ప్రత్యక్షప్రమాణమ్
యదవిద్యావిలాసేన భూతభౌతికసృష్టయః ।
తం నౌమి పరమాత్మానం సచ్చిదానన్దవిగ్రహమ్ ॥౧॥
యదన్తేవాసిపఞ్చాస్యైర్నిరస్తా భేదివారణాః ।
తం ప్రణౌమి నృసింహాఖ్యం యతీన్ద్రం పరమం గురుమ్ ॥౨॥
శ్రీమద్వేఙ్కటనాథాఖ్యాన్ వేలాఙ్గుడినివాసినః ।
జగద్గురూనహం వన్దే సర్వతన్త్రప్రవర్తకాన్ ॥౩॥
యేన చిన్తామణౌ టీకా దశటీకావిభఞ్జినీ ।
తర్కచూడామణిర్నామ కృతా విద్వన్మనోరమా ॥౪॥
తేన బోధాయ మన్దానాం వేదాన్తార్థావలమ్బినీ ।
ధర్మరాజాధ్వరీన్ద్రేణ పరిభాషా వితన్యతే ॥౫॥
తత్ర ప్రమాకరణం ప్రమాణమ్ । తత్ర స్మృతివ్యావృత్తం ప్రమాత్వమనధిగతాబాధితార్థవిషయకజ్ఞానత్వమ్ । స్మృతిసాధారణన్తు అబాధితార్థవిషయకజ్ఞానత్వమ్ । నీరూపస్యాపి కాలస్యేన్ద్రియవేద్యత్వాభ్యుపగమేన, ధారావాహికబుద్ధేరపి పూర్వపూర్వజ్ఞానావిషయతత్తత్క్షణవిశేషవిషయకత్వేన న తత్రావ్యాప్తిః । కిఞ్చ సిద్ధాన్తే ధారావాహికబుద్ధిస్థలే న జ్ఞానభేదః । కిన్తు యావద్ఘటస్ఫురణం తావద్ఘటాకారాన్తఃకరణవృత్తిరేకైవ, న తు నానా । వృత్తేః స్వవిరోధివృత్యుత్పత్తిపర్యన్తం స్థాయిత్వాభ్యుపగమాత్ । తథా చ తత్ప్రతిఫలితచైతన్యరూపం ఘటాదిజ్ఞానమపి తత్ర తావత్కాలీనమేకమేవ ఇతి నావ్యాప్తిశఙ్కాపి ।
నను సిద్ధాన్తే ఘటాదేర్మిథ్యాత్వేన బాధితత్వాత్ కథం తజ్జ్ఞానం ప్రమాణమ్ ? ఉచ్యతే । బ్రహ్మసాక్షాత్కారానన్తరం హి ఘటాదీనాం బాధః,
"యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్ తత్ కేన కం పశ్యేత్"(బృ.ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి శ్రుతేః । న తు సంసారదశాయాం బాధః,
" యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి"(బృ.ఉ. ౨.౪.౧౪) ఇతి శ్రుతేః । తథా చ అబాధితపదేన సంసారదశాయామబాధితత్వం వివక్షితమ్ । ఇతి న ఘటాదిప్రమాయమవ్యాప్తిః । తదుక్తమ్ - " దేహాత్మప్రత్యయో యద్వత్ ప్రమాణత్వేన కల్పితః । లౌకికం తద్వదేవేదం ప్రమాణన్త్వాఽఽత్మనిశ్చయాత్ ॥" ఇతి । 'ఆ ఆత్మనిశ్చయాత్'- బ్రహ్మసాక్షాత్కారపర్యన్తమిత్యర్థః । 'లౌకికమ్' ఇతి ఘటాదిజ్ఞానమిత్యర్థః । తాని చ ప్రమాణాని షట్ ప్రత్యక్షానుమానోపమానాగమార్థాపత్త్యనుపలబ్ధిభేదాత్ ।
నను చైతన్యమనాది । తత్కథం చక్షురాదేస్తత్కరణత్వేన ప్రమాణత్వమితి । ఉచ్యతే । చైతన్యస్యానాదిత్వేఽపి తదభివ్యఞ్జకాన్తఃకరణవృత్తిరిన్ద్రియసన్నికర్షాదినా జాయతే ఇతి వృత్తివిశిష్టం చైతన్యమాదిమదిత్యుచ్యతే । జ్ఞానావచ్ఛేదకత్వాచ్చ వృత్తౌ జ్ఞానత్వోపచారః । తదుక్తం వివరణే " అన్తఃకరణవృత్తౌ జ్ఞానత్వోపచారాత్" ।
నను కామాదేరన్తఃకరణధర్మత్వే "అహమిచ్ఛామి, అహం జానామి, అహం బిభేమి" ఇత్యాద్యనుభవ ఆత్మధర్మత్వమవగాహమానః కథముపపద్యతే ? ఉచ్యతే । అయఃపిణ్డస్య దగ్ధృత్వాభావేఽపి దగ్ధృత్వాశ్రయవహ్నితాదాత్మ్యాధ్యాసాద్ యథా "అయో దహతి" ఇతి వ్యవహారః, తథా సుఖాద్యాకారపరిణామ్యన్తఃకరణైక్యాధ్యాసాత్ "అహం సుఖీ, అహం దుఃఖీ" ఇత్యాదివ్యవహారః । నను అన్తఃకరణస్యేన్ద్రియతయాఽతీన్ద్రియత్వాత్ కథం ప్రత్యక్షవిషయతేతి । ఉచ్యతే । న తావదన్తఃకరణమిన్ద్రియమిత్యత్ర మానమస్తి ।
" మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణి"(భ.గీ. ౧౫.౭) ఇతి భగవద్గీతావచనం ప్రమాణమితి చేత్ న । అనిన్ద్రియేణాపి మనసా షట్త్వసంఖ్యాపూరణావిరోధాత్ । నహీన్ద్రియగతసంఖ్యాపూరణమిన్ద్రియేణైవేతి నియమః । " యజమానపఞ్చమా ఇడాం భక్షయన్తి" ఇత్యత్ర ఋత్విగ్గతపఞ్చత్వసంఖ్యాయా అనృత్విజాఽపి యజమానేన, " వేదానధ్యాపయామాస మహాభారతపఞ్చమాన్" ఇత్యాదౌ చ వేదగతపఞ్చత్వసంఖ్యాయా అవేదేనాపి భారతేన పూరణదర్శనాత్ ,
"ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యశ్చ పరం మనః"(క.ఉ. ౧.౩.౧౦) ఇత్యాదిశ్రుత్యా మనసోఽనిన్ద్రియత్వావగమాచ్చ ।
న చైవం మనసోఽనిన్ద్రియత్వే సుఖాదిప్రత్యక్షస్య సాక్షాత్త్వం న స్యాత్ , ఇన్ద్రియాజన్యత్వాదితి వాచ్యమ్ । న హీన్ద్రియజన్యత్వేన జ్ఞానస్య సాక్షాత్త్వమ్ అనుమిత్యాదేరపి మనోజన్యతయా సాక్షాత్త్వాపత్తేః ఈశ్వరజ్ఞానస్యానిన్ద్రియజన్యస్య సాక్షాత్త్వానాపత్తేశ్చ ।
సిద్ధాన్తే ప్రత్యక్షత్వప్రయోజకం కిమితి చేత్ , కిం జ్ఞానగతస్య ప్రత్యక్షత్వస్య ప్రయోజకం పృచ్ఛసి ? కింవా విషయగతస్య ? ఆద్యే ప్రమాణచైతన్యస్య విషయావచ్ఛిన్నచైతన్యాభేద ఇతి బ్రూమః । తథాహి త్రివిధం చైతన్యమ్ - విషయచైతన్యం, ప్రమాణచైతన్యం, ప్రమాతృచైతన్యం చేతి । తత్ర ఘటాద్యవచ్ఛిన్నం చైతన్యం విషయచైతన్యమ్ , అన్తఃకరణవృత్త్యవచ్ఛిన్నం చైతన్యం ప్రమాణచైతన్యమ్ , అన్తఃకరణావచ్ఛిన్నం చైతన్యం ప్రమాతృచైతన్యమ్ ।
తత్ర యథా తడాగోదకం ఛిద్రాన్నిర్గత్య కుల్యాత్మనా కేదారాన్ ప్రవిశ్య తద్వదేవ చతుష్కోణాద్యాకారం భవతి, తథా తైజసమన్తఃకరణమపి చక్షురాదిద్వారా నిర్గత్య ఘటాదివిషయదేశం గత్వా ఘటాదివిషయాకారేణ పరిణమతే । స ఎవ పరిణామో వృత్తిరిత్యుచ్యతే । అనుమిత్యాదిస్థలే తు అన్తఃకరణస్య న వహ్న్యాదిదేశగమనమ్ , వహ్న్యాదేశ్చక్షురాద్యసన్నికర్షాత్ । తథా చ "అయం ఘటః" ఇత్యాదిప్రత్యక్షస్థలే ఘటాదేస్తదాకారవృత్తేశ్చ బహిరేకత్ర దేశే సమవధానాత్ తదుభయావచ్ఛిన్నం చైతన్యమేకమేవ, విభాజకయోరప్యన్తఃకరణవృత్తిఘటాదివిషయయోః ఎకదేశస్థత్వేన భేదాజనకత్వాత్ । అత ఎవ మఠాన్తర్వర్తిఘటావచ్ఛిన్నాకాశో న మఠావచ్ఛిన్నాకాశాద్భిద్యతే । తథా చ "అయం ఘటః" ఇతి ఘటప్రత్యక్షస్థలే ఘటాకారవృత్తేర్ఘటసంయోగితయా ఘటావచ్ఛిన్నచైతన్యస్య తద్వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య చాభిన్నతయా తత్ర ఘటజ్ఞానస్య ఘటాంంశే ప్రత్యక్షత్వమ్ । సుఖాద్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య తద్వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య చ నియమేనైకదేశస్థితోపాధిద్వయావచ్ఛిన్నత్వాత్ నియమేన "అహం సుఖీ" ఇత్యాదిజ్ఞానస్య ప్రత్యక్షత్వమ్ ।
నన్వేవం స్వవృత్తిసుఖాదిస్మరణస్యాపి సుఖాద్యంశే ప్రత్యక్షత్వాపత్తిరితి చేత్ న । తత్ర స్మర్యమాణసుఖస్యాతీతత్వేన స్మృతిరూపాన్తఃకరణవృత్తేర్వర్తమానత్వేన తత్రోపాధ్యోర్భిన్నకాలీనతయా తత్తదవచ్ఛిన్నచైతన్యయోర్భేదాత్ । ఉపాధ్యోరేకదేశస్థత్వే సతి ఎకకాలీనత్వస్యైవోపధేయాభేదప్రయోజకత్వాత్ । యది చైకదేశస్థత్వమాత్రముపధేయాభేదప్రయోజకమ్ , తదా "అహం పూర్వం సుఖీ" ఇత్యాదిస్మృతావతివ్యాప్తివారణాయ వర్తమానత్వం విషయవిశేషణం దేయమ్ ।
నన్వేవమపి స్వకీయధర్మాధర్మౌ వర్తమానౌ యదా శబ్దాదినా జ్ఞాయేతే తదా తాదృశశాబ్దజ్ఞానాదావతివ్యాప్తిః, తత్ర ధర్మాద్యవచ్ఛిన్నతద్వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యయోరేకత్వాదితి చేత్ న । యోగ్యత్వస్యాపి విషయవిశేషణత్వాత్ । అన్తఃకరణధర్మత్వావిశేషేఽపి కిఞ్చిద్యోగ్యం కిఞ్చిదయోగ్యమిత్యత్ర ఫలబలకల్ప్యః స్వభావ ఎవ శరణమ్ । అన్యథా న్యాయమతేఽప్యాత్మధర్మత్వావిశేషాత్ సుఖాదివత్ ధర్మాదేరపి ప్రత్యక్షత్వాపత్తిర్దుర్వారా ।
న చైవమపి సుఖస్య వర్తమానతాదశాయాం "త్వం సుఖీ" ఇత్యాదివాక్యజన్యజ్ఞానస్య ప్రత్యక్షతా స్యాదితి వాచ్యమ్ ఇష్టత్వాత్ । "దశమస్త్వమసి" ఇత్యాదౌ సన్నికృష్టవిషయే శబ్దాదప్యపరోక్షజ్ఞానాభ్యుపగమాత్ । అత ఎవ "పర్వతో వహ్నిమాన్" ఇత్యాదిజ్ఞానమపి వహ్న్యంశే పరోక్షమ్ , పర్వతాంశేఽపరోక్షమ్ , పర్వతాద్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య బహిర్నిఃసృతాన్తఃకరణవృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యాభేదాత్ । వహ్న్యంశే తు అన్తఃకరణవృత్తినిర్గమనాభావేన వహ్న్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య ప్రమాణచైతన్యస్య చ పరస్పరం భేదాత్ । తథా చానుభవః "పర్వతం పశ్యామి, వహ్నిమనుమినోమి" ఇతి । న్యాయమతే తు "పర్వతమనుమినోమి" ఇత్యనువ్యవసాయాపత్తిః ।
అసన్నికృష్టపక్షకానుమితౌ తు సర్వాంశేఽపి జ్ఞానం పరోక్షమ్ । "సురభి చన్దనమ్" ఇత్యాదిజ్ఞానమపి చన్దనఖణ్డాంశేఽపరోక్షమ్ సౌరభాంశే చ పరోక్షమ్ సౌరభస్య చక్షురిన్ద్రియాయోగ్యతయా యోగ్యత్వఘటితస్య నిరుక్తలక్షణస్యాభావాత్ ।
న చైవమేకత్ర జ్ఞానే పరోక్షత్వాపరోక్షత్వయోరభ్యుపగమే తయోర్జాతిత్వం న స్యాదితి వాచ్యమ్ , ఇష్టత్వాత్ । జాతిత్వోపాధిత్వపరిభాషాయాః సకలప్రమాణాగోచరతయాఽప్రామాణికత్వాత్ । "ఘటోఽయమ్" ఇత్యాదిప్రత్యక్షం హి ఘటత్వాదిసద్భావే మానమ్ , న తు తస్య జాతిత్వేఽపి । జాతిత్వరూపసాధ్యాప్రసిద్ధౌ తత్సాధకానుమానస్యాప్యనవకాశాత్ । సమవాయాసిద్ధ్యా బ్రహ్మభిన్ననిఖిలప్రపఞ్చస్యానిత్యతయా చ నిత్యత్వసమవేతత్వఘటితజాతిత్వస్య ఘటత్వాదావసిద్ధేశ్చ । ఎవమేవోపాధిత్వం నిరసనీయమ్ । "పర్వతో వహ్నిమాన్" ఇత్యాదౌ చ పర్వతాంశే వహ్న్యంశే చాన్తఃకరణవృత్తిభేదాఙ్గీకారేణ తత్తద్వృత్త్యవచ్ఛేదకభేదేన పరోక్షత్వాపరోక్షత్వయోరేకత్ర చైతన్యే వృత్తౌ న కశ్చిత్ విరోధః । తథా చ " తత్తదిన్ద్రియయోగ్యవర్తమానవిషయావచ్ఛిన్నచైతన్యాభిన్నత్వం తత్తదాకారవృత్త్యవచ్ఛిన్నజ్ఞానస్య తత్తదంశే ప్రత్యక్షత్వమ్" ।
ఘటాదేర్విషయస్య ప్రత్యక్షత్వన్తు ప్రమాత్రభిన్నత్వమ్ । నను కథం ఘటాదేరన్తఃకరణావచ్ఛిన్నచైతన్యాభేదః "అహమిదం పశ్యామి" ఇతి భేదానుభవవిరోధాదితి చేత్ ఉచ్యతే । ప్రమాత్రభేదో నామ న తావదైక్యమ్ కిన్తు ప్రమాతృసత్తాతిరిక్తసత్తాకత్వాభావః । తథా చ ఘటాదేః స్వావచ్ఛిన్నచైతన్యేఽధ్యస్తతయా విషయచైతన్యసత్తైవ ఘటాదిసత్తా, అధిష్ఠానసత్తాతిరిక్తాయా ఆరోపితసత్తాయా అనఙ్గీకారాత్ । విషయచైతన్యం చ పూర్వోక్తప్రకారేణ ప్రమాతృచైతన్యమేవేతి ప్రమాతృచైతన్యస్యైవ ఘటాద్యధిష్ఠానతయా ప్రమాతృసత్తైవ ఘటాదిసత్తా నాన్యేతి సిద్ధం ఘటాదేరపరోక్షత్వమ్ । అనుమిత్యాదిస్థలే త్వన్తఃకరణస్య వహ్న్యాదిదేశనిర్గమనాభావేన వహ్న్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య ప్రమాతృచైతన్యానాత్మకతయా వహ్న్యాదిసత్తా ప్రమాతృసత్తాతో భిన్నా ఇతి నాతివ్యాప్తిః ।
నన్వేవమపి ధర్మాధర్మాదిగోచరానుమిత్యాదిస్థలే ధర్మాధర్మయోః ప్రత్యక్షత్వాపత్తిః । ధర్మాద్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య ప్రమాతృచైతన్యాభిన్నతయా, ధర్మాదిసత్తాయాః ప్రమాతృసత్తానతిరేకాదితి చేత్ న, యోగ్యత్వస్యాపి విషయవిశేషణత్వాత్ ।
నన్వేవమపి "రూపీ ఘటః" ఇతి ప్రత్యక్షస్థలే ఘటగతపరిమాణాదేః ప్రత్యక్షత్వాపత్తిః, రూపావచ్ఛిన్నచైతన్యస్య పరిమాణాద్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య చైకతయా, రూపావచ్ఛిన్నచైతన్యస్య ప్రమాతృచైతన్యాభేదే పరిమాణాద్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్యాపి ప్రమాత్రభిన్నతయా పరిమాణాదిసత్తాయాః ప్రమాతృసత్తాతిరిక్త్తత్వాభావాత్ ఇతి చేత్ న । తత్తదాకారవృత్త్యుపహితత్వస్యాపి ప్రమాతృవిశేషణత్వాత్ । రూపాకారవృత్తిదశాయాం పరిమాణాద్యాకారవృత్త్యభావేన అతివ్యాప్త్యభావాత్ ।
నన్వేవం వృత్తావవ్యాప్తిః । అనవస్థాభియా వృత్తిగోచరవృత్త్యనఙ్గీకారేణ, తత్ర స్వాకారవృత్త్యుపహితత్వఘటితోక్తలక్షణాభావాత్ ఇతి చేత్ న । అనవస్థాభియా వృత్తేర్వృత్త్యన్తరావిషయత్వేఽపి స్వవిషయత్వాభ్యుపగమేన స్వవిషయవృత్త్యుపహితప్రమాతృచైతన్యాభిన్నసత్తాకత్వస్య తత్రాపి భావాత్ ।
ఎవాఞ్చాన్తఃకరణతద్ధర్మాదీనాం కేవలసాక్షివిషయత్వేఽపి తత్తదాకారవృత్త్యభ్యుపగమేన ఉక్తలక్షణస్య తత్రాపి సత్త్వాన్నావ్యాప్తిః । న చాన్తఃకరణతద్ధర్మాదీనాం వృత్తివిషయత్వాభ్యుపగమే కేవలసాక్షివేద్యత్వాభ్యుపగమవిరోధ ఇతి వాచ్యమ్ । న హి వృత్తిం వినా సాక్షివిషయత్వం కేవలసాక్షివేద్యత్వమ్ , కిన్త్విన్ద్రియానుమానాదిప్రమాణవ్యాపారమన్తరేణ సాక్షివిషయత్వమ్ । అత ఎవాహఙ్కారటీకాయామాచార్యైరహమాకారాన్తఃకరణవృత్తిరఙ్గీకృతా । అత ఎవ చ ప్రాతిభాసికరజతస్థలే రజతాకారావిద్యావృత్తిః సామ్ప్రదాయికైరఙ్గీకృతా । తథా చాన్తఃకరణతద్ధర్మాదిషు కేవలసాక్షివేద్యేషు వృత్త్యుపహితత్వఘటితలక్షణస్య సత్త్వాన్నావ్యాప్తిః । తదయం నిర్గలితార్థః " స్వాకారవృత్త్యుపహితప్రమాతృచైతన్యసత్తాతిరిక్తసత్తాకత్వశూన్యత్వే సతి యోగ్యత్వం విషయస్య ప్రత్యక్షత్వమ్ ।" తత్ర సంయోగసంయుక్తతాదాత్మ్యాదీనాం సన్నికార్షాణాం చైతన్యాభివ్యఞ్జకవృత్తిజననే వినియోగః ।
సా చ వృత్తిశ్చతుర్విధా సంశయో, నిశ్చయో, గర్వః, స్మరణమితి । ఎవంవిధవృత్తిభేదేన ఎకమప్యన్తఃకరణం మన ఇతి, బుద్ధిరితి, అహఙ్కార ఇతి, చిత్తమితి చాఖ్యాయతే । తదుక్తమ్ - " మనోబుద్ధిరహఙ్కారశ్చిత్తం కరణమాన్తరమ్ । సంశయో నిశ్చయో గర్వః స్మరణం విషయా ఇమే ॥"
తచ్చ ప్రత్యక్షం ద్వివిధమ్ సవికల్పకనిర్వికల్పకభేదాత్ । తత్ర సవికల్పకం వైశిష్ట్యావగాహి జ్ఞానమ్ । యథా "ఘటమహం జానామి" ఇత్యాదిజ్ఞానమ్ । నిర్వికల్పకన్తు సంసర్గానవగాహి జ్ఞానమ్ । యథా "సోఽయం దేవదత్తః", " తత్త్వమసి" ఇత్యాదివాక్యజన్యం జ్ఞానమ్ ।
నను శాబ్దమిదం జ్ఞానమ్ న ప్రత్యక్షమ్ ఇన్ద్రియాజన్యత్వాత్ ఇతి చేత్ న । నహి ఇన్ద్రియజన్యత్వం ప్రత్యక్షత్వే తన్త్రమ్ , దూషితత్వాత్ । కిన్తు యోగ్యవర్తమానవిషయకత్వే సతి ప్రమాణచైతన్యస్య విషయచైతన్యాభిన్నత్వమిత్యుక్తమ్ । తథాచ "సోఽయం దేవదత్తః" ఇతి వాక్యజన్యజ్ఞానస్య సన్నికృష్టవిషయతయా బహిర్నిఃసృతాన్తఃకరణవృత్త్యభ్యుపగమేన దేవదత్తావచ్ఛిన్నచైతన్యస్య వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యాభిన్నతయా "సోఽయం దేవదత్తః" ఇతి వాక్యజన్యజ్ఞానస్య ప్రత్యక్షత్వమ్ । ఎవం " తత్త్వమసి" ఇత్యాదివాక్యజన్యజ్ఞానస్యాపి । తత్ర ప్రమాతురేవ విషయతయా తదుభయాభేదస్య సత్త్వాత్ ।
నను వాక్యజన్యజ్ఞానస్య పదార్థసంసర్గావగాహితయా కథం నిర్వికల్పకత్వమ్ ? ఉచ్యతే । వాక్యజన్యజ్ఞానవిషయత్వే హి న పదార్థసంసర్గత్వం తన్త్రమ్ , అనభిమతసంసర్గస్యాపి వాక్యజన్యజ్ఞానవిషయత్వాపత్తేః । కిన్తు తాత్పర్యవిషయత్వమ్ । ప్రకృతే చ
" సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్"(ఛా.ఉ. ౬.౨.౧) ఇత్యుపక్రమ్య
"తత్ సత్యమ్ , స ఆత్మా, తత్త్వమసి శ్వేతకేతో"(ఛా.ఉ. ౬.౧౪.౩) ఇత్యుపసంహారేణ విశుద్ధే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం తాత్పర్యమవసితమ్ ఇతి కథం తాత్పర్యావిషయం సంసర్గమవబోధయేత్ ? ఇదమేవ
" తత్త్వమసి"(ఛా.ఉ. ౬.౮.౭) ఇత్యాదివాక్యానామఖణ్డార్థత్వం యత్ సంసర్గానవగాహియథార్థజ్ఞానజనకత్వమితి । తదుక్తమ్- " సంసర్గాసఙ్గిసమ్యగ్ధీహేతుతా యా గిరామియమ్ । ఉక్తాఖణ్డార్థతా యద్వా తత్ప్రాతిపదికార్థతా ॥" ప్రాతిపదికార్థమాత్రపరత్వం వాఽఖణ్డార్థత్వమ్ ఇతి చతుర్థపాదార్థః ।
తచ్చ ప్రత్యక్షం పునర్ద్వివిధమ్ , జీవసాక్షి ఈశ్వరసాక్షి చేతి । తత్ర జీవో నామ అన్తఃకరణావచ్ఛిన్నం చైతన్యమ్ తత్సాక్షీ తు అన్తఃకరణోపహితం చైతన్యమ్ । అన్తఃకరణస్య విశేషణత్వోపాధిత్వాభ్యామనయోర్భేదః । విశేషణఞ్చ కార్యాన్వయి వర్తమానం వ్యావర్తకమ్ । ఉపాధిశ్చ కార్యానన్వయీ వ్యావర్తకో వర్తమానశ్చ । "రూపవిశిష్టో ఘటోఽనిత్యః" ఇత్యత్ర రూపం విశేషణమ్ , "కర్ణశష్కుల్యవచ్ఛిన్నం నభః శ్రోత్రమ్" ఇత్యత్ర కర్ణశష్కుల్యుపాధిః । అయమేవోపాధిర్నైయాయికైః పరిచాయక ఇత్యుచ్యతే । ప్రకృతే చాన్తఃకరణస్య జడతయా విషయభాసకత్వాయోగేన విషయభాసకచైతన్యోపాధిత్వమ్ । అయఞ్చ జీవసాక్షీ ప్రత్యాత్మం నానా ఎకత్వే చైత్రావగతే మైత్రస్యాప్యనుసన్ధానప్రసఙ్గః ।
నను ఈశ్వరసాక్షిణోఽనాదిత్వే
" తదైక్షత, బహుస్యాం ప్రజాయేయ"(ఛా.ఉ. ౬.౨.౩) ఇత్యాదౌ సృష్టిపూర్వసమయే పరమేశ్వరస్యాగన్తుకమీక్షణముచ్యమానం కథముపపద్యతే ? ఉచ్యతే । యథా విషయేన్ద్రియసన్నికర్షాదికారణవశేన జీవోపాధ్యన్తఃకరణస్య వృత్తిభేదా జాయన్తే, తథా సృజ్యమానప్రాణికర్మవశేన పరమేశ్వరోపాధిభూతమాయాయా వృత్తివిశేషాః "ఇదమిదానీం స్రష్టవ్యమ్", "ఇదమిదానీం పాలయితవ్యమ్" , "ఇదమిదానీం సంహర్తవ్యమ్" ఇత్యాద్యాకారా జాయన్తే । తాసాం చ వృత్తీనాం సాదిత్వాత్తత్ప్రతిబిమ్బితచైతన్యమపి సాదీత్యుచ్యతే । ఎవం సాక్షిద్వైవిధ్యేన ప్రత్యక్షజ్ఞానద్వైవిధ్యమ్ ।
ప్రత్యక్షత్వం చ జ్ఞేయగతం, జ్ఞప్తిగతం చ నిరూపితమ్ । తత్ర జ్ఞప్తిగతప్రత్యక్షత్వస్య సామాన్యలక్షణం చిత్త్వమేవ । "పర్వతో వహ్నిమాన్" ఇత్యాదావపి వహ్న్యాద్యాకారవృత్త్యుపహితచైతన్యస్య స్వాత్మాంశే స్వప్రకాశతయా ప్రత్యక్షత్వాత్ । తత్తద్విషయాంశే ప్రత్యక్షత్వన్తు పూర్వోక్తమేవ । తస్య చ భ్రాన్తిరూపప్రత్యక్షే నాతివ్యాప్తిః, భ్రమప్రమాసాధారణప్రత్యక్షత్వసామాన్యనిర్వచనేన తస్యాపి లక్ష్యత్వాత్ । యదా తు ప్రత్యక్షప్రమాయా ఎవ లక్షణం వక్తవ్యం తదా పూర్వోక్తలక్షణేఽబాధితత్వం విషయవిశేషణం దేయమ్ । శుక్తిరూప్యాదిభ్రమస్య సంసారకాలీనబాధవిషయప్రాతిభాసికరజతాదివిషయకత్వేనోక్తలక్షణాభావాత్ నాతివ్యాప్తిః ।
నను విసంవాదిప్రవృత్త్యా భ్రాన్తిజ్ఞానసిద్ధావపి తస్య ప్రాతిభాసికతత్కాలోత్పన్నరజతాదివిషయకత్వే న ప్రమాణమ్ , దేశాన్తరీయరజతస్య క్లృప్తస్యైవ తద్విషయత్వసమ్భవాదితి చేన్న । తస్యాసన్నికృష్టతయా ప్రత్యక్షవిషయత్వాయోగాత్ । న చ జ్ఞానం తత్ర ప్రత్యాసత్తిః, జ్ఞానస్య ప్రత్యాసత్తిత్వే, తత ఎవ వహ్న్యాదేః ప్రత్యక్షత్వాపత్తౌ అనుమానాద్యుచ్ఛేదాపత్తేః ।
నను రజతోత్పాదకానాం రజతావయవాదీనామభావే శుక్తౌ కథం తవాపి రజతముత్పద్యతే ఇతి చేత్ ఉచ్యతే । న హి లోకసిద్ధసామగ్రీ ప్రాతిభాసికరజతోత్పాదికా కిన్తు విలక్షణైవ । తథా హి- కాచాదిదోషదూషితలోచనస్య పురోవర్తిద్రవ్యసంయోగాదిదమాకారా, చాకచిక్యాకారా చ కాచిదన్తఃకరణవృత్తిరుదేతి । తస్యాం చ వృత్తౌ ఇదమవచ్ఛిన్నచైతన్యం ప్రతిబిమ్బతే । తత్ర పూర్వోక్తరీత్యా వృత్తేర్నిర్గమనేన ఇదమవచ్ఛిన్నచైతన్యం, వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యం, ప్రమాతృచైతన్యం చాభిన్నం భవతి । తతశ్చ ప్రమాతృచైతన్యాభిన్నవిషయచైతన్యనిష్ఠా శుక్తిత్వప్రకారికాఽవిద్యా, చాకచిక్యాదిసాదృశ్యసన్దర్శనసముద్బోధితరజతసంస్కారసధ్రీచీనా, కాచాదిదోషసమవహితా రజతరూపార్థాకారేణ రజతజ్ఞానాభాసాకారేణ చ పరిణమతే ।
పరిణామో నామ ఉపాదానసమసత్తాకకార్యాపత్తిః । వివర్తో నామ ఉపాదానవిషమసత్తాకకార్యాపత్తిః । ప్రాతిభాసికరజతఞ్చావిద్యాపేక్షయా పరిణామ ఇతి చైతన్యాపేక్షయా వివర్త ఇతి చోచ్యతే । అవిద్యాపరిణామరూపఞ్చ తద్రజతమవిద్యాధిష్ఠానే ఇదమవచ్ఛిన్నచైతన్యే వర్తతే । అస్మన్మతే సర్వస్యాపి కార్యస్య స్వోపాదానావిద్యాధిష్ఠానాశ్రితత్వనియమాత్ ।
నను చైతన్యనిష్ఠరజతస్య కథమిదం రజతమితిపురోవర్తినా తాదాత్మ్యమ్ । ఉచ్యతే యథా న్యాయమతే ఆత్మనిష్ఠస్య సుఖాదేః శరీరనిష్ఠత్వేనోపలమ్భః, శరీరస్య సుఖాద్యధికరణతావచ్ఛేదకత్వాత్ , తథా చైతన్యమాత్రస్య రజతం ప్రత్యనధిష్ఠానతయా ఇదమవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య తదధిష్ఠానత్వేన ఇదమోఽవచ్ఛేదకతయా రజతస్య పురోవర్తిసంసర్గప్రత్యయ ఉపపద్యతే । తస్య చ విషయచైతన్యస్య తదన్తఃకరణోపహితచైతన్యాభిన్నతయా విషయచైతన్యేఽధ్యస్తమపి రజతం సాక్షిణ్యధ్యస్తం కేవలసాక్షివేద్యం సుఖాదివదనన్యవేద్యమితి చోచ్యతే । నను సాక్షిణ్యధ్యస్తత్వే "అహం రజతమ్" ఇతి "తద్వాన్" ఇతి వా ప్రత్యయః స్యాత్ , "అహం సుఖీ" ఇతివత్ ఇతి చేత్ ఉచ్యతే । న హి సుఖాదీనామన్తఃకరణావచ్ఛిన్నచైతన్యనిష్ఠావిద్యాకార్యత్వప్రయుక్తమ్ "అహం సుఖీ" ఇతి జ్ఞానమ్ , సుఖాదీనాం ఘటాదివచ్ఛుద్ధచైతన్య ఎవాధ్యాసాత్ । కిన్తు యస్య యదాకారానుభవాహితసంస్కారసహకృతావిద్యాకార్యత్వం తస్య తదాకారానుభవవిషయత్వమ్ ఇత్యేవానుగతం నియామకమ్ । తథా చ ఇదమాకారానుభవాహితసంస్కారసహితావిద్యాకార్యత్వాద్ ఘటాదేరిదమాకారానుభవవిషయత్వమ్ , అహమాకారానుభవాహితసంస్కారసహకృతావిద్యాకార్యత్వాదన్తఃకరణాదేరహమాకారానుభవవిషయత్వమ్ , శరీరేన్ద్రియాదేరుభయవిధానుభవసంస్కారసహితావిద్యాకార్యత్వాదుభయవిధానుభవవిషయత్వమ్ । తథా చోభయవిధానుభవః ఇదం శరీరమ్ , అహం మనుష్యః, అహం బ్రాహ్మణః, ఇదం చక్షుః, అహం కాణః, ఇదం శ్రోత్రమ్, అహం బధిర, ఇతి । ప్రకృతే ప్రాతిభాసికరజతస్య ప్రమాతృచైతన్యాభిన్నేదమవచ్ఛిన్నచైతన్యనిష్ఠావిద్యాకార్యత్వేఽపి ఇదం రజతమితి సత్యస్థలీయేదమాకారానుభవాహితసంస్కారజన్యత్వాదిదమాకారానుభవవిషయతా న తు "అహం రజతమ్" ఇత్యహమాకారానుభవవిషయతా ఇత్యనుసన్ధేయమ్ ।
నన్వేవమపి మిథ్యారజతస్య సాక్షాత్ సాక్షిసమ్బన్ధితయా భానసమ్భవే రజతగోచరజ్ఞానాభాసరూపాయా అవిద్యావృత్తేరభ్యుపగమః కిమర్థమితి చేత్ ఉచ్యతే । స్వగోచరవృత్త్యుపహితప్రమాతృచైతన్యభిన్నసత్తాకత్వాభావస్య విషయాపరోక్షత్వరూపతయా రజతస్యాపరోక్షత్వసిద్ధయే తదభ్యుపగమాత్ । నన్విదంవృత్తే రజతాకారవృత్తేశ్చ ప్రత్యేకమేకైకవిషయత్వే గురుమతవద్విశిష్టజ్ఞానానభ్యుపగమే కుతో భ్రమజ్ఞానసిద్ధిరితి చేత్ న । వృత్తిద్వయప్రతిబిమ్బితచైతన్యస్యైకస్య సత్యమిథ్యావస్తుతాదాత్మ్యావగాహిత్వేన భ్రమత్వస్వీకారాత్ । అత ఎవ సాక్షిజ్ఞానస్య సత్యాసత్యవిషయతయా ప్రామాణ్యానియమాదప్రామాణ్యోక్తిః సామ్ప్రదాయికానామ్ ।
నను సిద్ధాన్తే దేశాన్తరీయరజతమప్యవిద్యాకార్యమధ్యస్తఞ్చేతి కథం శుక్తిరూప్యస్య తతో వైలక్షణ్యమ్ ఇతి చేత్ న । త్వన్మతే సత్యత్వావిశేషేఽపి కేషాఞ్చిత్ క్షణికత్వం కేషాఞ్చిత్ స్థాయిత్వమ్ ఇత్యత్ర యదేవ నియామకం తదేవ స్వభావవిశేషాదికం మమాపి । యద్వా ఘటాద్యధ్యాసే అవిద్యైవ దోషత్వేన హేతుః । శుక్తిరూప్యాద్యధ్యాసే తు కాచాదయోఽపి దోషాః । తథా చాగన్తుకదోషజన్యత్వం ప్రాతిభాసికత్వే ప్రయోజకమ్ । అత ఎవ స్వప్నోపలబ్ధరథాదీనామాగన్తుకనిద్రాదోషజన్యత్వాత్ ప్రాతిభాసికత్వమ్ ।
నను స్వప్నస్థలే పూర్వానుభూతరథాదేః స్మరణమాత్రేణైవ వ్యవహారోపపత్తౌ న రథాదిసృష్టికల్పనమ్ , గౌరవాత్ ఇతి చేత్ న । రథాదేః స్మృతిమాత్రాభ్యుపగమే "రథం పశ్యామి", "స్వప్నే రథమద్రాక్షమ్" ఇత్యాద్యనుభవవిరోధాపత్తేః ।
" అథ రథాన్ రథయోగాన్ పథః సృజతే"(బృ.ఉ. ౪.౩.౧౦) ఇతి రథాదిసృష్టిప్రతిపాదకశ్రుతివిరోధాపత్తేశ్చ । తస్మాత్ శుక్తిరూప్యవత్ స్వప్నోపలబ్ధరథాదయోఽపి ప్రాతిభాసికా యావత్ప్రతిభాసమవతిష్ఠన్తే । నను స్వప్నే రథాద్యధిష్ఠానతయోపలభ్యమానదేశవిశేషస్యాపి తదాఽసన్నికృష్టతయా అనిర్వచనీయప్రాతిభాసికదేశోఽభ్యుపగన్యవ్యః । తథా చ రథాద్యధ్యాసః కుత్ర ఇతి చేత్ న । చైతన్యస్య స్వయంప్రకాశస్య రథాద్యధిష్ఠానత్వాత్ । ప్రతీయమానం రథాద్యస్తీత్యేవ ప్రతీయతే ఇతి సద్రూపేణ ప్రకాశమానం చైతన్యమేవాధిష్ఠానమ్ । దేశవిశేషోఽపి చిదధ్యస్తః ప్రాతిభాసికః, రథాదావిన్ద్రియగ్రాహ్యత్వమపి ప్రాతిభాసికమ్ , తదా సర్వేన్ద్రియాణాముపరమాత్ । "అహం రథః" ఇత్యాదిప్రతీత్యాపాదనన్తు పూర్వవన్నిరసనీయమ్ । స్వప్నరథాదయః సాక్షాన్మాయాపరిణామా ఇతి కేచిత్ । అన్తఃకరణద్వారా తత్పరిణామా ఇత్యన్యే ।
నను రథాదేః శుద్ధచైతన్యాధ్యస్తత్వే ఇదానీం తత్సాక్షాత్కారాభావేన జాగరణేఽపి స్వప్నోపలబ్ధరథాదయోఽనువర్తేరన్ । ఉచ్యతే । కార్యవినాశో హి ద్వివిధః । కశ్చిదుపాదానేన సహ, కశ్చిత్తు విద్యమాన ఎవోపాదానే । ఆద్యో బాధః, ద్వితీయస్తు నివృత్తిః । ఆద్యస్య కారణమధిష్ఠానతత్త్వసాక్షాత్కారః । తేన వినోపాదానభూతాయా అవిద్యాయా అనివృత్తేః । ద్వితీయస్య కారణం విరోధివృత్త్యుత్పత్తిర్దోషనివృత్తిర్వా । తదిహ బ్రహ్మసాక్షాత్కారాభావాత్ స్వప్నప్రపఞ్చో మా బాధిష్ట, ముసలప్రహారేణ ఘటాదేరివ విరోధిప్రత్యయాన్తరోదయేన స్వజనకీభూతనిద్రాదిదోషనాశేన వా రథాదినివృత్తౌ కో విరోధః ?
ఎవం చ శుక్తిరూప్యస్య శుక్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యనిష్ఠతూలావిద్యాకార్యత్వపక్షే శుక్తిరితిజ్ఞానేన తదజ్ఞానేన సహ రజతస్య బాధః । మూలావిద్యాకార్యత్వపక్షే తు మూలావిద్యాయా బ్రహ్మసాక్షాత్కారమాత్రనివర్త్యతయా శుక్తితత్త్వజ్ఞానేనానివర్త్యతయా తత్ర శుక్తిజ్ఞానాన్నివృత్తిమాత్రమ్ ముసలప్రహారేణ ఘటస్యేవ ।
నను శుక్తౌ రజతస్య ప్రతిభాససమయే సత్తాభ్యుపగమే "నేదం రజతమ్" ఇతి త్రైకాలికనిషేధజ్ఞానం న స్యాత్ । కిన్తు "ఇదానీమిదం న రజతమ్" ఇతి స్యాత్ , "ఇదానీం ఘటః శ్యామో న" ఇతివత్ ఇతి చేత్ న । నహి తత్ర రజతత్వావచ్ఛిన్నప్రతియోగితాకాభావో నిషేధధీవిషయః । కిన్తు లౌకికపారమార్థికత్వావచ్ఛిన్నప్రాతిభాసికరజతప్రతియోగితాకః వ్యధికరణధర్మావచ్ఛిన్నప్రతియోగితాకాభావాభ్యుపగమాత్ ।
నను ప్రాతిభాసికే రజతే పారమార్థికత్వమవగతం న వా । అనవగమే ప్రతియోగితావచ్ఛేదకావచ్ఛిన్నరజతసత్త్వజ్ఞానాభావాదభావప్రత్యక్షానుపపత్తిః । అవగమేఽపరోక్షావభాసస్య తత్కాలీనవిషయసత్తానియతత్వాద్ రజతే పారమార్థికత్వమప్యనిర్వచనీయం రజతవదేవోత్పన్నమితి తదవచ్ఛిన్నరజతసత్త్వే తదవచ్ఛిన్నాభావస్తత్ర కథం వర్తత ఇతి చేత్ న । పారమార్థికత్వస్యాధిష్ఠాననిష్ఠస్య రజతే ప్రతిభాససమ్భవేన రజతనిష్ఠపారమార్థికత్వోత్పత్త్యనభ్యుపగమాత్ । యత్రారోప్యమసన్నికృష్టం తత్రైవ ప్రాతిభాసికవస్తూత్పత్తేరఙ్గీకారాత్ । అత ఎవ ఇన్ద్రియసన్నికృష్టతయా జపాకుసుమగతలౌహిత్యస్య స్ఫటికే భానసమ్భవాత్ న స్ఫటికేఽనిర్వచనీయలౌహిత్యోత్పత్తిః । నన్వేవం యత్ర జపాకుసుమం ద్రవ్యాన్తరవ్యవధానాదసన్నికృష్టం తత్ర లౌహిత్యప్రతీత్యా ప్రాతిభాసికం లౌహిత్యం స్వీక్రియతామితి చేత్ న, ఇష్టత్వాత్ । ఎవం ప్రత్యక్షభ్రమాన్తరేష్వపి ప్రత్యక్షసామాన్యలక్షణానుగమో యథార్థప్రత్యక్షలక్షణాసద్భావశ్చ దర్శనీయః ।
ఉక్తం ప్రత్యక్షం ప్రకారాన్తరేణ ద్వివిధమ్ ఇన్ద్రియజన్యం తదజన్యం చేతి । తత్రేన్ద్రియాజన్యం సుఖాదిప్రత్యక్షమ్ , మనస ఇన్ద్రియత్వనిరాకరణాత్ । ఇన్ద్రియాణి పఞ్చ ఘ్రాణరసనచక్షుఃశ్రోత్రత్వగాత్మకాని । సర్వాణి చేన్ద్రియాణి స్వస్వవిషయసంయుక్తాన్యేవ ప్రత్యక్షజ్ఞానం జనయన్తి । తత్ర ఘ్రాణరసనత్వగిన్ద్రియాణి స్వస్థానస్థితాన్యేవ గన్ధరసస్పర్శోపలమ్భాన్ జనయన్తి । చక్షుఃశ్రోత్రే తు స్వత ఎవ విషయదేశం గత్వా స్వస్వవిషయం గృహ్ణీతః, శ్రోత్రస్యాపి చక్షురాదివత్ పరిచ్ఛిన్నతయా భేర్యాదిదేశగమనసమ్భవాత్ । అత ఎవానుభవో "భేరీశబ్దో మయా శ్రుతః" ఇతి । వీచితరఙ్గాదిన్యాయేన కర్ణశష్కులీప్రదేశేఽనన్తశబ్దోత్పత్తికల్పనాయాం గౌరవమ్ । "భేరీశబ్దో మయా శ్రుతః" ఇతి ప్రత్యక్షస్య భ్రమత్వకల్పనాయాం గౌరవం చ స్యాత్ । తదేవం వ్యాఖ్యాతం ప్రత్యక్షమ్ ।
ఇతి వేదాన్తపరిభషాయాం ప్రత్యక్షపరిచ్ఛేదః ।
అనుమానప్రమాణమ్
అథానుమానం నిరూప్యతే । అనుమితికరణమనుమానమ్ । అనుమితిశ్చ వ్యాప్తిజ్ఞానత్వేన వ్యాప్తిజ్ఞానజన్యా । వ్యాప్తిజ్ఞానానువ్యవసాయాదేస్తత్త్వేన తజ్జన్యత్వాభావాన్నానుమితిత్వమ్ ।
అనుమితికరణం చ వ్యాప్తిజ్ఞానమ్ । తత్సంస్కారోఽవాన్తరవ్యాపారః । న తు తృతీయలిఙ్గపరామర్శోఽనుమితౌ కరణమ్ , తస్యానుమితిహేతుత్వాసిద్ధ్యా తత్కరణత్వస్య దూరనిరస్తత్వాత్ । న చ సంస్కారజన్యత్వేనానుమితేః స్మృతిత్వాపత్తిః । స్మృతిప్రాగభావజన్యత్వస్య సంస్కారమాత్రజన్యత్వస్య వా స్మృతిత్వప్రయోజకతయా సంస్కారధ్వంససాధారణసంస్కారజన్యత్వస్య తదప్రయోజకత్వాత్ ।
న చ యత్ర వ్యాప్తిస్మరణాదనుమితిస్తత్ర కథం సంస్కారో హేతురితి వాచ్యమ్ । వ్యాప్తిస్మృతిస్థలేఽపి తత్సంస్కారస్యైవానుమితిహేతుత్వాత్ । నహి స్మృతేః సంస్కారనాశకత్వనియమః స్మృతిధారాదర్శనాత్ । న చానుద్బుద్ధసంస్కారాదప్యనుమిత్యాపత్తిః, తదుద్బోధస్యాపి సహకారిత్వాత్ । ఎవం చ "అయం ధూమవాన్" ఇతి పక్షధర్మతాజ్ఞానేన "ధూమో వహ్నివ్యాప్యః" ఇత్యనుభవాహితసంస్కారోద్బోధే చ సతి "వహ్నిమాన్" ఇత్యనుమితిర్భవతి । న తు మధ్యే వ్యాప్తిస్మరణం, తజ్జన్యం "వహ్నివ్యాప్యధూమవానయమ్" ఇత్యాదివిశిష్టజ్ఞానం వా హేతుత్వేన కల్పనీయమ్ గౌరవాన్మానాభావాచ్చ । తచ్చ వ్యాప్తిజ్ఞానం వహ్నివిషయకజ్ఞానాంశ ఎవ కరణమ్ , న తు పర్వతవిషయకజ్ఞానాంశ ఇతి "పర్వతో వహ్నిమాన్" ఇతి జ్ఞానస్య వహ్న్యంశ ఎవ అనుమితిత్వమ్ న పర్వతాంశే, తదంశే ప్రత్యక్షత్వస్యోపపాదితత్వాత్ ।
వ్యాప్తిశ్చాశేషసాధనాశ్రయాశ్రితసాధ్యసామానాధికరణ్యరూపా । సా చ వ్యభిచారాదర్శనే సతి సహచారదర్శనేన గృహ్యతే । తచ్చ సహచారదర్శనం భూయోదర్శనం సకృద్దర్శనం వేతి విశేషో నాదరణీయః, సహచారదర్శనస్యైవ ప్రయోజకత్వాత్ ।
తచ్చానుమానమన్వయిరూపమేకమేవ । న తు కేవలాన్వయి, సర్వస్యాపి ధర్మస్యాస్మన్మతే బ్రహ్మనిష్ఠాత్యన్తాభావప్రతియోగిత్వేన అత్యన్తాభావాప్రతియోగిసాధ్యకత్వరూపకేవలాన్వయిత్వస్యాసిద్ధేః । నాప్యనుమానస్య వ్యతిరేకిరూపత్వమ్ సాధ్యాభావే సాధనాభావనిరూపితవ్యాప్తిజ్ఞానస్య సాధనేన సాధ్యానుమితావనుపయోగాత్ । కథం తర్హి ధూమాదావన్వయవ్యాప్తిమవిదుషోఽపి వ్యతిరేకవ్యాప్తిజ్ఞానాదనుమితిః । అర్థాపత్తిప్రమాణాదితి వక్ష్యామః । అత ఎవానుమానస్య నాన్వయవ్యతిరేకిరూపత్వమ్ , వ్యతిరేకవ్యాప్తిజ్ఞానస్య అనుమిత్యహేతుత్వాత్ ।
తచ్చానుమానం స్వార్థపరార్థభేదేన ద్వివిధమ్ । తత్ర స్వార్థన్తూక్తమేవ । పరార్థన్తు న్యాయసాధ్యమ్ । న్యాయో నామావయవసముదాయః । అవయవాశ్చ త్రయ ఎవ ప్రతిజ్ఞాహేతూదాహరణరూపాః ఉదాహరణోపనయనిగమనరూపా వా । న తు పఞ్చ అవయవత్రయేణైవ వ్యాప్తిపక్షధర్మతయోరుపదర్శనసమ్భవేనాధికావయవద్వయస్య వ్యర్థత్వాత్ ।
ఎవమనుమానే నిరూపితే తస్మాద్ బ్రహ్మభిన్ననిఖిలప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వసిద్ధిః । తథాహి - బ్రహ్మభిన్నం సర్వం మిథ్యా, బ్రహ్మభిన్నత్వాత్ , యదేవం తదేవమ్ , యథా శుక్తిరూప్యమ్ । న చ దృష్టాన్తాసిద్ధిః తస్య సాధితత్వాత్ । న చాప్రయోజకత్వమ్ శుక్తిరూప్యరజ్జుసర్పాదీనాం మిథ్యాత్వే బ్రహ్మభిన్నత్వస్యైవ లాఘవేన ప్రయోజకత్వాత్ । మిథ్యాత్వం చ స్వాశ్రయత్వేనాభిమతయావన్నిష్ఠాత్యన్తాభావప్రతియోగిత్వమ్ । 'అభిమత'పదం వస్తుతః స్వాశ్రయాప్రసిద్ధ్యాఽసమ్భవవారణాయ, 'యావత్'-పదమర్థాన్తరవారణాయ । తదుక్తమ్- " సర్వేషామపి భావానాం స్వాశ్రయత్వేన సమ్మతే । ప్రతియోగిత్వమత్యన్తాభావం ప్రతి మృషాత్మతా ॥" ఇతి ।
యద్వా అయం పట ఎతత్తన్తునిష్ఠాత్యన్తాభావప్రతియోగీ పటత్వాత్ , పటాన్తరవత్ ఇత్యాద్యనుమానం మిథ్యాత్వే ప్రమాణమ్ । తదుక్తమ్- " అంశినః స్వాంశగాత్యన్తాభావస్య ప్రతియోగినః । అంశిత్వాదితరాంశీవ దిగేషైవ గుణాదిషు ॥" ఇతి ।
న చ ఘటాదేర్మిథ్యాత్వే "సన్ ఘటః" ఇతి ప్రత్యక్షేణ బాధః, అధిష్ఠానబ్రహ్మసత్తాయాస్తత్ర విషయతయా, ఘటాదేః సత్యత్వాసిద్ధేః ।
న చ నీరూపస్య బ్రహ్మణః కథం చాక్షుషాదిజ్ఞానవిషయతేతి వాచ్యమ్ , నీరూపస్యాపి రూపాదేః ప్రత్యక్షవిషయత్వాత్ । న చ నీరూపస్య ద్రవ్యస్య చక్షురాద్యయోగ్యత్వమితి నియమః మన్మతే బ్రహ్మణో ద్రవ్యత్వాసిద్ధేః । గుణాశ్రయత్వం సమవాయికారణత్వం వా ద్రవ్యత్వమ్ ఇతి తేఽభిమతమ్ । న హి నిర్గుణస్య బ్రహ్మణో గుణాశ్రయతా నాపి సమవాయికారణతా, సమవాయాసిద్ధేః । అస్తు వా ద్రవ్యత్వం బ్రహ్మణః, తథాపి నీరూపస్య కాలస్యేవ చాక్షుషాదిజ్ఞానవిషయత్వే న విరోధః ।
యద్వా త్రివిధం సత్త్వమ్ పారమార్థికం వ్యావహారికం ప్రాతిభాసికం చేతి । పారమార్థికం సత్త్వం బ్రహ్మణః, వ్యావహారికం సత్త్వమాకాశాదేః, ప్రాతిభాసికం సత్త్వం శుక్తిరజతాదేః । తథా చ "ఘటః సన్" ఇతి ప్రత్యక్షస్య వ్యావహారికసత్త్వవిషయత్వేన ప్రామాణ్యమ్ । అస్మిన్ పక్షే ఘటాదేర్బ్రహ్మణి నిషేధో న స్వరూపేణ, కిన్తు పారమార్థికత్వేనైవేతి న విరోధః । అస్మిన్ పక్షే చ మిథ్యాత్వలక్షణే పారమార్థికత్వావచ్ఛిన్నప్రతియోగితాకత్వమత్యన్తాభావవిశేషణం ద్రష్టవ్యమ్ । తస్మాదుపపన్నం మిథ్యాత్వానుమానమితి ।
ఇతి వేదాన్తపరిభాషాయామనుమానపరిచ్ఛేదః ।
ఉపమానప్రమాణమ్
అథోపమానం నిరూప్యతే । తత్ర సాదృశ్యప్రమాకరణముపమానమ్ । తథా హి నగరేషు దృష్టగోపిణ్డస్య పురుషస్య వనం గతస్య గవయేన్ద్రియసన్నికర్షే సతి భవతి ప్రతీతిః "అయం పిణ్డో గోసదృశః" ఇతి । తదనన్తరం చ భవతి నిశ్చయః "అనేన సదృశీ మదీయా గౌః" ఇతి । తత్రాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం గవయనిష్ఠగోసాదృశ్యజ్ఞానం కరణమ్ , గోనిష్ఠగవయసాదృశ్యజ్ఞానం ఫలమ్ ।
న చేదం ప్రత్యక్షేణ సమ్భవతి గోపిణ్డస్య తదేన్ద్రియాసన్నికర్షాత్ । నాప్యనుమానేన గవయనిష్ఠగోసాదృశ్యస్య అతల్లిఙ్గత్వాత్ । నాపి మదీయా గౌరేతద్గవయసదృశీ, ఎతన్నిష్ఠసాదృశ్యప్రతియోగిత్వాత్ , యో యద్గతసాదృశ్యప్రతియోగీ స తత్సదృశః, యథా మైత్రనిష్ఠసాదృశ్యప్రతియోగీ చైత్రో మైత్రసదృశః ఇత్యనుమానాత్ తత్సమ్భవ ఇతి వాచ్యమ్ । ఎవంవిధానుమానానవతారేఽపి "అనేన సదృశీ మదీయా గౌః" ఇతి ప్రతీతేరనుభవసిద్ధత్వాత్ "ఉపమినోమి" ఇత్యనువ్యవసాయాచ్చ । తస్మాదుపమానం మానాన్తరమ్ ।
ఇతి వేదాన్తపరిభాషాయాముపమానపరిచ్ఛేదః ।
ఆగమప్రమాణమ్
అథాగమో నిరూప్యతే । యస్య వాక్యస్య తాత్పర్యవిషయీభూతసంసర్గో మానాన్తరేణ న బాధ్యతే తద్వాక్యం ప్రమాణమ్ । వాక్యజన్యజ్ఞానే చ ఆకాంక్షాయోగ్యతాఽఽసత్తయస్తాత్పర్యజ్ఞానం చ ఇతి చత్వారి కారణాని ।
తత్ర పదార్థానాం పరస్పరజిజ్ఞాసావిషయత్వయోగ్యత్వమాకాంక్షా । క్రియాశ్రవణే కారకస్య, కారకశ్రవణే క్రియాయాః, కరణశ్రవణే ఇతికర్తవ్యతాయాశ్చ జిజ్ఞాసావిషయత్వాత్ । అజిజ్ఞాసోరపి వాక్యార్థబోధాత్ యోగ్యత్వముపాత్తమ్ । తదవచ్ఛేదకం చ క్రియాత్వకారకత్వాదికమ్ (ఇతి నాతివ్యాప్తిః గౌరశ్వ ఇత్యాదౌ) । అభేదాన్వయే చ సమానవిభక్తికపదప్రతిపాద్యత్వం తదవచ్ఛేదకమితి తత్త్వమస్యాదివాక్యేషు నావ్యాప్తిః ।
ఎతాదృశాకాంక్షాభిప్రాయేణైవ బలాబలాధికరణే " సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమ్" ఇత్యత్ర వైశ్వదేవయాగస్యామిక్షాన్వితత్వేన న వాజినాకాంక్షా ఇత్యాదివ్యవహారః । నను తత్రాపి వాజినస్య జిజ్ఞాసాఽవిషయత్వేఽపి తద్యోగ్యత్వమస్త్యేవ, ప్రదేయద్రవ్యత్వస్య యాగనిరూపితజిజ్ఞాసావిషయతాయోగ్యతావచ్ఛేదకత్వాదితి చేత్ న । స్వసమానజాతీయపదార్థాన్వయబోధవిరహసహకృతప్రదేయద్రవ్యత్వస్యైవ తదవచ్ఛేదకత్వేన, వాజినద్రవ్యస్య స్వసమానజాతీయామిక్షాద్రవ్యాన్వయబోధసహకృతత్వేన, తాదృశావచ్ఛేదకవత్వాభావాత్ । ఆమిక్షాయాన్తు నైవమ్ వాజినాన్వయస్య తదానుపస్థితత్వాత్ । ఉదాహరణాన్తరేష్వపి దుర్బలత్వప్రయోజక ఆకాంక్షావిరహ ఎవ ద్రష్టవ్యః ।
యోగ్యతా తాత్పర్యవిషయసంసర్గాబాధః । "వహ్నినా సిఞ్చతి" ఇత్యాదౌ తాదృశసంసర్గబాధాన్న యోగ్యతా । " స ప్రజాపతిరాత్మనో వపాముదఖిదత్"(తై.సం. ౨.౧.౧.౪) ఇత్యాదావపి తాత్పర్యవిషయీభూతపశుప్రాశస్త్యాబాధాత్ యోగ్యతా । తత్త్వమస్యాదివాక్యేష్వపి వాచ్యాభేదబాధేఽపి లక్ష్యస్వరూపాభేదే బాధాభావాత్ యోగ్యతా ।
ఆసత్తిశ్చావ్యవధానేన పదజన్యపదార్థోపస్థితిః । మానాన్తరోపస్థాపితపదార్థస్యాన్వయబోధాభావాత్ పదజన్యేతి । అత ఎవాశ్రుతస్థలే తత్తత్పదాధ్యాహారః, 'ద్వారమ్' ఇత్యాదౌ 'పిధేహి' ఇతి । అత ఎవ 'ఇషే త్వా' ఇత్యాదిమన్త్రే 'ఛినద్మి' ఇతి పదాధ్యాహారః । అత ఎవ వికృతిషు 'సూర్యాయ జుష్టం నిర్వపామి' ఇతి పదప్రయోగః ।
పదార్థశ్చ ద్వివిధః శక్యో లక్ష్యశ్చేతి । తత్ర శక్తిర్నామ పదానామర్థేషు ముఖ్యా వృత్తిః । యథా ఘటపదస్య పృథుబుధ్నోదరాద్యాకృతివిశిష్టే వస్తువిశేషే వృత్తిః । సా చ శక్తిః పదార్థాన్తరమ్ , సిద్ధాన్తే కారణేషు కార్యానుకూలశక్తిమాత్రస్య పదార్థాన్తరత్వాత్ । సా చ తత్తత్పదజన్యపదార్థజ్ఞానరూపకార్యానుమేయా । తాదృశశక్తివిషయత్వం శక్యత్వమ్ ।
తచ్చ జాతేరేవ, న వ్యక్తేః వ్యక్తీనామానన్త్యేన గురుత్వాత్ । కథం తర్హి గవాదిపదాద్వ్యక్తిభానమితి చేత్ , జాతేర్వ్యక్తిసమానసంవిత్సంవేద్యత్వాదితి బ్రూమః । యద్వా గవాదిపదానాం వ్యక్తౌ శక్తిః స్వరూపసతీ, న తు జ్ఞాతా, హేతుః । జాతౌ తు సా జ్ఞాతా హేతుః । న చ వ్యక్త్యంశే శక్తిజ్ఞానమపి కారణం గౌరవాత్ । జాతిశక్తిమత్త్వజ్ఞానే సతి, వ్యక్తిశక్తిమత్త్వజ్ఞానం వినా వ్యక్తిధీవిలమ్బాభావాచ్చ । అత ఎవ న్యాయమతేఽప్యన్వయే శక్తిః స్వరూపసతీతి సిద్ధాన్తః ।
జ్ఞాయమానశక్తివిషయత్వమేవ వాచ్యత్వమితి జాతిరేవ వాచ్యా । అథవా వ్యక్తేర్లక్షణయాఽవగమః । యథా "నీలో ఘటః" ఇత్యత్ర నీలశబ్దస్య నీలగుణవిశిష్టే లక్షణా, తథా జాతివాచకస్య తద్విశిష్టే లక్షణా । తదుక్తమ్ " అనన్యలభ్యః శబ్దార్థః" ఇతి । ఎవం శక్యో నిరూపితః ।
అథ లక్ష్యపదార్థో నిరూప్యతే । తత్ర లక్షణావిషయో లక్ష్యః । లక్షణా చ ద్వివిధా కేవలలక్షణా లక్షితలక్షణా చేతి । తత్ర శక్యసాక్షాత్సమ్బన్ధః కేవలలక్షణా । యథా "గఙ్గాయాం ఘోషః" ఇత్యత్ర ప్రవాహసాక్షాత్సమ్బన్ధిని తీరే గఙ్గాపదస్య కేవలలక్షణా । యత్ర శక్యపరమ్పరాసమ్బన్ధేనార్థాన్తరప్రతీతిస్తత్ర లక్షితలక్షణా । యథా ద్విరేఫపదస్య రేఫద్వయే శక్తస్య భ్రమరపదఘటితపరమ్పరాసమ్బన్ధేన మధుకరే వృత్తిః । గౌణ్యపి లక్షితలక్షణైవ । యథా "సింహో మాణవకః" ఇత్యత్ర సింహశబ్దవాచ్యసమ్బన్ధిక్రౌర్యాదిసమ్బన్ధేన మాణవకస్య ప్రతీతిః ।
ప్రకారాన్తరేణ లక్షణా త్రివిధా జహల్లక్షణా, అజహల్లక్షణా, జహదజహల్లక్షణా । తత్ర శక్యమనన్తర్భావ్య యత్రార్థాన్తరప్రతీతిస్తత్ర జహల్లక్షణా । యథా "విషం భుంక్ష్వ" ఇత్యత్ర స్వార్థం విహాయ శత్రుగృహే భోజననివృత్తిర్లక్ష్యతే । యత్ర శక్యార్థమన్తర్భావ్యైవార్థాన్తరప్రతీతిః తత్రాజహల్లక్షణా యథా "శుక్లో ఘటః" ఇతి । అత్ర హి శుక్లశబ్దః స్వార్థం శుక్లగుణమన్తర్భావ్యైవ తద్వతి ద్రవ్యే లక్షణయా వర్తతే । యత్ర హి విశిష్టవాచకః శబ్ద ఎకదేశం విహాయ ఎకదేశే వర్తతే తత్ర జహదజహల్లక్షణా । యథా "సోఽయమ్ దేవదత్తః" ఇతి । అత్ర హి పదద్వయవాచ్యయోర్విశిష్టయోరైక్యానుపపత్యా పదద్వయస్య విశేష్యమాత్రపరత్వమ్ । యథా వా " తత్త్వమసి" ఇత్యాదౌ తత్పద్వాచ్యస్య సర్వజ్ఞత్వాదివిశిష్టస్య త్వమ్పదవాచ్యేనాన్తఃకరణవిశిష్టేనైక్యాయోగాత్ ఐక్యసిద్ధ్యర్థం స్వరూపే లక్షణేతి సామ్ప్రదాయికాః ।
వయన్తు బ్రూమః "సోఽయం దేవదత్తః, తత్త్వమసి" ఇత్యాదౌ విశిష్టవాచకపదానామేకదేశపరత్వేఽపి న లక్షణా, శక్త్యుపస్థితవిశిష్టయోః అభేదాన్వయానుపపత్తౌ విశేష్యయోః శక్త్యుపస్థితయోరేవ అభేదాన్వయావిరోధాత్ । యథా "ఘటోఽనిత్యః" ఇత్యత్ర ఘటపదవాచ్యైకదేశఘటత్వస్య అయోగ్యత్వేఽపి యోగ్యఘటవ్యక్త్యా సహానిత్యత్వాన్వయః । యత్ర పదార్థైకదేశస్య విశేషణతయోపస్థితిః తత్రైవ స్వాతన్త్ర్యేణోపస్థితయే లక్షణాభ్యుపగమః । యథా "నిత్యో ఘటః" ఇత్యత్ర ఘటపదాత్ ఘటత్వస్య శక్త్యా స్వాతన్త్ర్యేణానుపస్థిత్యా తాదృశోపస్థిత్యర్థం ఘటపదస్య ఘటత్వే లక్షణా । ఎవమేవ " తత్త్వమసి" ఇత్యాదివాక్యేఽపి న లక్షణా, శక్త్యా స్వాతన్త్ర్యేణోపస్థితయోః తత్త్వమ్పదార్థయోరభేదాన్వయే బాధకాభావాత్ । అన్యథా "గేహే ఘటః, ఘటే రూపమ్, ఘటమానయ" ఇత్యాదౌ ఘటత్వగేహత్వాదేరభిమతాన్వయబోధాయోగ్యతయా తత్రాపి ఘటాదిపదానాం విశేష్యమాత్రపరత్వం లక్షణయైవ స్యాత్ । తస్మాత్ " తత్త్వమసి" ఇత్యాదివాక్యేషు ఆచార్యాణాం లక్షణోక్తిరభ్యుపగమవాదేన బోధ్యా ।
జహదజహల్లక్షణోదాహరణన్తు "కాకేభ్యో దధి రక్ష్యతామ్" ఇత్యాద్యేవ తత్ర శక్యకాకత్వపరిత్యాగేన అశక్యదధ్యుపఘాతకత్వపురస్కారేణాకాకేఽపి కాకశబ్దప్రవృత్తేః ।
లక్షణాబీజన్తు తాత్పర్యానుపపత్తిరేవ న తు అన్వయానుపపత్తిః । "కాకేభ్యో దధి రక్ష్యతామ్" ఇత్యత్ర అన్వయానుపపత్త్యభావాత్ । "గఙ్గాయాం ఘోషః" ఇత్యాదౌ తాత్పర్యానుపపత్తేరపి సమ్భవాత్ ।
లక్షణా చ న పదమాత్రవృత్తిః, కిన్తు వాక్యవృత్తిరపి । యథా "గమ్భీరాయాం నద్యాం ఘోషః" ఇత్యత్ర "గమ్భీరాయాం నద్యామ్" ఇతి పదద్వయసముదాయస్య తీరే లక్షణా । నను వాక్యస్యాశక్తతయా కథం శక్యసమ్బన్ధరూపా లక్షణా ? ఉచ్యతే । శక్త్యా యత్ పదేన జ్ఞాప్యతే తత్సమ్బన్ధో లక్షణా । శక్తిజ్ఞాప్యశ్చ యథా పదార్థస్తథా వాక్యార్థోఽపీతి న కాచిదనుపపత్తిః ।
ఎవమర్థవాదవాక్యానాం ప్రశంసారూపాణాం ప్రాశస్త్యే లక్షణా " సోఽరోదీత్" ఇత్యాదినిన్దార్థవాదవాక్యానాం నిన్దితత్వే లక్షణా । అర్థవాదగతపదానాం ప్రాశస్త్యాదిలక్షణాభ్యుపగమే ఎకేన పదేన లక్షణయా తదుపస్థితిసమ్భవే పదాన్తరవైయర్థ్యం స్యాత్ । ఎవం చ విధ్యపేక్షితప్రాశస్త్యరూపపదార్థప్రత్యాయకతయా అర్థవాదపదసముదాయస్య పదస్థానీయతయా, పదం సత్ అర్థవాదవాక్యం విధివాక్యేనైకవాక్యం భవతి, ఇత్యర్థవాదవాక్యానాం పదైకవాక్యతా । క్వ తర్హి వాక్యైకవాక్యతా ? యత్ర ప్రత్యేకం భిన్నభిన్నసంసర్గప్రతిపాదకయోర్వాక్యయోరాకాంక్షావశేన మహావాక్యార్థబోధకత్వం, తత్ర వాక్యైకవాక్యతా । యథా " దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత" ఇత్యాదివాక్యానాం " సమిధో యజతి" ఇత్యాదివాక్యానాం చ పరస్పరాపేక్షితాఙ్గాఙ్గిభావబోధకతయా ఎకవాక్యతా । తదుక్తం భట్టపాదైః- " స్వార్థబోధే సమాప్తానామఙ్గాఙ్గిత్వాద్యపేక్షయా । వాక్యానామేకవాక్యత్వం పునః సంహత్య జాయతే ॥" ఇతి ।
ఎవం ద్వివిధోఽపి పదార్థో నిరూపితః । తదుపస్థితిశ్చాసత్తిః । సా చ శాబ్దబోధే హేతుః తథైవాన్వయవ్యతిరేకదర్శనాత్ । ఎవం మహావాక్యార్థబోధేఽవాన్తరవాక్యార్థబోధో హేతుః తథైవాన్వయాద్యవధారణాత్ ।
క్రమప్రాప్తం తాత్పర్యం నిరూప్యతే । తత్ర తత్ప్రతీతీచ్ఛయోచ్చరితత్వం న తాత్పర్యమ్ , అర్థజ్ఞానశూన్యేన పురుషేణోచ్చరితాద్వేదాదర్థప్రత్యయాభావప్రసఙ్గాత్ । "అయమధ్యాపకోఽవ్యుత్పన్నః" ఇతి విశేషదర్శనేన తాత్పర్యభ్రమస్యాప్యభావాత్ । న చేశ్వరీయతాత్పర్యజ్ఞానాత్ తత్ర శాబ్దబోధ ఇతి వాచ్యమ్ , ఈశ్వరానఙ్గీకర్తురపి తద్వాక్యార్థప్రతిపత్తిదర్శనాత్ । ఉచ్యతే । తత్ప్రతీతిజననయోగ్యత్వం తాత్పర్యమ్ । "గేహే ఘటః" ఇతి వాక్యం గేహే ఘటసంసర్గప్రతీతిజననయోగ్యమ్ , న తు పటసంసర్గప్రతీతిజననయోగ్యమితి తద్వాక్యం ఘటసంసర్గపరమ్ , న తు పటసంసర్గపరమిత్యుచ్యతే ।
నను "సైన్ధవమానయ" ఇత్యాదివాక్యం యదా లవణానయనప్రతీతీచ్ఛయా ప్రయుక్తం, తదాపి అశ్వసంసర్గప్రతీతిజననే స్వరూపయోగ్యతాసత్త్వాత్ లవణపరత్వజ్ఞానదశాయామశ్వాదిసంసర్గజ్ఞానాపత్తిరితి చేత్ న । తదితరప్రతీతీచ్ఛయానుచ్చరితత్వస్యాపి తాత్పర్యం ప్రతి విశేషణత్వాత్ । తథా చ యద్వాక్యం యత్ప్రతీతిజననస్వరూపయోగ్యత్వే సతి, యదన్యప్రతీతీచ్ఛయా నోచ్చరితం తద్వాక్యం తత్సంసర్గపరమిత్యుచ్యతే । శుకాదివాక్యే, అవ్యుత్పన్నోచ్చరితవేదవాక్యాదౌ చ ప్రతీతీచ్ఛాయా ఎవాభావేన తదన్యప్రతీతీచ్ఛయోచ్చరితత్వాభావేన లక్షణసత్త్వాన్నావ్యాప్తిః । న చోభయప్రతీతీచ్ఛయోచ్చరితేఽవ్యాప్తిః తదన్యమాత్రప్రతీతీచ్ఛయాఽనుచ్చరితత్వస్య వివక్షితత్వాత్ ।
ఉక్తప్రతీతిమాత్రజననయోగ్యతాయాశ్చావచ్ఛేదికా శక్తిః । అస్మాకం మతే సర్వత్ర కారణతాయాః శక్తేరేవావచ్ఛేదకత్వాన్న కోఽపి దోషః ।
ఎవం తాత్పర్యస్య తత్ప్రతీతిజనకత్వరూపస్య శాబ్దజ్ఞానజనకత్వే సిద్ధే, చతుర్థవర్ణకే తాత్పర్యస్య శాబ్దజ్ఞానహేతుత్వనిరాకరణవాక్యం తత్ప్రతీతీచ్ఛయోచ్చరితత్వరూపతాత్పర్యనిరాకరణపరమ్ , అన్యథా తాత్పర్యనిశ్చయఫలకవేదాన్తవిచారవైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । కేచిత్తు శాబ్దజ్ఞానత్వావచ్ఛేదేన న తాత్పర్యజ్ఞానం హేతురిత్యేవంపరం చతుర్థవర్ణకవాక్యమ్ । తాత్పర్యసంశయవిపర్యయోత్తరశాబ్దజ్ఞానవిశేషే చ తాత్పర్యజ్ఞానం హేతురేవ । ఇదం వాక్యమేతత్పరముతాన్యపరమితి సంశయే తద్విపర్యయే చ, తదుత్తరవాక్యార్థవిశేషనిశ్చయస్య తాత్పర్యనిశ్చయం వినాఽనుపపత్తేరిత్యాహుః ।
తచ్చ తాత్పర్యం వేదే మీమాంసాపరిశోధితన్యాయాదేవావధర్యతే, లోకే తు ప్రకరణాదినా । తత్ర లౌకికవాక్యానాం మానాన్తరావగతార్థతయాఽనువాదకత్వమ్ । వేదే తు వాక్యార్థస్యాపూర్వతయా నానువాదకత్వమ్ । తత్ర లోకే వేదే చ కార్యపరాణామివ సిద్ధర్థానామపి ప్రామాణ్యమ్ , "పుత్రస్తే జాతః" ఇత్యాదిషు సిద్ధార్థేఽపి పదానాం సామర్థ్యావధారణాత్ । అత ఎవ వేదాన్తవాక్యానాం బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యమ్ । యథా చైతత్ తథా విషయపరిచ్ఛేదే వక్ష్యతే ।
తత్ర వేదానాం నిత్యసర్వజ్ఞపరమేశ్వరప్రణీతత్వేన ప్రామాణ్యమితి నైయాయికాః । వేదానాం నిత్యత్వేన నిరస్తసమస్తపుందూషణతయా ప్రామాణ్యమిత్యధ్వరమీమాంసకాః । అస్మాకం తు మతే వేదో న నిత్యః, ఉత్పత్తిమత్త్వాత్ । ఉత్పత్తిమత్త్వం చ " అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదో యజుర్వేదః సామవేదోఽథర్వవేదః" ఇత్యాదిశ్రుతేః ।
నాపి వేదానాం ద్విక్షణావస్థాయిత్వమ్ , "య ఎవ వేదో దేవదత్తేనాధీతః, స ఎవ మయాపి" ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాత్ । అత ఎవ గకారాదివర్ణానామపి న క్షణికత్వమ్ , "సోఽయం గకారః" ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాత్ । తథా చ వర్ణపదవాక్యసముదాయస్య వేదస్య వియదాదివత్ సృష్టికాలీనోత్పత్తికత్వం, ప్రలయకాలీనధ్వంసప్రతియోగిత్వం చ । న తు మధ్యే వర్ణానాముత్పత్తివినాశౌ, అనన్తగకారాదికల్పనాయాం గౌరవాత్ । అనుచ్చారణదశాయాం వర్ణానామనభివ్యక్తిస్తదుచ్చారణరూపవ్యఞ్జకాభావాత్ న విరుధ్యతే, అన్ధకారస్థఘటానుపలమ్భవత్ । "ఉత్పన్నో గకారః" ఇత్యాదిప్రత్యయస్తు "సోఽయం గకారః" ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాదప్రమాణమ్ । వర్ణాభివ్యఞ్జకధ్వనిగతోత్పత్తినిరూపితపరమ్పరాసమ్బన్ధవిషయత్వేన ప్రమాణం వా । తస్మాన్న వేదానాం క్షణికత్వమ్ ।
నను క్షణికత్వాభావేఽపి వియదాదిప్రపఞ్చవదుత్పత్తిమత్వేన పరమేశ్వరకర్తృకతయా పౌరుషేయత్వాదపౌరుషేయత్వం వేదానామితి తవ సిద్ధాన్తో భజ్యేత ఇతి చేత్ న । న హి తావత్ పురుషేణ ఉచ్చార్యమాణత్వం పౌరుషేయత్వమ్ , గురుమతేఽప్యధ్యాపకపరమ్పరయా పౌరుషేయత్వాపత్తేః । నాపి పురుషాధీనోత్పత్తికత్వం పౌరుషేయత్వమ్ , నైయాయికాభిమతపౌరుషేయత్వానుమానేఽస్మదాదినా సిద్ధసాధనాపత్తేః । కిన్తు సజాతీయోచ్చారణానపేక్షోచ్చారణవిషయత్వమ్ । తథా చ సర్గాద్యకాలే పరమేశ్వరః పూర్వసర్గసిద్ధవేదానుపూర్వీసమానానుపూర్వీకం వేదం విరచితవాన్ , న తు తద్విజాతీయం వేదమితి న సజాతీయోచ్చారణానపేక్షోచ్చారణవిషయత్వం పౌరుషేయత్వం వేదస్య । భారతాదీనాన్తు సజాతీయోచ్చారణమనపేక్ష్యైవోచ్చారణమితి తేషాం పౌరుషేయత్వమ్ । ఎవం పౌరుషేయాపౌరుషేయభేదేన ద్వివిధ ఆగమో నిరూపితః ।
ఇతి వేదాన్తపరిభాషాయామాగమపరిచ్ఛేదః ।
అర్థాపత్తిప్రమాణమ్
ఇదానీమర్థాపత్తిర్నిరూప్యతే । తత్రోపపాద్యజ్ఞానేనోపపాదకకల్పనమర్థాపత్తిః । తత్రోపపాద్యజ్ఞానం కరణమ్ , ఉపపాదకజ్ఞానం ఫలమ్ । యేన వినా యదనుపపన్నం తత్ తత్రోపపాద్యమ్ । యస్యాభావే యస్యానుపపత్తిః తత్ తత్రోపపాదకమ్ । యథా రాత్రిభోజనేన వినా దివాఽభుఞ్జానస్య పీనత్వమనుపపన్నమ్ ఇతి తాదృశం పీనత్వముపపాద్యమ్ । యథా వా రాత్రిభోజనస్యాభావే తాదృశపీనత్వస్యానుపపత్తిః ఇతి రాత్రిభోజనముపపాదకమ్ ।
రాత్రిభోజనకల్పనారూపాయాం ప్రమితౌ "అర్థస్య ఆపత్తిః - కల్పనా" ఇతి షష్ఠీసమాసేన అర్థాపత్తిశబ్దో వర్తతే । కల్పనాకరణే పీనత్వాదిజ్ఞానే తు "అర్థస్య ఆపత్తిః - కల్పనా యస్మాత్" ఇతి బహువ్రీహిసమాసేన వర్తతే, ఇతి ఫలకరణయోరుభయోస్తత్పదప్రయోగః ।
సా చార్థాపత్తిర్ద్వివిధా, దృష్టార్థాపత్తిః శ్రుతార్థాపత్తిశ్చేతి । తత్ర దృష్టార్థాపత్తిర్యథా "ఇదం రజతమ్" ఇతి పురోవర్తిని ప్రతిపన్నస్య రజతస్య "నేదం రజతమ్" ఇతి తత్రైవ నిషిధ్యమానత్వం సత్యత్వేఽనుపపన్నమ్ ఇతి రజతస్య సద్భిన్నత్వం సత్యత్వాత్యన్తాభావవత్త్వం వా మిథ్యాత్వం కల్పయతి । శ్రుతార్థాపత్తిర్యథా యత్ర శ్రూయమాణవాక్యస్య స్వార్థానుపపత్తిముఖేన అర్థాన్తరకల్పనమ్ । యథా
" తరతి శోకమాత్మవిత్"(ఛా.ఉ. ౭.౧.౩) ఇత్యత్ర శ్రుతస్య శోకశబ్దవాచ్యబన్ధజాతస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వస్యాన్యథానుపపత్యా బన్ధస్య మిథ్యాత్వం కల్ప్యతే । యథా వా "జీవీ దేవదత్తో గృహే న" ఇతి వాక్యశ్రవణానన్తరం జీవినో గృహాసత్త్వం బహిఃసత్త్వం కల్పయతి ।
శ్రుతార్థాపత్తిశ్చ ద్వివిధా, అభిధానానుపపత్తిః అభిహితానుపపత్తిశ్చ । తత్ర, యత్ర వాక్యైకదేశశ్రవణేఽన్వయాభిధానానుపపత్త్యా అన్వయాభిధానోపయోగి పదాన్తరం కల్ప్యతే తత్రాభిధానానుపపత్తిః । యథా 'ద్వారమ్' ఇత్యత్ర 'పిధేహి' ఇతి పదాధ్యాహారః యథా వా " విశ్వజితా యజేత" ఇత్యత్ర స్వర్గకామపదాధ్యాహారః ।
నను 'ద్వారమ్' ఇత్యాదావన్వయాభిధానాత్పూర్వమ్ ఇదమన్వయాభిధానం పిధానోపస్థాపకపదం వినాఽనుపపన్నమితి కథం జ్ఞానమితి చేత్ న । అభిధానపదేన కరణవ్యుత్పత్యా తాత్పర్యస్య వివక్షితత్వాత్ । తథా చ ద్వారకర్మకపిధానక్రియాసంసర్గపరత్వం పిధానోపస్థాపకపదం వినాఽనుపపన్నమితి జ్ఞానం తత్రాపి సమ్భావ్యతే ।
అభిహితానుపపత్తిస్తు యత్ర వాక్యావగతోఽర్థోఽనుపపన్నత్వేన జ్ఞాతః సన్నర్థాన్తరం కల్పయతి తత్ర ద్రష్టవ్యా । తథా " స్వర్గకామో జ్యోతిష్టోమేన యజేత" ఇత్యత్ర స్వర్గసాధనత్వస్య క్షణికయాగగతతయాఽవగతస్యానుపపత్త్యా మధ్యవర్త్యపూర్వం కల్ప్యతే ।
న చేయమర్థాపత్తిరనుమానేఽన్తర్భవితుమర్హతి అన్వయవ్యాప్త్యజ్ఞానేనాన్వయిన్యనన్తర్భావాత్ । వ్యతిరేకిణశ్చానుమానత్వం ప్రాగేవ నిరస్తమ్ । అత ఎవార్థాపత్తిస్థలే 'అనుమినోమి' ఇతి నానువ్యవసాయః । కిన్తు "అనేన ఇదం కల్పయామి" ఇతి ।
నను అర్థాపత్తిస్థలే "ఇదమనేన వినాఽనుపపన్నమితి జ్ఞానం కరణమ్" ఇత్యుక్తమ్ । తత్ర కిమిదం "తేన వినాఽనుపపన్నత్వమ్"? తదభావవ్యపకాభావప్రతియోగిత్వమితి బ్రూమః । ఎవమర్థాపత్తేర్మానాన్తరత్వసిద్ధౌ వ్యతిరేకి నానుమానాన్తరమ్ , "పృథివీతరేభ్యో భిద్యతే" ఇత్యాదౌ గన్ధవత్త్వమితరభేదం వినాఽనుపపన్నమిత్యాదిజ్ఞానస్య కరణత్వాత్ । అత ఎవానువ్యవసాయః "పృథివ్యామితరభేదం కల్పయామి" ఇతి ।
ఇతి వేదాన్తపరిభాషాయామర్థాపత్తిపరిచ్ఛేదః ।
అనుపలబ్ధిప్రమాణమ్
ఇదానీం షష్ఠం ప్రమాణం నిరూప్యతే । జ్ఞానకరణాజన్య-అభావానుభవ-అసాధారణకారణమ్ అనుపలబ్ధిరూపం ప్రమాణమ్ । అనుమానాదిజన్య-అతీన్ద్రియాభావానుభవహేతౌ అనుమానాదావతివ్యాప్తివారణాయ అజన్యాన్తం పదమ్ । అదృష్టాదౌ సాధారణకారణేఽతివ్యాప్తివారణాయాసాధారణేతి । అభావస్మృత్యసాధారణహేతుసంస్కారేఽతివ్యాప్తివారణాయానుభవేతి విశేషణమ్ । న చాతీన్ద్రియాభావానుమితిస్థలేఽప్యనుపలబ్ధ్యైవాభావో గృహ్యతామ్ , విశేషాభావాదితి వాచ్యమ్ । ధర్మాధర్మాద్యనుపలబ్ధిసత్త్వేఽపి తదభావానిశ్చయేన యోగ్యానుపలబ్ధేరేవాభావగ్రాహకత్వాత్ ।
నను కేయం యోగ్యానుపలబ్ధిః ? కిం యోగ్యస్య ప్రతియోగినోఽనుపలబ్ధిః ? ఉత యోగ్యేఽధికరణే ప్రతియోగినోఽనుపలబ్ధిః ? నాద్యః, స్తమ్భే పిశాచాదిభేదస్యాప్రత్యక్షత్వాపత్తేః । నాన్త్యః, ఆత్మని ధర్మాద్యభావస్యాపి ప్రత్యక్షత్వాపత్తేరితి చేత్ న । "యోగ్యా చాసావనుపలబ్ధిశ్చేతి" కర్మధారయాశ్రయణాత్ । అనుపలబ్ధేర్యోగ్యతా చ తర్కితప్రతియోగిసత్త్వప్రసఞ్జితప్రతియోగికత్వమ్ । యస్యాభావో గృహ్యతే, తస్య యః ప్రతియోగీ, తస్య సత్త్వేన - అధికరణే తర్కితేన, ప్రసఞ్జనయోగ్యమ్ - అాపాదనయోగ్యం ప్రతియోగ్యుపలబ్ధిస్వరూపం యస్య అనుపలమ్భస్య తత్త్వం - తదనుపలబ్ధేర్యోగ్యత్వమిత్యర్థః । తథాహి - స్ఫీతాలోకవతి భూతలే యది ఘటః స్యాత్ , తదా ఘటోపలమ్భః స్యాదిత్యాపాదనసమ్భవాత్ , తాదృశభూతలే ఘటాభావోఽనుపలబ్ధిగమ్యః । అన్ధకారే తు తాదృశాపాదనాసమ్భవాన్నానుపలబ్ధిగమ్యతా । అత ఎవ స్తమ్భే తాదాత్మ్యేన పిశాచసత్త్వే స్తమ్భవత్ ప్రత్యక్షత్వాపత్త్యా తదభావోఽనుపలబ్ధిగమ్యః । ఆత్మని ధర్మాదిసత్త్వేఽప్యస్యాతీన్ద్రియతయా నిరుక్తోపలమ్భాపాదనాసమ్భవాత్ న ధర్మాద్యభావస్యానుపలబ్ధిగమ్యత్వమ్ ।
ననూక్తరీత్యాఽధికరణేన్ద్రియసన్నికర్షస్థలే అభావస్యానుపలబ్ధిగమ్యత్వం త్వదనుమతమ్ । తత్ర క్లృప్తేన్ద్రియమేవాభావాకారవృత్తావపి కరణమ్ , ఇన్ద్రియాన్వయవ్యతిరేకానువిధానాదితి చేత్ న । తత్ప్రతియోగ్యనుపలబ్ధేరప్యభావగ్రహే హేతుత్వేన క్లృప్తత్వేన కరణత్వమాత్రస్య కల్పనాత్ । ఇన్ద్రియస్య చాభావేన సమం సన్నికర్షాభావేనాభావగ్రహాహేతుత్వాత్ ఇన్ద్రియాన్వయవ్యతిరేకయోః అధికరణజ్ఞానాద్యుపక్షీణత్వేన అన్యథాసిద్ధేః ।
నను "భూతలే ఘటో న" ఇత్యాద్యభావానుభవస్థలే భూతలాంశే ప్రత్యక్షత్వముభయసిద్ధమితి తత్ర వృత్తినిర్గమనస్యావశ్యకత్వేన భూతలావచ్ఛిన్నచైతన్యవత్ తన్నిష్ఠఘటాభావావచ్ఛిన్నచైతన్యస్యాపి ప్రమాత్రభిన్నతయా ఘటాభావస్య ప్రత్యక్షతైవ సిద్ధాన్తేఽపి ఇతి చేత్ , సత్యమ్ । అభావప్రతీతేః ప్రత్యక్షత్వేఽపి తత్కారణస్యానుపలబ్ధేర్మానాన్తరత్వాత్ । న హి ఫలీభూతజ్ఞానస్య ప్రత్యక్షత్వే తత్కరణస్య ప్రత్యక్షప్రమాణతానియతత్వమస్తి । " దశమస్త్వమసి" ఇత్యాదివాక్యజన్యజ్ఞానస్య ప్రత్యక్షత్వేఽపి తత్కరణస్య వాక్యస్య ప్రత్యక్షప్రమాణభిన్నప్రమాణత్వాభ్యుపగమాత్ ।
ఫలవైజాత్యం వినా కథం ప్రమాణభేద ఇతి చేత్ న । వృత్తివైజాత్యమాత్రేణ ప్రమాణవైజాత్యోపపత్తేః । తథా చ ఘటాద్యభావాకారవృత్తిర్నేన్ద్రియజన్యా, ఇన్ద్రియస్య విషయేణాసన్నికర్షాత్ , కిన్తు ఘటాద్యనుపలబ్ధిరూపమానాన్తరజన్యేతి భవత్యనుపలబ్ధేర్మానాన్తరత్వమ్ ।
నను అనుపలబ్ధిరూపమానాన్తరపక్షేఽభావప్రతీతేః ప్రత్యక్షత్వే ఘటవతి ఘటాభావభ్రమస్యాపి ప్రత్యక్షత్వాపత్తౌ తత్రాప్యనిర్వచనీయఘటాభావోఽభ్యుపగమ్యేత । న చేష్టాపత్తిః, తస్య మాయోపాదానకత్వేఽభావత్వానుపపత్తేః । మాయోపాదానకత్వాభావే మాయాయాః సఫలకార్యోపాదానత్వానుపపత్తిరితి చేత్ న । ఘటవతి ఘటాభావభ్రమో న తత్కాలోత్పన్నఘటాభావవిషయకః, కిన్తు భూతలరూపాదౌ విద్యమానో లౌకికో ఘటాభావో భూతలే ఆరోప్యతే ఇత్యన్యథాఖ్యాతిరేవ, ఆరోప్యసన్నికర్షస్థలే సర్వత్రాన్యథాఖ్యాతేరేవ వ్యవస్థాపనాత్ ।
అస్తు వా ప్రతియోగిమతి తదభావభ్రమస్థలే తదభావస్యానిర్వచనీయత్వమ్ , తథాపి తదుపాదానం మాయైవ । న హ్యుపాదానోపాదేయయోరత్యన్తసాజాత్యమ్ , తన్తుపటయోరపి తన్తుత్వపటత్వాదినా వైజాత్యాత్ । యత్కిఞ్చిత్సాజాత్యస్య మాయాయా అనిర్వచనీయఘటాభావస్య చ మిథ్యాత్వధర్మస్య విద్యమానత్వాత్ । అన్యథా వ్యావహారికం ఘటాభావం ప్రతి కథం మాయోపాదానమితి కుతో నాశఙ్కేథాః । న చ విజాతీయయోరప్యుపాదానోపాదేయభావే బ్రహ్మైవ జగదుపాదానం స్యాదితి వాచ్యమ్ ప్రపఞ్చవిభ్రమాధిష్ఠానత్వరూపస్య తస్యేష్టత్వాత్ పరిణామిత్వరూపస్యోపాదానత్వస్య నిరవయవే బ్రహ్మణ్యనుపపత్తేః । తథా చ ప్రపఞ్చస్య పరిణామ్యుపాదానం మాయా, న బ్రహ్మ ఇతి సిద్ధాన్త ఇత్యలమతిప్రసఙ్గేన ।
స చాభావశ్చతుర్విధః ప్రాగభావః ప్రధ్వంసాభావోఽత్యన్తాభావోఽన్యోన్యాభావశ్చేతి । తత్ర మృత్పిణ్డాదౌ కారణే కార్యస్య ఘటాదేరుత్పత్తేః పూర్వం యోఽభావః స ప్రాగభావః । స చ భవిష్యతీతి ప్రతీతివిషయః । తత్రైవ ఘటస్య ముద్గరపాతానన్తరం యోఽభావః స ప్రధ్వంసాభావః । ధ్వంసస్యాపి స్వాధికరణకపాలనాశే నాశ ఎవ । న చ ఘటోన్మజ్జనాపత్తిః, ఘటధ్వంసధ్వంసస్యాపి ఘటప్రతియోగికధ్వంసత్వాత్ । అన్యథా ప్రాగభావధ్వంసాత్మకఘటస్య వినాశే ప్రాగభావోన్మజ్జనాపత్తిః । న చైవమపి యత్ర ధ్వంసాధికరణం నిత్యం తత్ర కథం ధ్వంసనాశ ఇతి వాచ్యమ్ । తాదృశమధికరణం యది చైతన్యవ్యతిరిక్తం తదా తస్య నిత్యత్వమసిద్ధమ్ , బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య సర్వస్య బ్రహ్మజ్ఞాననివర్త్యతాయా వక్ష్యమాణత్వాత్ । యది చ ధ్వంసాధికరణం చైతన్యం, తదాఽసిద్ధిః ఆరోపితప్రతియోగికధ్వంసస్యాధిష్ఠానే ప్రతీయమానస్యాధిష్ఠానమాత్రత్వాత్ । తదుక్తమ్ " అధిష్ఠానావశేషో హి నాశః కల్పితవస్తునః" ఇతి । ఎవం శుక్తిరూప్యవినాశోఽపీదమవచ్ఛిన్నచైతన్యమేవ ।
యత్రాధికరణే యస్య కాలత్రయేఽప్యభావః సోఽత్యన్తాభావః । యథా వాయౌ రూపాత్యన్తాభావః । సోఽపి వియదాదివత్ ధ్వంసప్రతియోగ్యేవ । 'ఇదమిదం న' ఇతి ప్రతీతివిషయోఽన్యోన్యాభావః । అయమేవ విభాగో, భేదః, పృథక్త్వం చేతి వ్యవహ్రియతే, భేదాతిరిక్తపృథక్త్వాదౌ ప్రమాణాభావాత్ । అయం చాన్యోన్యాభావోఽధికరణస్య సాదిత్వే సాదిః, యథా ఘటే పటభేదః । అధికరణస్యానాదిత్వేఽనాదిరేవ, యథా జీవే బ్రహ్మభేదః, బ్రహ్మణి వా జీవభేదః । ద్వివిధోఽపి భేదో ధ్వంసప్రతియోగ్యేవ అవిద్యానివృత్తౌ తత్పరతన్త్రాణాం నివృత్త్యవశ్యమ్భావాత్ ।
పునరపి భేదో ద్వివిధః సోపాధికో నిరుపాధికశ్చేతి । తత్రోపాధిసత్తావ్యాప్యసత్తాకత్వం సోపాధికత్వమ్ । తచ్ఛూన్యత్వం నిరుపాధికత్వమ్ । తత్రాద్యో యథా ఎకస్యైవాకాశస్య ఘటాద్యుపాధిభేదేన భేదః । యథా వా ఎకస్య సూర్యస్య జలభాజనభేదేన భేదః । తథా చ బ్రహ్మణోఽన్తఃకరణభేదాద్భేదః । నిరుపాధికభేదో యథా ఘటే పటభేదః । న చ బ్రహ్మణ్యపి ప్రపఞ్చభేదాభ్యుపగమేఽద్వైతవిరోధః, తాత్త్వికభేదానభ్యుపగమేన వియదాదివదద్వైతావ్యాఘాతకత్వాత్ । ప్రపఞ్చస్యాద్వైతే బ్రహ్మణి కల్పితత్వాఙ్గీకారాత్ । తదుక్తం సురేశ్వరాచార్యైః- " అక్షమా భవతః కేయం సాధకత్వప్రకల్పనే । కిం న పశ్యసి సంసారం తత్రైవాజ్ఞానకల్పితమ్ ॥" ఇతి । అత ఎవ వివరణేఽవిద్యానుమానే ప్రాగభావవ్యతిరిక్తత్వవిశేషణమ్ , తత్త్వప్రదీపికాయామవిద్యాలక్షణే భావత్వవిశేషణం చ సఙ్గచ్ఛతే । ఎవం చతుర్విధానామభావానాం యోగ్యానుపలబ్ధ్యా ప్రతీతిః । తత్రానుపలబ్ధిర్మానాన్తరమ్ ।
ఎవముక్తానాం ప్రమాణానాం ప్రామాణ్యం స్వత ఎవోత్పద్యతే జ్ఞాయతే చ । తథా హి స్మృత్యనుభవసాధారణం సంవాదిప్రవృత్త్యనుకూలం తద్వతి తత్ప్రకారకజ్ఞానత్వం ప్రామాణ్యమ్ । తచ్చ జ్ఞానసామాన్యసామగ్రీప్రయోజ్యం, న త్వధికం గుణమపేక్షతే ప్రమామాత్రేఽనుగతగుణాభావాత్ । నాపి ప్రత్యక్షప్రమాయాం భూయోఽవయవేన్ద్రియసన్నికర్షః, రూపాదిప్రత్యక్షే ఆత్మప్రత్యక్షే చ తదభావాత్ । సత్యపి తస్మిన్ "పీతః శఙ్ఖః" ఇతి ప్రత్యక్షస్య భ్రమత్వాచ్చ । అత ఎవ న సల్లిఙ్గపరామర్శాదికమప్యనుమిత్యాదిప్రమాయాం గుణః, అసల్లిఙ్గపరామర్శాదిస్థలేఽపి విషయాబాధేనానుమిత్యాదేః ప్రమాత్వాత్ । న చైవమప్రమాపి ప్రమా స్యాత్ , జ్ఞానసామాన్యసామగ్ర్యా అవిశేషాదితి వాచ్యమ్ । దోషాభావస్యాపి హేతుత్వాఙ్గీకారాత్ । న చైవం పరతస్త్వమ్ , ఆగన్తుకభావకారణాపేక్షాయామేవ పరతస్త్వాత్ ।
జ్ఞాయతే చ ప్రామాణ్యం స్వతః । స్వతో గ్రాహ్యత్వం చ దోషాభావే సతి యావత్స్వాశ్రయగ్రాహకసామగ్రీగ్రాహ్యత్వమ్ । స్వాశ్రయో వృత్తిజ్ఞానమ్ , తద్గ్రాహకం సాక్షిజ్ఞానమ్ । తేనాపి వృత్తిజ్ఞానే గృహ్యమాణే తద్గతం ప్రామాణ్యమపి గృహ్యతే । న చైవం ప్రామాణ్యసంశయానుపపత్తిః తత్ర సంశయానురోధేన దోషస్యాపి సత్త్వేన దోషాభావఘటితస్వాశ్రయగ్రాహకాభావేన తత్ర ప్రామాణ్యస్యైవాగ్రహాత్ । యద్వా, యావత్స్వాశ్రయగ్రాహకగ్రాహ్యత్వయోగ్యత్వం స్వతస్త్వమ్ । సంశయస్థలే ప్రామాణ్యస్యోక్తయోగ్యతాసత్త్వేఽపి దోషవశేనాగ్రహాత్ న సంశయానుపపత్తిః । అప్రామాణ్యన్తు న జ్ఞానసామాన్యసామగ్రీప్రయోజ్యమ్ ప్రమాయామప్యప్రామాణ్యాపత్తేః, కిన్తు దోషప్రయోజ్యమ్ । నాప్యప్రామాణ్యం యావత్స్వాశ్రయగ్రాహకగ్రాహ్యమ్ , అప్రామాణ్యఘటకతదభావవత్త్వాదేర్వృత్తిజ్ఞానానుపనీతత్వేన సాక్షిణా గ్రహీతుమశక్యత్వాత్ । కిన్తు విసంవాదిప్రవృత్త్యాదిలిఙ్గకానుమిత్యాదివిషయ ఇతి పరత ఎవాప్రామాణ్యముత్పద్యతే జ్ఞాయతే చ ।
ఇతి వేదాన్తపరిభాషాయామనుపలబ్ధిపరిచ్ఛేదః ।
విషయః
ఎవం నిరూపితానాం ప్రమాణానాం ప్రామాణ్యం ద్వివిధమ్ - వ్యావహారికతత్త్వావేదకత్వం పారమార్థికతత్త్వావేదకత్వం చేతి । తత్ర బ్రహ్మస్వరూపావగాహిప్రమాణవ్యతిరిక్తానాం సర్వప్రమాణానామాద్యం ప్రామాణ్యమ్ , తద్విషయాణాం వ్యవహారదశాయాం బాధాభావాత్ । ద్వితీయన్తు జీవబ్రహ్మైక్యపరాణాం
" సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్"(ఛా.ఉ. ౬.౨.౧.) ఇత్యాదీనాం
" తత్త్వమసి"(ఛా.ఉ. ౬.౮.౭.) ఇత్యన్తానామ్ , తద్విషయస్య జీవపరైక్యస్య కాలత్రయాబాధ్యత్వాత్ । తచ్చైక్యం తత్త్వమ్పదార్థజ్ఞానాధీనజ్ఞానమితి ప్రథమం తత్-పదార్థో లక్షణప్రమాణాభ్యాం నిరూప్యతే ।
తత్ర లక్షణం ద్వివిధమ్ , స్వరూపలక్షణం తటస్థలక్షణం చేతి । తత్ర స్వరూపమేవ లక్షణం స్వరూపలక్షణమ్ । యథా సత్యాదికం బ్రహ్మస్వరూపలక్షణమ్ ,
" సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ" (తై.ఉ. ౨.౧.౧.) ,
ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ (తై.ఉ. ౩.౬.౧.) ఇత్యాదిశ్రుతేః । నను స్వస్య స్వవృత్తిత్వాభావే కథం లక్షణత్వమితి చేత్ న । స్వస్యైవ స్వాపేక్షయా ధర్మిధర్మభావకల్పనయా లక్ష్యలక్షణత్వసమ్భవాత్ । తదుక్తమ్- " ఆనన్దో విషయానుభవో నిత్యత్వం చేతి సన్తి ధర్మాః, అపృథక్త్వేఽపి చైతన్యాత్ పృథగివావభాసన్తే" ఇతి ।
నన్వానన్దాత్మకచిదధ్యాసాద్ఘటాదేరిష్టత్వవ్యవహారే, దుఃఖస్యాపి తత్రాధ్యాసాత్ తస్యాపీష్టత్వవ్యవహారాపత్తిరితి చేత్ న । "ఆరోపే సతి నిమిత్తానుసరణమ్ , న తు నిమిత్తమస్తీత్యారోపః" ఇత్యభ్యుపగమేన, దుఃఖాదౌ సచ్చిదంశాధ్యాసేఽపి ఆనన్దాంశాధ్యాసాభావాత్ । జగతి నామరూపాంశద్వయవ్యవహారస్తు అవిద్యాపరిణామాత్మకనామరూపసమ్బన్ధాత్ । తదుక్తమ్- " అస్తి భాతి ప్రియం రూపం నామ చేత్యంశపఞ్చకమ్ । ఆద్యం త్రయం బ్రహ్మరూపం జగద్రూపం తతో ద్వయమ్ ॥" ఇతి ॥
అథ జగతో జన్మక్రమో నిరూప్యతే । తత్ర సర్గాద్యకాలే పరమేశ్వరః సృజ్యమానప్రపఞ్చవైచిత్ర్యహేతుప్రాణికర్మసహకృతోఽపరిమితానిరూపితశక్తివిశేషవిశిష్టమాయాసహితః సన్ నామరూపాత్మకనిఖిలప్రపఞ్చం ప్రథమం బుద్ధావాకలయ్య, "ఇదం కరిష్యామి" ఇతి సఙ్కల్పయతి,
" తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ"(ఛా.ఉ. ౬.౨.౩.),
" సోఽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయ"(తై.ఉ. ౨.౬.౧.) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తత ఆకాశాదీని పఞ్చభూతాన్యపఞ్చీకృతాని తన్మాత్రపదప్రతిపాద్యాన్యుత్పద్యన్తే । తత్రాకాశస్య శబ్దో గుణః, వాయోస్తు శబ్దస్పర్శౌ, తేజసస్తు శబ్దస్పర్శరూపాణి, అపాం తు శబ్దస్పర్శరూపరసాః, పృథివ్యాస్తు శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధాః । న తు శబ్దస్యాకాశమాత్రగుణత్వమ్ , వాయ్వాదావపి తదుపలమ్భాత్ । న చాసౌ భ్రమః బాధకాభావాత్ ।
ఇమాని భూతాని త్రిగుణమాయాకార్యాణి త్రిగుణాని । గుణాః సత్త్వరజస్తమాంసి । ఎతైశ్చ సత్త్వగుణోపేతైః పఞ్చభూతైర్వ్యస్తైర్యథాక్రమం శ్రోత్రత్వక్చక్షూరసనఘ్రాణాని పఞ్చ జ్ఞానేన్ద్రియాణి జాయన్తే । ఎతైరేవ సత్త్వగుణోపేతైః పఞ్చభూతైర్మిలితైర్మనోబుద్ధ్యహఙ్కారచిత్తని జాయన్తే । శ్రోత్రాదీనాం పఞ్చానాం క్రమేణ దిగ్వాతార్కవరుణాశ్వినోఽధిష్ఠాతృదేవతాః । మన ఆదీనాం చతుర్ణాం క్రమేణ చన్ద్రచతుర్ముఖశఙ్కరాచ్యుతా అధిష్ఠాతృదేవతాః ।
ఎతైరేవ రజోగుణోపేతైః పఞ్చభూతైర్యథాక్రమం వాక్పాణిపాదపాయూపస్థాఖ్యాని కర్మేన్ద్రియాణి జాయన్తే । తేషాం చ క్రమేణ వహ్నీన్ద్రోపేన్ద్రమృత్యుప్రజాపతయోఽధిష్ఠాతృదేవతాః । రజోగుణోపేతైః పఞ్చభూతైరేవ మిలితైః పఞ్చ వాయవః ప్రాణాపనవ్యానోదానసమానాఖ్యా జాయన్తే । తత్ర ప్రాగ్గమనవాన్ వాయుః ప్రాణో నాసాదిస్థానవర్తీ । అర్వాగ్గమనవానపానః పాయ్వాదిస్థానవర్తీ । విష్వగమనవాన్ వ్యానః అఖిలశరీరవర్తీ । ఊర్ధ్వగమనవానుత్క్రమణవాయురుదానః కణ్ఠస్థానవర్తీ । అశితపీతాన్నాదిసమీకరణకరః సమానః నాభిస్థానవర్తీ ।
పఞ్చీకరణప్రకారశ్చేత్థమ్ ఆకాశమాదౌ ద్విధా విభజ్య తయోరేకం భాగం పునశ్చతుర్ధా విభజ్య తేషాం చతుర్ణామంశానాం వాయ్వాదిషు చతుర్షు భూతేషు సంయోజనమ్ । ఎవం వాయుం ద్విధా విభజ్య తయోరేకం భాగం పునశ్చతుర్ధా విభజ్య తేషాం చతుర్ణామాంశానామాకాశాదిషు సంయోజనమ్ । ఎవం తేజఆదీనామపి । తదేవమేకైకభూతస్యార్ధం స్వాంశాత్మకమ్ అర్ధాన్తరం చతుర్విధభూతమయమితి పృథివ్యాదిషు స్వాంశాధిక్యాత్ పృథివ్యాదివ్యవహారః । తదుక్తమ్-
" వైశేష్యాత్తు తద్వాదస్తద్వాదః"(బ్ర.సూ. ౨.౪.౨౨.) ఇతి ।
పూర్వోక్తైరపఞ్చీకృతభూతైర్లిఙ్గశరీరం పరలోకయాత్రానిర్వాహకం మోక్షపర్యన్తస్థాయి మనోబుద్ధిభ్యాముపేతం జ్ఞానేన్ద్రియపఞ్చక-కర్మేన్ద్రియపఞ్చక-ప్రాణదిపఞ్చకసంయుక్తం జాయతే । తదుక్తమ్- " పఞ్చప్రాణమనోబుద్ధిదశేన్ద్రియసమన్వితమ్ । అపఞ్చీకృతభూతోత్థం సూక్ష్మాఙ్గం భోగసాధనమ్ ॥" ఇతి । తచ్చ ద్వివిధమ్ పరమపరం చ । పరం హిరణ్యగర్భలిఙ్గశరీరమ్ ,అపరమస్మదాదిలిఙ్గశరీరమ్ । తత్ర హిరణ్యగర్భలిఙ్గశరీరమ్ మహత్తత్త్వమ్ ,అస్మదాదిలిఙ్గశరీరం చాహఙ్కార ఇత్యాఖ్యాయతే ।
ఎవం తమోగుణయుక్తేభ్యః పఞ్చీకృతభూతేభ్యో భూమ్యన్తరిక్షస్వర్మహర్జనతపఃసత్యాత్మకస్యోర్ధ్వలోకసప్తకస్య అతలవితలసుతలతలాతలరసాతలమహాతలపాతాలాఖ్యస్య అధోలోకసప్తకస్య బ్రహ్మాణ్డస్య జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జాఖ్యచతుర్విధస్థూలశరీరాణాం చోత్పత్తిః । తత్ర జరాయుజాని జరాయుభ్యో జాతాని మనుష్యపశ్వాదిశరీరాణి । అణ్డజాన్యణ్డేభ్యో జాతాని పక్షిపన్నగాదిశరీరాణి । స్వేదజాని స్వేదాజ్జాతాని యూకమశకాదిశరీరాణి । ఉద్భిజ్జాని భూమిముద్భిద్య జాతాని వృక్షాదీని । వృక్షాదీనామపి పాపఫలభోగాయతనత్వేన శరీరత్వమ్ ।
హిరణ్యగర్భో నామ మూర్తిత్రయాదన్యః ప్రథమో జీవః । " స వై శరీరీ ప్రథమః స వై పురుష ఉచ్యతే । ఆదికర్తా స భూతానాం బ్రహ్మాగ్రే సమవర్తత ॥", " హిరణ్యగర్భః సమవర్తతాగ్రే"(ఋ.సం. ౧౦.౧౨౧.౧.) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఎవం భూతభౌతికసృష్టిర్నిరూపితా ।
ఇదానీం ప్రలయో నిరూప్యతే । ప్రలయో నామ త్రైలోక్యవినాశః । స చ చతుర్విధః నిత్యః ప్రాకృతో నైమిత్తిక ఆత్యన్తికశ్చేతి । తత్ర నిత్యః ప్రలయః సుషుప్తిః, తస్యాః సకలకార్యప్రలయరూపత్వాత్ । ధర్మాధర్మపూర్వసంస్కారాణాం చ తదా కారణాత్మనాఽవస్థానమ్ । తేన సుప్తోత్థితస్య న సుఖదుఃఖాద్యనుపపత్తిః, న వా స్మరణానుపపత్తిః । న చ సుషుప్తౌ అన్తఃకరణస్య వినాశే తదధీనప్రాణాదిక్రియానుపపత్తిః, వస్తుతః శ్వాసాద్యభావేఽపి తదుపలబ్ధేః పురుషాన్తరవిభ్రమమాత్రత్వాత్ , సుప్తశరీరోపలమ్భవత్ । న చ ఎవం సుప్తస్య పరేతాదవిశేషః, సుప్తస్య హి లిఙ్గశరీరం సంస్కారాత్మనాఽత్రైవ వర్తతే పరేతస్య తు లోకాన్తరే ఇతి వైలక్షణ్యాత్ ।
ప్రాకృతప్రలయస్తు కార్యబ్రహ్మవినాశనిమిత్తకః సకలకార్యవినాశః । యదా తు ప్రాగేవోత్పన్నబ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య కార్యబ్రహ్మణో బ్రహ్మాణ్డాధికారలక్షణప్రారబ్ధకర్మసమాప్తౌ విదేహకైవల్యాత్మికా పరా ముక్తిః, తదా తల్లోకవాసినామప్యుత్పన్నబ్రహ్మసాక్షాత్కారాణాం బ్రహ్మణా సహ విదేహకైవల్యమ్ । " బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే సమ్ప్రాప్తే ప్రతిసఞ్చరే । పరస్యాన్తే కృతాత్మానః ప్రవిశన్తి పరం పదమ్ ॥" ఇతి స్మృతేః । ఎవం తల్లోకవాసిభిః సహ కార్యబ్రహ్మణి ముచ్యమానే, తదధిష్ఠితబ్రహ్మాణ్డ -తదన్తర్వర్తినిఖిలలోక-తదన్తర్వర్తిస్థావరాదీనాం భౌతికానాం భూతానాం చ ప్రకృతౌ మాయాయాం లయః, న తు బ్రహ్మణి, బాధరూపవినాశస్యైవ బ్రహ్మనిష్ఠత్వాత్ । అతః ప్రాకృత ఇత్యుచ్యతే ।
కార్యబ్రహ్మణో దివసావసాననిమిత్తకః త్రైలోక్యమాత్రప్రలయః నైమిత్తికప్రలయః । బ్రహ్మదివసశ్చతుర్యుగసహస్రపరిమితకాలః, " చతుర్యుగసహస్రాణి బ్రహ్మణో దినముచ్యతే" ఇత్యాదివచనాత్ । ప్రలయకాలోఽపి దివసకాలపరిమితః, రాత్రికాలస్య దివసకాలతుల్యత్వాత్ ।
ప్రాకృతప్రలయే నైమిత్తికప్రలయే చ పురాణవచనాని ప్రమాణాని । " ద్విపరార్ధే త్వతిక్రాన్తే బ్రహ్మణః పరమేష్ఠినః । తదా ప్రకృతయః సప్త కల్ప్యన్తే ప్రలయాయ హి ॥ ఎష ప్రాకృతికో రాజన్ ప్రలయో యత్ర లీయతే ।" ఇతి వచనం ప్రాకృతప్రలయే మానమ్ । " ఎష నైమిత్తికః ప్రోక్తః ప్రలయో యత్ర విశ్వసృక్ । శేతేఽనన్తాసనే నిత్యమాత్మసాత్కృత్య చాఖిలమ్ ।" ఇతి వచనం నైమిత్తికే ప్రలయే మానమ్ ।
తురీయప్రలయస్తు బ్రహ్మసాక్షాత్కారనిమిత్తకః సర్వమోక్షః । స చైకజీవవాదే యుగపదేవ, నానాజీవవాదే తు క్రమేణ ।
" సర్వ ఎకీభవన్తి"(ము.ఉ. ౩.౨.౭.) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తత్రాద్యాస్త్రయోఽపి లయాః కర్మోపరమనిమిత్తాః తురీయస్తు జ్ఞానోదయనిమిత్తో లయోఽజ్ఞానేన సహైవేతి విశేషః ।
ఎవం చతుర్విధప్రలయో నిరూపితః । తస్యేదానీం క్రమో నిరూప్యతే । భూతానాం భౌతికానాం చ న కారణలయక్రమేణ లయః కారణలయసమయే కార్యాణామాశ్రయమన్తరేణావస్థానానుపపత్తేః, కిన్తు సృష్టిక్రమవిపరీతక్రమేణ । తత్తత్కార్యనాశే తత్తజ్జనకాదృష్టనాశస్యైవ ప్రయోజకతయా ఉపాదాననాశస్యాప్రయోజకత్వాత్ । అన్యథా న్యాయమతేఽపి మహాప్రలయే పృథివీపరమాణుగతరూపరసాదేరవినాశాపత్తేః । తథా చ పృథివ్యా అప్సు, అపాం తేజసి, తేజసో వాయౌ, వాయోరాకాశే, ఆకాశస్య జీవాహఙ్కారే, తస్య హిరణ్యగర్భాహఙ్కారే, తస్య చావిద్యాయామ్ ఇత్యేవంరూప ఎవ ప్రలయః । తదుక్తం విష్ణుపురాణే " జగత్ప్రతిష్ఠా దేవర్షే పృథివ్యప్సు ప్రలీయతే । తేజస్యాపః ప్రలీయన్తే తేజో వాయౌ ప్రలీయతే ॥ వాయుశ్చ లీయతే వ్యోమ్ని తచ్చావ్యక్తే ప్రలీయతే । అవ్యక్తం పురుషే బ్రహ్మన్నిష్కలే సమ్ప్రలీయతే" ఇతి । ఎవంవిధప్రలయకారణత్వం తత్-పదార్థస్య బ్రహ్మణస్తటస్థలక్షణమ్ ।
నను వేదాన్తైర్బ్రహ్మణి జగత్కారణత్వేన ప్రతిపాద్యమానే సతి సప్రపఞ్చం స్యాత్ , అన్యథా సృష్టివాక్యానామప్రామాణ్యాపత్తిరితి చేత్ న । న హి సృష్టివాక్యానాం సృష్టౌ తాత్పర్యమ్ । కిన్తు అద్వయే బ్రహ్మణ్యేవ । తత్ప్రతిపత్తౌ కథం సృష్టేరుపయోగః ? ఇత్థమ్ - యది సృష్టిమనుపన్యస్య ప్రపఞ్చస్య నిషేధో బ్రహ్మణి ప్రతిపాద్యేత, తదా బ్రహ్మణి ప్రతిషిద్ధస్య ప్రపఞ్చస్య వాయౌ ప్రతిషిద్ధస్య రూపస్యేవ బ్రహ్మణోఽన్యత్రావస్థానశఙ్కాయాం న నిర్విచికిత్సమద్వితీయత్వం ప్రతిపాదితం స్యాత్ । తతః సృష్టివాక్యాద్బ్రహ్మోపాదేయత్వజ్ఞానే సతి, ఉపాదానం వినా కార్యస్యాన్యత్ర సద్భావశఙ్కాయాం నిరస్తాయాం,
" నేతి నేతి"(బృ.ఉ. ౨.౩.౬.) ఇత్యాదినా బ్రహ్మణ్యపి తస్యాసత్త్వోపపాదనేన ప్రపఞ్చస్య తుచ్ఛత్వావగమే, నిరస్తనిఖిలద్వైతవిభ్రమమఖణ్డం సచ్చిదానన్దైకరసం బ్రహ్మ సిద్ధ్యతీతి పరమ్పరయా సృష్టివాక్యానామపి అద్వితీయే బ్రహ్మణ్యేవ తాత్పర్యమ్ । ఉపాసనాప్రకరణపఠితసగుణబ్రహ్మవాక్యానాం చ ఉపాసనావిధ్యపేక్షితగుణారోపమాత్రపరత్వమ్ , న గుణపరత్వమ్ । నిర్గుణప్రకరణపఠితానాం సగుణవాక్యానాన్తు నిషేధవాక్యాపేక్షితనిషేధ్యసమర్పకత్వేన వినియోగ ఇతి న కిఞ్చిదపి వాక్యమద్వితీయబ్రహ్మప్రతిపాదనేన విరుధ్యతే ।
తదేవం స్వరూపతటస్థలక్షణలక్షితం । తత్-పదవాచ్యమీశ్వరచైతన్యం మాయాప్రతిబిమ్బరూపమితి కేచిత్ । తేషామయమాశయః- జీవపరమేశ్వరసాధారణం చైతన్యమాత్రం బిమ్బమ్ , తస్యైవ బిమ్బస్యావిద్యాత్మికాయాం మాయాయాం ప్రతిబిమ్బమీశ్వరచైతన్యమ్ , అన్తఃకరణేషు ప్రతిబిమ్బం జీవచైతన్యమ్ " కార్యోపాధిరయం జీవః కారణోపధిరీశ్వరః" ఇతి శ్రుతేః । ఎతన్మతే జలాశయగతశరావజలగతసూర్యప్రతిబిమ్బయోరివ జీవపరమేశ్వరయోర్భేదః । అవిద్యాత్మకోపాధేర్వ్యాపకతయా తదుపాధికేశ్వరస్యాపి వ్యాపకత్వమ్ । అన్తఃకరణస్య పరిచ్ఛిన్నతయా తదుపాధికజీవస్యాపి పరిచ్ఛిన్నత్వమ్ ।
ఎతన్మతేఽవిద్యాకృతదోషా జీవ ఇవ పరమేశ్వరేఽపి స్యుః, ఉపాధేః ప్రతిబిమ్బపక్షపాతిత్వాత్ , ఇత్యస్వరసాత్ బిమ్బాత్మకమీశ్వరచైతన్యమిత్యపరే । తేషామయమాశయః- ఎకమేవ చైతన్యం బిమ్బత్వాక్రాన్తమీశ్వరచైతన్యమ్ । ప్రతిబిమ్బత్వాక్రాన్తం జీవచైతన్యమ్ । బిమ్బప్రతిబిమ్బకల్పనోపాధిశ్చైకజీవవాదే అవిద్యా, అనేకజీవవాదే తు అన్తఃకరణాన్యేవ । అవిద్యాన్తఃకరణరూపోపాధిప్రయుక్తో జీవపరభేదః । ఉపాధికృతదోషాశ్చ ప్రతిబిమ్బే జీవ ఎవ వర్తన్తే, న తు బిమ్బే పరమేశ్వరే, ఉపాధేః ప్రతిబిమ్బపక్షపాతిత్వాత్ । ఎతన్మతే చ గగనసూర్యస్య జలాదౌ భాసమానప్రతిబిమ్బసూర్యస్యేవ జీవపరయోర్భేదః ।
నను గ్రీవాస్థముఖస్య దర్పణప్రదేశ ఇవ బిమ్బచైతన్యస్య పరమేశ్వరస్య జీవప్రదేశేఽభావాత్ తస్య సర్వాన్తర్యామిత్వం న స్యాదితి చేత్ న । సాభ్రనక్షత్రస్యాకాశస్య జలాదౌ ప్రతిబిమ్బితత్వే బిమ్బభూతమహాకాశస్యాపి జలాదిప్రదేశసమ్బన్ధదర్శనేన పరిచ్ఛిన్నబిమ్బస్య ప్రతిబిమ్బదేశాసమ్బన్ధిత్వేఽప్యపరిచ్ఛిన్నబ్రహ్మబిమ్బస్య ప్రతిబిమ్బదేశసమ్బన్ధావిరోధాత్ ।
న చ రూపహీనస్య బ్రహ్మణో న ప్రతిబిమ్బసమ్భవః, రూపవత ఎవ తథాత్వదర్శనాత్ ఇతి వాచ్యమ్ । నీరూపస్యాపి రూపస్య ప్రతిబిమ్బదర్శనాత్ । న చ నీరూపస్య ద్రవ్యస్య ప్రతిబిమ్బాభావనియమః । ఆత్మనో ద్రవ్యత్వాభావస్య ఉక్తత్వాత్ । " ఎకధా బహుధా చైవ దృశ్యతే జలచన్ద్రవత్ ।", " యథా హ్యయం జ్యోతిరాత్మా వివస్వానపో భిన్నా బహుధైకోఽనుగచ్ఛన్ ।" ఇత్యాదివాక్యేన బ్రహ్మప్రతిబిమ్బాభావానుమానస్య బాధితత్వాచ్చ । తదేవం తత్-పదార్థో నిరూపితః ।
ఇదానీం త్వమ్-పదార్థో నిరూప్యతే । ఎకజీవవాదేఽవిద్యాప్రతిబిమ్బో జీవః । అనేకజీవవాదే తు అన్తఃకరణప్రతిబిమ్బః । స చ జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తిరూపావస్థాత్రయవాన్ । తత్ర జాగ్రద్దశా నామ ఇన్ద్రియజన్యజ్ఞానావస్థా । అవస్థాన్తరే ఇన్ద్రియాభావాత్ నాతివ్యాప్తిః । ఇన్ద్రియజన్యజ్ఞానం చ అన్తఃకరణవృత్తిః, స్వరూపజ్ఞానస్యానాదిత్వాత్ ।
సా చాన్తఃకరణవృత్తిరావరణాభిభవార్థా ఇత్యేకం మతమ్ । తథా హి- అవిద్యోపహితచైతన్యస్య జీవత్వపక్షే ఘటాద్యధిష్ఠానచైతన్యస్య జీవరూపతయా, జీవస్య సర్వదా ఘటాదిభానప్రసక్తౌ ఘటాద్యవచ్ఛిన్నచైతన్యావరకమజ్ఞానం మూలావిద్యాపరతన్త్రమవస్థాపదవాచ్యమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । ఎవం సతి న సర్వదా ఘటాదేర్భానప్రసఙ్గః । అనావృతచైతన్యసమ్బన్ధస్యైవ భానప్రయోజకత్వాత్ । తస్య చావరణస్య సదాతనత్వే కదాచిదపి ఘటభానం న స్యాదితి తద్భఙ్గే వక్తవ్యే, తద్భఙ్గజనకం న చైతన్యమాత్రమ్ । తద్భాసకస్య తదనివర్తకత్వాత్ । నాపి వృత్త్యుపహితం చైతన్యమ్ । పరోక్షస్థలేఽపి తన్నివృత్త్యాపత్తేరితి పరోక్షవ్యావృత్తవృత్తివిశేషస్య, తదుపహితచైతన్యస్య వా ఆవరణభఞ్జకత్వమ్ - ఇతి ఆవరణాభిభవార్థా వృత్తిరుచ్యతే ।
సమ్బన్ధార్థా వృత్తిరిత్యపరం మతమ్ । తత్రావిద్యోపాధికోఽపరిచ్ఛిన్నో జీవః । స చ ఘటాదిప్రదేశే విద్యమానోఽపి ఘటాద్యాకారాపరోక్షవృత్తివిరహదశాయాం న ఘటాదికమవభాసయతి, ఘటాదినా సమం సమ్బన్ధాభావాత్ । తత్తదాకారవృత్తిదశాయాం తు భాసయతి, తదా సమ్బన్ధసత్త్వాత్ ।
నను అవిద్యోపాధికస్యాపరిచ్ఛిన్నస్య జీవస్య స్వత ఎవ సమస్తవస్తుసమ్బద్ధస్య వృత్తివిరహదశాయాం సమ్బన్ధాభావాభిధానమసఙ్గతమ్ । అసఙ్గత్వదృష్ట్యా సమ్బన్ధాభావాభిధానే చ వృత్త్యనన్తరమపి సమ్బన్ధో న స్యాత్ , ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే - న హి వృత్తివిరహదశాయాం జీవస్య ఘటాదినా సహ సమ్బన్ధసామాన్యం నిషేధామః । కిన్తర్హి ? ఘటాదిభానప్రయోజకం సమ్బన్ధవిశేషమ్ । స చ సమ్బన్ధవిశేషో విషయస్య జీవచైతన్యస్య చ వ్యఙ్గ్య-వ్యఞ్జకతాలక్షణః కాదాచిత్కస్తత్తదాకారవృత్తినిబన్ధనః । తథా హి తైజసమన్తఃకరణం స్వచ్ఛద్రవ్యత్వాత్ స్వత ఎవ జీవచైతన్యాభివ్యఞ్జనసమర్థమ్ । ఘటాదికస్తు న తథా, అస్వచ్ఛద్రవ్యత్వాత్ । స్వాకారవృత్తిసంయోగదశాయాన్తు వృత్త్యభిభూతజాడ్యధర్మకతయా వృత్త్యుత్పాదితచైతన్యాభివ్యఞ్జనయోగ్యతాశ్రయతయా చ వృత్త్యుదయానన్తరం చైతన్యమభివ్యనక్తి । తదుక్తం వివరణే " అన్తఃకరణం హి స్వస్మిన్నివ స్వసంసర్గిణ్యపి ఘటాదౌ చైతన్యాభివ్యక్తియోగ్యతామాపాదయతి" ఇతి । దృష్టం చాస్వచ్ఛద్రవ్యస్యాపి స్వచ్ఛద్రవ్యసమ్బన్ధదశాయాం ప్రతిబిమ్బగ్రాహిత్వమ్ । తథా కుడ్యాదేర్జలాదిసంయోగదశాయాం ముఖాదిప్రతిబిమ్బగ్రాహితా । ఘటాదేరభివ్యఞ్జకత్వం చ తత్ప్రతిబిమ్బగ్రాహిత్వమ్ , చైతన్యస్యాభివ్యక్తత్వం చ తత్ర ప్రతిబిమ్బితత్వమ్ ।
ఎవంవిధాభివ్యఞ్జకత్వసిద్ధ్యర్థమేవ వృత్తేరపరోక్షస్థలే బహిర్నిర్గమనాఙ్గీకారః । పరోక్షస్థలే తు వహ్న్యాదేర్వృత్తిసంసర్గాభావేన చైతన్యానభివ్యఞ్జకతయా నాపరోక్షత్వమ్ । ఎతన్మతే చ విషయాణామపరోక్షత్వం చైతన్యాభివ్యఞ్జకత్వమితి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎవం జీవస్యాపరిచ్ఛిన్నత్వేఽపి వృత్తేః సమ్బన్ధార్థత్వం నిరూపితమ్ ।
ఇదానీం పరిచ్ఛిన్నత్వపక్షే సమ్బధార్థత్వం నిరూప్యతే । తథా హి అన్తఃకరణోపాధికో జీవః । తస్య న ఘటాద్యుపాదానతా, ఘటాదిదేశాసమ్బన్ధాత్ । కిన్తు బ్రహ్మైవ ఘటాద్యుపాదానమ్ , తస్య మాయోపహితస్య సకలఘటాద్యన్వయిత్వాత్ । అత ఎవ బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞతా । తథా చ జీవస్య ఘటాద్యధిష్ఠానబ్రహ్మచైతన్యాభేదమన్తరేణ ఘటాద్యవభాసాసమ్భవే ప్రాప్తే, తదవభాసాయ ఘటాద్యధిష్ఠానబ్రహ్మచైతన్యాభేదసిద్ధ్యర్థం ఘటాద్యాకారవృత్తిరిష్యతే ।
నను వృత్త్యాపి కథం ప్రమాతృచైతన్యవిషయచైతన్యయోరభేదః సమ్పాద్యతే, ఘటాన్తఃకరణరూపోపాధిభేదేన తదవచ్ఛిన్నచైతన్యయోరభేదాసమ్భవాత్ ఇతి చేత్ న । వృత్తేర్బహిర్దేశనిర్గమనాఙ్గీకారేణ వృత్త్యన్తఃకరణవిషయాణామేకదేశస్థత్వేన తదుపధేయభేదాభావస్య ఉక్తత్వాత్ । ఎవమపరోక్షస్థలే వృత్తేర్మతభేదేన వినియోగ ఉపపాదితః ।
ఇన్ద్రియాజన్యవిషయగోచరాపరోక్షాన్తఃకరణవృత్త్యవస్థా స్వప్నావస్థా । జాగ్రదవస్థావ్యావృత్త్యర్థమ్ ఇన్ద్రియాజన్యేతి । అవిద్యావృత్తిమత్యాం సుషుప్తావతివ్యాప్తివారణాయ అన్తఃకరణేతి । సుషుప్తిర్నామ అవిద్యాగోచరావిద్యావృత్త్యవస్థా । జాగ్రత్స్వప్నయోరవిద్యాకారవృత్తేరన్తఃకరణవృత్తిత్వాన్న తత్రాతివ్యాప్తిః । అత్ర కేచిన్మరణమూర్చ్ఛయోరవస్థాన్తరత్వమాహుః । అపరే తు సుషుప్తావేవ తయోరన్తర్భావమాహుః । తత్ర తయోరవస్థాత్రయాన్తర్భావబహిర్భావయోః త్వం-పదార్థనిరూపణే ఉపయోగాభావాత్ న తత్ర ప్రయత్యతే ।
తస్య మాయోపాధ్యపేక్షయా ఎకత్వమ్ , అన్తఃకరణోపాధ్యపేక్షయా చ నానాత్వం వ్యవహ్రియతే । ఎతేన జీవస్యాణుత్వం ప్రత్యుక్తమ్ । " బుద్ధేర్గుణేనాత్మగుణేన చైవం హ్యారాగ్రమాత్రో హ్యవరోఽపి దృష్టః ।" ఇత్యాదౌ జీవస్య బుద్ధిశబ్దవాచ్యాన్తఃకరణపరిమాణోపాధికస్య పరిమాణత్వశ్రవణాత్ ।
స చ జీవః స్వయంప్రకాశః । స్వప్నావస్థామధికృత్య " అత్రాయం పురుషః స్వయం జ్యోతిః" ఇతి శ్రుతేః । అనుభవరూపశ్చ, " ప్రజ్ఞానఘన ఎవ" ఇత్యాదిశ్రుతేః । "అనుభవామి" ఇతి వ్యవహారస్తు వృత్తిప్రతిబిమ్బితచైతన్యమాదాయ ఉపపద్యతే । ఎవం త్వం-పదార్థో నిరూపితః ।
అధునా తత్-త్వమ్-పదార్థయోరైక్యం మహావాక్యప్రతిపాద్యమభిధీయతే । నను "నాహమీశ్వరః" ఇత్యాదిప్రత్యక్షేణ, కిఞ్చిజ్జ్ఞత్వసర్వజ్ఞత్వాదివిరుద్ధధర్మాశ్రయత్వాదిలిఙ్గేన, " ద్వా సుపర్ణా" ఇత్యాదిశ్రుత్యా, " ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఎవ చ । క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోఽక్షర ఉచ్యతే ॥" ఇత్యాదిస్మృత్యా చ జీవపరభేదస్యావగతత్వేన తత్త్వమస్యాదివాక్యమ్ " ఆదిత్యో యూపః ।", " యజమానః ప్రస్తరః" ఇత్యాదివాక్యవదుపచరితార్థమేవ, ఇతి చేత్ న । భేదప్రత్యక్షస్య సమ్భావితకరణదోషస్యాసమ్భావితదోషవేదజన్యజ్ఞానేన బాధ్యమానత్వాత్ । అన్యథా చన్ద్రగతాధికపరిమాణగ్రాహి-జ్యోతిఃశాస్త్రస్య చన్ద్రప్రాదేశగ్రాహిప్రత్యక్షేణ బాధాపత్తేః । పాకరక్తే ఘటే "రక్తోఽయమ్ । న శ్యామః" ఇతివత్ " సవిశేషణే హి" ఇతి న్యాయేన జీవపరభేదగ్రాహిప్రత్యక్షస్య విశేషణీభూతధర్మభేదవిషయత్వాచ్చ । అత ఎవ నానుమానమపి ప్రమాణమ్ , ఆగమవిరోధాత్ , మేరుపాషాణమయత్వానుమానవత్ ।
నాప్యాగమాన్తరవిరోధః । తత్పరాతత్పరవాక్యయోస్తత్పరవాక్యస్య బలవత్వేన లోకసిద్ధభేదానువాది - " ద్వా సుపర్ణా" - ఇత్యాదివాక్యాపేక్షయా ఉపక్రమోపసంహారాద్యవగతాద్వైతతాత్పర్యవిశిష్టస్య తత్త్వమస్యాదివాక్యస్య ప్రబలత్వాత్ । న చ జీవపరైక్యే విరుద్ధధర్మాశ్రయత్వానుపపత్తిః । శీతస్యైవ జలస్యౌపాధికౌష్ణ్యాశ్రయత్వవత్ స్వభావతో నిర్గుణస్యైవ జీవస్యాన్తఃకరణాద్యుపాధికకర్తృత్వాద్యాశ్రయత్వప్రతిభాసోపపత్తేః । యది చ జలాదావౌష్ణ్యమారోపితమ్ , తదా ప్రకృతేఽపి తుల్యమ్ । న చ సిద్ధాన్తే కర్తృత్వస్య క్వచిదప్యభావాదారోప్యప్రమాహితసంస్కారాభావే కథమారోపః ఇతి వాచ్యమ్ । లాఘవేనారోప్యవిషయకసంస్కారత్వేనైవ తస్య హేతుత్వాత్ । న చ ప్రాథమికారోపే కా గతిః, కర్తృత్వాద్యధ్యాసప్రవాహస్యానాదిత్వాత్ ।
తత్ర తత్త్వమ్-పదవాచ్యయోర్విశిష్టయోరైక్యాయోగేఽపి లక్ష్యస్వరూపయోరైక్యముపపాదితమేవ । అత ఎవ తత్ప్రతిపాదక-తత్త్వమస్యాదివాక్యానామఖణ్డార్థత్వమ్ , "సోఽయమ్" ఇత్యాదివాక్యవత్ । న చ కార్యపరాణామేవ ప్రామాణ్యమ్ । "చైత్ర, పుత్రస్తే జాతః" ఇత్యాదౌ సిద్ధేఽపి సఙ్గతిగ్రహాత్ । ఎవం సర్వప్రమాణావిరుద్ధం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణప్రతిపాద్యం జీవపరైక్యం వేదాన్తశాస్త్రస్య విషయ ఇతి సిద్ధమ్ ।
ఇతి వేదాన్తపరిభాషాయాం విషయపరిచ్ఛేదః ।
ప్రయోజనమ్
ఇదానీం ప్రయోజనం నిరూప్యతే । యదవగతం సత్ స్వవృత్తితయా ఇష్యతే తత్ప్రయోజనమ్ । తచ్చ ద్వివిధమ్ ముఖ్యం గౌణం చేతి । తత్ర సుఖదుఃఖాభావౌ ముఖ్యే ప్రయోజనే । తదన్యతరసాధనం గౌణం ప్రయోజనమ్ । సుఖం చ ద్వివిధమ్ సాతిశయం నిరతిశయం చ । తత్ర సాతిశయం సుఖం విషయానుషఙ్గజనితాన్తఃకరణవృత్తితారతమ్యకృతానన్దలేశావిర్భావవిశేషః, " ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి" ఇత్యాదిశ్రుతేః । నిరతిశయం సుఖం చ బ్రహ్మైవ, " ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ ।", " విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ" ఇత్యాదిశ్రుతేః ।
ఆనన్దాత్మకబ్రహ్మావాప్తిశ్చ మోక్షః, శోకనివృత్తిశ్చ, " బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి ।", " తరతి శోకమాత్మవిత్" ఇత్యాదిశ్రుతేః । న తు లోకాన్తరావాప్తిః, తజ్జన్యవైషయికానన్దో వా మోక్షః । తస్య కృతకత్వేనానిత్యత్వే ముక్తస్య పునరావృత్త్యాపత్తేః ।
నను త్వన్మతేఽప్యానన్దావాప్తేరనర్థనివృత్తేశ్చ సాదిత్వే తుల్యో దోషః, అనాదిత్వే మోక్షముద్దిశ్య శ్రవణాదౌ ప్రవృత్త్యనుపపత్తిరితి చేత్ న । సిద్ధస్యైవ బ్రహ్మస్వరూపస్య మోక్షస్యాసిద్ధత్వభ్రమేణ తత్సాధనే ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । అనర్థనివృత్తిరప్యధిష్ఠానభూతబ్రహ్మస్వరూపతయా సిద్ధైవ । లోకేఽపి ప్రాప్తప్రాప్తి-పరిహృతపరిహారయోః ప్రయోజనత్వం దృష్టమేవ । యథా హస్తగతవిస్మృతసువర్ణాదౌ "తవ హస్తే సువర్ణమ్" ఇత్యాప్తోపదేశాదప్రాప్తమివ ప్రాప్నోతి । యథా వా వలయితచరణాయాం స్రజి సర్పత్వభ్రమవతః "నాయం సర్పః" ఇత్యాప్తవాక్యాత్ పరిహృతస్యైవ సర్పస్య పరిహారః । ఎవం ప్రాప్తస్యాప్యానన్దస్య ప్రాప్తిః, పరిహృతస్యాప్యనర్థస్య నివృత్తిర్మోక్షః ప్రయోజనం చ ।
స చ జ్ఞానైకసాధ్యః, " తమేవ విదిత్వాఽతిమృత్యుమేతి । నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ" ఇతిశ్రుతేః, అజ్ఞాననివృత్తేః జ్ఞానైకసాధ్యత్వనియమాచ్చ । తచ్చ జ్ఞానం బ్రహ్మాత్మైక్యగోచరమ్ , " అభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసి ।", " తదాత్మానమేవావేత్ అహం బ్రహ్మాస్మి" ఇత్యాదిశ్రుతేః । " తత్త్వమస్యాదివాక్యోత్థం జ్ఞానం మోక్షస్య సాధనమ్" ఇతి నారదీయవచనాచ్చ ।
తచ్చ జ్ఞానమపరోక్షరూపమ్ । పరోక్షత్వేఽపరోక్షభ్రమనివర్తకత్వానుపపత్తేః । తచ్చాపరోక్షజ్ఞానం తత్త్వమస్యాదివాక్యాదితి కేచిత్ । మనననిదిధ్యాసనసంస్కృతాన్తఃకరణాదేవేత్యపరే ।
తత్ర పూర్వాచార్యాణామాశయః సంవిదాపరోక్ష్యం న కరణవిశషోత్పత్తినిబన్ధనమ్ । కిన్తు ప్రమేయవిశేషనిబన్ధనమ్ ఇత్యుపపాదితమ్ । తథా చ బ్రహ్మణః ప్రమాతృజీవాభిన్నతయా తద్గోచరం శబ్దజన్యమపి జ్ఞానమపరోక్షమ్ । అత ఎవ ప్రతర్దనాధికరణే ప్రతర్దనం ప్రతి " ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా । తం మామాయురమృతముపాస్వ" ఇతి ఇన్ద్రప్రోక్తవాక్యే ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మపరత్వే నిశ్చితే సతి " మాముపాస్వ" ఇత్యస్మచ్ఛబ్దానుపపత్తిమాశఙ్క్య తదుత్తరత్వేన ప్రవృత్తే " శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశో వామదేవవత్" ఇత్యత్ర సూత్రే- శాస్త్రాత్ దృష్టిః శాస్త్రదృష్టిః - తత్త్వమస్యాదివాక్యజన్యమ్ " అహం బ్రహ్మ" ఇతి జ్ఞానం 'శాస్త్రదృష్టి'-శబ్దేనోక్తమితి ।
అన్యేషాం త్వేవమాశయః కరణవిశేషనిబన్ధనమేవ జ్ఞానానాం ప్రత్యక్షత్వమ్ , న విషయవిశేషనిబన్ధనమ్ । ఎకస్మిన్నేవ సూక్ష్మవస్తుని పటుకరణాపటుకరణయోః ప్రత్యక్షత్వాప్రత్యక్షత్వవ్యవహారదర్శనాత్ । తథా చ సంవిత్సాక్షాత్వే ఇన్ద్రియజన్యత్వస్యైవ ప్రయోజకతయా న శబ్దజన్యజ్ఞానస్యాపరోక్షత్వమ్ । బ్రహ్మసాక్షాత్కారేఽపి మనననిదిధ్యాసనసంస్కృతం మన ఎవ కరణమ్ , " మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్" ఇత్యాదిశ్రుతేః । మనోఽగమ్యత్వశ్రుతిశ్చాసంస్కృతమనోవిషయా । న చైవం బ్రహ్మణ ఔపనిషదత్వానుపపత్తిః । అస్మదుక్తమనసో వేదజన్యజ్ఞానానన్తరమేవ ప్రవృత్తతయా వేదోపజీవిత్వాత్ ; వేదానుపజీవిమానాన్తరగమ్యత్వస్యైవ విరోధిత్వాత్ । 'శాస్త్రదృష్టి'-సూత్రమపి బ్రహ్మవిషయకమానసప్రత్యక్షస్య శాస్త్రప్రయోజ్యత్వాదుపపద్యతే । తదుక్తమ్ " 'అపి సంరాధనే' సూత్రాత్ శాస్త్రార్థధ్యానజా ప్రమా । శాస్త్రదృష్టిర్మతా, తాన్తు వేత్తి వాచస్పతిః పరమ్ ॥"
తచ్చ జ్ఞానం పాపక్షయాత్ । స చ కర్మానుష్ఠానాదితి పరమ్పరయా కర్మణాం వినియోగః । అత ఎవ " తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసాఽనాశకేన" ఇత్యాది శ్రుతిః, " కషాయే కర్మభిః పక్వే తతో జ్ఞానం ప్రవర్తతే" ఇత్యాదిస్మృతిశ్చ సఙ్గచ్ఛతే ।
ఎవం శ్రవణమనననిదిధ్యాసనాన్యపి జ్ఞానసాధనాని, మైత్రేయీబ్రాహ్మణే " ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః" ఇతి దర్శనమనూద్య తత్సాధనత్వేన " శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః" ఇతి శ్రవణమనననిదిధ్యాసనానాం విధానాత్ । శ్రవణం నామ వేదాన్తానామద్వితీయే బ్రహ్మణి తాత్పర్యావధారణానుకూలా మానసీ క్రియా । మననం నామ శబ్దావధారితేఽర్థే మానాన్తరవిరోధశఙ్కాయాం, తన్నిరాకరణానుకూలతర్కాత్మకజ్ఞానజనకో మానసో వ్యాపారః । నిదిధ్యాసనం నామ అనాదిదుర్వాసనయా విషయేష్వాకృష్యమాణస్య చిత్తస్య విషయేభ్యోఽపకృష్య ఆత్మవిషయకస్థైర్యానుకూలో మానసో వ్యాపారః ।
తత్ర నిదిధ్యాసనం బ్రహ్మసాక్షాత్కారే సాక్షాత్ కారణమ్ , " తే ధ్యానయోగానుగతా అపశ్యన్ , దేవాత్మశక్తిం స్వగుణైర్నిగూఢామ్" ఇత్యాదిశ్రుతేః । నిదిధ్యాసనే చ మననం హేతుః । అకృతమననస్యార్థదార్ఢ్యాభావేన తద్విషయకనిదిధ్యాసనాయోగాత్ । మననే చ శ్రవణం హేతుః, శ్రవణాభావే తాత్పర్యానిశ్చయేన శాబ్దజ్ఞానాభావేన శ్రుతార్థవిషయకయుక్తత్వనిశ్చయానుకూలమననాయోగాత్ । ఎతాని త్రీణ్యపి జ్ఞానోత్పత్తౌ కారణానీతి కేచిదాచార్యా ఊచిరే ।
అపరే తు శ్రవణం ప్రధానమ్ । మనననిదిధ్యాసనయోస్తు శ్రవణాత్ పరాచీనయోరపి శ్రవణఫలబ్రహ్మదర్శననిర్వర్తకతయా ఆరాదుపకారకతయాఽఙ్గత్వమిత్యాహుః । తదప్యఙ్గత్వం న తార్తీయశేషత్వరూపమ్ , తస్య శ్రుత్యాద్యన్యతమప్రమాణగమ్యస్య ప్రకృతే శ్రుత్యాద్యభావేఽసమ్భవాత్ । తథా హి " వ్రీహిభిర్యజేత ।", " దధ్నా జుహోతి" ఇత్యాదావివ మనననిదిధ్యాసనయోరఙ్గత్వే న కాచిత్ తృతీయాశ్రుతిరస్తి । నాపి " బర్హిర్దేవసదనం దామి" ఇత్యాది మన్త్రాణాం బర్హిఃఖణ్డన-ప్రకాశనసామర్థ్యవత్ కిఞ్చిల్లిఙ్గమస్తి । నాపి ప్రదేశాన్తరపఠితస్య ప్రవర్గస్య " అగ్నిష్టోమే ప్రవృణక్తి" ఇతి వాక్యవత్ శ్రవణానువాదేన మనననిదిధ్యాసనవినియోజకం కిఞ్చిద్వాక్యమస్తి । నాపి " దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత" ఇతి వాక్యావగతఫలసాధనతాక-దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే ప్రయాజాదీనామివ ఫలసాధనత్వేనావగతస్య శ్రవణస్య ప్రకరణే మనననిదిధ్యాసనయోరామ్నానమ్ ।
నను 'ద్రష్టవ్యః' ఇతి దర్శనానువాదేన శ్రవణే విహితే సతి ఫలవత్తయా శ్రవణప్రకరణే తత్సన్నిధావామ్నాతయోర్మనననిదిధ్యాసనయోః ప్రయాజన్యాయేన ప్రకరణాదేవాఙ్గతేతి చేత్ న । " తే ధ్యానయోగానుగతా అపశ్యన్" ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తే ధ్యానస్య దర్శనసాధనత్వేనావగతస్య అఙ్గాకాఙ్క్షాయాం ప్రయాజన్యయేన శ్రవణమననయోరేవాఙ్గత్వాపత్తేః । క్రమసమాఖ్యే చ దూరనిరస్తే ।
కిఞ్చ ప్రయాజాదిష్వఙ్గత్వవిచారః సప్రయోజనః । పూర్వపక్షే వికృతిషు న ప్రయాజాద్యనుష్ఠానమ్ ; సిద్ధాన్తే తు తత్రాపి తదనుష్ఠానమితి । ప్రకృతే తు శ్రవణం న కస్యచిత్ ప్రకృతిః, యేన మనననిదిధ్యాసనయోస్తత్రాప్యనుష్ఠానమఙ్గత్వవిచారఫలం భవేత్ । తస్మాన్న తార్తీయశేషత్వం మనననిదిధ్యాసనయోః । కిన్తు యథా ఘటాదికార్యే మృత్పిణ్డాదీనాం ప్రధానకారణతా, చక్రాదీనాం సహకారికారణతేతి ప్రాధాన్యాప్రాధాన్యవ్యపదేశః, తథా శ్రవణమనననిదిధ్యాసనానామపీతి మన్తవ్యమ్ ।
సూచితం చైతద్వివరణాచార్యైః- " శక్తితాత్పర్యవిశిష్టశబ్దావధారణం ప్రమేయావగమం ప్రత్యవ్యవధానేన కారణం భవతి, ప్రమాణస్య ప్రమేయావగమం ప్రత్యవ్యవధానాత్ । మనననిదిధ్యాసనే తు చిత్తస్య ప్రత్యగాత్మప్రవణతాసంస్కారపరినిష్పన్న-తదేకాగ్రవృత్తికార్యద్వారేణ బ్రహ్మానుభవహేతుతాం ప్రతిపద్యేతే ఇతి ఫలం ప్రత్యవ్యవహితకారణస్య శక్తితాత్పర్యవిశిష్టశబ్దావధారణస్య వ్యవహితే మనననిదిధ్యాసనే తదఙ్గే అఙ్గీక్రియేతేేేే" ఇతి ।
శ్రవణాదిషు చ ముముక్షూణామధికారః । కామ్యే కర్మణి ఫలకామస్యాధికారిత్వాత్ । ముముక్షాయాం చ నిత్యానిత్యవస్తువివేకస్యేహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగస్య శమదమోపరతితితిక్షాసమాధానశ్రద్ధానాం చ వినియోగః । అన్తరిన్ద్రియనిగ్రహః శమః । బహిరిన్ద్రియనిగ్రహో దమః । విక్షేపాభావ ఉపరతిః । శీతోష్ణాదిద్వన్ద్వసహనం తితిక్షా । చిత్తైకాగ్ర్యం సమాధానమ్ । గురువేదాన్తవాక్యేషు విశ్వాసః శ్రద్ధా ।
అత్ర ఉపరమశబ్దేన సంన్యాసోఽభిధీయతే । తథా చ సంన్యాసినామేవ శ్రవణాదావధికారః ఇతి కేచిత్ । అపరే తు, ఉపరమశబ్దస్య సంన్యాసవాచకత్వాభావాత్ , విక్షేపాభావమాత్రస్య గృహస్థేష్వపి సమ్భవాత్ , జనకాదేరపి బ్రహ్మవిచారస్య శ్రూయమాణత్వాత్ , సర్వాశ్రమసాధారణం శ్రవణాదివిధానమిత్యాహుః ।
సగుణోపాసనమపి చిత్తైకాగ్ర్యద్వారా నిర్విశేషబ్రహ్మసాక్షాత్కారహేతుః । తదుక్తమ్ " నిర్విశేషం పరం బ్రహ్మ సాక్షాత్కర్తుమనీశ్వరాః । యే మన్దాస్తేఽనుకమ్ప్యన్తే సవిశేషనిరూపణైః ॥ వశీకృతే మనస్యేషాం సగుణబ్రహ్మశీలనాత్ । తదేవావిర్భవేత్ సాక్షాదపేతోపాధికల్పనమ్ ॥" ఇతి । సగుణోపాసకానాం చ అర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మలోకగతానాం తత్రైవ శ్రవణాద్యుత్పన్నతత్త్వసాక్షాత్కారాణాం బ్రహ్మణా సహ మోక్షః । కర్మిణాన్తు ధూమాదిమార్గేణ పితృలోకం గతానాముపభోగేన కర్మక్షయే సతి పూర్వకృతసుకృతదుష్కృతానుసారేణ బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తేషు పునరుత్పత్తిః । తథా చ శ్రుతిః- " రమణీయచరణా రమణీయాం యోనిమాపద్యన్తే । కపూయచరణాః కపూయాం యోనిమాపద్యన్తే" ఇతి । ప్రతిషిద్ధానుష్ఠాయినాం తు రౌరవాదినరకవిశేషేషు తత్తత్పాపోచిత-తీవ్రదుఃఖమనుభూయ శ్వశూకరాదితిర్యగ్యోనిషు స్థావరాదిషు చోత్పత్తిః ఇత్యలం ప్రసఙ్గాగతప్రపఞ్చేన ।
నిర్గుణబ్రహ్మసాక్షాత్కారవతస్తు న లోకాన్తరగమనమ్ । " న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి" ఇతిశ్రుతేః । కిన్తు యావత్ప్రారబ్ధకర్మక్షయం సుఖదుఃఖే అనుభూయ పశ్చాదపవృజ్యతే ।
నను " క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్ దృష్టే పరావరే" ఇత్యాదిశ్రుత్యా, " జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి భస్మసాత్ కురుతే తథా" ఇత్యాదిస్మృత్యా చ జ్ఞానస్య సకలకర్మక్షయహేతుత్వనిశ్చయే సతి ప్రారబ్ధకర్మావస్థానమనుపపన్నమితి చేత్ న । " తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యే । అథ సమ్పత్స్యే" ఇత్యాదిశ్రుత్యా, " నాభుక్తం క్షీయతే కర్మ" ఇత్యాదిస్మృత్యా చోత్పాదితకార్యకర్మవ్యతిరిక్తానాం సఞ్చితకర్మణామేవ జ్ఞానవినాశ్యత్వావగమాత్ ।
సఞ్చితం ద్వివిధమ్ సుకృతం దుష్కృతం చ । తథా చ శ్రుతిః " తస్య పుత్రా దాయముపయన్తి । సుహృదః సాధుకృత్యామ్ । ద్విషన్తః పాపకృత్యామ్" ఇతి । నను బ్రహ్మజ్ఞానాన్మూలాజ్ఞాననివృత్తౌ తత్కార్యప్రారబ్ధకర్మణోఽపి నివృత్తేః కథం జ్ఞానినాం దేహధారణముపపద్యతే ? ఇతి చేత్ న । అప్రతిబద్ధజ్ఞానస్యైవాజ్ఞాననివర్తకతయా ప్రారబ్ధకర్మరూపప్రతిబన్ధకదశాయామజ్ఞాననివృత్తేరనఙ్గీకారాత్ ।
నన్వేవమపి తత్త్వజ్ఞానాదేకస్య ముక్తౌ సర్వముక్తిః స్యాత్ । అవిద్యాయా ఎకత్వేన తన్నివృత్తౌ క్వచిదపి సంసారాయోగాదితి చేత్ న । ఇష్టాపత్తేరిత్యేకే । అపరే తు ఎతద్దోషపరిహారాయైవ " ఇన్ద్రో మాయాభిః" ఇతి బహువచనశ్రుత్యనుగృహీతమవిద్యానానాత్వమఙ్గీకర్తవ్యమిత్యాహుః । అన్యే తు ఎకైవావిద్యా । తస్యాశ్చావిద్యాయా జీవభేదేన బ్రహ్మస్వరూపావరణశక్తయో నానా । తథా చ యస్య బ్రహ్మజ్ఞానం తస్య బ్రహ్మస్వరూపావరణశక్తివిశిష్టావిద్యానాశః, న త్వన్యం ప్రతి, ఇత్యుపగమాత్ నైకముక్తౌ సర్వముక్తిః । అత ఎవ " యావదధికారమవస్థితిరాధికారికాణామ్" ఇత్యస్మిన్నధికరణే అాధికారికపురుషాణాముత్పన్నతత్త్వజ్ఞానానామిన్ద్రాదీనాం దేహధారణానుపపత్తిమాశఙ్క్య, అధికారాపాదకప్రారబ్ధకర్మసమాప్త్యనన్తరం విదేహకైవల్యమితి సిద్ధాన్తితమ్ । తదుక్తమాచార్యవాచస్పతిమిశ్రైః- " ఉపసనాదిసంసిద్ధితోషితేశ్వరచోదితాః। అధికారం సమాప్యైతే ప్రవిశన్తి పరం పదమ్ ॥" ఇతి । ఎతచ్చైకముక్తౌ సర్వముక్తిరితి పక్షే నోపపద్యతే । తస్మాదేకావిద్యాపక్షేఽపి ప్రతిజీవమావరణభేదోపగమేన వ్యవస్థోపపాదనీయా ।
తదేవం బ్రహ్మజ్ఞానాన్మోక్షః । స చానర్థనివృత్తిర్నిరతిశయబ్రహ్మానన్దావాప్తిశ్చేతి సిద్ధం ప్రయోజనమ్ ।
ఇతి వేదాన్తపరిభాషాయాం ప్రయోజనపరిచ్ఛేదః ।
ఇతి ధర్మరాజాధ్వరీన్ద్రవిరచితా వేదాన్తపరిభాషా సమాప్తా ॥