ప్రాణినః అణ్డజాన్స్వేదజాన్వా యాన్ సదా పశ్యతీతి ॥

యద్యేవమ్ , తతః కిమ్ ? ఉచ్యతే — స్వప్నదృశశ్చిత్తం స్వప్నదృక్చిత్తమ్ , తేన దృశ్యాః తే జీవాః ; తతః తస్మాత్ స్వప్నదృక్చిత్తాత్ పృథక్ న విద్యన్తే న సన్తీత్యర్థః । చిత్తమేవ హ్యనేకజీవాదిభేదాకారేణ వికల్ప్యతే । తథా తదపి స్వప్నదృక్చిత్తమిదం తద్దృశ్యమేవ, తేన స్వప్నదృశా దృశ్యం తద్దృశ్యమ్ । అతః స్వప్నదృగ్వ్యతిరేకేణ చిత్తం నామ నాస్తీత్యర్థః ॥

జాగ్రతో దృశ్యా జీవాః తచ్చిత్తావ్యతిరిక్తాః, చిత్తేక్షణీయత్వాత్ , స్వప్నదృక్చిత్తేక్షణీయజీవవత్ । తచ్చ జీవేక్షణాత్మకం చిత్తం ద్రష్టురవ్యతిరిక్తం ద్రష్టృదృశ్యత్వాత్ స్వప్నచిత్తవత్ । ఉక్తార్థమన్యత్ ॥

జీవచిత్తే ఉభే చిత్తచైత్త్యే తే అన్యోన్యదృశ్యే ఇతరేతరగమ్యే । జీవాదివిషయాపేక్షం హి చిత్తం నామ భవతి । చిత్తాపేక్షం హి జీవాది దృశ్యమ్ । అతస్తే అన్యోన్యదృశ్యే । తస్మాన్న కిఞ్చిదస్తీతి చోచ్యతే చిత్తం వా చిత్తేక్షణీయం వా । కిం తదస్తీతి వివేకినోచ్యతే । న హి స్వప్నే హస్తీ హస్తిచిత్తం వా విద్యతే ; తథా ఇహాపి వివేకినామిత్యభిప్రాయః । కథమ్ ? లక్షణాశూన్యం లక్ష్యతే అనయేతి లక్షణా ప్రమాణమ్ ; ప్రమాణశూన్యముభయం చిత్తం చైత్త్యం ద్వయం యతః, తన్మతేనైవ తచ్చిత్తతయైవ తత్ గృహ్యతే । న హి ఘటమతిం ప్రత్యాఖ్యాయ ఘటో గృహ్యతే, నాపి ఘటం ప్రత్యాఖ్యాయ ఘటమతిః । న హి తత్ర ప్రమాణప్రమేయభేదః శక్యతే కల్పయితుమిత్యభిప్రాయః ॥

మాయామయః మాయావినా యః కృతో నిర్మితకః మన్త్రౌషధ్యాదిభిర్నిష్పాదితః । స్వప్నమాయానిర్మితకా అణ్డజాదయో జీవా యథా జాయన్తే మ్రియన్తే చ, తథా మనుష్యాదిలక్షణా అవిద్యమానా ఎవ చిత్తవికల్పనామాత్రా ఇత్యర్థః ॥

వ్యవహారసత్యవిషయే జీవానాం జన్మమరణాదిః స్వప్నాదిజీవవదిత్యుక్తమ్ । ఉత్తమం తు పరమార్థసత్యం న కశ్చిజ్జాయతే జీవ ఇతి । ఉక్తార్థమన్యత్ ॥

సర్వం గ్రాహ్యగ్రాహకవచ్చిత్తస్పన్దితమేవ ద్వయమ్ । చిత్తం పరమార్థత ఆత్మైవేతి నిర్విషయమ్ । తేన నిర్విషయత్వేన నిత్యమ్ అసఙ్గం కీర్తితమ్ । ‘అసఙ్గో హ్యయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౫) ఇతి శ్రుతేః । సవిషయస్య హి విషయే సఙ్గః । నిర్విషయత్వాచ్చిత్తమసఙ్గమిత్యర్థః ॥

నను నిర్విషయత్వేన చేదసఙ్గత్వమ్ , చిత్తస్య న నిఃసఙ్గతా భవతి, యస్మాత్ శాస్తా శాస్త్రం శిష్యశ్చేత్యేవమాదేర్విషయస్య విద్యమానత్వాత్ ; నైష దోషః । కస్మాత్ ? యః పదార్థః శాస్త్రాదిర్విద్యతే, స కల్పితసంవృత్యా । కల్పితా చ సా పరమార్థప్రతిపత్త్యుపాయత్వేన సంవృతిశ్చ సా తయా యోఽస్తి పరమార్థేన, నాస్త్యసౌ న విద్యతే । ‘జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యతే’ (మా. కా. ౧ । ౧౮) ఇత్యుక్తమ్ । యశ్చ పరతన్త్రాభిసంవృత్యా పరశాస్త్రవ్యవహారేణ స్యాత్పదార్థః, స పరమార్థతో నిరూప్యమాణో నాస్త్యేవ । తేన యుక్తముక్తమ్ ‘అసఙ్గం తేన కీర్తితమ్’ (మా. కా. ౪ । ౭౨) ఇతి ॥

నను శాస్త్రాదీనాం సంవృతిత్వే అజ ఇతీయమపి కల్పనా సంవృతిః స్యాత్ । సత్యమేవమ్ ; శాస్త్రాదికల్పితసంవృత్యైవ అజ ఇత్యుచ్యతే । పరమార్థేన నాప్యజః, యస్మాత్ పరతన్త్రాభినిష్పత్త్యా పరశాస్త్రసిద్ధిమపేక్ష్య యః అజ ఇత్యుక్తః, స సంవృత్యా జాయతే । అతః అజ ఇతీయమపి కల్పనా పరమార్థవిషయే నైవ క్రమత ఇత్యర్థః ॥

యస్మాదసద్విషయః, తస్మాత్ అసత్యభూతే ద్వైతే అభినివేశోఽస్తి కేవలమ్ । అభినివేశః ఆగ్రహమాత్రమ్ । ద్వయం తత్ర న విద్యతే మిథ్యాభినివేశమాత్రం చ జన్మనః కారణం యస్మాత్ , తస్మాత్ ద్వయాభావం బుద్ధ్వా నిర్నిమిత్తః నివృత్తమిథ్యాద్వయాభినివేశః యః, సః న జాయతే ॥

జాత్యాశ్రమవిహితా ఆశీర్వర్జితైరనుష్ఠీయమానా ధర్మా దేవత్వాదిప్రాప్తిహేతవ ఉత్తమాః కేవలాశ్చ । ధర్మాః అధర్మవ్యామిశ్రామనుష్యత్వాదిప్రాప్త్యర్థా మధ్యమాః । తిర్యగాదిప్రాప్తినిమిత్తా అధర్మలక్షణాః ప్రవృత్తివిశేషాశ్చాధమాః । తానుత్తమమధ్యమాధమానవిద్యాపరికల్పితాన్ యదా ఎకమేవాద్వితీయమాత్మతత్త్వం సర్వకల్పనావర్జితం జానన్ న లభతే న పశ్యతి, యథా బాలైర్దృశ్యమానం గగనే మలం వివేకీ న పశ్యతి, తద్వత్ , తదా న జాయతే నోత్పద్యతే చిత్తం దేవాద్యాకారైః ఉత్తమాధమమధ్యమఫలరూపేణ । న హ్యసతి హేతౌ ఫలముత్పద్యతే బీజాద్యభావ ఇవ సస్యాది ॥

హేత్వభావే చిత్తం నోత్పద్యత ఇతి హి ఉక్తమ్ । సా పునరనుత్పత్తిశ్చిత్తస్య కీదృశీత్యుచ్యతే — పరమార్థదర్శనేన నిరస్తధర్మాధర్మాఖ్యోత్పత్తినిమిత్తస్య అనిమిత్తస్య చిత్తస్యేతి యా మోక్షాఖ్యా అనుత్పత్తిః, సా సర్వదా సర్వావస్థాసు సమా నిర్విశేషా అద్వయా చ ; పూర్వమపి అజాతస్యైవ అనుత్పన్నస్య చిత్తస్య సర్వస్యాద్వయస్యేత్యర్థః । యస్మాత్ప్రాగపి విజ్ఞానాత్ చిత్తం దృశ్యం తద్ద్వయం జన్మ చ, తస్మాదజాతస్య సర్వస్య సర్వదా చిత్తస్య సమా అద్వయైవ అనుత్పత్తిః న పునః కదాచిద్భవతి, కదాచిద్వా న భవతి । సర్వదా ఎకరూపైవేత్యర్థః ॥

యథోక్తేన న్యాయేన జన్మనిమిత్తస్య ద్వయస్య అభావాదనిమిత్తతాం చ సత్యాం పరమార్థరూపాం బుద్ధ్వా హేతుం ధర్మాదికారణం దేవాదియోనిప్రాప్తయే పృథగనాప్నువన్ అనుపాదదానః త్యక్తబాహ్యైషణః సన్ కామశోకాదివర్జితమ్ అవిద్యాదిరహితమ్ అభయం పదమ్ అశ్నుతే, పునర్న జాయత ఇత్యర్థః ॥

యస్మాత్ అభూతాభినివేశాత్ అసతి ద్వయే ద్వయాస్తిత్వనిశ్చయః అభూతాభినివేశః, తస్మాత్ అవిద్యావ్యామోహరూపాద్ధి సదృశే తదనురూపే తత్ చిత్తం ప్రవర్తతే । తస్య ద్వయస్య వస్తునః అభావం యదా బుద్ధవాన్ , తదా తస్మాత్ నిఃసఙ్గం నిరపేక్షం సత్ వినివర్తతే అభూతాభినివేశవిషయాత్ ॥

నివృత్తస్య ద్వైతవిషయాత్ , విషయాన్తరే చ అప్రవృత్తస్య అభావదర్శనేన చిత్తస్య నిశ్చలా చలనవర్జితా బ్రహ్మస్వరూపైవ తదా స్థితిః, యైషా బ్రహ్మస్వరూపా స్థితిః చిత్తస్య అద్వయవిజ్ఞానైకరసఘనలక్షణా । స హి యస్మాత్ విషయః గోచరః పరమార్థదర్శినాం బుద్ధానామ్ , తస్మాత్ తత్సామ్యం పరం నిర్విశేషమజమద్వయం చ ॥

పునరపి కీదృశశ్చాసౌ బుద్ధానాం విషయ ఇత్యాహ — స్వయమేవ తత్ ప్రభాతం భవతి న ఆదిత్యాద్యపేక్షమ్ ; స్వయం జ్యోతిఃస్వభావమిత్యర్థః । సకృద్విభాతః సదైవ విభాత ఇత్యేతత్ । ఎషః ఎవంలక్షణః ఆత్మాఖ్యో ధర్మః ధాతుస్వభావతః వస్తుస్వభావత ఇత్యర్థః ॥

ఎవం బహుశ ఉచ్యమానమపి పరమార్థతత్త్వం కస్మాల్లౌకికైర్న గృహ్యత ఇత్యుచ్యతే — యస్మాత్ యస్య కస్యచిత్ ద్వయవస్తునో ధర్మస్య గ్రహేణ గ్రహణావేశేన మిథ్యాభినివిష్టతయా సుఖమావ్రియతే అనాయాసేన ఆచ్ఛాద్యత ఇత్యర్థః । ద్వయోపలబ్ధినిమిత్తం హి తత్రావరణం న యత్నాన్తరమపేక్షతే । దుఃఖం చ వివ్రియతే ప్రకటీక్రియతే, పరమార్థజ్ఞానస్య దుర్లభత్వాత్ । భగవానసౌ ఆత్మాద్వయో దేవ ఇత్యర్థః । అతో వేదాన్తైరాచార్యైశ్చ బహుశ ఉచ్యమానోఽపి నైవ జ్ఞాతుం శక్య ఇత్యర్థః, ‘ఆశ్చర్యో వక్తా కుశలోఽస్య లబ్ధా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౭) ఇతి శ్రుతేః ॥

అస్తి నాస్తీత్యాది సూక్ష్మవిషయా అపి పణ్డితానాం గ్రహాః భగవతః పరమాత్మన ఆవరణా ఎవ ; కిముత మూఢజనానాం బుద్ధిలక్షణా ఇత్యేవమర్థం ప్రదర్శయన్నాహ — అస్తీతి । అస్త్యాత్మేతి కశ్చిద్వాదీ ప్రతిపద్యతే । నాస్తీత్యపరో వైనాశికః । అస్తి నాస్తీత్యపరోఽర్ధవైనాశికః సదసద్వాదీ దిగ్వాసాః । నాస్తి నాస్తీత్యత్యన్తశూన్యవాదీ । తత్రాస్తిభావశ్చలః, ఘటాద్యనిత్యవిలక్షణత్వాత్ । నాస్తిభావః స్థిరః, సదావిశేషత్వాత్ । ఉభయం చలస్థిరవిషయత్వాత్ సదసద్భావః । అభావోఽత్యన్తాభావః । ప్రకారచతుష్టయస్యాపి తైరేతైశ్చలస్థిరోభయాభావైః సదసదాదివాదీ సర్వోఽపి భగవన్తమావృణోత్యేవ బాలిశోఽవివేకీ । యద్యపి పణ్డితో బాలిశ ఎవ పరమార్థతత్త్వానవబోధాత్ , కిము స్వభావమూఢో జన ఇత్యభిప్రాయః ॥

కీదృక్పునః పరమార్థతత్త్వమ్ , యదవబోధాదబాలిశః పణ్డితో భవతీత్యాహ — కోట్యః ప్రావాదుకశాస్త్రనిర్ణయాన్తాః ఎతాః ఉక్తా అస్తి నాస్తీత్యాద్యాః చతస్రః, యాసాం కోటీనాం గ్రహైః గ్రహణైః ఉపలబ్ధినిశ్చయైః సదా సర్వదా ఆవృతః ఆచ్ఛాదితః తేషామేవ ప్రావాదుకానాం యః, స భగవాన్ ఆభిః అస్తి నాస్తీత్యాదికోటిభిః చతసృభిరపి అస్పృష్టః అస్త్యాదివికల్పనావర్జిత ఇత్యేతత్ । యేన మునినా దృష్టో జ్ఞాతః వేదాన్తేష్వౌపనిషదః పురుషః, స సర్వదృక్ సర్వజ్ఞః ; పరమార్థపణ్డిత ఇత్యర్థః ॥

ప్రాప్య ఎతాం యథోక్తాం కృత్స్నాం సమస్తాం సర్వజ్ఞతాం బ్రాహ్మణ్యం పదమ్ ‘స బ్రాహ్మణః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౦) ‘ఎష నిత్యో మహిమా బ్రాహ్మణస్య’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః । అనాపన్నాదిమధ్యాన్తమ్ ఆదిమధ్యాన్తాః ఉత్పత్తిస్థితిలయాః అనాపన్నా అప్రాప్తా యస్య అద్వయస్య పదస్య న విద్యన్తే, తత్ అనాపన్నాదిమధ్యాన్తం బ్రాహ్మణ్యం పదమ్ । తదేవ ప్రాప్య లబ్ధ్వా కిమతః పరమస్మాదాత్మలాభాదూర్ధ్వమ్ ఈహతే చేష్టతే, నిష్ప్రయోజనమిత్యర్థః । ‘నైవ తస్య కృతేనార్థః’ (భ. గీ. ౩ । ౧౮) ఇత్యాదిస్మృతేః ॥

విప్రాణాం బ్రాహ్మణానాం వినయః వినీతత్వం స్వాభావికం యదేతదాత్మస్వరూపేణావస్థానమ్ । ఎష వినయః శమోఽప్యేష ఎవ ప్రాకృతః స్వాభావికః అకృతకః ఉచ్యతే । దమోఽప్యేష ఎవ ప్రకృతిదాన్తత్వాత్ స్వభావత ఎవ చోపశాన్తరూపత్వాద్బ్రహ్మణః । ఎవం యథోక్తం స్వభావోపశాన్తం బ్రహ్మ విద్వాన్ శమమ్ ఉపశాన్తిం స్వాభావికీం బ్రహ్మస్వరూపాం వ్రజేత్ బ్రహ్మస్వరూపేణావతిష్ఠత ఇత్యర్థః ॥

ఎవమన్యోన్యవిరుద్ధత్వాత్ సంసారకారణరాగద్వేషదోషాస్పదాని ప్రావాదుకానాం దర్శనాని । అతో మిథ్యాదర్శనాని తానీతి తద్యుక్తిభిరేవ దర్శయిత్వా చతుష్కోటివర్జితత్వాత్ రాగాదిదోషానాస్పదం స్వభావశాన్తమద్వైతదర్శనమేవ సమ్యగ్దర్శనమిత్యుపసంహృతమ్ । అథేదానీం స్వప్రక్రియాప్రదర్శనార్థ ఆరమ్భః — సవస్తు సంవృతిసతా వస్తునా సహ వర్తత ఇతి సవస్తు, తథా చ ఉపలబ్ధిరుపలమ్భః, తేన సహ వర్తత ఇతి సోపలమ్భం చ శాస్త్రాదిసర్వవ్యవహారాస్పదం గ్రాహ్యగ్రహణలక్షణం ద్వయం లోకాదనపేతం లౌకికం జాగరితమిత్యేతత్ । ఎవంలక్షణం జాగరితమిష్యతే వేదాన్తేషు । అవస్తు సంవృతేరప్యభావాత్ । సోపలమ్భం వస్తువదుపలమ్భనముపలమ్భః అసత్యపి వస్తుని, తేన సహ వర్తత ఇతి సోపలమ్భం చ । శుద్ధం కేవలం ప్రవిభక్తం జాగరితాత్స్థూలాల్లౌకికం సర్వప్రాణిసాధారణత్వాత్ ఇష్యతే స్వప్న ఇత్యర్థః ॥

అవస్త్వనుపలమ్భం చ గ్రాహ్యగ్రహణవర్జితమిత్యేతత్ ; లోకోత్తరమ్ , అత ఎవ లోకాతీతమ్ । గ్రాహ్యగ్రహణవిషయో హి లోకః, తదభావాత్ సర్వప్రవృత్తిబీజం సుషుప్తమిత్యేతత్ । ఎవం స్మృతం సోపాయం పరమార్థతత్త్వం లౌకికం శుద్ధలౌకికం లోకోత్తరం చ క్రమేణ యేన జ్ఞానేన జ్ఞాయతే, తత్ జ్ఞానం జ్ఞేయమ్ ఎతాన్యేవ త్రీణి, ఎతద్వ్యతిరేకేణ జ్ఞేయానుపపత్తేః । సర్వప్రావాదుకకల్పితవస్తునోఽత్రైవాన్తర్భావాత్ ; విజ్ఞేయం యత్పరమార్థసత్యం తుర్యాఖ్యమద్వయమజమాత్మతత్త్వమిత్యర్థః ; సదా సర్వదైవ, తల్లౌకికాది విజ్ఞేయాన్తం బుద్ధైః పరమార్థదర్శిభిర్బ్రహ్మవిద్భిః ప్రకీర్తితమ్ ॥

జ్ఞానే చ లౌకికాదివిషయే జ్ఞేయే చ లౌకికాదౌ త్రివిధే, పూర్వం లౌకికం స్థూలమ్ ; తదభావేన పశ్చాచ్ఛుద్ధం లౌకికమ్ , తదభావేన లోకోత్తరమిత్యేవం క్రమేణ స్థానత్రయాభావేన పరమార్థసత్యే తుర్యే అద్వయే అజే అభయే విదితే, స్వయమేవ ఆత్మస్వరూపమేవ సర్వజ్ఞతా సర్వశ్చాసౌ జ్ఞశ్చ సర్వజ్ఞః, తద్భావః సర్వజ్ఞతా ఇహ అస్మిన్ లోకే భవతి మహాధియః మహాబుద్ధేః । సర్వలోకాతిశయవస్తువిషయబుద్ధిత్వాదేవంవిదః సర్వత్ర సర్వదా భవతి । సకృద్విదితే స్వరూపే వ్యభిచారాభావాదిత్యర్థః । న హి పరమార్థవిదో జ్ఞానినః జ్ఞానోద్భవాభిభవౌ స్తః, యథా అన్యేషాం ప్రావాదుకానామ్ ॥

లౌకికాదీనాం క్రమేణ జ్ఞేయత్వేన నిర్దేశాదస్తిత్వాశఙ్కా పరమార్థతో మా భూదిత్యాహ — హేయాని చ లౌకికాదీని త్రీణి జాగరితస్వప్నసుషుప్తాని ఆత్మన్యసత్త్వేన రజ్జ్వాం సర్పవద్ధాతవ్యానీత్యర్థః । జ్ఞేయమిహ చతుష్కోటివర్జితం పరమార్థతత్త్వమ్ । ఆప్యాని ఆప్తవ్యాని త్యక్తబాహ్యైషణాత్రయేణ భిక్షుణా పాణ్డిత్యబాల్యమౌనాఖ్యాని సాధనాని । పాక్యాని రాగద్వేషమోహాదయో దోషాః కషాయాఖ్యాని పక్తవ్యాని । సర్వాణ్యేతాని హేయజ్ఞేయాప్యపాక్యాని విజ్ఞేయాని భిక్షుణా ఉపాయత్వేనేత్యర్థః । అగ్రయాణతః ప్రథమతః । తేషాం హేయాదీనామన్యత్ర విజ్ఞేయాత్పరమార్థసత్యం విజ్ఞేయం బ్రహ్మైకం వర్జయిత్వా । ఉపలమ్భనముపలమ్భః అవిద్యాకల్పనామాత్రమ్ । హేయాప్యపాక్యేషు త్రిష్వపి స్మృతో బ్రహ్మవిద్భిః న పరమార్థసత్యతా త్రయాణామిత్యర్థః ॥

పరమార్థతస్తు ప్రకృత్యా స్వభావతః ఆకాశవత్ ఆకాశతుల్యాః సూక్ష్మనిరఞ్జనసర్వగతత్వైః సర్వే ధర్మా ఆత్మానో జ్ఞేయా ముముక్షుభిః అనాదయః నిత్యాః । బహువచనకృతభేదాశఙ్కాం నిరాకుర్వన్నాహ — క్వచన క్వచిదపి కిఞ్చన కిఞ్చిత్ అణుమాత్రమపి తేషాం న విద్యతే నానాత్వమితి ॥

జ్ఞేయతాపి ధర్మాణాం సంవృత్యైవ, న పరమార్థత ఇత్యాహ — యస్మాత్ ఆదౌ బుద్ధాః ఆదిబుద్ధాః ప్రకృత్యైవ స్వభావత ఎవ యథా నిత్యప్రకాశస్వరూపః సవితా, ఎవం నిత్యబోధస్వరూపా ఇత్యర్థః । సర్వే ధర్మాః సర్వ ఆత్మానః । న చ తేషాం నిశ్చయః కర్తవ్యః నిత్యనిశ్చితస్వరూపా ఇత్యర్థః । న సన్దిహ్యమానస్వరూపా ఎవం నైవం వేతి యస్య ముముక్షోః ఎవం యథోక్తప్రకారేణ సర్వదా బోధనిశ్చయనిరపేక్షతా ఆత్మార్థం పరార్థం వా । యథా సవితా నిత్యం ప్రకాశాన్తరనిరపేక్షః స్వార్థం పరార్థం వేత్యేవం భవతి క్షాన్తిః బోధకర్తవ్యతానిరపేక్షతా సర్వదా స్వాత్మని, సః అమృతత్వాయ అమృతభావాయ కల్పతే, మోక్షాయ సమర్థో భవతీత్యర్థః ॥

తథా నాపి శాన్తికర్తవ్యతా ఆత్మనీత్యాహ — యస్మాత్ ఆదిశాన్తాః నిత్యమేవ శాన్తాః అనుత్పన్నా అజాశ్చ ప్రకృత్యైవ సునిర్వృతాః సుష్ఠూపరతస్వభావాః నిత్యముక్తస్వభావా ఇత్యర్థః । సర్వే ధర్మాః సమాశ్చ అభిన్నాశ్చ సమాభిన్నాః అజం సామ్యం విశారదం విశుద్ధమాత్మతత్త్వం యస్మాత్ , తస్మాత్ శాన్తిర్మోక్షో వా నాస్తి కర్తవ్య ఇత్యర్థః । న హి నిత్యైకస్వభావస్య కృతం కిఞ్చిదర్థవత్స్యాత్ ॥

యే యథోక్తం పరమార్థతత్త్వం ప్రతిపన్నాః, తే ఎవ అకృపణా లోకే ; కృపణాస్త్వన్యే ఇత్యాహ — యస్మాత్ భేదనిమ్నాః భేదానుయాయినః సంసారానుగా ఇత్యర్థః । కే ? పృథగ్వాదాః పృథక్ నానా వస్తు ఇత్యేవం వదనం యేషాం తే పృథగ్వాదాః ద్వైతిన ఇత్యర్థః । తస్మాత్తే కృపణాః క్షుద్రాః స్మృతాః, యస్మాత్ వైశారద్యం విశుద్ధిః తన్నాస్తి తేషాం భేదే విచరతాం ద్వైతమార్గే అవిద్యాపరికల్పితే సర్వదా వర్తమానానామిత్యర్థః । అతో యుక్తమేవ తేషాం కార్పణ్యమిత్యభిప్రాయః ॥

యదిదం పరమార్థతత్త్వమ్ , అమహాత్మభిరపణ్డితైర్వేదాన్తబహిఃష్ఠైః క్షుద్రైరల్పప్రజ్ఞైరనవగాహ్యమిత్యాహ — అజే సామ్యే పరమార్థతత్త్వే ఎవమేవేతి యే కేచిత్ స్త్ర్యాదయోఽపి సునిశ్చితా భవిష్యన్తి చేత్ , త ఎవ హి లోకే మహాజ్ఞానాః నిరతిశయతత్త్వవిషయజ్ఞానా ఇత్యర్థః । తచ్చ తేషాం వర్త్మ తేషాం విదితం పరమార్థతత్త్వం సామాన్యబుద్ధిరన్యో లోకో న గాహతే నావతరతి న విషయీకరోతీత్యర్థః । ‘సర్వభూతాత్మభూతస్య సమైకార్థం ప్రపశ్యతః । దేవా అపి మార్గే ముహ్యన్త్యపదస్య పదైషిణః । శకునీనామివాకాశే గతిర్నైవోపలభ్యతే’ ఇత్యాదిస్మరణాత్ ॥

కథం మహాజ్ఞానత్వమిత్యాహ — అజేషు అనుత్పన్నేషు అచలేషు ధర్మేషు ఆత్మసు అజమచలం చ జ్ఞానమిష్యతే సవితరీవ ఔష్ణ్యం ప్రకాశశ్చ యతః, తస్మాత్ అసఙ్క్రాన్తమ్ అర్థాన్తరే జ్ఞానమజమిష్యతే । యస్మాన్న క్రమతే అర్థాన్తరే జ్ఞానమ్ , తేన కారణేన అసఙ్గం తత్ కీర్తితమ్ ఆకాశకల్పమిత్యుక్తమ్ ॥

ఇతోఽన్యేషాం వాదినామ్ అణుమాత్రే అల్పేఽపి వైధర్మ్యే వస్తుని బహిరన్తర్వా జాయమానే ఉత్పద్యమానే అవిపశ్చితః అవివేకినః అసఙ్గతా అసఙ్గత్వం సదా నాస్తి ; కిముత వక్తవ్యమ్ ఆవరణచ్యుతిః బన్ధనాశో నాస్తీతి ॥

తేషామావరణచ్యుతిర్నాస్తీతి బ్రువతాం స్వసిద్ధాన్తే అభ్యుపగతం తర్హి ధర్మాణామావరణమ్ । నేత్యుచ్యతే — అలబ్ధావరణాః అలబ్ధమప్రాప్తమావరణమ్ అవిద్యాదిబన్ధనం యేషాం తే ధర్మాః అలబ్ధావరణాః బన్ధనరహితా ఇత్యర్థః । ప్రకృతినిర్మలాః స్వభావశుద్ధాః ఆదౌ బుద్ధాః తథా ముక్తాః, యస్మాత్ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావాః । యద్యేవం కథం తర్హి బుధ్యన్త ఇత్యుచ్యతే — నాయకాః స్వామినః సమర్థాః బోద్ధుం బోధశక్తిమత్స్వభావా ఇత్యర్థః । యథా నిత్యప్రకాశస్వరూపోఽపి సన్ సవితా ప్రకాశత ఇత్యుచ్యతే, యథా వా నిత్యనివృత్తగతయోఽపి నిత్యమేవ శైలాస్తిష్ఠన్తీత్యుచ్యతే, తద్వత్ ॥

యస్మాత్ న హి క్రమతే బుద్ధస్య పరమార్థదర్శినో జ్ఞానం విషయాన్తరేషు ధర్మేషు ధర్మసంస్థం సవితరీవ ప్రభా । తాయినః తాయోఽస్యాస్తీతి తాయీ, సన్తానవతో నిరన్తరస్య ఆకాశకల్పస్యేత్యర్థః ; పూజావతో వా ప్రజ్ఞావతో వా సర్వే ధర్మా ఆత్మానోఽపి తథా జ్ఞానవదేవ ఆకాశకల్పత్వాన్న క్రమన్తే క్వచిదప్యర్థాన్తర ఇత్యర్థః । యదాదావుపన్యస్తమ్ ‘జ్ఞానేనాకాశకల్పేన’ (మా. కా. ౪ । ౧) ఇత్యాది, తదిదమాకాశకల్పస్య తాయినో బుద్ధస్య తదనన్యత్వాదాకాశకల్పం జ్ఞానం న క్రమతే క్వచిదప్యర్థాన్తరే । తథా ధర్మా ఇతి ఆకాశమివ అచలమవిక్రియం నిరవయవం నిత్యమద్వితీయమసఙ్గమదృశ్యమగ్రాహ్యమశనాయాద్యతీతం బ్రహ్మాత్మతత్త్వమ్ , ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః । జ్ఞానజ్ఞేయజ్ఞాతృభేదరహితం పరమార్థతత్త్వమద్వయమేతన్న బుద్ధేన భాషితమ్ । యద్యపి బాహ్యార్థనిరాకరణం జ్ఞానమాత్రకల్పనా చ అద్వయవస్తుసామీప్యముక్తమ్ । ఇదం తు పరమార్థతత్త్వమద్వైతం వేదాన్తేష్వేవ విజ్ఞేయమిత్యర్థః ॥

శాస్త్రసమాప్తౌ పరమార్థతత్త్వస్తుత్యర్థం నమస్కార ఉచ్యతే — దుర్దర్శం దుఃఖేన దర్శనమస్యేతి దుర్దర్శమ్ । అస్తి నాస్తీతి చతుష్కోటివర్జితత్వాద్దుర్విజ్ఞేయమిత్యర్థః । అత ఎవ అతిగమ్భీరం దుష్ప్రవేశం మహాసముద్రవదకృతప్రజ్ఞైః । అజం సామ్యం విశారదమ్ । ఈదృక్ పదమ్ అనానాత్వం నానాత్వవర్జితం బుద్ధ్వా అవగమ్య తద్భూతాః సన్తః నమస్కుర్మః తస్మై పదాయ । అవ్యవహార్యమపి వ్యవహారగోచరతామాపాద్య యథాబలం యథాశక్తీత్యర్థః ॥