ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಮ್
ಯದವಿದ್ಯಾವಿಲಾಸೇನ ಭೂತಭೌತಿಕಸೃಷ್ಟಯಃ ।
ತಂ ನೌಮಿ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದವಿಗ್ರಹಮ್ ॥೧॥
ಯದಂತೇವಾಸಿಪಂಚಾಸ್ಯೈರ್ನಿರಸ್ತಾ ಭೇದಿವಾರಣಾಃ ।
ತಂ ಪ್ರಣೌಮಿ ನೃಸಿಂಹಾಖ್ಯಂ ಯತೀಂದ್ರಂ ಪರಮಂ ಗುರುಮ್ ॥೨॥
ಶ್ರೀಮದ್ವೇಂಕಟನಾಥಾಖ್ಯಾನ್ ವೇಲಾಂಗುಡಿನಿವಾಸಿನಃ ।
ಜಗದ್ಗುರೂನಹಂ ವಂದೇ ಸರ್ವತಂತ್ರಪ್ರವರ್ತಕಾನ್ ॥೩॥
ಯೇನ ಚಿಂತಾಮಣೌ ಟೀಕಾ ದಶಟೀಕಾವಿಭಂಜಿನೀ ।
ತರ್ಕಚೂಡಾಮಣಿರ್ನಾಮ ಕೃತಾ ವಿದ್ವನ್ಮನೋರಮಾ ॥೪॥
ತೇನ ಬೋಧಾಯ ಮಂದಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಾವಲಂಬಿನೀ ।
ಧರ್ಮರಾಜಾಧ್ವರೀಂದ್ರೇಣ ಪರಿಭಾಷಾ ವಿತನ್ಯತೇ ॥೫॥
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಕರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಮನಧಿಗತಾಬಾಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯಕಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ । ಸ್ಮೃತಿಸಾಧಾರಣಂತು ಅಬಾಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯಕಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ । ನೀರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಲಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯವೇದ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ, ಧಾರಾವಾಹಿಕಬುದ್ಧೇರಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತತ್ತತ್ಕ್ಷಣವಿಶೇಷವಿಷಯಕತ್ವೇನ ನ ತತ್ರಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಕಿಂಚ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಧಾರಾವಾಹಿಕಬುದ್ಧಿಸ್ಥಲೇ ನ ಜ್ಞಾನಭೇದಃ । ಕಿಂತು ಯಾವದ್ಘಟಸ್ಫುರಣಂ ತಾವದ್ಘಟಾಕಾರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೇಕೈವ, ನ ತು ನಾನಾ । ವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವವಿರೋಧಿವೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಫಲಿತಚೈತನ್ಯರೂಪಂ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ತತ್ರ ತಾವತ್ಕಾಲೀನಮೇಕಮೇವ ಇತಿ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಶಂಕಾಪಿ ।
ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಘಟಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಂತರಂ ಹಿ ಘಟಾದೀನಾಂ ಬಾಧಃ,
"ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ ತತ್ ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್"(ಬೃ.ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ತು ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಬಾಧಃ,
" ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ"(ಬೃ.ಉ. ೨.೪.೧೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಅಬಾಧಿತಪದೇನ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಬಾಧಿತತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಇತಿ ನ ಘಟಾದಿಪ್ರಮಾಯಮವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ತದುಕ್ತಮ್ - " ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯದ್ವತ್ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಲೌಕಿಕಂ ತದ್ವದೇವೇದಂ ಪ್ರಮಾಣಂತ್ವಾಽಽತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್ ॥" ಇತಿ । 'ಆ ಆತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್'- ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಲೌಕಿಕಮ್' ಇತಿ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾನಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಷಟ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನೋಪಮಾನಾಗಮಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಭೇದಾತ್ ।
ನನು ಚೈತನ್ಯಮನಾದಿ । ತತ್ಕಥಂ ಚಕ್ಷುರಾದೇಸ್ತತ್ಕರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ತದಭಿವ್ಯಂಜಕಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರಿಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದಿನಾ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚೈತನ್ಯಮಾದಿಮದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾಚ್ಚ ವೃತ್ತೌ ಜ್ಞಾನತ್ವೋಪಚಾರಃ । ತದುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ " ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತೌ ಜ್ಞಾನತ್ವೋಪಚಾರಾತ್" ।
ನನು ಕಾಮಾದೇರಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇ "ಅಹಮಿಚ್ಛಾಮಿ, ಅಹಂ ಜಾನಾಮಿ, ಅಹಂ ಬಿಭೇಮಿ" ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮವಗಾಹಮಾನಃ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಅಯಃಪಿಂಡಸ್ಯ ದಗ್ಧೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ದಗ್ಧೃತ್ವಾಶ್ರಯವಹ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದ್ ಯಥಾ "ಅಯೋ ದಹತಿ" ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತಥಾ ಸುಖಾದ್ಯಾಕಾರಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ "ಅಹಂ ಸುಖೀ, ಅಹಂ ದುಃಖೀ" ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ನನು ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯತಯಾಽತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತೇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ । ನ ತಾವದಂತಃಕರಣಮಿಂದ್ರಿಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಸ್ತಿ ।
" ಮನಃಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ"(ಭ.ಗೀ. ೧೫.೭) ಇತಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾವಚನಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಅನಿಂದ್ರಿಯೇಣಾಪಿ ಮನಸಾ ಷಟ್ತ್ವಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಾವಿರೋಧಾತ್ । ನಹೀಂದ್ರಿಯಗತಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಮಿಂದ್ರಿಯೇಣೈವೇತಿ ನಿಯಮಃ । " ಯಜಮಾನಪಂಚಮಾ ಇಡಾಂ ಭಕ್ಷಯಂತಿ" ಇತ್ಯತ್ರ ಋತ್ವಿಗ್ಗತಪಂಚತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅನೃತ್ವಿಜಾಽಪಿ ಯಜಮಾನೇನ, " ವೇದಾನಧ್ಯಾಪಯಾಮಾಸ ಮಹಾಭಾರತಪಂಚಮಾನ್" ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ವೇದಗತಪಂಚತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅವೇದೇನಾಪಿ ಭಾರತೇನ ಪೂರಣದರ್ಶನಾತ್ ,
"ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಅರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ಮನಃ"(ಕ.ಉ. ೧.೩.೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಮನಸೋಽನಿಂದ್ರಿಯತ್ವಾವಗಮಾಚ್ಚ ।
ನ ಚೈವಂ ಮನಸೋಽನಿಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ಸುಖಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹೀಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಮ್ ಅನುಮಿತ್ಯಾದೇರಪಿ ಮನೋಜನ್ಯತಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಿಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಾನಾಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಂ ಕಿಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಗತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ? ಕಿಂವಾ ವಿಷಯಗತಸ್ಯ ? ಆದ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತಥಾಹಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ - ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಂ, ಪ್ರಮಾಣಚೈತನ್ಯಂ, ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಮ್ , ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಚೈತನ್ಯಮ್ , ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಯಥಾ ತಡಾಗೋದಕಂ ಛಿದ್ರಾನ್ನಿರ್ಗತ್ಯ ಕುಲ್ಯಾತ್ಮನಾ ಕೇದಾರಾನ್ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತದ್ವದೇವ ಚತುಷ್ಕೋಣಾದ್ಯಾಕಾರಂ ಭವತಿ, ತಥಾ ತೈಜಸಮಂತಃಕರಣಮಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗತ್ಯ ಘಟಾದಿವಿಷಯದೇಶಂ ಗತ್ವಾ ಘಟಾದಿವಿಷಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ । ಸ ಏವ ಪರಿಣಾಮೋ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅನುಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ಥಲೇ ತು ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ನ ವಹ್ನ್ಯಾದಿದೇಶಗಮನಮ್ , ವಹ್ನ್ಯಾದೇಶ್ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ । ತಥಾ ಚ "ಅಯಂ ಘಟಃ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ಘಟಾದೇಸ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಬಹಿರೇಕತ್ರ ದೇಶೇ ಸಮವಧಾನಾತ್ ತದುಭಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಮೇಕಮೇವ, ವಿಭಾಜಕಯೋರಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಘಟಾದಿವಿಷಯಯೋಃ ಏಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೇನ ಭೇದಾಜನಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಮಠಾಂತರ್ವರ್ತಿಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶೋ ನ ಮಠಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ "ಅಯಂ ಘಟಃ" ಇತಿ ಘಟಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ಘಟಾಕಾರವೃತ್ತೇರ್ಘಟಸಂಯೋಗಿತಯಾ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಭಿನ್ನತಯಾ ತತ್ರ ಘಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಘಟಾಂಂಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಸುಖಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚ ನಿಯಮೇನೈಕದೇಶಸ್ಥಿತೋಪಾಧಿದ್ವಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ನಿಯಮೇನ "ಅಹಂ ಸುಖೀ" ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸ್ವವೃತ್ತಿಸುಖಾದಿಸ್ಮರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸುಖಾದ್ಯಂಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ತತ್ರ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸುಖಸ್ಯಾತೀತತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತೇರ್ವರ್ತಮಾನತ್ವೇನ ತತ್ರೋಪಾಧ್ಯೋರ್ಭಿನ್ನಕಾಲೀನತಯಾ ತತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಯೋರ್ಭೇದಾತ್ । ಉಪಾಧ್ಯೋರೇಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ಏಕಕಾಲೀನತ್ವಸ್ಯೈವೋಪಧೇಯಾಭೇದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಚೈಕದೇಶಸ್ಥತ್ವಮಾತ್ರಮುಪಧೇಯಾಭೇದಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತದಾ "ಅಹಂ ಪೂರ್ವಂ ಸುಖೀ" ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ವಿಷಯವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಸ್ವಕೀಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ವರ್ತಮಾನೌ ಯದಾ ಶಬ್ದಾದಿನಾ ಜ್ಞಾಯೇತೇ ತದಾ ತಾದೃಶಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಧರ್ಮಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತದ್ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಯೋರೇಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕಿಂಚಿದ್ಯೋಗ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಫಲಬಲಕಲ್ಪ್ಯಃ ಸ್ವಭಾವ ಏವ ಶರಣಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ನ್ಯಾಯಮತೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಸುಖಾದಿವತ್ ಧರ್ಮಾದೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ದುರ್ವಾರಾ ।
ನ ಚೈವಮಪಿ ಸುಖಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತಾದಶಾಯಾಂ "ತ್ವಂ ಸುಖೀ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । "ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದೌ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟವಿಷಯೇ ಶಬ್ದಾದಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತ ಏವ "ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿಮಾನ್" ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಹ್ನ್ಯಂಶೇ ಪರೋಕ್ಷಮ್ , ಪರ್ವತಾಂಶೇಽಪರೋಕ್ಷಮ್ , ಪರ್ವತಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಬಹಿರ್ನಿಃಸೃತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾತ್ । ವಹ್ನ್ಯಂಶೇ ತು ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿನಿರ್ಗಮನಾಭಾವೇನ ವಹ್ನ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದಾತ್ । ತಥಾ ಚಾನುಭವಃ "ಪರ್ವತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ, ವಹ್ನಿಮನುಮಿನೋಮಿ" ಇತಿ । ನ್ಯಾಯಮತೇ ತು "ಪರ್ವತಮನುಮಿನೋಮಿ" ಇತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯಾಪತ್ತಿಃ ।
ಅಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಪಕ್ಷಕಾನುಮಿತೌ ತು ಸರ್ವಾಂಶೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪರೋಕ್ಷಮ್ । "ಸುರಭಿ ಚಂದನಮ್" ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಚಂದನಖಂಡಾಂಶೇಽಪರೋಕ್ಷಮ್ ಸೌರಭಾಂಶೇ ಚ ಪರೋಕ್ಷಮ್ ಸೌರಭಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಿಂದ್ರಿಯಾಯೋಗ್ಯತಯಾ ಯೋಗ್ಯತ್ವಘಟಿತಸ್ಯ ನಿರುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ।
ನ ಚೈವಮೇಕತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಯೋರಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಯೋರ್ಜಾತಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಜಾತಿತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಪರಿಭಾಷಾಯಾಃ ಸಕಲಪ್ರಮಾಣಾಗೋಚರತಯಾಽಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ । "ಘಟೋಽಯಮ್" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಘಟತ್ವಾದಿಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಮ್ , ನ ತು ತಸ್ಯ ಜಾತಿತ್ವೇಽಪಿ । ಜಾತಿತ್ವರೂಪಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ತತ್ಸಾಧಕಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ಯನವಕಾಶಾತ್ । ಸಮವಾಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾನಿತ್ಯತಯಾ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಸಮವೇತತ್ವಘಟಿತಜಾತಿತ್ವಸ್ಯ ಘಟತ್ವಾದಾವಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ಏವಮೇವೋಪಾಧಿತ್ವಂ ನಿರಸನೀಯಮ್ । "ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿಮಾನ್" ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ಪರ್ವತಾಂಶೇ ವಹ್ನ್ಯಂಶೇ ಚಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಾಂಗೀಕಾರೇಣ ತತ್ತದ್ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಯೋರೇಕತ್ರ ಚೈತನ್ಯೇ ವೃತ್ತೌ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ ವಿರೋಧಃ । ತಥಾ ಚ " ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಯೋಗ್ಯವರ್ತಮಾನವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತದಂಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್" ।
ಘಟಾದೇರ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂತು ಪ್ರಮಾತ್ರಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ನನು ಕಥಂ ಘಟಾದೇರಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭೇದಃ "ಅಹಮಿದಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ" ಇತಿ ಭೇದಾನುಭವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಾತ್ರಭೇದೋ ನಾಮ ನ ತಾವದೈಕ್ಯಮ್ ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾತೃಸತ್ತಾತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ಘಟಾದೇಃ ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಸತ್ತೈವ ಘಟಾದಿಸತ್ತಾ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಸತ್ತಾತಿರಿಕ್ತಾಯಾ ಆರೋಪಿತಸತ್ತಾಯಾ ಅನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಂ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಮೇವೇತಿ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಘಟಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಪ್ರಮಾತೃಸತ್ತೈವ ಘಟಾದಿಸತ್ತಾ ನಾನ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಘಟಾದೇರಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಅನುಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ಥಲೇ ತ್ವಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಹ್ನ್ಯಾದಿದೇಶನಿರ್ಗಮನಾಭಾವೇನ ವಹ್ನ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾನಾತ್ಮಕತಯಾ ವಹ್ನ್ಯಾದಿಸತ್ತಾ ಪ್ರಮಾತೃಸತ್ತಾತೋ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಗೋಚರಾನುಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ಥಲೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಧರ್ಮಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತಯಾ, ಧರ್ಮಾದಿಸತ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾತೃಸತ್ತಾನತಿರೇಕಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ, ಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ "ರೂಪೀ ಘಟಃ" ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ಘಟಗತಪರಿಮಾಣಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚೈಕತಯಾ, ರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾಭೇದೇ ಪರಿಮಾಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾತ್ರಭಿನ್ನತಯಾ ಪರಿಮಾಣಾದಿಸತ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾತೃಸತ್ತಾತಿರಿಕ್ತ್ತತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾತೃವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ರೂಪಾಕಾರವೃತ್ತಿದಶಾಯಾಂ ಪರಿಮಾಣಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ।
ನನ್ವೇವಂ ವೃತ್ತಾವವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಅನವಸ್ಥಾಭಿಯಾ ವೃತ್ತಿಗೋಚರವೃತ್ತ್ಯನಂಗೀಕಾರೇಣ, ತತ್ರ ಸ್ವಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತತ್ವಘಟಿತೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ಅನವಸ್ಥಾಭಿಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ವೃತ್ತ್ಯಂತರಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಸ್ವವಿಷಯವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕತ್ವಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ಭಾವಾತ್ ।
ಏವಾಂಚಾಂತಃಕರಣತದ್ಧರ್ಮಾದೀನಾಂ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನ ಚಾಂತಃಕರಣತದ್ಧರ್ಮಾದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ವೃತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯತ್ವಂ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಮ್ , ಕಿಂತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವಾಹಂಕಾರಟೀಕಾಯಾಮಾಚಾರ್ಯೈರಹಮಾಕಾರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರಂಗೀಕೃತಾ । ಅತ ಏವ ಚ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಸ್ಥಲೇ ರಜತಾಕಾರಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕೈರಂಗೀಕೃತಾ । ತಥಾ ಚಾಂತಃಕರಣತದ್ಧರ್ಮಾದಿಷು ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯೇಷು ವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತತ್ವಘಟಿತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ತದಯಂ ನಿರ್ಗಲಿತಾರ್ಥಃ " ಸ್ವಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಸತ್ತಾತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಕತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್ ।" ತತ್ರ ಸಂಯೋಗಸಂಯುಕ್ತತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದೀನಾಂ ಸನ್ನಿಕಾರ್ಷಾಣಾಂ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕವೃತ್ತಿಜನನೇ ವಿನಿಯೋಗಃ ।
ಸಾ ಚ ವೃತ್ತಿಶ್ಚತುರ್ವಿಧಾ ಸಂಶಯೋ, ನಿಶ್ಚಯೋ, ಗರ್ವಃ, ಸ್ಮರಣಮಿತಿ । ಏವಂವಿಧವೃತ್ತಿಭೇದೇನ ಏಕಮಪ್ಯಂತಃಕರಣಂ ಮನ ಇತಿ, ಬುದ್ಧಿರಿತಿ, ಅಹಂಕಾರ ಇತಿ, ಚಿತ್ತಮಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ತದುಕ್ತಮ್ - " ಮನೋಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರಶ್ಚಿತ್ತಂ ಕರಣಮಾಂತರಮ್ । ಸಂಶಯೋ ನಿಶ್ಚಯೋ ಗರ್ವಃ ಸ್ಮರಣಂ ವಿಷಯಾ ಇಮೇ ॥"
ತಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದ್ವಿವಿಧಮ್ ಸವಿಕಲ್ಪಕನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಭೇದಾತ್ । ತತ್ರ ಸವಿಕಲ್ಪಕಂ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾವಗಾಹಿ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಯಥಾ "ಘಟಮಹಂ ಜಾನಾಮಿ" ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಮ್ । ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಂತು ಸಂಸರ್ಗಾನವಗಾಹಿ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಯಥಾ "ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ", " ತತ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ।
ನನು ಶಾಬ್ದಮಿದಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ನಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್ , ದೂಷಿತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ಯೋಗ್ಯವರ್ತಮಾನವಿಷಯಕತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಚ "ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟವಿಷಯತಯಾ ಬಹಿರ್ನಿಃಸೃತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದೇವದತ್ತಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತಯಾ "ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಏವಂ " ತತ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾತುರೇವ ವಿಷಯತಯಾ ತದುಭಯಾಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ।
ನನು ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾವಗಾಹಿತಯಾ ಕಥಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ । ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ನ ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗತ್ವಂ ತಂತ್ರಮ್ , ಅನಭಿಮತಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ಚ
" ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್"(ಛಾ.ಉ. ೬.೨.೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ
"ತತ್ ಸತ್ಯಮ್ , ಸ ಆತ್ಮಾ, ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ"(ಛಾ.ಉ. ೬.೧೪.೩) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಣ ವಿಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಸಿತಮ್ ಇತಿ ಕಥಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯಂ ಸಂಸರ್ಗಮವಬೋಧಯೇತ್ ? ಇದಮೇವ
" ತತ್ತ್ವಮಸಿ"(ಛಾ.ಉ. ೬.೮.೭) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಂ ಯತ್ ಸಂಸರ್ಗಾನವಗಾಹಿಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಮಿತಿ । ತದುಕ್ತಮ್- " ಸಂಸರ್ಗಾಸಂಗಿಸಮ್ಯಗ್ಧೀಹೇತುತಾ ಯಾ ಗಿರಾಮಿಯಮ್ । ಉಕ್ತಾಖಂಡಾರ್ಥತಾ ಯದ್ವಾ ತತ್ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತಾ ॥" ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ವಾಽಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಇತಿ ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪುನರ್ದ್ವಿವಿಧಮ್ , ಜೀವಸಾಕ್ಷಿ ಈಶ್ವರಸಾಕ್ಷಿ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಜೀವೋ ನಾಮ ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ ತತ್ಸಾಕ್ಷೀ ತು ಅಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಯೋರ್ಭೇದಃ । ವಿಶೇಷಣಂಚ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಿ ವರ್ತಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಮ್ । ಉಪಾಧಿಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಯೀ ವ್ಯಾವರ್ತಕೋ ವರ್ತಮಾನಶ್ಚ । "ರೂಪವಿಶಿಷ್ಟೋ ಘಟೋಽನಿತ್ಯಃ" ಇತ್ಯತ್ರ ರೂಪಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ , "ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಭಃ ಶ್ರೋತ್ರಮ್" ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯುಪಾಧಿಃ । ಅಯಮೇವೋಪಾಧಿರ್ನೈಯಾಯಿಕೈಃ ಪರಿಚಾಯಕ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಕೃತೇ ಚಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಜಡತಯಾ ವಿಷಯಭಾಸಕತ್ವಾಯೋಗೇನ ವಿಷಯಭಾಸಕಚೈತನ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಮ್ । ಅಯಂಚ ಜೀವಸಾಕ್ಷೀ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಂ ನಾನಾ ಏಕತ್ವೇ ಚೈತ್ರಾವಗತೇ ಮೈತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯನುಸಂಧಾನಪ್ರಸಂಗಃ ।
ನನು ಈಶ್ವರಸಾಕ್ಷಿಣೋಽನಾದಿತ್ವೇ
" ತದೈಕ್ಷತ, ಬಹುಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ"(ಛಾ.ಉ. ೬.೨.೩) ಇತ್ಯಾದೌ ಸೃಷ್ಟಿಪೂರ್ವಸಮಯೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಗಂತುಕಮೀಕ್ಷಣಮುಚ್ಯಮಾನಂ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದಿಕಾರಣವಶೇನ ಜೀವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಭೇದಾ ಜಾಯಂತೇ, ತಥಾ ಸೃಜ್ಯಮಾನಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮವಶೇನ ಪರಮೇಶ್ವರೋಪಾಧಿಭೂತಮಾಯಾಯಾ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಾಃ "ಇದಮಿದಾನೀಂ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್", "ಇದಮಿದಾನೀಂ ಪಾಲಯಿತವ್ಯಮ್" , "ಇದಮಿದಾನೀಂ ಸಂಹರ್ತವ್ಯಮ್" ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರಾ ಜಾಯಂತೇ । ತಾಸಾಂ ಚ ವೃತ್ತೀನಾಂ ಸಾದಿತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಮಪಿ ಸಾದೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸಾಕ್ಷಿದ್ವೈವಿಧ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನದ್ವೈವಿಧ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಚ ಜ್ಞೇಯಗತಂ, ಜ್ಞಪ್ತಿಗತಂ ಚ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ತತ್ರ ಜ್ಞಪ್ತಿಗತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಚಿತ್ತ್ವಮೇವ । "ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿಮಾನ್" ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಾಂಶೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾಂಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂತು ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ । ತಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಾಂತಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಭ್ರಮಪ್ರಮಾಸಾಧಾರಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸಾಮಾನ್ಯನಿರ್ವಚನೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದಾ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಯಾ ಏವ ಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತದಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಲಕ್ಷಣೇಽಬಾಧಿತತ್ವಂ ವಿಷಯವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ । ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿಭ್ರಮಸ್ಯ ಸಂಸಾರಕಾಲೀನಬಾಧವಿಷಯಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಾದಿವಿಷಯಕತ್ವೇನೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾತ್ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।
ನನು ವಿಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತತ್ಕಾಲೋತ್ಪನ್ನರಜತಾದಿವಿಷಯಕತ್ವೇ ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ದೇಶಾಂತರೀಯರಜತಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯೈವ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಸ್ಯಾಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಃ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿತ್ವೇ, ತತ ಏವ ವಹ್ನ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೌ ಅನುಮಾನಾದ್ಯುಚ್ಛೇದಾಪತ್ತೇಃ ।
ನನು ರಜತೋತ್ಪಾದಕಾನಾಂ ರಜತಾವಯವಾದೀನಾಮಭಾವೇ ಶುಕ್ತೌ ಕಥಂ ತವಾಪಿ ರಜತಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸಾಮಗ್ರೀ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತೋತ್ಪಾದಿಕಾ ಕಿಂತು ವಿಲಕ್ಷಣೈವ । ತಥಾ ಹಿ- ಕಾಚಾದಿದೋಷದೂಷಿತಲೋಚನಸ್ಯ ಪುರೋವರ್ತಿದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಾದಿದಮಾಕಾರಾ, ಚಾಕಚಿಕ್ಯಾಕಾರಾ ಚ ಕಾಚಿದಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರುದೇತಿ । ತಸ್ಯಾಂ ಚ ವೃತ್ತೌ ಇದಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತೇ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ನಿರ್ಗಮನೇನ ಇದಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ, ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ, ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಂ ಚಾಭಿನ್ನಂ ಭವತಿ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನವಿಷಯಚೈತನ್ಯನಿಷ್ಠಾ ಶುಕ್ತಿತ್ವಪ್ರಕಾರಿಕಾಽವಿದ್ಯಾ, ಚಾಕಚಿಕ್ಯಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಸಂದರ್ಶನಸಮುದ್ಬೋಧಿತರಜತಸಂಸ್ಕಾರಸಧ್ರೀಚೀನಾ, ಕಾಚಾದಿದೋಷಸಮವಹಿತಾ ರಜತರೂಪಾರ್ಥಾಕಾರೇಣ ರಜತಜ್ಞಾನಾಭಾಸಾಕಾರೇಣ ಚ ಪರಿಣಮತೇ ।
ಪರಿಣಾಮೋ ನಾಮ ಉಪಾದಾನಸಮಸತ್ತಾಕಕಾರ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ವಿವರ್ತೋ ನಾಮ ಉಪಾದಾನವಿಷಮಸತ್ತಾಕಕಾರ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಂಚಾವಿದ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಚೈತನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿವರ್ತ ಇತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮರೂಪಂಚ ತದ್ರಜತಮವಿದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಇದಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ವರ್ತತೇ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾಶ್ರಿತತ್ವನಿಯಮಾತ್ ।
ನನು ಚೈತನ್ಯನಿಷ್ಠರಜತಸ್ಯ ಕಥಮಿದಂ ರಜತಮಿತಿಪುರೋವರ್ತಿನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ನ್ಯಾಯಮತೇ ಆತ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸುಖಾದೇಃ ಶರೀರನಿಷ್ಠತ್ವೇನೋಪಲಂಭಃ, ಶರೀರಸ್ಯ ಸುಖಾದ್ಯಧಿಕರಣತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ರಜತಂ ಪ್ರತ್ಯನಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಇದಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಇದಮೋಽವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ರಜತಸ್ಯ ಪುರೋವರ್ತಿಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತಯಾ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ತಮಪಿ ರಜತಂ ಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಂ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಂ ಸುಖಾದಿವದನನ್ಯವೇದ್ಯಮಿತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ । ನನು ಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ "ಅಹಂ ರಜತಮ್" ಇತಿ "ತದ್ವಾನ್" ಇತಿ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , "ಅಹಂ ಸುಖೀ" ಇತಿವತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸುಖಾದೀನಾಮಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯನಿಷ್ಠಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ "ಅಹಂ ಸುಖೀ" ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಸುಖಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿವಚ್ಛುದ್ಧಚೈತನ್ಯ ಏವಾಧ್ಯಾಸಾತ್ । ಕಿಂತು ಯಸ್ಯ ಯದಾಕಾರಾನುಭವಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಕೃತಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ತದಾಕಾರಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಮ್ ಇತ್ಯೇವಾನುಗತಂ ನಿಯಾಮಕಮ್ । ತಥಾ ಚ ಇದಮಾಕಾರಾನುಭವಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ ಘಟಾದೇರಿದಮಾಕಾರಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಅಹಮಾಕಾರಾನುಭವಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಕೃತಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದಂತಃಕರಣಾದೇರಹಮಾಕಾರಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೇರುಭಯವಿಧಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದುಭಯವಿಧಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚೋಭಯವಿಧಾನುಭವಃ ಇದಂ ಶರೀರಮ್ , ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ, ಅಹಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ, ಇದಂ ಚಕ್ಷುಃ, ಅಹಂ ಕಾಣಃ, ಇದಂ ಶ್ರೋತ್ರಮ್, ಅಹಂ ಬಧಿರ, ಇತಿ । ಪ್ರಕೃತೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನೇದಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯನಿಷ್ಠಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಸತ್ಯಸ್ಥಲೀಯೇದಮಾಕಾರಾನುಭವಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾದಿದಮಾಕಾರಾನುಭವವಿಷಯತಾ ನ ತು "ಅಹಂ ರಜತಮ್" ಇತ್ಯಹಮಾಕಾರಾನುಭವವಿಷಯತಾ ಇತ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಾಕ್ಷಿಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಭಾನಸಂಭವೇ ರಜತಗೋಚರಜ್ಞಾನಾಭಾಸರೂಪಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರಭ್ಯುಪಗಮಃ ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಸ್ವಗೋಚರವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವರೂಪತಯಾ ರಜತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ತದಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನನ್ವಿದಂವೃತ್ತೇ ರಜತಾಕಾರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕೈಕವಿಷಯತ್ವೇ ಗುರುಮತವದ್ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕುತೋ ಭ್ರಮಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ವೃತ್ತಿದ್ವಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತುತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಗಾಹಿತ್ವೇನ ಭ್ರಮತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಾಕ್ಷಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ಯಾಸತ್ಯವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಿಯಮಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಕ್ತಿಃ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಾನಾಮ್ ।
ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದೇಶಾಂತರೀಯರಜತಮಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಮಧ್ಯಸ್ತಂಚೇತಿ ಕಥಂ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯ ತತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ತ್ವನ್ಮತೇ ಸತ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಯದೇವ ನಿಯಾಮಕಂ ತದೇವ ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಾದಿಕಂ ಮಮಾಪಿ । ಯದ್ವಾ ಘಟಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಅವಿದ್ಯೈವ ದೋಷತ್ವೇನ ಹೇತುಃ । ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ತು ಕಾಚಾದಯೋಽಪಿ ದೋಷಾಃ । ತಥಾ ಚಾಗಂತುಕದೋಷಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧರಥಾದೀನಾಮಾಗಂತುಕನಿದ್ರಾದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮ್ ।
ನನು ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಲೇ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತರಥಾದೇಃ ಸ್ಮರಣಮಾತ್ರೇಣೈವ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೌ ನ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿಕಲ್ಪನಮ್ , ಗೌರವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ರಥಾದೇಃ ಸ್ಮೃತಿಮಾತ್ರಾಭ್ಯುಪಗಮೇ "ರಥಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ", "ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಮದ್ರಾಕ್ಷಮ್" ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ ।
" ಅಥ ರಥಾನ್ ರಥಯೋಗಾನ್ ಪಥಃ ಸೃಜತೇ"(ಬೃ.ಉ. ೪.೩.೧೦) ಇತಿ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವತ್ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧರಥಾದಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾ ಯಾವತ್ಪ್ರತಿಭಾಸಮವತಿಷ್ಠಂತೇ । ನನು ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನದೇಶವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ತದಾಽಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕದೇಶೋಽಭ್ಯುಪಗನ್ಯವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ರಥಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಕುತ್ರ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ರಥಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ರಥಾದ್ಯಸ್ತೀತ್ಯೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತಿ ಸದ್ರೂಪೇಣ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಚೈತನ್ಯಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ದೇಶವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಚಿದಧ್ಯಸ್ತಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಃ, ರಥಾದಾವಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮ್ , ತದಾ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುಪರಮಾತ್ । "ಅಹಂ ರಥಃ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾಪಾದನಂತು ಪೂರ್ವವನ್ನಿರಸನೀಯಮ್ । ಸ್ವಪ್ನರಥಾದಯಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮಾಯಾಪರಿಣಾಮಾ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಅಂತಃಕರಣದ್ವಾರಾ ತತ್ಪರಿಣಾಮಾ ಇತ್ಯನ್ಯೇ ।
ನನು ರಥಾದೇಃ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಇದಾನೀಂ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವೇನ ಜಾಗರಣೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧರಥಾದಯೋಽನುವರ್ತೇರನ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯವಿನಾಶೋ ಹಿ ದ್ವಿವಿಧಃ । ಕಶ್ಚಿದುಪಾದಾನೇನ ಸಹ, ಕಶ್ಚಿತ್ತು ವಿದ್ಯಮಾನ ಏವೋಪಾದಾನೇ । ಆದ್ಯೋ ಬಾಧಃ, ದ್ವಿತೀಯಸ್ತು ನಿವೃತ್ತಿಃ । ಆದ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ । ತೇನ ವಿನೋಪಾದಾನಭೂತಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಅನಿವೃತ್ತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ವಿರೋಧಿವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ದೋಷನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ । ತದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚೋ ಮಾ ಬಾಧಿಷ್ಟ, ಮುಸಲಪ್ರಹಾರೇಣ ಘಟಾದೇರಿವ ವಿರೋಧಿಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರೋದಯೇನ ಸ್ವಜನಕೀಭೂತನಿದ್ರಾದಿದೋಷನಾಶೇನ ವಾ ರಥಾದಿನಿವೃತ್ತೌ ಕೋ ವಿರೋಧಃ ?
ಏವಂ ಚ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯನಿಷ್ಠತೂಲಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಶುಕ್ತಿರಿತಿಜ್ಞಾನೇನ ತದಜ್ಞಾನೇನ ಸಹ ರಜತಸ್ಯ ಬಾಧಃ । ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯತಯಾ ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾನಿವರ್ತ್ಯತಯಾ ತತ್ರ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ ಮುಸಲಪ್ರಹಾರೇಣ ಘಟಸ್ಯೇವ ।
ನನು ಶುಕ್ತೌ ರಜತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಸಮಯೇ ಸತ್ತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ "ನೇದಂ ರಜತಮ್" ಇತಿ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು "ಇದಾನೀಮಿದಂ ನ ರಜತಮ್" ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ , "ಇದಾನೀಂ ಘಟಃ ಶ್ಯಾಮೋ ನ" ಇತಿವತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ನಹಿ ತತ್ರ ರಜತತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಾಭಾವೋ ನಿಷೇಧಧೀವಿಷಯಃ । ಕಿಂತು ಲೌಕಿಕಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಃ ವ್ಯಧಿಕರಣಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಾಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ನನು ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ರಜತೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮವಗತಂ ನ ವಾ । ಅನವಗಮೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನರಜತಸತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಭಾವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅವಗಮೇಽಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಸ್ಯ ತತ್ಕಾಲೀನವಿಷಯಸತ್ತಾನಿಯತತ್ವಾದ್ ರಜತೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಂ ರಜತವದೇವೋತ್ಪನ್ನಮಿತಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನರಜತಸತ್ತ್ವೇ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಭಾವಸ್ತತ್ರ ಕಥಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ರಜತೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಸಂಭವೇನ ರಜತನಿಷ್ಠಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯತ್ರಾರೋಪ್ಯಮಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವಸ್ತೂತ್ಪತ್ತೇರಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತಯಾ ಜಪಾಕುಸುಮಗತಲೌಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಭಾನಸಂಭವಾತ್ ನ ಸ್ಫಟಿಕೇಽನಿರ್ವಚನೀಯಲೌಹಿತ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನನ್ವೇವಂ ಯತ್ರ ಜಪಾಕುಸುಮಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರವ್ಯವಧಾನಾದಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಂ ತತ್ರ ಲೌಹಿತ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ, ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಭ್ರಮಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಾನುಗಮೋ ಯಥಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಲಕ್ಷಣಾಸದ್ಭಾವಶ್ಚ ದರ್ಶನೀಯಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ದ್ವಿವಿಧಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಂ ತದಜನ್ಯಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾಜನ್ಯಂ ಸುಖಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ಮನಸ ಇಂದ್ರಿಯತ್ವನಿರಾಕರಣಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಘ್ರಾಣರಸನಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರತ್ವಗಾತ್ಮಕಾನಿ । ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಸಂಯುಕ್ತಾನ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಜನಯಂತಿ । ತತ್ರ ಘ್ರಾಣರಸನತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಾನ್ಯೇವ ಗಂಧರಸಸ್ಪರ್ಶೋಪಲಂಭಾನ್ ಜನಯಂತಿ । ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇ ತು ಸ್ವತ ಏವ ವಿಷಯದೇಶಂ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಂ ಗೃಹ್ಣೀತಃ, ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಭೇರ್ಯಾದಿದೇಶಗಮನಸಂಭವಾತ್ । ಅತ ಏವಾನುಭವೋ "ಭೇರೀಶಬ್ದೋ ಮಯಾ ಶ್ರುತಃ" ಇತಿ । ವೀಚಿತರಂಗಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲೀಪ್ರದೇಶೇಽನಂತಶಬ್ದೋತ್ಪತ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಮ್ । "ಭೇರೀಶಬ್ದೋ ಮಯಾ ಶ್ರುತಃ" ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಷಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನುಮಾನಪ್ರಮಾಣಮ್
ಅಥಾನುಮಾನಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಅನುಮಿತಿಕರಣಮನುಮಾನಮ್ । ಅನುಮಿತಿಶ್ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾ । ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾನುವ್ಯವಸಾಯಾದೇಸ್ತತ್ತ್ವೇನ ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾನುಮಿತಿತ್ವಮ್ ।
ಅನುಮಿತಿಕರಣಂ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಃ । ನ ತು ತೃತೀಯಲಿಂಗಪರಾಮರ್ಶೋಽನುಮಿತೌ ಕರಣಮ್ , ತಸ್ಯಾನುಮಿತಿಹೇತುತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತತ್ಕರಣತ್ವಸ್ಯ ದೂರನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವೇನಾನುಮಿತೇಃ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಗಭಾವಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಧ್ವಂಸಸಾಧಾರಣಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ।
ನ ಚ ಯತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮರಣಾದನುಮಿತಿಸ್ತತ್ರ ಕಥಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹೇತುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತಿಸ್ಥಲೇಽಪಿ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯೈವಾನುಮಿತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರನಾಶಕತ್ವನಿಯಮಃ ಸ್ಮೃತಿಧಾರಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾನುದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಾದಪ್ಯನುಮಿತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ತದುದ್ಬೋಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ "ಅಯಂ ಧೂಮವಾನ್" ಇತಿ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಜ್ಞಾನೇನ "ಧೂಮೋ ವಹ್ನಿವ್ಯಾಪ್ಯಃ" ಇತ್ಯನುಭವಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೇ ಚ ಸತಿ "ವಹ್ನಿಮಾನ್" ಇತ್ಯನುಮಿತಿರ್ಭವತಿ । ನ ತು ಮಧ್ಯೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮರಣಂ, ತಜ್ಜನ್ಯಂ "ವಹ್ನಿವ್ಯಾಪ್ಯಧೂಮವಾನಯಮ್" ಇತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಹೇತುತ್ವೇನ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ ಗೌರವಾನ್ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ । ತಚ್ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ವಹ್ನಿವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಂಶ ಏವ ಕರಣಮ್ , ನ ತು ಪರ್ವತವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಂಶ ಇತಿ "ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿಮಾನ್" ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಹ್ನ್ಯಂಶ ಏವ ಅನುಮಿತಿತ್ವಮ್ ನ ಪರ್ವತಾಂಶೇ, ತದಂಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚಾಶೇಷಸಾಧನಾಶ್ರಯಾಶ್ರಿತಸಾಧ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯರೂಪಾ । ಸಾ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದರ್ಶನೇ ಸತಿ ಸಹಚಾರದರ್ಶನೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸಹಚಾರದರ್ಶನಂ ಭೂಯೋದರ್ಶನಂ ಸಕೃದ್ದರ್ಶನಂ ವೇತಿ ವಿಶೇಷೋ ನಾದರಣೀಯಃ, ಸಹಚಾರದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ।
ತಚ್ಚಾನುಮಾನಮನ್ವಯಿರೂಪಮೇಕಮೇವ । ನ ತು ಕೇವಲಾನ್ವಯಿ, ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಸ್ಮನ್ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಾಧ್ಯಕತ್ವರೂಪಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಿರೂಪತ್ವಮ್ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವೇ ಸಾಧನಾಭಾವನಿರೂಪಿತವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಧನೇನ ಸಾಧ್ಯಾನುಮಿತಾವನುಪಯೋಗಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಧೂಮಾದಾವನ್ವಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮವಿದುಷೋಽಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾದನುಮಿತಿಃ । ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಪ್ರಮಾಣಾದಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಅತ ಏವಾನುಮಾನಸ್ಯ ನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಿರೂಪತ್ವಮ್ , ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅನುಮಿತ್ಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ।
ತಚ್ಚಾನುಮಾನಂ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಾರ್ಥಭೇದೇನ ದ್ವಿವಿಧಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥಂತೂಕ್ತಮೇವ । ಪರಾರ್ಥಂತು ನ್ಯಾಯಸಾಧ್ಯಮ್ । ನ್ಯಾಯೋ ನಾಮಾವಯವಸಮುದಾಯಃ । ಅವಯವಾಶ್ಚ ತ್ರಯ ಏವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹೇತೂದಾಹರಣರೂಪಾಃ ಉದಾಹರಣೋಪನಯನಿಗಮನರೂಪಾ ವಾ । ನ ತು ಪಂಚ ಅವಯವತ್ರಯೇಣೈವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪಕ್ಷಧರ್ಮತಯೋರುಪದರ್ಶನಸಂಭವೇನಾಧಿಕಾವಯವದ್ವಯಸ್ಯ ವ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ಏವಮನುಮಾನೇ ನಿರೂಪಿತೇ ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾಹಿ - ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಂ ಸರ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾ, ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್ , ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಮ್ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಃ ತಸ್ಯ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯೈವ ಲಾಘವೇನ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಯಾವನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ । 'ಅಭಿಮತ'ಪದಂ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಽಸಂಭವವಾರಣಾಯ, 'ಯಾವತ್'-ಪದಮರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾಯ । ತದುಕ್ತಮ್- " ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಭಾವಾನಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಸಮ್ಮತೇ । ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮತ್ಯಂತಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಮೃಷಾತ್ಮತಾ ॥" ಇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಅಯಂ ಪಟ ಏತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀ ಪಟತ್ವಾತ್ , ಪಟಾಂತರವತ್ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್- " ಅಂಶಿನಃ ಸ್ವಾಂಶಗಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ । ಅಂಶಿತ್ವಾದಿತರಾಂಶೀವ ದಿಗೇಷೈವ ಗುಣಾದಿಷು ॥" ಇತಿ ।
ನ ಚ ಘಟಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ "ಸನ್ ಘಟಃ" ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧಃ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಯಾಸ್ತತ್ರ ವಿಷಯತಯಾ, ಘಟಾದೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ನ ಚ ನೀರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನೀರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನೀರೂಪಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ನಿಯಮಃ ಮನ್ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಂ ವಾ ದ್ರವ್ಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ತೇಽಭಿಮತಮ್ । ನ ಹಿ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾಶ್ರಯತಾ ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತಾ, ಸಮವಾಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಸ್ತು ವಾ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತಥಾಪಿ ನೀರೂಪಸ್ಯ ಕಾಲಸ್ಯೇವ ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ನ ವಿರೋಧಃ ।
ಯದ್ವಾ ತ್ರಿವಿಧಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ಚೇತಿ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮಾಕಾಶಾದೇಃ, ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೇಃ । ತಥಾ ಚ "ಘಟಃ ಸನ್" ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಘಟಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಷೇಧೋ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣ, ಕಿಂತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನೈವೇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಲಕ್ಷಣೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಮತ್ಯಂತಾಭಾವವಿಶೇಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಮಿತಿ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾಯಾಮನುಮಾನಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ಉಪಮಾನಪ್ರಮಾಣಮ್
ಅಥೋಪಮಾನಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರಮಾಕರಣಮುಪಮಾನಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ನಗರೇಷು ದೃಷ್ಟಗೋಪಿಂಡಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವನಂ ಗತಸ್ಯ ಗವಯೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೇ ಸತಿ ಭವತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ "ಅಯಂ ಪಿಂಡೋ ಗೋಸದೃಶಃ" ಇತಿ । ತದನಂತರಂ ಚ ಭವತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ "ಅನೇನ ಸದೃಶೀ ಮದೀಯಾ ಗೌಃ" ಇತಿ । ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಗವಯನಿಷ್ಠಗೋಸಾದೃಶ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಮ್ , ಗೋನಿಷ್ಠಗವಯಸಾದೃಶ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮ್ ।
ನ ಚೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸಂಭವತಿ ಗೋಪಿಂಡಸ್ಯ ತದೇಂದ್ರಿಯಾಸನ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನೇನ ಗವಯನಿಷ್ಠಗೋಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಅತಲ್ಲಿಂಗತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಮದೀಯಾ ಗೌರೇತದ್ಗವಯಸದೃಶೀ, ಏತನ್ನಿಷ್ಠಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಯೋ ಯದ್ಗತಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗೀ ಸ ತತ್ಸದೃಶಃ, ಯಥಾ ಮೈತ್ರನಿಷ್ಠಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗೀ ಚೈತ್ರೋ ಮೈತ್ರಸದೃಶಃ ಇತ್ಯನುಮಾನಾತ್ ತತ್ಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂವಿಧಾನುಮಾನಾನವತಾರೇಽಪಿ "ಅನೇನ ಸದೃಶೀ ಮದೀಯಾ ಗೌಃ" ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇರನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ "ಉಪಮಿನೋಮಿ" ಇತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದುಪಮಾನಂ ಮಾನಾಂತರಮ್ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾಯಾಮುಪಮಾನಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ಆಗಮಪ್ರಮಾಣಮ್
ಅಥಾಗಮೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಸಂಸರ್ಗೋ ಮಾನಾಂತರೇಣ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಚ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯತಾಽಽಸತ್ತಯಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಚ ಇತಿ ಚತ್ವಾರಿ ಕಾರಣಾನಿ ।
ತತ್ರ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ । ಕ್ರಿಯಾಶ್ರವಣೇ ಕಾರಕಸ್ಯ, ಕಾರಕಶ್ರವಣೇ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ, ಕರಣಶ್ರವಣೇ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಶ್ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅಜಿಜ್ಞಾಸೋರಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಾತ್ ಯೋಗ್ಯತ್ವಮುಪಾತ್ತಮ್ । ತದವಚ್ಛೇದಕಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಕಾರಕತ್ವಾದಿಕಮ್ (ಇತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಗೌರಶ್ವ ಇತ್ಯಾದೌ) । ಅಭೇದಾನ್ವಯೇ ಚ ಸಮಾನವಿಭಕ್ತಿಕಪದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ತದವಚ್ಛೇದಕಮಿತಿ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।
ಏತಾದೃಶಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಬಲಾಬಲಾಧಿಕರಣೇ " ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮ್" ಇತ್ಯತ್ರ ವೈಶ್ವದೇವಯಾಗಸ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾನ್ವಿತತ್ವೇನ ನ ವಾಜಿನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ನನು ತತ್ರಾಪಿ ವಾಜಿನಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಽವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ, ಪ್ರದೇಯದ್ರವ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಯಾಗನಿರೂಪಿತಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತಾಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಸ್ವಸಮಾನಜಾತೀಯಪದಾರ್ಥಾನ್ವಯಬೋಧವಿರಹಸಹಕೃತಪ್ರದೇಯದ್ರವ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ, ವಾಜಿನದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಸಮಾನಜಾತೀಯಾಮಿಕ್ಷಾದ್ರವ್ಯಾನ್ವಯಬೋಧಸಹಕೃತತ್ವೇನ, ತಾದೃಶಾವಚ್ಛೇದಕವತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಆಮಿಕ್ಷಾಯಾಂತು ನೈವಮ್ ವಾಜಿನಾನ್ವಯಸ್ಯ ತದಾನುಪಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ಉದಾಹರಣಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ದುರ್ಬಲತ್ವಪ್ರಯೋಜಕ ಆಕಾಂಕ್ಷಾವಿರಹ ಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಯೋಗ್ಯತಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸಂಸರ್ಗಾಬಾಧಃ । "ವಹ್ನಿನಾ ಸಿಂಚತಿ" ಇತ್ಯಾದೌ ತಾದೃಶಸಂಸರ್ಗಬಾಧಾನ್ನ ಯೋಗ್ಯತಾ । " ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರಾತ್ಮನೋ ವಪಾಮುದಖಿದತ್"(ತೈ.ಸಂ. ೨.೧.೧.೪) ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಪಶುಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಾಬಾಧಾತ್ ಯೋಗ್ಯತಾ । ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ವಾಚ್ಯಾಭೇದಬಾಧೇಽಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಾಭೇದೇ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ ಯೋಗ್ಯತಾ ।
ಆಸತ್ತಿಶ್ಚಾವ್ಯವಧಾನೇನ ಪದಜನ್ಯಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿಃ । ಮಾನಾಂತರೋಪಸ್ಥಾಪಿತಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾನ್ವಯಬೋಧಾಭಾವಾತ್ ಪದಜನ್ಯೇತಿ । ಅತ ಏವಾಶ್ರುತಸ್ಥಲೇ ತತ್ತತ್ಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ, 'ದ್ವಾರಮ್' ಇತ್ಯಾದೌ 'ಪಿಧೇಹಿ' ಇತಿ । ಅತ ಏವ 'ಇಷೇ ತ್ವಾ' ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇ 'ಛಿನದ್ಮಿ' ಇತಿ ಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಅತ ಏವ ವಿಕೃತಿಷು 'ಸೂರ್ಯಾಯ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮಿ' ಇತಿ ಪದಪ್ರಯೋಗಃ ।
ಪದಾರ್ಥಶ್ಚ ದ್ವಿವಿಧಃ ಶಕ್ಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಶಕ್ತಿರ್ನಾಮ ಪದಾನಾಮರ್ಥೇಷು ಮುಖ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ । ಯಥಾ ಘಟಪದಸ್ಯ ಪೃಥುಬುಧ್ನೋದರಾದ್ಯಾಕೃತಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ವಸ್ತುವಿಶೇಷೇ ವೃತ್ತಿಃ । ಸಾ ಚ ಶಕ್ತಿಃ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕಾರಣೇಷು ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲಶಕ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಾತ್ । ಸಾ ಚ ತತ್ತತ್ಪದಜನ್ಯಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನರೂಪಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯಾ । ತಾದೃಶಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಶಕ್ಯತ್ವಮ್ ।
ತಚ್ಚ ಜಾತೇರೇವ, ನ ವ್ಯಕ್ತೇಃ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಾನಂತ್ಯೇನ ಗುರುತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಗವಾದಿಪದಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಭಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಜಾತೇರ್ವ್ಯಕ್ತಿಸಮಾನಸಂವಿತ್ಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯದ್ವಾ ಗವಾದಿಪದಾನಾಂ ವ್ಯಕ್ತೌ ಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವರೂಪಸತೀ, ನ ತು ಜ್ಞಾತಾ, ಹೇತುಃ । ಜಾತೌ ತು ಸಾ ಜ್ಞಾತಾ ಹೇತುಃ । ನ ಚ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಂಶೇ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಕಾರಣಂ ಗೌರವಾತ್ । ಜಾತಿಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ, ವ್ಯಕ್ತಿಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ವ್ಯಕ್ತಿಧೀವಿಲಂಬಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ನ್ಯಾಯಮತೇಽಪ್ಯನ್ವಯೇ ಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವರೂಪಸತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।
ಜ್ಞಾಯಮಾನಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಜಾತಿರೇವ ವಾಚ್ಯಾ । ಅಥವಾ ವ್ಯಕ್ತೇರ್ಲಕ್ಷಣಯಾಽವಗಮಃ । ಯಥಾ "ನೀಲೋ ಘಟಃ" ಇತ್ಯತ್ರ ನೀಲಶಬ್ದಸ್ಯ ನೀಲಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೇ ಲಕ್ಷಣಾ, ತಥಾ ಜಾತಿವಾಚಕಸ್ಯ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಲಕ್ಷಣಾ । ತದುಕ್ತಮ್ " ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ" ಇತಿ । ಏವಂ ಶಕ್ಯೋ ನಿರೂಪಿತಃ ।
ಅಥ ಲಕ್ಷ್ಯಪದಾರ್ಥೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾವಿಷಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಃ । ಲಕ್ಷಣಾ ಚ ದ್ವಿವಿಧಾ ಕೇವಲಲಕ್ಷಣಾ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಾ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಶಕ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧಃ ಕೇವಲಲಕ್ಷಣಾ । ಯಥಾ "ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷಃ" ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರವಾಹಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧಿನಿ ತೀರೇ ಗಂಗಾಪದಸ್ಯ ಕೇವಲಲಕ್ಷಣಾ । ಯತ್ರ ಶಕ್ಯಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರತೀತಿಸ್ತತ್ರ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಾ । ಯಥಾ ದ್ವಿರೇಫಪದಸ್ಯ ರೇಫದ್ವಯೇ ಶಕ್ತಸ್ಯ ಭ್ರಮರಪದಘಟಿತಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಮಧುಕರೇ ವೃತ್ತಿಃ । ಗೌಣ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣೈವ । ಯಥಾ "ಸಿಂಹೋ ಮಾಣವಕಃ" ಇತ್ಯತ್ರ ಸಿಂಹಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸಂಬಂಧಿಕ್ರೌರ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧೇನ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಲಕ್ಷಣಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ, ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ, ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ । ತತ್ರ ಶಕ್ಯಮನಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರತೀತಿಸ್ತತ್ರ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ । ಯಥಾ "ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವ" ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಹಾಯ ಶತ್ರುಗೃಹೇ ಭೋಜನನಿವೃತ್ತಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಮಂತರ್ಭಾವ್ಯೈವಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರತೀತಿಃ ತತ್ರಾಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ ಯಥಾ "ಶುಕ್ಲೋ ಘಟಃ" ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಶುಕ್ಲಗುಣಮಂತರ್ಭಾವ್ಯೈವ ತದ್ವತಿ ದ್ರವ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತತೇ । ಯತ್ರ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಾಚಕಃ ಶಬ್ದ ಏಕದೇಶಂ ವಿಹಾಯ ಏಕದೇಶೇ ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ । ಯಥಾ "ಸೋಽಯಮ್ ದೇವದತ್ತಃ" ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪದದ್ವಯವಾಚ್ಯಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ಯಾ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ವಾ " ತತ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ಪದ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತ್ವಂಪದವಾಚ್ಯೇನಾಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟೇನೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ಐಕ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವರೂಪೇ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಾಃ ।
ವಯಂತು ಬ್ರೂಮಃ "ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ, ತತ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಶಿಷ್ಟವಾಚಕಪದಾನಾಮೇಕದೇಶಪರತ್ವೇಽಪಿ ನ ಲಕ್ಷಣಾ, ಶಕ್ತ್ಯುಪಸ್ಥಿತವಿಶಿಷ್ಟಯೋಃ ಅಭೇದಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷ್ಯಯೋಃ ಶಕ್ತ್ಯುಪಸ್ಥಿತಯೋರೇವ ಅಭೇದಾನ್ವಯಾವಿರೋಧಾತ್ । ಯಥಾ "ಘಟೋಽನಿತ್ಯಃ" ಇತ್ಯತ್ರ ಘಟಪದವಾಚ್ಯೈಕದೇಶಘಟತ್ವಸ್ಯ ಅಯೋಗ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಯೋಗ್ಯಘಟವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಸಹಾನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ವಯಃ । ಯತ್ರ ಪದಾರ್ಥೈಕದೇಶಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತಯೋಪಸ್ಥಿತಿಃ ತತ್ರೈವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೋಪಸ್ಥಿತಯೇ ಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯುಪಗಮಃ । ಯಥಾ "ನಿತ್ಯೋ ಘಟಃ" ಇತ್ಯತ್ರ ಘಟಪದಾತ್ ಘಟತ್ವಸ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾನುಪಸ್ಥಿತ್ಯಾ ತಾದೃಶೋಪಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಂ ಘಟಪದಸ್ಯ ಘಟತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾ । ಏವಮೇವ " ತತ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ನ ಲಕ್ಷಣಾ, ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೋಪಸ್ಥಿತಯೋಃ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಯೋರಭೇದಾನ್ವಯೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ "ಗೇಹೇ ಘಟಃ, ಘಟೇ ರೂಪಮ್, ಘಟಮಾನಯ" ಇತ್ಯಾದೌ ಘಟತ್ವಗೇಹತ್ವಾದೇರಭಿಮತಾನ್ವಯಬೋಧಾಯೋಗ್ಯತಯಾ ತತ್ರಾಪಿ ಘಟಾದಿಪದಾನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಯೈವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ " ತತ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಆಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಿರಭ್ಯುಪಗಮವಾದೇನ ಬೋಧ್ಯಾ ।
ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣೋದಾಹರಣಂತು "ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ದಧಿ ರಕ್ಷ್ಯತಾಮ್" ಇತ್ಯಾದ್ಯೇವ ತತ್ರ ಶಕ್ಯಕಾಕತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಅಶಕ್ಯದಧ್ಯುಪಘಾತಕತ್ವಪುರಸ್ಕಾರೇಣಾಕಾಕೇಽಪಿ ಕಾಕಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂತು ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ನ ತು ಅನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । "ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ದಧಿ ರಕ್ಷ್ಯತಾಮ್" ಇತ್ಯತ್ರ ಅನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । "ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷಃ" ಇತ್ಯಾದೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ।
ಲಕ್ಷಣಾ ಚ ನ ಪದಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಕಿಂತು ವಾಕ್ಯವೃತ್ತಿರಪಿ । ಯಥಾ "ಗಂಭೀರಾಯಾಂ ನದ್ಯಾಂ ಘೋಷಃ" ಇತ್ಯತ್ರ "ಗಂಭೀರಾಯಾಂ ನದ್ಯಾಮ್" ಇತಿ ಪದದ್ವಯಸಮುದಾಯಸ್ಯ ತೀರೇ ಲಕ್ಷಣಾ । ನನು ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಶಕ್ತತಯಾ ಕಥಂ ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧರೂಪಾ ಲಕ್ಷಣಾ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಶಕ್ತ್ಯಾ ಯತ್ ಪದೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ತತ್ಸಂಬಂಧೋ ಲಕ್ಷಣಾ । ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾಪ್ಯಶ್ಚ ಯಥಾ ಪದಾರ್ಥಸ್ತಥಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಽಪೀತಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಏವಮರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಶಂಸಾರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾ " ಸೋಽರೋದೀತ್" ಇತ್ಯಾದಿನಿಂದಾರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಿಂದಿತತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾ । ಅರ್ಥವಾದಗತಪದಾನಾಂ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಏಕೇನ ಪದೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತದುಪಸ್ಥಿತಿಸಂಭವೇ ಪದಾಂತರವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯರೂಪಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತಯಾ ಅರ್ಥವಾದಪದಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಥಾನೀಯತಯಾ, ಪದಂ ಸತ್ ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಂ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯಂ ಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ? ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಭಿನ್ನಭಿನ್ನಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಪಾದಕಯೋರ್ವಾಕ್ಯಯೋರಾಕಾಂಕ್ಷಾವಶೇನ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ, ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ಯಥಾ " ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ " ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಿತಾಂಗಾಂಗಿಭಾವಬೋಧಕತಯಾ ಏಕವಾಕ್ಯತಾ । ತದುಕ್ತಂ ಭಟ್ಟಪಾದೈಃ- " ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧೇ ಸಮಾಪ್ತಾನಾಮಂಗಾಂಗಿತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ । ವಾಕ್ಯಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಪುನಃ ಸಂಹತ್ಯ ಜಾಯತೇ ॥" ಇತಿ ।
ಏವಂ ದ್ವಿವಿಧೋಽಪಿ ಪದಾರ್ಥೋ ನಿರೂಪಿತಃ । ತದುಪಸ್ಥಿತಿಶ್ಚಾಸತ್ತಿಃ । ಸಾ ಚ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಹೇತುಃ ತಥೈವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೇಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೋ ಹೇತುಃ ತಥೈವಾನ್ವಯಾದ್ಯವಧಾರಣಾತ್ ।
ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತತ್ಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯೋಚ್ಚರಿತತ್ವಂ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯೇನ ಪುರುಷೇಣೋಚ್ಚರಿತಾದ್ವೇದಾದರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । "ಅಯಮಧ್ಯಾಪಕೋಽವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ" ಇತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಭ್ರಮಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚೇಶ್ವರೀಯತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ರ ಶಾಬ್ದಬೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಈಶ್ವರಾನಂಗೀಕರ್ತುರಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ತತ್ಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । "ಗೇಹೇ ಘಟಃ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಗೇಹೇ ಘಟಸಂಸರ್ಗಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯಮ್ , ನ ತು ಪಟಸಂಸರ್ಗಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಘಟಸಂಸರ್ಗಪರಮ್ , ನ ತು ಪಟಸಂಸರ್ಗಪರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ನನು "ಸೈಂಧವಮಾನಯ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಯದಾ ಲವಣಾನಯನಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ, ತದಾಪಿ ಅಶ್ವಸಂಸರ್ಗಪ್ರತೀತಿಜನನೇ ಸ್ವರೂಪಯೋಗ್ಯತಾಸತ್ತ್ವಾತ್ ಲವಣಪರತ್ವಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಮಶ್ವಾದಿಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ತದಿತರಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯಾನುಚ್ಚರಿತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ಪ್ರತೀತಿಜನನಸ್ವರೂಪಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ, ಯದನ್ಯಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯಾ ನೋಚ್ಚರಿತಂ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಪರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಶುಕಾದಿವಾಕ್ಯೇ, ಅವ್ಯುತ್ಪನ್ನೋಚ್ಚರಿತವೇದವಾಕ್ಯಾದೌ ಚ ಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಾಯಾ ಏವಾಭಾವೇನ ತದನ್ಯಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯೋಚ್ಚರಿತತ್ವಾಭಾವೇನ ಲಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನ ಚೋಭಯಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯೋಚ್ಚರಿತೇಽವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ತದನ್ಯಮಾತ್ರಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯಾಽನುಚ್ಚರಿತತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।
ಉಕ್ತಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಜನನಯೋಗ್ಯತಾಯಾಶ್ಚಾವಚ್ಛೇದಿಕಾ ಶಕ್ತಿಃ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ಮತೇ ಸರ್ವತ್ರ ಕಾರಣತಾಯಾಃ ಶಕ್ತೇರೇವಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾನ್ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ ।
ಏವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಜನಕತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ, ಚತುರ್ಥವರ್ಣಕೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವನಿರಾಕರಣವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರತೀತೀಚ್ಛಯೋಚ್ಚರಿತತ್ವರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯನಿರಾಕರಣಪರಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಫಲಕವೇದಾಂತವಿಚಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕೇಚಿತ್ತು ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಹೇತುರಿತ್ಯೇವಂಪರಂ ಚತುರ್ಥವರ್ಣಕವಾಕ್ಯಮ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೋತ್ತರಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನವಿಶೇಷೇ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಹೇತುರೇವ । ಇದಂ ವಾಕ್ಯಮೇತತ್ಪರಮುತಾನ್ಯಪರಮಿತಿ ಸಂಶಯೇ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ, ತದುತ್ತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಂ ವಿನಾಽನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹುಃ ।
ತಚ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವೇದೇ ಮೀಮಾಂಸಾಪರಿಶೋಧಿತನ್ಯಾಯಾದೇವಾವಧರ್ಯತೇ, ಲೋಕೇ ತು ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ । ತತ್ರ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಮಾನಾಂತರಾವಗತಾರ್ಥತಯಾಽನುವಾದಕತ್ವಮ್ । ವೇದೇ ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪೂರ್ವತಯಾ ನಾನುವಾದಕತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಕಾರ್ಯಪರಾಣಾಮಿವ ಸಿದ್ಧರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , "ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ" ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪದಾನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಧಾರಣಾತ್ । ಅತ ಏವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚೈತತ್ ತಥಾ ವಿಷಯಪರಿಚ್ಛೇದೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ವೇದಾನಾಂ ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರಣೀತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾಃ । ವೇದಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಪುಂದೂಷಣತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ವರಮೀಮಾಂಸಕಾಃ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ಮತೇ ವೇದೋ ನ ನಿತ್ಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚ " ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ ಸಾಮವೇದೋಽಥರ್ವವೇದಃ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ।
ನಾಪಿ ವೇದಾನಾಂ ದ್ವಿಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮ್ , "ಯ ಏವ ವೇದೋ ದೇವದತ್ತೇನಾಧೀತಃ, ಸ ಏವ ಮಯಾಪಿ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾತ್ । ಅತ ಏವ ಗಕಾರಾದಿವರ್ಣಾನಾಮಪಿ ನ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮ್ , "ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರಃ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಸಮುದಾಯಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿವತ್ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೀನೋತ್ಪತ್ತಿಕತ್ವಂ, ಪ್ರಲಯಕಾಲೀನಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ । ನ ತು ಮಧ್ಯೇ ವರ್ಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶೌ, ಅನಂತಗಕಾರಾದಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಾತ್ । ಅನುಚ್ಚಾರಣದಶಾಯಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸ್ತದುಚ್ಚಾರಣರೂಪವ್ಯಂಜಕಾಭಾವಾತ್ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಅಂಧಕಾರಸ್ಥಘಟಾನುಪಲಂಭವತ್ । "ಉತ್ಪನ್ನೋ ಗಕಾರಃ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತು "ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರಃ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಾಣಮ್ । ವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಗತೋತ್ಪತ್ತಿನಿರೂಪಿತಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ವೇದಾನಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮ್ ।
ನನು ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚವದುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ವೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕತಯಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾದಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ವೇದಾನಾಮಿತಿ ತವ ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ಭಜ್ಯೇತ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ನ ಹಿ ತಾವತ್ ಪುರುಷೇಣ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮ್ , ಗುರುಮತೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಪಕಪರಂಪರಯಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಪುರುಷಾಧೀನೋತ್ಪತ್ತಿಕತ್ವಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮ್ , ನೈಯಾಯಿಕಾಭಿಮತಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನೇಽಸ್ಮದಾದಿನಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ಸಜಾತೀಯೋಚ್ಚಾರಣಾನಪೇಕ್ಷೋಚ್ಚಾರಣವಿಷಯತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾಲೇ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪೂರ್ವಸರ್ಗಸಿದ್ಧವೇದಾನುಪೂರ್ವೀಸಮಾನಾನುಪೂರ್ವೀಕಂ ವೇದಂ ವಿರಚಿತವಾನ್ , ನ ತು ತದ್ವಿಜಾತೀಯಂ ವೇದಮಿತಿ ನ ಸಜಾತೀಯೋಚ್ಚಾರಣಾನಪೇಕ್ಷೋಚ್ಚಾರಣವಿಷಯತ್ವಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ವೇದಸ್ಯ । ಭಾರತಾದೀನಾಂತು ಸಜಾತೀಯೋಚ್ಚಾರಣಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವೋಚ್ಚಾರಣಮಿತಿ ತೇಷಾಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಪೌರುಷೇಯಾಪೌರುಷೇಯಭೇದೇನ ದ್ವಿವಿಧ ಆಗಮೋ ನಿರೂಪಿತಃ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾಯಾಮಾಗಮಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಪ್ರಮಾಣಮ್
ಇದಾನೀಮರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರೋಪಪಾದ್ಯಜ್ಞಾನೇನೋಪಪಾದಕಕಲ್ಪನಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರೋಪಪಾದ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಮ್ , ಉಪಪಾದಕಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮ್ । ಯೇನ ವಿನಾ ಯದನುಪಪನ್ನಂ ತತ್ ತತ್ರೋಪಪಾದ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಯಾಭಾವೇ ಯಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ತತ್ ತತ್ರೋಪಪಾದಕಮ್ । ಯಥಾ ರಾತ್ರಿಭೋಜನೇನ ವಿನಾ ದಿವಾಽಭುಂಜಾನಸ್ಯ ಪೀನತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ಇತಿ ತಾದೃಶಂ ಪೀನತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ವಾ ರಾತ್ರಿಭೋಜನಸ್ಯಾಭಾವೇ ತಾದೃಶಪೀನತ್ವಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ರಾತ್ರಿಭೋಜನಮುಪಪಾದಕಮ್ ।
ರಾತ್ರಿಭೋಜನಕಲ್ಪನಾರೂಪಾಯಾಂ ಪ್ರಮಿತೌ "ಅರ್ಥಸ್ಯ ಆಪತ್ತಿಃ - ಕಲ್ಪನಾ" ಇತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇನ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಶಬ್ದೋ ವರ್ತತೇ । ಕಲ್ಪನಾಕರಣೇ ಪೀನತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನೇ ತು "ಅರ್ಥಸ್ಯ ಆಪತ್ತಿಃ - ಕಲ್ಪನಾ ಯಸ್ಮಾತ್" ಇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸೇನ ವರ್ತತೇ, ಇತಿ ಫಲಕರಣಯೋರುಭಯೋಸ್ತತ್ಪದಪ್ರಯೋಗಃ ।
ಸಾ ಚಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ದ್ವಿವಿಧಾ, ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ಯಥಾ "ಇದಂ ರಜತಮ್" ಇತಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ "ನೇದಂ ರಜತಮ್" ಇತಿ ತತ್ರೈವ ನಿಷಿಧ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವೇಽನುಪಪನ್ನಮ್ ಇತಿ ರಜತಸ್ಯ ಸದ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ತ್ವಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ಯಥಾ ಯತ್ರ ಶ್ರೂಯಮಾಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಮುಖೇನ ಅರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಮ್ । ಯಥಾ
" ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್"(ಛಾ.ಉ. ೭.೧.೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಶೋಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯಬಂಧಜಾತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ಯಾ ಬಂಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ ವಾ "ಜೀವೀ ದೇವದತ್ತೋ ಗೃಹೇ ನ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಜೀವಿನೋ ಗೃಹಾಸತ್ತ್ವಂ ಬಹಿಃಸತ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಶ್ಚ ದ್ವಿವಿಧಾ, ಅಭಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಅಭಿಹಿತಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ । ತತ್ರ, ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಶ್ರವಣೇಽನ್ವಯಾಭಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನ್ವಯಾಭಿಧಾನೋಪಯೋಗಿ ಪದಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಭಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಥಾ 'ದ್ವಾರಮ್' ಇತ್ಯತ್ರ 'ಪಿಧೇಹಿ' ಇತಿ ಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಯಥಾ ವಾ " ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತ" ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ನನು 'ದ್ವಾರಮ್' ಇತ್ಯಾದಾವನ್ವಯಾಭಿಧಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮ್ ಇದಮನ್ವಯಾಭಿಧಾನಂ ಪಿಧಾನೋಪಸ್ಥಾಪಕಪದಂ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಅಭಿಧಾನಪದೇನ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ದ್ವಾರಕರ್ಮಕಪಿಧಾನಕ್ರಿಯಾಸಂಸರ್ಗಪರತ್ವಂ ಪಿಧಾನೋಪಸ್ಥಾಪಕಪದಂ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ।
ಅಭಿಹಿತಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತು ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಾವಗತೋಽರ್ಥೋಽನುಪಪನ್ನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತಃ ಸನ್ನರ್ಥಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ತತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ತಥಾ " ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಯಜೇತ" ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕಯಾಗಗತತಯಾಽವಗತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಧ್ಯವರ್ತ್ಯಪೂರ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ನ ಚೇಯಮರ್ಥಾಪತ್ತಿರನುಮಾನೇಽಂತರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಅನ್ವಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾನ್ವಯಿನ್ಯನಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ವ್ಯತಿರೇಕಿಣಶ್ಚಾನುಮಾನತ್ವಂ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಅತ ಏವಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಸ್ಥಲೇ 'ಅನುಮಿನೋಮಿ' ಇತಿ ನಾನುವ್ಯವಸಾಯಃ । ಕಿಂತು "ಅನೇನ ಇದಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ" ಇತಿ ।
ನನು ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಸ್ಥಲೇ "ಇದಮನೇನ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಮ್" ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಮಿದಂ "ತೇನ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನತ್ವಮ್"? ತದಭಾವವ್ಯಪಕಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಏವಮರ್ಥಾಪತ್ತೇರ್ಮಾನಾಂತರತ್ವಸಿದ್ಧೌ ವ್ಯತಿರೇಕಿ ನಾನುಮಾನಾಂತರಮ್ , "ಪೃಥಿವೀತರೇಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ" ಇತ್ಯಾದೌ ಗಂಧವತ್ತ್ವಮಿತರಭೇದಂ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವಾನುವ್ಯವಸಾಯಃ "ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತರಭೇದಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ" ಇತಿ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾಯಾಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಮಾಣಮ್
ಇದಾನೀಂ ಷಷ್ಠಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಕರಣಾಜನ್ಯ-ಅಭಾವಾನುಭವ-ಅಸಾಧಾರಣಕಾರಣಮ್ ಅನುಪಲಬ್ಧಿರೂಪಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅನುಮಾನಾದಿಜನ್ಯ-ಅತೀಂದ್ರಿಯಾಭಾವಾನುಭವಹೇತೌ ಅನುಮಾನಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಅಜನ್ಯಾಂತಂ ಪದಮ್ । ಅದೃಷ್ಟಾದೌ ಸಾಧಾರಣಕಾರಣೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯಾಸಾಧಾರಣೇತಿ । ಅಭಾವಸ್ಮೃತ್ಯಸಾಧಾರಣಹೇತುಸಂಸ್ಕಾರೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯಾನುಭವೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ನ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯಾಭಾವಾನುಮಿತಿಸ್ಥಲೇಽಪ್ಯನುಪಲಬ್ಧ್ಯೈವಾಭಾವೋ ಗೃಹ್ಯತಾಮ್ , ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದಭಾವಾನಿಶ್ಚಯೇನ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇರೇವಾಭಾವಗ್ರಾಹಕತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಕೇಯಂ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ ? ಕಿಂ ಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽನುಪಲಬ್ಧಿಃ ? ಉತ ಯೋಗ್ಯೇಽಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽನುಪಲಬ್ಧಿಃ ? ನಾದ್ಯಃ, ಸ್ತಂಭೇ ಪಿಶಾಚಾದಿಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನಾಂತ್ಯಃ, ಆತ್ಮನಿ ಧರ್ಮಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । "ಯೋಗ್ಯಾ ಚಾಸಾವನುಪಲಬ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ" ಕರ್ಮಧಾರಯಾಶ್ರಯಣಾತ್ । ಅನುಪಲಬ್ಧೇರ್ಯೋಗ್ಯತಾ ಚ ತರ್ಕಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಜಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಮ್ । ಯಸ್ಯಾಭಾವೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಯಃ ಪ್ರತಿಯೋಗೀ, ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ - ಅಧಿಕರಣೇ ತರ್ಕಿತೇನ, ಪ್ರಸಂಜನಯೋಗ್ಯಮ್ - ಅಾಪಾದನಯೋಗ್ಯಂ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಅನುಪಲಂಭಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ - ತದನುಪಲಬ್ಧೇರ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಹಿ - ಸ್ಫೀತಾಲೋಕವತಿ ಭೂತಲೇ ಯದಿ ಘಟಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಘಟೋಪಲಂಭಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದನಸಂಭವಾತ್ , ತಾದೃಶಭೂತಲೇ ಘಟಾಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯಃ । ಅಂಧಕಾರೇ ತು ತಾದೃಶಾಪಾದನಾಸಂಭವಾನ್ನಾನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯತಾ । ಅತ ಏವ ಸ್ತಂಭೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪಿಶಾಚಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ತಂಭವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯಃ । ಆತ್ಮನಿ ಧರ್ಮಾದಿಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯತಯಾ ನಿರುಕ್ತೋಪಲಂಭಾಪಾದನಾಸಂಭವಾತ್ ನ ಧರ್ಮಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯತ್ವಮ್ ।
ನನೂಕ್ತರೀತ್ಯಾಽಧಿಕರಣೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಥಲೇ ಅಭಾವಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯತ್ವಂ ತ್ವದನುಮತಮ್ । ತತ್ರ ಕ್ಲೃಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಮೇವಾಭಾವಾಕಾರವೃತ್ತಾವಪಿ ಕರಣಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾನಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರಪ್ಯಭಾವಗ್ರಹೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವೇನ ಕರಣತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಭಾವೇನ ಸಮಂ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಭಾವೇನಾಭಾವಗ್ರಹಾಹೇತುತ್ವಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋಃ ಅಧಿಕರಣಜ್ಞಾನಾದ್ಯುಪಕ್ಷೀಣತ್ವೇನ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ನನು "ಭೂತಲೇ ಘಟೋ ನ" ಇತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾನುಭವಸ್ಥಲೇ ಭೂತಲಾಂಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮುಭಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿನಿರ್ಗಮನಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನ ಭೂತಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವತ್ ತನ್ನಿಷ್ಠಘಟಾಭಾವಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾತ್ರಭಿನ್ನತಯಾ ಘಟಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೈವ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ । ಅಭಾವಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇರ್ಮಾನಾಂತರತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಫಲೀಭೂತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ತತ್ಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣತಾನಿಯತತ್ವಮಸ್ತಿ । " ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸಿ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಭಿನ್ನಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ಫಲವೈಜಾತ್ಯಂ ವಿನಾ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಭೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ವೃತ್ತಿವೈಜಾತ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಾಣವೈಜಾತ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಘಟಾದ್ಯಭಾವಾಕಾರವೃತ್ತಿರ್ನೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಾ, ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ವಿಷಯೇಣಾಸನ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ , ಕಿಂತು ಘಟಾದ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿರೂಪಮಾನಾಂತರಜನ್ಯೇತಿ ಭವತ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರ್ಮಾನಾಂತರತ್ವಮ್ ।
ನನು ಅನುಪಲಬ್ಧಿರೂಪಮಾನಾಂತರಪಕ್ಷೇಽಭಾವಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಘಟವತಿ ಘಟಾಭಾವಭ್ರಮಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೌ ತತ್ರಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಘಟಾಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯ ಮಾಯೋಪಾದಾನಕತ್ವೇಽಭಾವತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಮಾಯೋಪಾದಾನಕತ್ವಾಭಾವೇ ಮಾಯಾಯಾಃ ಸಫಲಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಘಟವತಿ ಘಟಾಭಾವಭ್ರಮೋ ನ ತತ್ಕಾಲೋತ್ಪನ್ನಘಟಾಭಾವವಿಷಯಕಃ, ಕಿಂತು ಭೂತಲರೂಪಾದೌ ವಿದ್ಯಮಾನೋ ಲೌಕಿಕೋ ಘಟಾಭಾವೋ ಭೂತಲೇ ಆರೋಪ್ಯತೇ ಇತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರೇವ, ಆರೋಪ್ಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಥಲೇ ಸರ್ವತ್ರಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತೇರೇವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಮತಿ ತದಭಾವಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ತದಭಾವಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದುಪಾದಾನಂ ಮಾಯೈವ । ನ ಹ್ಯುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಯೋರತ್ಯಂತಸಾಜಾತ್ಯಮ್ , ತಂತುಪಟಯೋರಪಿ ತಂತುತ್ವಪಟತ್ವಾದಿನಾ ವೈಜಾತ್ಯಾತ್ । ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಜಾತ್ಯಸ್ಯ ಮಾಯಾಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಘಟಾಭಾವಸ್ಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಘಟಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಕಥಂ ಮಾಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಕುತೋ ನಾಶಂಕೇಥಾಃ । ನ ಚ ವಿಜಾತೀಯಯೋರಪ್ಯುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವರೂಪಸ್ಯ ತಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವರೂಪಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ನಿರವಯವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಂ ಮಾಯಾ, ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯಲಮತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ।
ಸ ಚಾಭಾವಶ್ಚತುರ್ವಿಧಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಃ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೋಽತ್ಯಂತಾಭಾವೋಽನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೌ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾದೇರುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಂ ಯೋಽಭಾವಃ ಸ ಪ್ರಾಗಭಾವಃ । ಸ ಚ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಃ । ತತ್ರೈವ ಘಟಸ್ಯ ಮುದ್ಗರಪಾತಾನಂತರಂ ಯೋಽಭಾವಃ ಸ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಃ । ಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಧಿಕರಣಕಪಾಲನಾಶೇ ನಾಶ ಏವ । ನ ಚ ಘಟೋನ್ಮಜ್ಜನಾಪತ್ತಿಃ, ಘಟಧ್ವಂಸಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧ್ವಂಸತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಾಗಭಾವಧ್ವಂಸಾತ್ಮಕಘಟಸ್ಯ ವಿನಾಶೇ ಪ್ರಾಗಭಾವೋನ್ಮಜ್ಜನಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಯತ್ರ ಧ್ವಂಸಾಧಿಕರಣಂ ನಿತ್ಯಂ ತತ್ರ ಕಥಂ ಧ್ವಂಸನಾಶ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಾದೃಶಮಧಿಕರಣಂ ಯದಿ ಚೈತನ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತದಾ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಚ ಧ್ವಂಸಾಧಿಕರಣಂ ಚೈತನ್ಯಂ, ತದಾಽಸಿದ್ಧಿಃ ಆರೋಪಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ " ಅಧಿಷ್ಠಾನಾವಶೇಷೋ ಹಿ ನಾಶಃ ಕಲ್ಪಿತವಸ್ತುನಃ" ಇತಿ । ಏವಂ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವಿನಾಶೋಽಪೀದಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮೇವ ।
ಯತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಯಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪ್ಯಭಾವಃ ಸೋಽತ್ಯಂತಾಭಾವಃ । ಯಥಾ ವಾಯೌ ರೂಪಾತ್ಯಂತಾಭಾವಃ । ಸೋಽಪಿ ವಿಯದಾದಿವತ್ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯೇವ । 'ಇದಮಿದಂ ನ' ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿವಿಷಯೋಽನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಃ । ಅಯಮೇವ ವಿಭಾಗೋ, ಭೇದಃ, ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ, ಭೇದಾತಿರಿಕ್ತಪೃಥಕ್ತ್ವಾದೌ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಅಯಂ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೋಽಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸಾದಿತ್ವೇ ಸಾದಿಃ, ಯಥಾ ಘಟೇ ಪಟಭೇದಃ । ಅಧಿಕರಣಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇಽನಾದಿರೇವ, ಯಥಾ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾ ಜೀವಭೇದಃ । ದ್ವಿವಿಧೋಽಪಿ ಭೇದೋ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯೇವ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ತತ್ಪರತಂತ್ರಾಣಾಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ।
ಪುನರಪಿ ಭೇದೋ ದ್ವಿವಿಧಃ ಸೋಪಾಧಿಕೋ ನಿರುಪಾಧಿಕಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರೋಪಾಧಿಸತ್ತಾವ್ಯಾಪ್ಯಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮ್ । ತಚ್ಛೂನ್ಯತ್ವಂ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಮ್ । ತತ್ರಾದ್ಯೋ ಯಥಾ ಏಕಸ್ಯೈವಾಕಾಶಸ್ಯ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇನ ಭೇದಃ । ಯಥಾ ವಾ ಏಕಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ಜಲಭಾಜನಭೇದೇನ ಭೇದಃ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತಃಕರಣಭೇದಾದ್ಭೇದಃ । ನಿರುಪಾಧಿಕಭೇದೋ ಯಥಾ ಘಟೇ ಪಟಭೇದಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಪಂಚಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽದ್ವೈತವಿರೋಧಃ, ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ವಿಯದಾದಿವದದ್ವೈತಾವ್ಯಾಘಾತಕತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾದ್ವೈತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ಸುರೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯೈಃ- " ಅಕ್ಷಮಾ ಭವತಃ ಕೇಯಂ ಸಾಧಕತ್ವಪ್ರಕಲ್ಪನೇ । ಕಿಂ ನ ಪಶ್ಯಸಿ ಸಂಸಾರಂ ತತ್ರೈವಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಮ್ ॥" ಇತಿ । ಅತ ಏವ ವಿವರಣೇಽವಿದ್ಯಾನುಮಾನೇ ಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವವಿಶೇಷಣಮ್ , ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣೇ ಭಾವತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಏವಂ ಚತುರ್ವಿಧಾನಾಮಭಾವಾನಾಂ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತೀತಿಃ । ತತ್ರಾನುಪಲಬ್ಧಿರ್ಮಾನಾಂತರಮ್ ।
ಏವಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವತ ಏವೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಚ । ತಥಾ ಹಿ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವಸಾಧಾರಣಂ ಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲಂ ತದ್ವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರೀಪ್ರಯೋಜ್ಯಂ, ನ ತ್ವಧಿಕಂ ಗುಣಮಪೇಕ್ಷತೇ ಪ್ರಮಾಮಾತ್ರೇಽನುಗತಗುಣಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಯಾಂ ಭೂಯೋಽವಯವೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಃ, ರೂಪಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಚ ತದಭಾವಾತ್ । ಸತ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ "ಪೀತಃ ಶಂಖಃ" ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ನ ಸಲ್ಲಿಂಗಪರಾಮರ್ಶಾದಿಕಮಪ್ಯನುಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಯಾಂ ಗುಣಃ, ಅಸಲ್ಲಿಂಗಪರಾಮರ್ಶಾದಿಸ್ಥಲೇಽಪಿ ವಿಷಯಾಬಾಧೇನಾನುಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮಪ್ರಮಾಪಿ ಪ್ರಮಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಅವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ದೋಷಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಹೇತುತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಪರತಸ್ತ್ವಮ್ , ಆಗಂತುಕಭಾವಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮೇವ ಪರತಸ್ತ್ವಾತ್ ।
ಜ್ಞಾಯತೇ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವತಃ । ಸ್ವತೋ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಚ ದೋಷಾಭಾವೇ ಸತಿ ಯಾವತ್ಸ್ವಾಶ್ರಯಗ್ರಾಹಕಸಾಮಗ್ರೀಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮ್ । ಸ್ವಾಶ್ರಯೋ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತದ್ಗ್ರಾಹಕಂ ಸಾಕ್ಷಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತೇನಾಪಿ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದ್ಗತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ತತ್ರ ಸಂಶಯಾನುರೋಧೇನ ದೋಷಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ದೋಷಾಭಾವಘಟಿತಸ್ವಾಶ್ರಯಗ್ರಾಹಕಾಭಾವೇನ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೈವಾಗ್ರಹಾತ್ । ಯದ್ವಾ, ಯಾವತ್ಸ್ವಾಶ್ರಯಗ್ರಾಹಕಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಮ್ । ಸಂಶಯಸ್ಥಲೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಯೋಗ್ಯತಾಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದೋಷವಶೇನಾಗ್ರಹಾತ್ ನ ಸಂಶಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂತು ನ ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರೀಪ್ರಯೋಜ್ಯಮ್ ಪ್ರಮಾಯಾಮಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತು ದೋಷಪ್ರಯೋಜ್ಯಮ್ । ನಾಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯಾವತ್ಸ್ವಾಶ್ರಯಗ್ರಾಹಕಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಘಟಕತದಭಾವವತ್ತ್ವಾದೇರ್ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಾನುಪನೀತತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಗ್ರಹೀತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ವಿಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಕಾನುಮಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯ ಇತಿ ಪರತ ಏವಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಚ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾಯಾಮನುಪಲಬ್ಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ವಿಷಯಃ
ಏವಂ ನಿರೂಪಿತಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದ್ವಿವಿಧಮ್ - ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗಾಹಿಪ್ರಮಾಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಾದ್ಯಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಷಯಾಣಾಂ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಂ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಂತು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಪರಾಣಾಂ
" ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್"(ಛಾ.ಉ. ೬.೨.೧.) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ
" ತತ್ತ್ವಮಸಿ"(ಛಾ.ಉ. ೬.೮.೭.) ಇತ್ಯಂತಾನಾಮ್ , ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಜೀವಪರೈಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಚ್ಚೈಕ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಧೀನಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಂ ತತ್-ಪದಾರ್ಥೋ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಿವಿಧಮ್ , ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯಥಾ ಸತ್ಯಾದಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ ,
" ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ" (ತೈ.ಉ. ೨.೧.೧.) ,
ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ (ತೈ.ಉ. ೩.೬.೧.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ನನು ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಧರ್ಮಿಧರ್ಮಭಾವಕಲ್ಪನಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್- " ಆನಂದೋ ವಿಷಯಾನುಭವೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ಸಂತಿ ಧರ್ಮಾಃ, ಅಪೃಥಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ ಪೃಥಗಿವಾವಭಾಸಂತೇ" ಇತಿ ।
ನನ್ವಾನಂದಾತ್ಮಕಚಿದಧ್ಯಾಸಾದ್ಘಟಾದೇರಿಷ್ಟತ್ವವ್ಯವಹಾರೇ, ದುಃಖಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ತಸ್ಯಾಪೀಷ್ಟತ್ವವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । "ಆರೋಪೇ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತಾನುಸರಣಮ್ , ನ ತು ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯಾರೋಪಃ" ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ, ದುಃಖಾದೌ ಸಚ್ಚಿದಂಶಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಆನಂದಾಂಶಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾತ್ । ಜಗತಿ ನಾಮರೂಪಾಂಶದ್ವಯವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕನಾಮರೂಪಸಂಬಂಧಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್- " ಅಸ್ತಿ ಭಾತಿ ಪ್ರಿಯಂ ರೂಪಂ ನಾಮ ಚೇತ್ಯಂಶಪಂಚಕಮ್ । ಆದ್ಯಂ ತ್ರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಜಗದ್ರೂಪಂ ತತೋ ದ್ವಯಮ್ ॥" ಇತಿ ॥
ಅಥ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಕ್ರಮೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾಲೇ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನಪ್ರಪಂಚವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಸಹಕೃತೋಽಪರಿಮಿತಾನಿರೂಪಿತಶಕ್ತಿವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಮಾಯಾಸಹಿತಃ ಸನ್ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧಾವಾಕಲಯ್ಯ, "ಇದಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ" ಇತಿ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ,
" ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ"(ಛಾ.ಉ. ೬.೨.೩.),
" ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ"(ತೈ.ಉ. ೨.೬.೧.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತತ ಆಕಾಶಾದೀನಿ ಪಂಚಭೂತಾನ್ಯಪಂಚೀಕೃತಾನಿ ತನ್ಮಾತ್ರಪದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ತತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯ ಶಬ್ದೋ ಗುಣಃ, ವಾಯೋಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶೌ, ತೇಜಸಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪಾಣಿ, ಅಪಾಂ ತು ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಾಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗಂಧಾಃ । ನ ತು ಶಬ್ದಸ್ಯಾಕಾಶಮಾತ್ರಗುಣತ್ವಮ್ , ವಾಯ್ವಾದಾವಪಿ ತದುಪಲಂಭಾತ್ । ನ ಚಾಸೌ ಭ್ರಮಃ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ।
ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಗುಣಮಾಯಾಕಾರ್ಯಾಣಿ ತ್ರಿಗುಣಾನಿ । ಗುಣಾಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ । ಏತೈಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವಗುಣೋಪೇತೈಃ ಪಂಚಭೂತೈರ್ವ್ಯಸ್ತೈರ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಶ್ರೋತ್ರತ್ವಕ್ಚಕ್ಷೂರಸನಘ್ರಾಣಾನಿ ಪಂಚ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಜಾಯಂತೇ । ಏತೈರೇವ ಸತ್ತ್ವಗುಣೋಪೇತೈಃ ಪಂಚಭೂತೈರ್ಮಿಲಿತೈರ್ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಹಂಕಾರಚಿತ್ತನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ದಿಗ್ವಾತಾರ್ಕವರುಣಾಶ್ವಿನೋಽಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಃ । ಮನ ಆದೀನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಚಂದ್ರಚತುರ್ಮುಖಶಂಕರಾಚ್ಯುತಾ ಅಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಃ ।
ಏತೈರೇವ ರಜೋಗುಣೋಪೇತೈಃ ಪಂಚಭೂತೈರ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ವಾಕ್ಪಾಣಿಪಾದಪಾಯೂಪಸ್ಥಾಖ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಜಾಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಚ ಕ್ರಮೇಣ ವಹ್ನೀಂದ್ರೋಪೇಂದ್ರಮೃತ್ಯುಪ್ರಜಾಪತಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಃ । ರಜೋಗುಣೋಪೇತೈಃ ಪಂಚಭೂತೈರೇವ ಮಿಲಿತೈಃ ಪಂಚ ವಾಯವಃ ಪ್ರಾಣಾಪನವ್ಯಾನೋದಾನಸಮಾನಾಖ್ಯಾ ಜಾಯಂತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಗ್ಗಮನವಾನ್ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಸಾದಿಸ್ಥಾನವರ್ತೀ । ಅರ್ವಾಗ್ಗಮನವಾನಪಾನಃ ಪಾಯ್ವಾದಿಸ್ಥಾನವರ್ತೀ । ವಿಷ್ವಗಮನವಾನ್ ವ್ಯಾನಃ ಅಖಿಲಶರೀರವರ್ತೀ । ಊರ್ಧ್ವಗಮನವಾನುತ್ಕ್ರಮಣವಾಯುರುದಾನಃ ಕಂಠಸ್ಥಾನವರ್ತೀ । ಅಶಿತಪೀತಾನ್ನಾದಿಸಮೀಕರಣಕರಃ ಸಮಾನಃ ನಾಭಿಸ್ಥಾನವರ್ತೀ ।
ಪಂಚೀಕರಣಪ್ರಕಾರಶ್ಚೇತ್ಥಮ್ ಆಕಾಶಮಾದೌ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ತಯೋರೇಕಂ ಭಾಗಂ ಪುನಶ್ಚತುರ್ಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ತೇಷಾಂ ಚತುರ್ಣಾಮಂಶಾನಾಂ ವಾಯ್ವಾದಿಷು ಚತುರ್ಷು ಭೂತೇಷು ಸಂಯೋಜನಮ್ । ಏವಂ ವಾಯುಂ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ತಯೋರೇಕಂ ಭಾಗಂ ಪುನಶ್ಚತುರ್ಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ತೇಷಾಂ ಚತುರ್ಣಾಮಾಂಶಾನಾಮಾಕಾಶಾದಿಷು ಸಂಯೋಜನಮ್ । ಏವಂ ತೇಜಆದೀನಾಮಪಿ । ತದೇವಮೇಕೈಕಭೂತಸ್ಯಾರ್ಧಂ ಸ್ವಾಂಶಾತ್ಮಕಮ್ ಅರ್ಧಾಂತರಂ ಚತುರ್ವಿಧಭೂತಮಯಮಿತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಸ್ವಾಂಶಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ತದುಕ್ತಮ್-
" ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ತು ತದ್ವಾದಸ್ತದ್ವಾದಃ"(ಬ್ರ.ಸೂ. ೨.೪.೨೨.) ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೈರಪಂಚೀಕೃತಭೂತೈರ್ಲಿಂಗಶರೀರಂ ಪರಲೋಕಯಾತ್ರಾನಿರ್ವಾಹಕಂ ಮೋಕ್ಷಪರ್ಯಂತಸ್ಥಾಯಿ ಮನೋಬುದ್ಧಿಭ್ಯಾಮುಪೇತಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕ-ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕ-ಪ್ರಾಣದಿಪಂಚಕಸಂಯುಕ್ತಂ ಜಾಯತೇ । ತದುಕ್ತಮ್- " ಪಂಚಪ್ರಾಣಮನೋಬುದ್ಧಿದಶೇಂದ್ರಿಯಸಮನ್ವಿತಮ್ । ಅಪಂಚೀಕೃತಭೂತೋತ್ಥಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಂಗಂ ಭೋಗಸಾಧನಮ್ ॥" ಇತಿ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿವಿಧಮ್ ಪರಮಪರಂ ಚ । ಪರಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಲಿಂಗಶರೀರಮ್ ,ಅಪರಮಸ್ಮದಾದಿಲಿಂಗಶರೀರಮ್ । ತತ್ರ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಲಿಂಗಶರೀರಮ್ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮ್ ,ಅಸ್ಮದಾದಿಲಿಂಗಶರೀರಂ ಚಾಹಂಕಾರ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ।
ಏವಂ ತಮೋಗುಣಯುಕ್ತೇಭ್ಯಃ ಪಂಚೀಕೃತಭೂತೇಭ್ಯೋ ಭೂಮ್ಯಂತರಿಕ್ಷಸ್ವರ್ಮಹರ್ಜನತಪಃಸತ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಲೋಕಸಪ್ತಕಸ್ಯ ಅತಲವಿತಲಸುತಲತಲಾತಲರಸಾತಲಮಹಾತಲಪಾತಾಲಾಖ್ಯಸ್ಯ ಅಧೋಲೋಕಸಪ್ತಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಸ್ಯ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಾಖ್ಯಚತುರ್ವಿಧಸ್ಥೂಲಶರೀರಾಣಾಂ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಜರಾಯುಜಾನಿ ಜರಾಯುಭ್ಯೋ ಜಾತಾನಿ ಮನುಷ್ಯಪಶ್ವಾದಿಶರೀರಾಣಿ । ಅಂಡಜಾನ್ಯಂಡೇಭ್ಯೋ ಜಾತಾನಿ ಪಕ್ಷಿಪನ್ನಗಾದಿಶರೀರಾಣಿ । ಸ್ವೇದಜಾನಿ ಸ್ವೇದಾಜ್ಜಾತಾನಿ ಯೂಕಮಶಕಾದಿಶರೀರಾಣಿ । ಉದ್ಭಿಜ್ಜಾನಿ ಭೂಮಿಮುದ್ಭಿದ್ಯ ಜಾತಾನಿ ವೃಕ್ಷಾದೀನಿ । ವೃಕ್ಷಾದೀನಾಮಪಿ ಪಾಪಫಲಭೋಗಾಯತನತ್ವೇನ ಶರೀರತ್ವಮ್ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ನಾಮ ಮೂರ್ತಿತ್ರಯಾದನ್ಯಃ ಪ್ರಥಮೋ ಜೀವಃ । " ಸ ವೈ ಶರೀರೀ ಪ್ರಥಮಃ ಸ ವೈ ಪುರುಷ ಉಚ್ಯತೇ । ಆದಿಕರ್ತಾ ಸ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರೇ ಸಮವರ್ತತ ॥", " ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತಾಗ್ರೇ"(ಋ.ಸಂ. ೧೦.೧೨೧.೧.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಏವಂ ಭೂತಭೌತಿಕಸೃಷ್ಟಿರ್ನಿರೂಪಿತಾ ।
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಲಯೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಪ್ರಲಯೋ ನಾಮ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯವಿನಾಶಃ । ಸ ಚ ಚತುರ್ವಿಧಃ ನಿತ್ಯಃ ಪ್ರಾಕೃತೋ ನೈಮಿತ್ತಿಕ ಆತ್ಯಂತಿಕಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ನಿತ್ಯಃ ಪ್ರಲಯಃ ಸುಷುಪ್ತಿಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಸಕಲಕಾರ್ಯಪ್ರಲಯರೂಪತ್ವಾತ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ಚ ತದಾ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಾನಮ್ । ತೇನ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ನ ಸುಖದುಃಖಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ನ ವಾ ಸ್ಮರಣಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಿನಾಶೇ ತದಧೀನಪ್ರಾಣಾದಿಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ವಸ್ತುತಃ ಶ್ವಾಸಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತದುಪಲಬ್ಧೇಃ ಪುರುಷಾಂತರವಿಭ್ರಮಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ , ಸುಪ್ತಶರೀರೋಪಲಂಭವತ್ । ನ ಚ ಏವಂ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪರೇತಾದವಿಶೇಷಃ, ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಹಿ ಲಿಂಗಶರೀರಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾಽತ್ರೈವ ವರ್ತತೇ ಪರೇತಸ್ಯ ತು ಲೋಕಾಂತರೇ ಇತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ।
ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರಲಯಸ್ತು ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿನಾಶನಿಮಿತ್ತಕಃ ಸಕಲಕಾರ್ಯವಿನಾಶಃ । ಯದಾ ತು ಪ್ರಾಗೇವೋತ್ಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತೌ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಪರಾ ಮುಕ್ತಿಃ, ತದಾ ತಲ್ಲೋಕವಾಸಿನಾಮಪ್ಯುತ್ಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಮ್ । " ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತೇ ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಸಂಚರೇ । ಪರಸ್ಯಾಂತೇ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಪರಂ ಪದಮ್ ॥" ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಏವಂ ತಲ್ಲೋಕವಾಸಿಭಿಃ ಸಹ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಚ್ಯಮಾನೇ, ತದಧಿಷ್ಠಿತಬ್ರಹ್ಮಾಂಡ -ತದಂತರ್ವರ್ತಿನಿಖಿಲಲೋಕ-ತದಂತರ್ವರ್ತಿಸ್ಥಾವರಾದೀನಾಂ ಭೌತಿಕಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಕೃತೌ ಮಾಯಾಯಾಂ ಲಯಃ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಬಾಧರೂಪವಿನಾಶಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಾಕೃತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದಿವಸಾವಸಾನನಿಮಿತ್ತಕಃ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಮಾತ್ರಪ್ರಲಯಃ ನೈಮಿತ್ತಿಕಪ್ರಲಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮದಿವಸಶ್ಚತುರ್ಯುಗಸಹಸ್ರಪರಿಮಿತಕಾಲಃ, " ಚತುರ್ಯುಗಸಹಸ್ರಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದಿನಮುಚ್ಯತೇ" ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾತ್ । ಪ್ರಲಯಕಾಲೋಽಪಿ ದಿವಸಕಾಲಪರಿಮಿತಃ, ರಾತ್ರಿಕಾಲಸ್ಯ ದಿವಸಕಾಲತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರಲಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಪ್ರಲಯೇ ಚ ಪುರಾಣವಚನಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ । " ದ್ವಿಪರಾರ್ಧೇ ತ್ವತಿಕ್ರಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮೇಷ್ಠಿನಃ । ತದಾ ಪ್ರಕೃತಯಃ ಸಪ್ತ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ ಪ್ರಲಯಾಯ ಹಿ ॥ ಏಷ ಪ್ರಾಕೃತಿಕೋ ರಾಜನ್ ಪ್ರಲಯೋ ಯತ್ರ ಲೀಯತೇ ।" ಇತಿ ವಚನಂ ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರಲಯೇ ಮಾನಮ್ । " ಏಷ ನೈಮಿತ್ತಿಕಃ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಪ್ರಲಯೋ ಯತ್ರ ವಿಶ್ವಸೃಕ್ । ಶೇತೇಽನಂತಾಸನೇ ನಿತ್ಯಮಾತ್ಮಸಾತ್ಕೃತ್ಯ ಚಾಖಿಲಮ್ ।" ಇತಿ ವಚನಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ಪ್ರಲಯೇ ಮಾನಮ್ ।
ತುರೀಯಪ್ರಲಯಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿಮಿತ್ತಕಃ ಸರ್ವಮೋಕ್ಷಃ । ಸ ಚೈಕಜೀವವಾದೇ ಯುಗಪದೇವ, ನಾನಾಜೀವವಾದೇ ತು ಕ್ರಮೇಣ ।
" ಸರ್ವ ಏಕೀಭವಂತಿ"(ಮು.ಉ. ೩.೨.೭.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತತ್ರಾದ್ಯಾಸ್ತ್ರಯೋಽಪಿ ಲಯಾಃ ಕರ್ಮೋಪರಮನಿಮಿತ್ತಾಃ ತುರೀಯಸ್ತು ಜ್ಞಾನೋದಯನಿಮಿತ್ತೋ ಲಯೋಽಜ್ಞಾನೇನ ಸಹೈವೇತಿ ವಿಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ಚತುರ್ವಿಧಪ್ರಲಯೋ ನಿರೂಪಿತಃ । ತಸ್ಯೇದಾನೀಂ ಕ್ರಮೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಭೂತಾನಾಂ ಭೌತಿಕಾನಾಂ ಚ ನ ಕಾರಣಲಯಕ್ರಮೇಣ ಲಯಃ ಕಾರಣಲಯಸಮಯೇ ಕಾರ್ಯಾಣಾಮಾಶ್ರಯಮಂತರೇಣಾವಸ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತು ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮವಿಪರೀತಕ್ರಮೇಣ । ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯನಾಶೇ ತತ್ತಜ್ಜನಕಾದೃಷ್ಟನಾಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ಉಪಾದಾನನಾಶಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ನ್ಯಾಯಮತೇಽಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪೃಥಿವೀಪರಮಾಣುಗತರೂಪರಸಾದೇರವಿನಾಶಾಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಪ್ಸು, ಅಪಾಂ ತೇಜಸಿ, ತೇಜಸೋ ವಾಯೌ, ವಾಯೋರಾಕಾಶೇ, ಆಕಾಶಸ್ಯ ಜೀವಾಹಂಕಾರೇ, ತಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಹಂಕಾರೇ, ತಸ್ಯ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪ ಏವ ಪ್ರಲಯಃ । ತದುಕ್ತಂ ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೇ " ಜಗತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದೇವರ್ಷೇ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ಸು ಪ್ರಲೀಯತೇ । ತೇಜಸ್ಯಾಪಃ ಪ್ರಲೀಯಂತೇ ತೇಜೋ ವಾಯೌ ಪ್ರಲೀಯತೇ ॥ ವಾಯುಶ್ಚ ಲೀಯತೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ತಚ್ಚಾವ್ಯಕ್ತೇ ಪ್ರಲೀಯತೇ । ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪುರುಷೇ ಬ್ರಹ್ಮನ್ನಿಷ್ಕಲೇ ಸಂಪ್ರಲೀಯತೇ" ಇತಿ । ಏವಂವಿಧಪ್ರಲಯಕಾರಣತ್ವಂ ತತ್-ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ನನು ವೇದಾಂತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನೇ ಸತಿ ಸಪ್ರಪಂಚಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ನ ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಕಿಂತು ಅದ್ವಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ । ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಕಥಂ ಸೃಷ್ಟೇರುಪಯೋಗಃ ? ಇತ್ಥಮ್ - ಯದಿ ಸೃಷ್ಟಿಮನುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಿಷೇಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ, ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವಾಯೌ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾವಸ್ಥಾನಶಂಕಾಯಾಂ ನ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಃ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದೇಯತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ, ಉಪಾದಾನಂ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸದ್ಭಾವಶಂಕಾಯಾಂ ನಿರಸ್ತಾಯಾಂ,
" ನೇತಿ ನೇತಿ"(ಬೃ.ಉ. ೨.೩.೬.) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೋಪಪಾದನೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತುಚ್ಛತ್ವಾವಗಮೇ, ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲದ್ವೈತವಿಭ್ರಮಮಖಂಡಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದೈಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಪರಂಪರಯಾ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಅದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಉಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಪಠಿತಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಉಪಾಸನಾವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಗುಣಾರೋಪಮಾತ್ರಪರತ್ವಮ್ , ನ ಗುಣಪರತ್ವಮ್ । ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣಪಠಿತಾನಾಂ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಂತು ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವಾಕ್ಯಮದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ತದೇವಂ ಸ್ವರೂಪತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತಂ । ತತ್-ಪದವಾಚ್ಯಮೀಶ್ವರಚೈತನ್ಯಂ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತೇಷಾಮಯಮಾಶಯಃ- ಜೀವಪರಮೇಶ್ವರಸಾಧಾರಣಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಬಿಂಬಮ್ , ತಸ್ಯೈವ ಬಿಂಬಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಯಾಂ ಮಾಯಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮೀಶ್ವರಚೈತನ್ಯಮ್ , ಅಂತಃಕರಣೇಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮ್ " ಕಾರ್ಯೋಪಾಧಿರಯಂ ಜೀವಃ ಕಾರಣೋಪಧಿರೀಶ್ವರಃ" ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಏತನ್ಮತೇ ಜಲಾಶಯಗತಶರಾವಜಲಗತಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರಿವ ಜೀವಪರಮೇಶ್ವರಯೋರ್ಭೇದಃ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೋಪಾಧೇರ್ವ್ಯಾಪಕತಯಾ ತದುಪಾಧಿಕೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ತದುಪಾಧಿಕಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ।
ಏತನ್ಮತೇಽವಿದ್ಯಾಕೃತದೋಷಾ ಜೀವ ಇವ ಪರಮೇಶ್ವರೇಽಪಿ ಸ್ಯುಃ, ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಸ್ವರಸಾತ್ ಬಿಂಬಾತ್ಮಕಮೀಶ್ವರಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯಪರೇ । ತೇಷಾಮಯಮಾಶಯಃ- ಏಕಮೇವ ಚೈತನ್ಯಂ ಬಿಂಬತ್ವಾಕ್ರಾಂತಮೀಶ್ವರಚೈತನ್ಯಮ್ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾಕ್ರಾಂತಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮ್ । ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪನೋಪಾಧಿಶ್ಚೈಕಜೀವವಾದೇ ಅವಿದ್ಯಾ, ಅನೇಕಜೀವವಾದೇ ತು ಅಂತಃಕರಣಾನ್ಯೇವ । ಅವಿದ್ಯಾಂತಃಕರಣರೂಪೋಪಾಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಜೀವಪರಭೇದಃ । ಉಪಾಧಿಕೃತದೋಷಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಜೀವ ಏವ ವರ್ತಂತೇ, ನ ತು ಬಿಂಬೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ, ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ಏತನ್ಮತೇ ಚ ಗಗನಸೂರ್ಯಸ್ಯ ಜಲಾದೌ ಭಾಸಮಾನಪ್ರತಿಬಿಂಬಸೂರ್ಯಸ್ಯೇವ ಜೀವಪರಯೋರ್ಭೇದಃ ।
ನನು ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖಸ್ಯ ದರ್ಪಣಪ್ರದೇಶ ಇವ ಬಿಂಬಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರದೇಶೇಽಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಸಾಭ್ರನಕ್ಷತ್ರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಜಲಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇ ಬಿಂಬಭೂತಮಹಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಜಲಾದಿಪ್ರದೇಶಸಂಬಂಧದರ್ಶನೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಬಿಂಬಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದೇಶಾಸಂಬಂಧಿತ್ವೇಽಪ್ಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಬಿಂಬಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದೇಶಸಂಬಂಧಾವಿರೋಧಾತ್ ।
ನ ಚ ರೂಪಹೀನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸಂಭವಃ, ರೂಪವತ ಏವ ತಥಾತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನೀರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ನೀರೂಪಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಭಾವನಿಯಮಃ । ಆತ್ಮನೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । " ಏಕಧಾ ಬಹುಧಾ ಚೈವ ದೃಶ್ಯತೇ ಜಲಚಂದ್ರವತ್ ।", " ಯಥಾ ಹ್ಯಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ವಿವಸ್ವಾನಪೋ ಭಿನ್ನಾ ಬಹುಧೈಕೋಽನುಗಚ್ಛನ್ ।" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಭಾವಾನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ತದೇವಂ ತತ್-ಪದಾರ್ಥೋ ನಿರೂಪಿತಃ ।
ಇದಾನೀಂ ತ್ವಮ್-ಪದಾರ್ಥೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಏಕಜೀವವಾದೇಽವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಜೀವಃ । ಅನೇಕಜೀವವಾದೇ ತು ಅಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ । ಸ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿರೂಪಾವಸ್ಥಾತ್ರಯವಾನ್ । ತತ್ರ ಜಾಗ್ರದ್ದಶಾ ನಾಮ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾ । ಅವಸ್ಥಾಂತರೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಭಾವಾತ್ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಚ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ।
ಸಾ ಚಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರಾವರಣಾಭಿಭವಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯೇಕಂ ಮತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ- ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಪಕ್ಷೇ ಘಟಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವರೂಪತಯಾ, ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಘಟಾದಿಭಾನಪ್ರಸಕ್ತೌ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವರಕಮಜ್ಞಾನಂ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಪರತಂತ್ರಮವಸ್ಥಾಪದವಾಚ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಸತಿ ನ ಸರ್ವದಾ ಘಟಾದೇರ್ಭಾನಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನಾವೃತಚೈತನ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ಭಾನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚಾವರಣಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವೇ ಕದಾಚಿದಪಿ ಘಟಭಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತದ್ಭಂಗೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ, ತದ್ಭಂಗಜನಕಂ ನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮ್ । ತದ್ಭಾಸಕಸ್ಯ ತದನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇಽಪಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಪರೋಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ, ತದುಪಹಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಆವರಣಭಂಜಕತ್ವಮ್ - ಇತಿ ಆವರಣಾಭಿಭವಾರ್ಥಾ ವೃತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಪರಂ ಮತಮ್ । ತತ್ರಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕೋಽಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವಃ । ಸ ಚ ಘಟಾದಿಪ್ರದೇಶೇ ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿವಿರಹದಶಾಯಾಂ ನ ಘಟಾದಿಕಮವಭಾಸಯತಿ, ಘಟಾದಿನಾ ಸಮಂ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತಿದಶಾಯಾಂ ತು ಭಾಸಯತಿ, ತದಾ ಸಂಬಂಧಸತ್ತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಸಮಸ್ತವಸ್ತುಸಂಬದ್ಧಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿರಹದಶಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾಭಿಧಾನಮಸಂಗತಮ್ । ಅಸಂಗತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾಭಿಧಾನೇ ಚ ವೃತ್ತ್ಯನಂತರಮಪಿ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ - ನ ಹಿ ವೃತ್ತಿವಿರಹದಶಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಘಟಾದಿನಾ ಸಹ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಿಷೇಧಾಮಃ । ಕಿಂತರ್ಹಿ ? ಘಟಾದಿಭಾನಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಮ್ । ಸ ಚ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೋ ವಿಷಯಸ್ಯ ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಂಗ್ಯ-ವ್ಯಂಜಕತಾಲಕ್ಷಣಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಸ್ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತಿನಿಬಂಧನಃ । ತಥಾ ಹಿ ತೈಜಸಮಂತಃಕರಣಂ ಸ್ವಚ್ಛದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವತ ಏವ ಜೀವಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜನಸಮರ್ಥಮ್ । ಘಟಾದಿಕಸ್ತು ನ ತಥಾ, ಅಸ್ವಚ್ಛದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಾಕಾರವೃತ್ತಿಸಂಯೋಗದಶಾಯಾಂತು ವೃತ್ತ್ಯಭಿಭೂತಜಾಡ್ಯಧರ್ಮಕತಯಾ ವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪಾದಿತಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜನಯೋಗ್ಯತಾಶ್ರಯತಯಾ ಚ ವೃತ್ತ್ಯುದಯಾನಂತರಂ ಚೈತನ್ಯಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ । ತದುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ " ಅಂತಃಕರಣಂ ಹಿ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿವ ಸ್ವಸಂಸರ್ಗಿಣ್ಯಪಿ ಘಟಾದೌ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗ್ಯತಾಮಾಪಾದಯತಿ" ಇತಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಚಾಸ್ವಚ್ಛದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಚ್ಛದ್ರವ್ಯಸಂಬಂಧದಶಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗ್ರಾಹಿತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಕುಡ್ಯಾದೇರ್ಜಲಾದಿಸಂಯೋಗದಶಾಯಾಂ ಮುಖಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಗ್ರಾಹಿತಾ । ಘಟಾದೇರಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗ್ರಾಹಿತ್ವಮ್ , ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಮ್ ।
ಏವಂವಿಧಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇವ ವೃತ್ತೇರಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಮನಾಂಗೀಕಾರಃ । ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ತು ವಹ್ನ್ಯಾದೇರ್ವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇನ ಚೈತನ್ಯಾನಭಿವ್ಯಂಜಕತಯಾ ನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಏತನ್ಮತೇ ಚ ವಿಷಯಾಣಾಮಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ವೃತ್ತೇಃ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರೂಪಿತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಂಬಧಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ । ತಸ್ಯ ನ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನತಾ, ಘಟಾದಿದೇಶಾಸಂಬಂಧಾತ್ । ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ಮಾಯೋಪಹಿತಸ್ಯ ಸಕಲಘಟಾದ್ಯನ್ವಯಿತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ । ತಥಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಘಟಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭೇದಮಂತರೇಣ ಘಟಾದ್ಯವಭಾಸಾಸಂಭವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ತದವಭಾಸಾಯ ಘಟಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ ।
ನನು ವೃತ್ತ್ಯಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯವಿಷಯಚೈತನ್ಯಯೋರಭೇದಃ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ, ಘಟಾಂತಃಕರಣರೂಪೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಯೋರಭೇದಾಸಂಭವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ವೃತ್ತೇರ್ಬಹಿರ್ದೇಶನಿರ್ಗಮನಾಂಗೀಕಾರೇಣ ವೃತ್ತ್ಯಂತಃಕರಣವಿಷಯಾಣಾಮೇಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೇನ ತದುಪಧೇಯಭೇದಾಭಾವಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏವಮಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ವೃತ್ತೇರ್ಮತಭೇದೇನ ವಿನಿಯೋಗ ಉಪಪಾದಿತಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಜನ್ಯವಿಷಯಗೋಚರಾಪರೋಕ್ಷಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾ । ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಜನ್ಯೇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಮತ್ಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಅಂತಃಕರಣೇತಿ । ಸುಷುಪ್ತಿರ್ನಾಮ ಅವಿದ್ಯಾಗೋಚರಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾ । ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರವಿದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತೇರಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿನ್ಮರಣಮೂರ್ಚ್ಛಯೋರವಸ್ಥಾಂತರತ್ವಮಾಹುಃ । ಅಪರೇ ತು ಸುಷುಪ್ತಾವೇವ ತಯೋರಂತರ್ಭಾವಮಾಹುಃ । ತತ್ರ ತಯೋರವಸ್ಥಾತ್ರಯಾಂತರ್ಭಾವಬಹಿರ್ಭಾವಯೋಃ ತ್ವಂ-ಪದಾರ್ಥನಿರೂಪಣೇ ಉಪಯೋಗಾಭಾವಾತ್ ನ ತತ್ರ ಪ್ರಯತ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯ ಮಾಯೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಏಕತ್ವಮ್ , ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ನಾನಾತ್ವಂ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ಏತೇನ ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । " ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನಾತ್ಮಗುಣೇನ ಚೈವಂ ಹ್ಯಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರೋ ಹ್ಯವರೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟಃ ।" ಇತ್ಯಾದೌ ಜೀವಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಂತಃಕರಣಪರಿಮಾಣೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಸ ಚ ಜೀವಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ । ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಮಧಿಕೃತ್ಯ " ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃ" ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅನುಭವರೂಪಶ್ಚ, " ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । "ಅನುಭವಾಮಿ" ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಮಾದಾಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ತ್ವಂ-ಪದಾರ್ಥೋ ನಿರೂಪಿತಃ ।
ಅಧುನಾ ತತ್-ತ್ವಮ್-ಪದಾರ್ಥಯೋರೈಕ್ಯಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಭಿಧೀಯತೇ । ನನು "ನಾಹಮೀಶ್ವರಃ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ, ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇನ, " ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ, " ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ । ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥" ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಜೀವಪರಭೇದಸ್ಯಾವಗತತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ " ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪಃ ।", " ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದುಪಚರಿತಾರ್ಥಮೇವ, ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಭಾವಿತಕರಣದೋಷಸ್ಯಾಸಂಭಾವಿತದೋಷವೇದಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಚಂದ್ರಗತಾಧಿಕಪರಿಮಾಣಗ್ರಾಹಿ-ಜ್ಯೋತಿಃಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧಾಪತ್ತೇಃ । ಪಾಕರಕ್ತೇ ಘಟೇ "ರಕ್ತೋಽಯಮ್ । ನ ಶ್ಯಾಮಃ" ಇತಿವತ್ " ಸವಿಶೇಷಣೇ ಹಿ" ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವಪರಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಧರ್ಮಭೇದವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ನಾನುಮಾನಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಆಗಮವಿರೋಧಾತ್ , ಮೇರುಪಾಷಾಣಮಯತ್ವಾನುಮಾನವತ್ ।
ನಾಪ್ಯಾಗಮಾಂತರವಿರೋಧಃ । ತತ್ಪರಾತತ್ಪರವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತತ್ಪರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬಲವತ್ವೇನ ಲೋಕಸಿದ್ಧಭೇದಾನುವಾದಿ - " ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ" - ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾದ್ಯವಗತಾದ್ವೈತತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಪರೈಕ್ಯೇ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಶೀತಸ್ಯೈವ ಜಲಸ್ಯೌಪಾಧಿಕೌಷ್ಣ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವವತ್ ಸ್ವಭಾವತೋ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರತಿಭಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಚ ಜಲಾದಾವೌಷ್ಣ್ಯಮಾರೋಪಿತಮ್ , ತದಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಭಾವಾದಾರೋಪ್ಯಪ್ರಮಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೇ ಕಥಮಾರೋಪಃ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಲಾಘವೇನಾರೋಪ್ಯವಿಷಯಕಸಂಸ್ಕಾರತ್ವೇನೈವ ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾರೋಪೇ ಕಾ ಗತಿಃ, ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರವಾಹಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ।
ತತ್ರ ತತ್ತ್ವಮ್-ಪದವಾಚ್ಯಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗೇಽಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಯೋರೈಕ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮೇವ । ಅತ ಏವ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕ-ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ , "ಸೋಽಯಮ್" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವತ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯಪರಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । "ಚೈತ್ರ, ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ" ಇತ್ಯಾದೌ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾತ್ । ಏವಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾವಿರುದ್ಧಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಜೀವಪರೈಕ್ಯಂ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾಯಾಂ ವಿಷಯಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮ್
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಯದವಗತಂ ಸತ್ ಸ್ವವೃತ್ತಿತಯಾ ಇಷ್ಯತೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿವಿಧಮ್ ಮುಖ್ಯಂ ಗೌಣಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಸುಖದುಃಖಾಭಾವೌ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜನೇ । ತದನ್ಯತರಸಾಧನಂ ಗೌಣಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಸುಖಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಮ್ ಸಾತಿಶಯಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಚ । ತತ್ರ ಸಾತಿಶಯಂ ಸುಖಂ ವಿಷಯಾನುಷಂಗಜನಿತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿತಾರತಮ್ಯಕೃತಾನಂದಲೇಶಾವಿರ್ಭಾವವಿಶೇಷಃ, " ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ನಿರತಿಶಯಂ ಸುಖಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, " ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ ।", " ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ।
ಆನಂದಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ, ಶೋಕನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ, " ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ ।", " ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ನ ತು ಲೋಕಾಂತರಾವಾಪ್ತಿಃ, ತಜ್ಜನ್ಯವೈಷಯಿಕಾನಂದೋ ವಾ ಮೋಕ್ಷಃ । ತಸ್ಯ ಕೃತಕತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವೇ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ।
ನನು ತ್ವನ್ಮತೇಽಪ್ಯಾನಂದಾವಾಪ್ತೇರನರ್ಥನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಸಾದಿತ್ವೇ ತುಲ್ಯೋ ದೋಷಃ, ಅನಾದಿತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶ್ರವಣಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಭ್ರಮೇಣ ತತ್ಸಾಧನೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ಸಿದ್ಧೈವ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಪರಿಹೃತಪರಿಹಾರಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮೇವ । ಯಥಾ ಹಸ್ತಗತವಿಸ್ಮೃತಸುವರ್ಣಾದೌ "ತವ ಹಸ್ತೇ ಸುವರ್ಣಮ್" ಇತ್ಯಾಪ್ತೋಪದೇಶಾದಪ್ರಾಪ್ತಮಿವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಯಥಾ ವಾ ವಲಯಿತಚರಣಾಯಾಂ ಸ್ರಜಿ ಸರ್ಪತ್ವಭ್ರಮವತಃ "ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ" ಇತ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯಾತ್ ಪರಿಹೃತಸ್ಯೈವ ಸರ್ಪಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಪರಿಹೃತಸ್ಯಾಪ್ಯನರ್ಥಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ।
ಸ ಚ ಜ್ಞಾನೈಕಸಾಧ್ಯಃ, " ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾಽತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ । ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ" ಇತಿಶ್ರುತೇಃ, ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನೈಕಸಾಧ್ಯತ್ವನಿಯಮಾಚ್ಚ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಗೋಚರಮ್ , " ಅಭಯಂ ವೈ ಜನಕ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ ।", " ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । " ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೋತ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧನಮ್" ಇತಿ ನಾರದೀಯವಚನಾಚ್ಚ ।
ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಮಪರೋಕ್ಷರೂಪಮ್ । ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇಽಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಚ್ಚಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಂಸ್ಕೃತಾಂತಃಕರಣಾದೇವೇತ್ಯಪರೇ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಾಶಯಃ ಸಂವಿದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ನ ಕರಣವಿಶಷೋತ್ಪತ್ತಿನಿಬಂಧನಮ್ । ಕಿಂತು ಪ್ರಮೇಯವಿಶೇಷನಿಬಂಧನಮ್ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾತೃಜೀವಾಭಿನ್ನತಯಾ ತದ್ಗೋಚರಂ ಶಬ್ದಜನ್ಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮಪರೋಕ್ಷಮ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತರ್ದನಂ ಪ್ರತಿ " ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ । ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮುಪಾಸ್ವ" ಇತಿ ಇಂದ್ರಪ್ರೋಕ್ತವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತಿ " ಮಾಮುಪಾಸ್ವ" ಇತ್ಯಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇ " ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್" ಇತ್ಯತ್ರ ಸೂತ್ರೇ- ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ದೃಷ್ಟಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿಃ - ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಮ್ " ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ" ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ 'ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿ'-ಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತ್ವೇವಮಾಶಯಃ ಕರಣವಿಶೇಷನಿಬಂಧನಮೇವ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್ , ನ ವಿಷಯವಿಶೇಷನಿಬಂಧನಮ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುನಿ ಪಟುಕರಣಾಪಟುಕರಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸಂವಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ವೇ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ನ ಶಬ್ದಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽಪಿ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಂಸ್ಕೃತಂ ಮನ ಏವ ಕರಣಮ್ , " ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಮನೋಽಗಮ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿಶ್ಚಾಸಂಸ್ಕೃತಮನೋವಿಷಯಾ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಔಪನಿಷದತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಸ್ಮದುಕ್ತಮನಸೋ ವೇದಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತರಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತತಯಾ ವೇದೋಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ ; ವೇದಾನುಪಜೀವಿಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । 'ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿ'-ಸೂತ್ರಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಮ್ " 'ಅಪಿ ಸಂರಾಧನೇ' ಸೂತ್ರಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಧ್ಯಾನಜಾ ಪ್ರಮಾ । ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿರ್ಮತಾ, ತಾಂತು ವೇತ್ತಿ ವಾಚಸ್ಪತಿಃ ಪರಮ್ ॥"
ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಪಾಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಸ ಚ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ಪರಂಪರಯಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿನಿಯೋಗಃ । ಅತ ಏವ " ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾಽನಾಶಕೇನ" ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಃ, " ಕಷಾಯೇ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪಕ್ವೇ ತತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ" ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
ಏವಂ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಿ, ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ " ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ" ಇತಿ ದರ್ಶನಮನೂದ್ಯ ತತ್ಸಾಧನತ್ವೇನ " ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ" ಇತಿ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಾಂ ವಿಧಾನಾತ್ । ಶ್ರವಣಂ ನಾಮ ವೇದಾಂತಾನಾಮದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಾನುಕೂಲಾ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ । ಮನನಂ ನಾಮ ಶಬ್ದಾವಧಾರಿತೇಽರ್ಥೇ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಶಂಕಾಯಾಂ, ತನ್ನಿರಾಕರಣಾನುಕೂಲತರ್ಕಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಜನಕೋ ಮಾನಸೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ನಾಮ ಅನಾದಿದುರ್ವಾಸನಯಾ ವಿಷಯೇಷ್ವಾಕೃಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋಽಪಕೃಷ್ಯ ಆತ್ಮವಿಷಯಕಸ್ಥೈರ್ಯಾನುಕೂಲೋ ಮಾನಸೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ।
ತತ್ರ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕಾರಣಮ್ , " ತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾನುಗತಾ ಅಪಶ್ಯನ್ , ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಂ ಸ್ವಗುಣೈರ್ನಿಗೂಢಾಮ್" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ಚ ಮನನಂ ಹೇತುಃ । ಅಕೃತಮನನಸ್ಯಾರ್ಥದಾರ್ಢ್ಯಾಭಾವೇನ ತದ್ವಿಷಯಕನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಯೋಗಾತ್ । ಮನನೇ ಚ ಶ್ರವಣಂ ಹೇತುಃ, ಶ್ರವಣಾಭಾವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನಿಶ್ಚಯೇನ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಶ್ರುತಾರ್ಥವಿಷಯಕಯುಕ್ತತ್ವನಿಶ್ಚಯಾನುಕೂಲಮನನಾಯೋಗಾತ್ । ಏತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಕಾರಣಾನೀತಿ ಕೇಚಿದಾಚಾರ್ಯಾ ಊಚಿರೇ ।
ಅಪರೇ ತು ಶ್ರವಣಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಸ್ತು ಶ್ರವಣಾತ್ ಪರಾಚೀನಯೋರಪಿ ಶ್ರವಣಫಲಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನನಿರ್ವರ್ತಕತಯಾ ಆರಾದುಪಕಾರಕತಯಾಽಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ತದಪ್ಯಂಗತ್ವಂ ನ ತಾರ್ತೀಯಶೇಷತ್ವರೂಪಮ್ , ತಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತಮಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇಽಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ " ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯಜೇತ ।", " ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ" ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಂಗತ್ವೇ ನ ಕಾಚಿತ್ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತಿರಸ್ತಿ । ನಾಪಿ " ಬರ್ಹಿರ್ದೇವಸದನಂ ದಾಮಿ" ಇತ್ಯಾದಿ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಬರ್ಹಿಃಖಂಡನ-ಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯವತ್ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಪಠಿತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ಗಸ್ಯ " ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೇ ಪ್ರವೃಣಕ್ತಿ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯವತ್ ಶ್ರವಣಾನುವಾದೇನ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನವಿನಿಯೋಜಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಾಕ್ಯಮಸ್ತಿ । ನಾಪಿ " ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾವಗತಫಲಸಾಧನತಾಕ-ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಮಿವ ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಾಮ್ನಾನಮ್ ।
ನನು 'ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ' ಇತಿ ದರ್ಶನಾನುವಾದೇನ ಶ್ರವಣೇ ವಿಹಿತೇ ಸತಿ ಫಲವತ್ತಯಾ ಶ್ರವಣಪ್ರಕರಣೇ ತತ್ಸನ್ನಿಧಾವಾಮ್ನಾತಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ ಪ್ರಯಾಜನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಕರಣಾದೇವಾಂಗತೇತಿ ಚೇತ್ ನ । " ತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾನುಗತಾ ಅಪಶ್ಯನ್" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತೇ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ದರ್ಶನಸಾಧನತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯ ಅಂಗಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಯಾಜನ್ಯಯೇನ ಶ್ರವಣಮನನಯೋರೇವಾಂಗತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಕ್ರಮಸಮಾಖ್ಯೇ ಚ ದೂರನಿರಸ್ತೇ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಷ್ವಂಗತ್ವವಿಚಾರಃ ಸಪ್ರಯೋಜನಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಕೃತಿಷು ನ ಪ್ರಯಾಜಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮ್ ; ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ತತ್ರಾಪಿ ತದನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಶ್ರವಣಂ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಯೇನ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯನುಷ್ಠಾನಮಂಗತ್ವವಿಚಾರಫಲಂ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ತಾರ್ತೀಯಶೇಷತ್ವಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ । ಕಿಂತು ಯಥಾ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯೇ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತಾ, ಚಕ್ರಾದೀನಾಂ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣತೇತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯವ್ಯಪದೇಶಃ, ತಥಾ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಾಮಪೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸೂಚಿತಂ ಚೈತದ್ವಿವರಣಾಚಾರ್ಯೈಃ- " ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಶಬ್ದಾವಧಾರಣಂ ಪ್ರಮೇಯಾವಗಮಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯವಧಾನೇನ ಕಾರಣಂ ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಾವಗಮಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯವಧಾನಾತ್ । ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ತು ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರವಣತಾಸಂಸ್ಕಾರಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನ-ತದೇಕಾಗ್ರವೃತ್ತಿಕಾರ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಹೇತುತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಫಲಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯವಹಿತಕಾರಣಸ್ಯ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಶಬ್ದಾವಧಾರಣಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ತದಂಗೇ ಅಂಗೀಕ್ರಿಯೇತೇೇೇೇ" ಇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಚ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಧಿಕಾರಃ । ಕಾಮ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಫಲಕಾಮಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ಮುಮುಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಸ್ಯೇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಫಲಭೋಗವಿರಾಗಸ್ಯ ಶಮದಮೋಪರತಿತಿತಿಕ್ಷಾಸಮಾಧಾನಶ್ರದ್ಧಾನಾಂ ಚ ವಿನಿಯೋಗಃ । ಅಂತರಿಂದ್ರಿಯನಿಗ್ರಹಃ ಶಮಃ । ಬಹಿರಿಂದ್ರಿಯನಿಗ್ರಹೋ ದಮಃ । ವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವ ಉಪರತಿಃ । ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿದ್ವಂದ್ವಸಹನಂ ತಿತಿಕ್ಷಾ । ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಸಮಾಧಾನಮ್ । ಗುರುವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಶ್ವಾಸಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ।
ಅತ್ರ ಉಪರಮಶಬ್ದೇನ ಸಂನ್ಯಾಸೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಮೇವ ಶ್ರವಣಾದಾವಧಿಕಾರಃ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಅಪರೇ ತು, ಉಪರಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗೃಹಸ್ಥೇಷ್ವಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ಜನಕಾದೇರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಾಶ್ರಮಸಾಧಾರಣಂ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಹುಃ ।
ಸಗುಣೋಪಾಸನಮಪಿ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುಃ । ತದುಕ್ತಮ್ " ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮನೀಶ್ವರಾಃ । ಯೇ ಮಂದಾಸ್ತೇಽನುಕಂಪ್ಯಂತೇ ಸವಿಶೇಷನಿರೂಪಣೈಃ ॥ ವಶೀಕೃತೇ ಮನಸ್ಯೇಷಾಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಶೀಲನಾತ್ । ತದೇವಾವಿರ್ಭವೇತ್ ಸಾಕ್ಷಾದಪೇತೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನಮ್ ॥" ಇತಿ । ಸಗುಣೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಚ ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಾನಾಂ ತತ್ರೈವ ಶ್ರವಣಾದ್ಯುತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ಮೋಕ್ಷಃ । ಕರ್ಮಿಣಾಂತು ಧೂಮಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಗತಾನಾಮುಪಭೋಗೇನ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವಕೃತಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಾನುಸಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ- " ರಮಣೀಯಚರಣಾ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯಂತೇ । ಕಪೂಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯಂತೇ" ಇತಿ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾಯಿನಾಂ ತು ರೌರವಾದಿನರಕವಿಶೇಷೇಷು ತತ್ತತ್ಪಾಪೋಚಿತ-ತೀವ್ರದುಃಖಮನುಭೂಯ ಶ್ವಶೂಕರಾದಿತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಷು ಸ್ಥಾವರಾದಿಷು ಚೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯಲಂ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಪ್ರಪಂಚೇನ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತಸ್ತು ನ ಲೋಕಾಂತರಗಮನಮ್ । " ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ" ಇತಿಶ್ರುತೇಃ । ಕಿಂತು ಯಾವತ್ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಕ್ಷಯಂ ಸುಖದುಃಖೇ ಅನುಭೂಯ ಪಶ್ಚಾದಪವೃಜ್ಯತೇ ।
ನನು " ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿನ್ ದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ, " ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ ಕುರುತೇ ತಥಾ" ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಕಲಕರ್ಮಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾವಸ್ಥಾನಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ । " ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇ । ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ, " ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮ" ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚೋತ್ಪಾದಿತಕಾರ್ಯಕರ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಸಂಚಿತಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಜ್ಞಾನವಿನಾಶ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ।
ಸಂಚಿತಂ ದ್ವಿವಿಧಮ್ ಸುಕೃತಂ ದುಷ್ಕೃತಂ ಚ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ " ತಸ್ಯ ಪುತ್ರಾ ದಾಯಮುಪಯಂತಿ । ಸುಹೃದಃ ಸಾಧುಕೃತ್ಯಾಮ್ । ದ್ವಿಷಂತಃ ಪಾಪಕೃತ್ಯಾಮ್" ಇತಿ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ದೇಹಧಾರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ಅಪ್ರತಿಬದ್ಧಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತಯಾ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧಕದಶಾಯಾಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರನಂಗೀಕಾರಾತ್ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೇಕಸ್ಯ ಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಏಕತ್ವೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಸಂಸಾರಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯೇಕೇ । ಅಪರೇ ತು ಏತದ್ದೋಷಪರಿಹಾರಾಯೈವ " ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ" ಇತಿ ಬಹುವಚನಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತಮವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಅನ್ಯೇ ತು ಏಕೈವಾವಿದ್ಯಾ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಜೀವಭೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವರಣಶಕ್ತಯೋ ನಾನಾ । ತಥಾ ಚ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವರಣಶಕ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಾವಿದ್ಯಾನಾಶಃ, ನ ತ್ವನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ, ಇತ್ಯುಪಗಮಾತ್ ನೈಕಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಃ । ಅತ ಏವ " ಯಾವದಧಿಕಾರಮವಸ್ಥಿತಿರಾಧಿಕಾರಿಕಾಣಾಮ್" ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಅಾಧಿಕಾರಿಕಪುರುಷಾಣಾಮುತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ದೇಹಧಾರಣಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ, ಅಧಿಕಾರಾಪಾದಕಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ತದುಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರೈಃ- " ಉಪಸನಾದಿಸಂಸಿದ್ಧಿತೋಷಿತೇಶ್ವರಚೋದಿತಾಃ। ಅಧಿಕಾರಂ ಸಮಾಪ್ಯೈತೇ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಪರಂ ಪದಮ್ ॥" ಇತಿ । ಏತಚ್ಚೈಕಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾವಿದ್ಯಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಜೀವಮಾವರಣಭೇದೋಪಗಮೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪಾದನೀಯಾ ।
ತದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ । ಸ ಚಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರ್ನಿರತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾವಾಪ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।
ಇತಿ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾಯಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ಇತಿ ಧರ್ಮರಾಜಾಧ್ವರೀಂದ್ರವಿರಚಿತಾ ವೇದಾಂತಪರಿಭಾಷಾ ಸಮಾಪ್ತಾ ॥