అఖణ్డం సచ్చిదానన్దమవాఙ్మనసగోచరమ్ ।
ఆత్మానమఖిలాధారమాశ్రయేఽభీష్టసిద్ధయే ॥౧॥
అర్థతోఽప్యద్వయానన్దానతీతద్వైతభానతః ।
గురూనారాధ్య వేదాన్తసారం వక్ష్యే యథామతి ॥౨॥
వేదాన్తో నామోపనిషత్ప్రమాణం తదుపకారీణి శారీరకసూత్రాదీని చ । అస్య వేదాన్తప్రకరణత్వాత్ తదీయైః ఎవ అనుబన్ధైః తద్వత్తాసిద్ధేః న తే పృథగాలోచనీయాః । తత్ర అనుబన్ధో నామ అధికారివిషయసమ్బన్ధప్రయోజనాని ॥౩॥
అధికారీ తు విధివదధీతవేదవేదాఙ్గత్వేనాపాతతోఽధిగతాఖిలవేదార్థోఽస్మిన్ జన్మని జన్మాన్తరే వా కామ్యనిషిద్ధవర్జనపురఃసరం నిత్యనైమిత్తికప్రాయశ్చిత్తోపాసనానుష్ఠానేన నిర్గతనిఖిలకల్మషతయా నితాన్తనిర్మలస్వాన్తః సాధనచతుష్టయసమ్పన్నః ప్రమాతా । కామ్యాని - స్వర్గాదీష్టసాధనాని జ్యోతిష్టోమాదీని । నిషిద్ధాని - నరకాద్యనిష్టసాధనాని బ్రాహ్మణహననాదీని । నిత్యాని - అకరణే ప్రత్యవాయసాధనాని సన్ధ్యావన్దనాదీని । నైమిత్తికాని - పుత్రజన్మాద్యనుబన్ధీని జాతేష్ట్యాదీని । ప్రాయశ్చిత్తాని - పాపక్షయసాధనాని చాన్ద్రాయణాదీని । ఉపాసనాని - సగుణబ్రహ్మవిషయమానసవ్యాపారరూపాణి శాణ్డిల్యవిద్యాదీని । ఎతేషాం నిత్యాదీనాం బుద్ధిశుద్ధిః పరం ప్రయోజనమ్ , ఉపాసనానాం తు చిత్తైకాగ్ర్యం
‘తమేతమాత్మానం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన’ (బృ.ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః ‘తపసా కల్మషం హన్తి’ (మను. ౧౨ । ౧౦౪) ఇత్యాదిస్మృతేశ్చ । నిత్యనైమిత్తికయోః ఉపాసనానాం త్వవాన్తరఫలం పితృలోకసత్యలోకప్రాప్తిః
‘కర్మణా పితృలోకః విద్యయా దేవలోకః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇత్యాదిశ్రుతేః । సాధనాని - నిత్యానిత్యవస్తువివేకేహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగశమాదిషట్కసమ్పత్తిముముక్షుత్వాని । నిత్యానిత్యవస్తువివేకస్తావద్ బ్రహ్మైవ నిత్యం వస్తు తతోఽన్యదఖిలమనిత్యమితి వివేచనమ్ । ఐహికానాం స్రక్చన్దనవనితాదివిషయభోగానాం కర్మజన్యతయానిత్యత్వవదాముష్మికాణామప్యమృతాదివిషయభోగానామనిత్యతయా తేభ్యో నితరాం విరతిః - ఇహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగః । శమాదయస్తు - శమదమోపరతితితిక్షాసమాధానశ్రద్ధాఖ్యాః । శమస్తావత్ - శ్రవణాదివ్యతిరిక్తవిషయేభ్యో మనసో నిగ్రహః । దమః - బాహ్యేన్ద్రియాణాం తద్వ్యతిరిక్తవిషయేభ్యో నివర్తనమ్ । నివర్తితానామేతేషాం తద్వ్యతిరిక్తవిషయేభ్య ఉపరమణముపరతిరథవా విహితానాం కర్మణాం విధినా పరిత్యాగః । తితిక్షా - శీతోష్ణాదిద్వన్ద్వసహిష్ణుతా । నిగృహీతస్య మనసః శ్రవణాదౌ తదనుగుణవిషయే చ సమాధిః - సమాధానమ్ । గురూపదిష్టవేదాన్తవాక్యేషు విశ్వాసః - శ్రద్ధా । ముముక్షుత్వమ్ - మోక్షేచ్ఛా । ఎవమ్భూతః ప్రమాతాధికారీ
‘శాన్తో దాన్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఉక్తఞ్చ -
‘ప్రశాన్తచిత్తాయ జితేన్ద్రియాయ చ ప్రహీణదోషాయ యథోక్తకారిణే ।
గుణాన్వితాయానుగతాయ సర్వదా ప్రదేయమేతత్ సతతం ముముక్షవే’ (ఉపదేశసాహస్రీ ౩౨౪ । ౧౬ । ౭౨) ఇతి ॥ విషయః - జీవబ్రహ్మైక్యమ్ , శుద్ధచైతన్యం ప్రమేయమ్ , తత్ర ఎవ వేదాన్తానాం తాత్పర్యాత్ । సమ్బన్ధస్తు - తదైక్యప్రమేయస్య తత్ప్రతిపాదకోపనిషత్ప్రమాణస్య చ బోధ్యబోధకభావః । ప్రయోజనం తు - తదైక్యప్రమేయగతాజ్ఞాననివృత్తిః స్వస్వరూపానన్దావాప్తిశ్చ
‘తరతి శోకమ్ ఆత్మవిత్’ (ఛాం. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః,
‘బ్రహ్మవిద్ బ్రహ్మైవ భవతి’ (ముం. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ ॥౪॥
అసర్పభూతాయాం రజ్జౌ సర్పారోపవత్ వస్తుని అవస్త్వారోపః - అధ్యారోపః । వస్తు - సచ్చిదానన్దమద్వయం బ్రహ్మ అజ్ఞానాదిసకలజడసమూహోఽవస్తు । అజ్ఞానం తు - సదసద్భ్యామనిర్వచనీయం త్రిగుణాత్మకం జ్ఞానవిరోధి భావరూపం యత్కిఞ్చిదితి వదన్త్యహమజ్ఞ ఇత్యాద్యనుభవాత్
‘దేవాత్మశక్తిం స్వగుణైర్నిగూఢామ్’ (శ్వే. ఉ. ౧ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ ॥౬॥
ఇదమజ్ఞానం సమష్టివ్యష్ట్యభిప్రాయేణైకమనేకమితి చ వ్యవహ్రియతే । తథాహి యథా వృక్షాణాం సమష్ట్యభిప్రాయేణ వనమిత్యేకత్వవ్యపదేశో యథా వా జలానాం సమష్ట్యభిప్రాయేణ జలాశయ ఇతి తథా నానాత్వేన ప్రతిభాసమానానాం జీవగతాజ్ఞానానాం సమష్ట్యభిప్రాయేణ తదేకత్వవ్యపదేశః,
‘అజామేకామ్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఇయం సమష్టిరుత్కృష్టోపాధితయా విశుద్ధసత్త్వప్రధానా । ఎతదుపహితం చైతన్యం సర్వజ్ఞత్వసర్వేశ్వరత్వసర్వనియన్తృత్వాదిగుణకమవ్యక్తమన్తర్యామీ జగత్కారణమీశ్వర ఇతి చ వ్యపదిశ్యతే సకలాజ్ఞానావభాసకత్వాత్ ।
‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’ (ముం. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇతి శ్రుతేః । ఈశ్వరస్యేయం సమష్టిరఖిలకారణత్వాత్కారణశరీరమానన్దప్రచురత్వాత్కోశవదాచ్ఛాదకత్వాచ్చానన్దమయకోశః సర్వోపరమత్వాత్సుషుప్తిరత ఎవ స్థూలసూక్ష్మప్రపఞ్చలయస్థానమితి చ ఉచ్యతే । యథా వనస్య వ్యష్ట్యభిప్రాయేణ వృక్షా ఇత్యనేకత్వవ్యపదేశో యథా వా జలాశయస్య వ్యష్ట్యభిప్రాయేణ జలానీతి తథాజ్ఞానస్య వ్యష్ట్యభిప్రాయేణ తదనేకత్వవ్యపదేశః ‘ఇన్ద్రో మాయాభిః పురురూప ఈయతే’ (ఋగ్వేద ౬ । ౪౭ । ౧౮) ఇత్యాదిశ్రుతేః । అత్ర వ్యస్తసమస్తవ్యాపిత్వేన వ్యష్టిసమష్టితావ్యపదేశః । ఇయం వ్యష్టిర్నికృష్టోపాధితయా మలినసత్త్వప్రధానా । ఎతదుపహితం చైతన్యమల్పజ్ఞత్వానీశ్వరత్వాదిగుణకం ప్రాజ్ఞ ఇత్యుచ్యత ఎకాజ్ఞానావభాసకత్వాత్ । అస్య ప్రాజ్ఞత్వమస్పష్టోపాధితయాఽనతిప్రకాశకత్వాత్ । అస్యాపీయమహఙ్కారాదికారణత్వాత్కారణశరీరమానన్దప్రచురత్వాత్కోశవదాచ్ఛాదకత్వాచ్చానన్దమయకోశః సర్వోపరమత్వాత్సుషుప్తిరత ఎవ స్థూలసూక్ష్మశరీరప్రపఞ్చలయస్థానమితి చ ఉచ్యతే ॥౭॥
ఎతేషాం స్థూలసూక్ష్మకారణప్రపఞ్చానామపి సమష్టిరేకో మహాన్ ప్రపఞ్చో భవతి యథా అవాన్తరవనానాం సమష్టిరేకం మహద్వనం భవతి యథా వావాన్తరజలాశయానాం సమష్టిరేకో మహాన్ జలాశయః । ఎతదుపహితం వైశ్వానరాదీశ్వరపర్యన్తం చైతన్యమపి అవాన్తరవనావచ్ఛిన్నాకాశవదవాన్తరజలాశయగతప్రతిబిమ్బాకాశవచ్చ ఎకమేవ । ఆభ్యాం మహాప్రపఞ్చతదుపహితచైతన్యాభ్యాం తప్తాయఃపిణ్డవదవివిక్తం సదనుపహితం చైతన్యం
‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి (మహా)వాక్యస్య వాచ్యం భవతి వివిక్తం సల్లక్ష్యమపి భవతి । ఎవం వస్తున్యవస్త్వారోపోఽధ్యారోపః సామాన్యేన ప్రదర్శితః ॥౧౮॥
తదానీమేతావీశ్వరప్రాజ్ఞౌ చైతన్యప్రదీప్తాభిరతిసూక్ష్మాభిరజ్ఞానవృత్తిభిరానన్దమనుభవతః
‘ఆనన్దభుక్ చేతోముఖః ప్రాజ్ఞః’ (మాం. ఉ. ౫) ఇతి శ్రుతేః సుఖమహమవాప్సమ్ న కిఞ్చిదవేదిషమిత్యుత్థితస్య పరామర్శోపపత్తేశ్చ । అనయోః సమష్టివ్యష్ట్యోర్వనవృక్షయోరివ జలాశయజలయోరివ వా భేదః । ఎతదుపహితయోరీశ్వరప్రాజ్ఞయోరపి వనవృక్షావచ్ఛిన్నాకాశయోరివ జలాశయజలగతప్రతిబిమ్బాకాశయోరివ వా భేదః
‘ఎష సర్వేశ్వర’ (మాం. ఉ. ౬) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥౮॥
వనవృక్షతదవచ్ఛిన్నాకాశయోర్జలాశయజలతద్గతప్రతిబిమ్బాకాశయోర్వాఽఽధారభూతాఽఽనుపహితాఽఽకాశవదనయోరజ్ఞానతదుపహితచైతన్యయోరాఽఽధారభూతం యదనుపహితం చైతన్యం తత్తురీయమిత్యుచ్యతే
‘శాన్తం శివమద్వైతం చతుర్థం మన్యన్తే’ (మాం. ఉ. ౭) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఇదమేవ తురీయం శుద్ధచైతన్యమజ్ఞానాదితదుపహితచైతన్యాభ్యాం తప్తాయఃపిణ్డవదవివిక్తం సన్మహావాక్యస్య వాచ్యం వివిక్తం సల్లక్ష్యమితి చోచ్యతే ॥౯॥
అస్యాజ్ఞానస్యావరణవిక్షేపనామకమస్తి శక్తిద్వయమ్ । ఆవరణశక్తిస్తావదల్పోఽపి మేఘోఽనేకయోజనాయతమాదిత్యమణ్డలమవలోకయితృనయనపథపిధాయకతయా యథాఽఽచ్ఛాదయతీవ తథాఽజ్ఞానం పరిచ్ఛిన్నమప్యాత్మానమపరిచ్ఛిన్నమసంసారిణమవలోకయితృబుద్ధిపిధాయకతయాఽఽచ్ఛాదయతీవ తాదృశం సామర్థ్యమ్ । తదుక్తం -
‘ఘనచ్ఛన్నదృష్టిర్ఘనచ్ఛన్నమర్కం యథా మన్యతే నిష్ప్రభం చాతిమూఢః ।
తథా బద్ధవద్భాతి యో మూఢదృష్టేః స నిత్యోపలబ్ధిస్వరూపోఽహమాత్మా ॥’ (హస్తామలకమ్ ౧౦) ఇతి । అనయా ఆవృతస్యాత్మనః కర్తృత్వభోక్తృత్వసుఖిత్వదుఃఖిత్వాదిసంసారసమ్భావనాపి భవతి యథా స్వాఽజ్ఞానేనావృతాయాం రజ్జ్వాం సర్పత్వసమ్భావనా । విక్షేపశక్తిస్తు యథా రజ్జ్వజ్ఞానం స్వావృతరజ్జౌ స్వశక్త్యా సర్పాదికముద్భావయత్యేవమజ్ఞానమపి స్వావృతాత్మని స్వశక్త్యాఽఽకాశాదిప్రపఞ్చముద్భావయతి తాదృశం సామర్థ్యమ్ । తదుక్తమ్ - ‘విక్షేపశక్తిర్లిఙ్గాది బ్రహ్మాణ్డాన్తం జగత్ సృజేత్’ (వాక్యసుధా ౧౩) ఇతి ॥౧౦॥
శక్తిద్వయవదజ్ఞానోపహితం చైతన్యం స్వప్రధానతయా నిమిత్తం స్వోపాధిప్రధానతయోపాదానం చ భవతి । యథా లూతా తన్తుకార్యం ప్రతి స్వప్రధానతయా నిమిత్తం స్వశరీరప్రధానతయోపాదానఞ్చ భవతి ॥౧౧॥
తమఃప్రధానవిక్షేపశక్తిమదజ్ఞానోపహితచైతన్యాదాకాశ ఆకాశాద్వాయుర్వాయోరగ్నిరగ్నేరాపోఽద్భ్యః పృథివీ చోత్పద్యతే
‘ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తేషు జాడ్యాధిక్యదర్శనాత్తమఃప్రాధాన్యం తత్కారణస్య । తదానీం సత్త్వరజస్తమాంసి కారణగుణప్రక్రమేణ తేష్వాకాశాదిషూత్పద్యన్తే । ఎతాన్యేవ సూక్ష్మభూతాని తన్మాత్రాణ్యపఞ్చీకృతాని చోచ్యన్తే । ఎతేభ్యః సూక్ష్మశరీరాణి స్థూలభూతాని చోత్పద్యన్తే ॥౧౨॥
సూక్ష్మశరీరాణి సప్తదశావయవాని లిఙ్గశరీరాణి । అవయవాస్తు జ్ఞానేన్ద్రియపఞ్చకం బుద్ధిమనసీ కర్మేన్ద్రియపఞ్చకం వాయుపఞ్చకం చేతి । జ్ఞానేన్ద్రియాణి శ్రోత్రత్వక్చక్షుర్జిహ్వాఘ్రాణాఖ్యాని । ఎతాన్యాకాశాదీనాం సాత్త్వికాంశేభ్యో వ్యస్తేభ్యః పృథక్ పృథక్ క్రమేణోత్పద్యన్తే । బుద్ధిర్నామ నిశ్చయాత్మికాఽన్తఃకరణవృత్తిః । మనో నామ సఙ్కల్పవికల్పాత్మికాన్తఃకరణవృత్తిః । అనయోరేవ చిత్తాహఙ్కారయోరన్తర్భావః । అనుసన్ధానాత్మికాన్తఃకరణవృత్తిః చిత్తమ్ । అభిమానాత్మికాన్తఃకరణవృత్తిః అహఙ్కారః । ఎతే పునరాకాశాదిగతసాత్త్వికాంశేభ్యో మిలితేభ్య ఉత్పద్యన్తే । ఎతేషాం ప్రకాశాత్మకత్వాత్సాత్త్వికాంశకార్యత్వమ్ । ఇయం బుద్ధిర్జ్ఞానేన్ద్రియైః సహితా విజ్ఞానమయకోశో భవతి । అయం కర్తృత్వభోక్తృత్వసుఖిత్వదుఃఖిత్వాద్యభిమానత్వేనేహలోకపరలోకగామీ వ్యవహారికో జీవ ఇత్యుచ్యతే । మనస్తు జ్ఞానేన్ద్రియైః సహితం సన్మనోమయకోశో భవతి । కర్మేన్ద్రియాణి వాక్పాణిపాదపాయూపస్థాఖ్యాని । ఎతాని పునరాకాశాదీనాం రజోంశేభ్యో వ్యస్తేభ్యః పృథక్ పృథక్ క్రమేణోత్పద్యన్తే । వాయవః ప్రాణాపానవ్యానోదానసమానాః । ప్రాణో నామ ప్రాగ్గమనవాన్నాసాగ్రస్థానవర్తీ । అపానో నామావాగ్గమనవాన్పాయ్వాదిస్థానవర్తీ । వ్యానో నామ విష్వగ్గమనవానఖిలశరీరవర్తీ । ఉదానో నామ కణ్ఠస్థానీయ ఊర్ధ్వగమనవానుత్క్రమణవాయుః । సమానో నామ శరీరమధ్యగతాశితపీతాన్నాదిసమీకరణకరః । సమీకరణన్తు పరిపాకకరణం రసరుధిరశుక్రపురీషాదికరణమితి యావత్ । కేచిత్తు నాగకూర్మకృకలదేవదత్తధనఞ్జయాఖ్యాః పఞ్చాన్యే వాయవః సన్తీతి వదన్తి । తత్ర నాగ ఉద్గిరణకరః । కూర్మ ఉన్మీలనకరః । కృకలః క్షుత్కరః । దేవదత్తో జృమ్భణకరః । ధనఞ్జయః పోషణకరః । ఎతేషాం ప్రాణాదిష్వన్తర్భావాత్ప్రాణాదయః పఞ్చైవేతి కేచిత్ । ఎతత్ప్రాణాదిపఞ్చకమాకాశాదిగతరజోంశేభ్యోమిలితేభ్య ఉత్పద్యతే । ఇదం ప్రాణాదిపఞ్చకం కర్మేన్ద్రియైః సహితం సత్ప్రాణమయకోశో భవతి । అస్య క్రియాత్మకత్వేన రజోంశకార్యత్వమ్ । ఎతేషు కోశేషు మధ్యే విజ్ఞానమయో జ్ఞానశక్తిమాన్ కర్తృరూపః । మనోమయ ఇచ్ఛాశక్తిమాన్ కరణరూపః । ప్రాణమయః క్రియాశక్తిమాన్ కార్యరూపః । యోగ్యత్వాదేవమేతేషాం విభాగ ఇతి వర్ణయన్తి । ఎతత్కోశత్రయం మిలితం సత్సూక్ష్మశరీరమిత్యుచ్యతే ॥౧౩॥
అత్రాప్యఖిలసూక్ష్మశరీరమేకబుద్ధివిషయతయా వనవజ్జలాశయవద్వా సమష్టిరనేకబుద్ధివిషయతయా వృక్షవజ్జలవద్వా వ్యష్టిరపి భవతి । ఎతత్సమష్ట్యుపహితం చైతన్యం సూత్రాత్మా హిరణ్యగర్భః ప్రాణశ్చేత్యుచ్యతే సర్వత్రానుస్యూతత్వాజ్జ్ఞానేచ్ఛాక్రియాశక్తిమదుపహితత్వాచ్చ । అస్యైషా సమష్టిః స్థూలప్రపఞ్చాపేక్షయా సూక్ష్మత్వాత్సూక్ష్మశరీరం విజ్ఞానమయాదికోశత్రయం జాగ్రద్వాసనామయత్వాత్స్వప్నోఽత ఎవ స్థూలప్రపఞ్చలయస్థానమితి చోచ్యతే । ఎతద్వ్యష్ట్యుపహితం చైతన్యం తైజసో భవతి తేజోమయాన్తఃకరణోపహితత్వాత్ । అస్యాపీయం వ్యష్టిః స్థూలశరీరాపేక్షయా సూక్ష్మత్వాదితి హేతోరేవ సూక్ష్మశరీరం విజ్ఞానమయాదికోశత్రయం జాగ్రద్వాసనామయత్వాత్స్వప్నోఽతఎవ స్థూలశరీరలయస్థానమితి చోచ్యతే । ఎతౌ సూత్రాత్మతైజసౌ తదానీం మనోవృత్తిభిః సూక్ష్మవిషయాననుభవతః
‘ప్రవివిక్తభుక్తైజసః’ (మాం. ఉ. ౪) ఇత్యదిశ్రుతేః । అత్రాపి సమష్టివ్యష్ట్యోః తదుపహితసూత్రాత్మతైజసయోః వనవృక్షవత్తదవచ్ఛిన్నాకాశవచ్చ జలాశయజలవత్తద్గతప్రతిబిమ్బాకాశవచ్చ అభేదః । ఎవం సూక్ష్మశరీరోత్పత్తిః ॥౧౪॥
స్థూలభూతాని తు పఞ్చీకృతాని । పఞ్చీకరణం త్వాకాశాదిపఞ్చస్వేకైకం ద్విధా సమం విభజ్య తేషు దశసు భాగేషు ప్రాథమికాన్పఞ్చభాగాన్ప్రత్యేకం చతుర్ధా సమం విభజ్య తేషాం చతుర్ణాం భాగానాం స్వస్వద్వితీయార్ధభాగపరిత్యాగేన భాగాన్తరేషు యోజనమ్ । తదుక్తమ్ -
‘ద్విధా విధాయ చైకైకం చతుర్ధా ప్రథమం పునః ।
స్వస్వేతరద్వితీయాంశైర్యోజనాత్పఞ్చ పఞ్చతే ॥’ ఇతి । అస్యాప్రామాణ్యం నాశఙ్కనీయం త్రివృత్కరణశ్రుతేః పఞ్చీకరణస్యాప్యుపలక్షణత్వాత్ । పఞ్చానాం పఞ్చాత్మకత్వే సమానేఽపి తేషు చ
‘వైశేష్యాత్తు తద్వాదస్తద్వాదః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౪ । ౨౨) ఇతి న్యాయేనాకాశాదివ్యపదేశః సమ్భవతి । తదానీమాకాశే శబ్దోఽభివ్యజ్యతే వాయౌ శబ్దస్పర్శావగ్నౌ శబ్దస్పర్శరూపాణ్యప్సు శబ్దస్పర్శరూపరసాః పృథివ్యాం శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధాశ్చ ॥౧౫॥
ఎతేభ్యః పఞ్చీకృతేభ్యో భూతేభ్యో భూర్భువఃస్వర్మహర్జనస్తపఃసత్యమిత్యేతన్నామకానామ్ ఉపర్యుపరివిద్యమానానామ్ అతలవితలసుతలరసాతలతలాతలమహాతలపాతాలనామకానామ్ అధోఽధోవిద్యమానానాం లోకానాం బ్రహ్మాణ్డస్య తదన్తర్గతచతుర్విధస్థూలశరీరాణాం తదుచితానామన్నపానాదీనాం చోత్పత్తిర్భవతి । చతుర్విధశరీరాణి తు జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జాఖ్యాని । జరాయుజాని జరాయుభ్యో జాతాని మనుష్యపశ్వాదీని । అణ్డజాన్యణ్డేభ్యో జాతాని పక్షిపన్నగాదీని । స్వేదజాని స్వేదేభ్యో జాతాని యూకమశకాదీని । ఉద్భిజ్జాని భూమిముద్భిద్య జాతాని లతావృక్షాదీని ॥౧౬॥
అత్రాపి చతుర్విధసకలస్థూలశరీరమేకానేకబుద్ధివిషయతయా వనవజ్జలాశయవద్వా సమష్టిర్వృక్షవజ్జలవద్వా వ్యష్టిరపి భవతి । ఎతత్సమష్ట్యుపహితం చైతన్యం వైశ్వానరో విరాడిత్యుచ్యతే సర్వనరాభిమానిత్వాద్వివిధం రాజమానత్వాచ్చ । అస్యైషా సమష్టిః స్థూలశరీరమన్నవికారత్వాదన్నమయకోశః స్థూలభోగాయతనత్వాచ్చ స్థూలశరీరం జాగ్రదితి చ వ్యపదిశ్యతే । ఎతద్వ్యష్ట్యుపహితం చైతన్యం విశ్వ ఇత్యుచ్యతే సూక్ష్మశరీరాభిమానమపరిత్యజ్య స్థూలశరీరాదిప్రవిష్టత్వాత్ । అస్యాప్యేషా వ్యష్టిః స్థూలశరీరమన్నవికారత్వాదేవ హేతోరన్నమయకోశో జాగ్రదితి చోచ్యతే । తదానీమేతౌ విశ్వవైశ్వానరౌ దిగ్వాతార్కవరుణాశ్విభిః క్రమాన్నియన్త్రితేన శ్రోత్రాదీన్ద్రియపఞ్చకేన క్రమాచ్ఛబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధానగ్నీన్ద్రోపేన్ద్రయమప్రజాపతిభిః క్రమాన్నియన్త్రితేన వాగాదీన్ద్రియపఞ్చకేన క్రమాద్వచనాదానగమనవిసర్గానన్దాన్ చన్ద్రచతుర్ముఖశఙ్కరాచ్యుతైః క్రమాన్నియన్త్రితేన మనోబుద్ధ్యహఙ్కారచిత్తాఖ్యేనాన్తరేన్ద్రియచతుష్కేణ క్రమాత్సఙ్కల్పనిశ్చయాహఙ్కార్యచైత్తాంశ్చ సర్వానేతాన్ స్థూలవిషయాననుభవతః
‘జాగరితస్థానో బహిఃప్రజ్ఞః’ (మాం. ఉ. ౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః । అత్రాప్యనయోః స్థూలవ్యష్టిసమష్ట్యోస్తదుపహితవిశ్వవైశ్వానరయోశ్చ వనవృక్షవత్తదవచ్ఛిన్నాకాశవచ్చ జలాశయజలవత్తద్గతప్రతిబిమ్బాకాశవచ్చ పూర్వవదభేదః । ఎవం పఞ్చీకృతపఞ్చభూతేభ్యః స్థూలప్రపఞ్చోత్పత్తిః ॥౧౭॥
ఎతేషాం పుత్రాదీనామ్ అనాత్మత్వముచ్యతే । ఎతైః అతిప్రాకృతాదివాదిభిరుక్తేషు శ్రుతియుక్త్యనుభవాభాసేషు పూర్వపూర్వోక్తశ్రుతియుక్త్యనుభవాభాసానాముత్తరోత్తతరశ్రుతియుక్త్యనుభవాభాసైః అాత్మత్వబాధదర్శనాత్పుత్రాదీనామనాత్మత్వం స్పష్టమేవ । కిఞ్చ ‘ప్రత్యగస్థూలోఽచక్షురప్రాణోఽమనా అకర్తా చైతన్యం చిన్మాత్రం సత్’ ఇత్యాదిప్రబలశ్రుతివిరోధాదస్య పుత్రాదిశూన్యపర్యన్తస్య జడస్య చైతన్యభాస్యత్వేన ఘటాదివదనిత్యత్వాదహం బ్రహ్మేతి విద్వదనుభవప్రాబల్యాచ్చ తత్తచ్ఛ్రుతియుక్త్యనుభవాభాసానాం బాధితత్వాదపి పుత్రాదిశూన్యపర్యన్తమఖిలమనాత్మైవ । అతస్తత్తద్భాసకం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తసత్యస్వభావం ప్రత్యక్చైతన్యమేవాత్మవస్త్వితి వేదాన్తవిద్వదనుభవః । ఎవమధ్యారోపః ॥౨౦॥
అపవాదో నామ రజ్జువివర్తస్య సర్పస్య రజ్జుమాత్రత్వవత్ వస్తువివర్తస్యావస్తునోఽజ్ఞానాదేః ప్రపఞ్చస్య వస్తుమాత్రత్వమ్ । తదుక్తమ్ -
‘సతత్త్వతోఽన్యథాప్రథా వికార ఇత్యుదీరితః ।
అతత్త్వతోఽన్యథాప్రథా వివర్త ఇత్యుదీరితః ॥’ ఇతి । తథాహి ఎతద్భోగాయతనం చతుర్విధసకలస్థూలశరీరజాతం భోగ్యరూపాన్నపానాదికమ్ ఎతదాయతనభూతభూరాదిచతుర్దశభువనాని ఎతదాయతనభూతం బ్రహ్మాణ్డం చైతత్సర్వమేతేషాం కారణరూపం పఞ్చీకృతభూతమాత్రం భవతి । ఎతాని శబ్దాదివిషయసహితాని పఞ్చీకృతాని భూతాని సూక్ష్మశరీరజాతం చైతత్సర్వమేతేషాం కారణరూపాపఞ్చీకృతభూతమాత్రం భవతి । ఎతాని సత్త్వాదిగుణసహితాన్యపఞ్చీకృతాన్యుత్పత్తివ్యుత్క్రమేణైతత్కారణభూతాజ్ఞానోపహితచైతన్యమాత్రం భవతి । ఎతదజ్ఞానమజ్ఞానోపహితం చైతన్యం చేశ్వరాదికమేతదాధారభూతానుపహితచైతన్యరూపం తురీయం బ్రహ్మమాత్రం భవతి ॥౨౧॥
ఆభ్యామధ్యారోపాపవాదాభ్యాం తత్త్వమ్పదార్థశోధనమపి సిద్ధం భవతి । తథాహి - అజ్ఞానాదిసమష్టిరేతదుపహితం సర్వజ్ఞత్వాదివిశిష్టం చైతన్యమ్ ఎతదనుపహితం చైతత్త్రయం తప్తాయఃపిణ్డవదేకత్వేనావభాసమానం తత్పదవాచ్యార్థో భవతి । ఎతదుపాధ్యుపహితాధారభూతమనుపహితం చైతన్యం తత్పదలక్ష్యార్థో భవతి । అజ్ఞానాదివ్యష్టిః ఎతదుపహితాల్పజ్ఞత్వాదివిశిష్టచైతన్యమ్ ఎతదనుపహితం చైతత్త్రయం తప్తాయఃపిణ్డవదేకత్వేనావభాసమానం త్వమ్పదవాచ్యార్థో భవతి । ఎతదుపాధ్యుపహితాధారభూతమనుపహితం ప్రత్యగానన్దం తురీయం చైతన్యం త్వమ్పదలక్ష్యార్థో భవతి ॥౨౨॥
అథ మహావాక్యార్థో వర్ణ్యతే । ఇదం తత్త్వమసివాక్యం సమ్బన్ధత్రయేణాఖణ్డార్థబోధకం భవతి । సమ్బన్ధత్రయం నామ పదయోః సామానాధికరణ్యం పదార్థయోర్విశేషణవిశేష్యభావః ప్రత్యగాత్మలక్షణయోర్లక్ష్యలక్షణభావశ్చేతి । తదుక్తమ్ -
‘సామానాధికరణ్యం చ విశేషణవిశేష్యతా ।
లక్ష్యలక్షణసమ్బన్ధః పదార్థప్రత్యగాత్మనామ్ ॥’ ఇతి । సామానాధికరణ్యసమ్బన్ధస్తావద్యథా సోఽయం దేవదత్త ఇత్యస్మిన్వాక్యే తత్కాలవిశిష్టదేవదత్తవాచకసశబ్దస్య ఎతత్కాలవిశిష్టదేవదత్తవాచకాయంశబ్దస్య చైకస్మిన్పిణ్డే తాత్పర్యసమ్బన్ధః । తథా చ తత్త్వమసీతి వాక్యేఽపి పరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యవాచకతత్పదస్య అపరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యవాచకత్వమ్పదస్య చైకస్మింశ్చైతన్యే తాత్పర్యసమ్బన్ధః । విశేషణవిశేష్యభావసమ్బన్ధస్తు యథా తత్రైవ వాక్యే సశబ్దార్థతత్కాలవిశిష్టదేవదత్తస్య అయంశబ్దార్థైతత్కాలవిశిష్టదేవదత్తస్య చాన్యోన్యభేదవ్యావర్తకతయా విశేషణవిశేష్యభావః । తథాత్రాపి వాక్యే తత్పదార్థపరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యస్య త్వమ్పదార్థాపరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యస్య చాన్యోన్యభేదవ్యావర్తకతయా విశేషణవిశేష్యభావః । లక్ష్యలక్షణసమ్బన్ధస్తు యథా తత్రైవ సశబ్దాయంశబ్దయోస్తదర్థయోర్వా విరుద్ధతత్కాలైతత్కాలవిశిష్టత్వపరిత్యాగేనావిరుద్ధదేవదత్తేన సహ లక్ష్యలక్షణభావః । తథాత్రాపి వాక్యే తత్త్వమ్పదయోస్తదర్థయోర్వా విరుద్ధపరోక్షత్వాపరోక్షత్వాదివిశిష్టత్వపరిత్యాగేనావిరుద్ధచైతన్యేన సహ లక్ష్యలక్షణభావః । ఇయమేవ భాగలక్షణేత్యుచ్యతే ॥౨౩॥
అస్మిన్వాక్యే నీలముత్పలమితి వాక్యవద్వాక్యార్థో న సఙ్గచ్ఛతే । తత్ర తు నీలపదార్థనీలగుణస్యోత్పలపదార్థోత్పలద్రవ్యస్య చ శౌక్ల్యపటాదిభేదవ్యావర్తకతయ అన్యోన్యవిశేషణవిశేష్యరూపసంసర్గస్య అన్యతరవిశిష్టస్యాన్యతరస్య తదైక్యస్య వా వాక్యార్థత్వాఙ్గీకారే ప్రమాణాన్తరవిరోధాభావాత్తద్వాక్యార్థః సఙ్గచ్ఛతే । అత్ర తు తత్పదార్థపరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యస్య త్వమ్పదార్థాపరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యస్య చాన్యోన్యభేదవ్యావర్తకతయా విశేషణవిశేష్యభావసంసర్గస్యాన్యతరవిశిష్టస్యాన్యతరస్య తదైక్యస్య వా వాక్యార్థత్వాఙ్గీకారే ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిరోధాద్వాక్యార్థో న సఙ్గచ్ఛతే । తదుక్తమ్ -
‘సంసర్గో వా విశిష్టో వా వాక్యార్థో నాత్ర సమ్మతః ।
అఖణ్డైకరసత్వేన వాక్యార్థో విదుషాం మతః ॥’ ఇతి (పఞ్చదశీ ౭ । ౭౫) ॥౨౪॥
అత్ర గఙ్గాయాం ఘోషః ప్రతివసతి ఇతివాక్యవజ్జహల్లక్షణాపి న సఙ్గచ్ఛతే । తత్ర తు గఙ్గాఘోషయోరాధారాధేయభావలక్షణస్య వాక్యార్థస్యాశేషతో విరుద్ధత్వాద్వాక్యార్థమశేషతః పరిత్యజ్య తత్సమ్బన్ధితీరలక్షణాయా యుక్తత్వాజ్జహల్లక్షణా సఙ్గచ్ఛతే । అత్ర తు పరోక్షాపరోక్షచైతన్యైకత్వలక్షణస్య వాక్యార్థస్య భాగమాత్రే విరోధాద్భాగాన్తరమపి పరిత్యజ్యాన్యలక్షణాయా అయుక్తత్వాజ్జహల్లక్షణా న సఙ్గచ్ఛతే । న చ గఙ్గాపదం స్వార్థపరిత్యాగేన తీరపదార్థం యథా లక్షయతి తథా తత్పదం త్వమ్పదం వా స్వార్థపరిత్యాగేన త్వమ్పదార్థం తత్పదార్థం వా లక్షయత్వతః కుతో జహల్లక్షణా న సఙ్గచ్ఛత ఇతి వాచ్యమ్ । తత్ర తీరపదాశ్రవణేన తదర్థాప్రతీతౌ లక్షణయా తత్ప్రతీత్యపేక్షాయామపి తత్త్వమ్పదయోః శ్రూయమాణత్వేన తదర్థప్రతీతౌ లక్షణయా పునరన్యతరపదేనాన్యతరపదార్థప్రతీత్యపేక్షాభావాత్ ॥౨౫॥
అత్ర శోణో ధావతీతి వాక్యవదజహల్లక్షణాపి న సమ్భవతి । తత్ర శోణగుణగమనలక్షణస్య వాక్యార్థస్య విరుద్ధత్వాత్తదపరిత్యాగేన తదాశ్రయాశ్వాదిలక్షణయా తద్విరోధపరిహారసమ్భవాదజహల్లక్షణా సమ్భవతి । అత్ర తు పరోక్షత్వాపరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యైకత్వస్య వాక్యార్థస్య విరుద్ధత్వాత్తదపరిత్యాగేన తత్సమ్బన్ధినో యస్య కస్యచిదర్థస్య లక్షితత్వేఽపి తద్విరోధపరిహారాసమ్భవాదజహల్లక్షణా న సమ్భవత్యేవ । న చ తత్పదం త్వమ్పదం వా స్వార్థవిరుద్ధాంశపరిత్యాగేనాంశాన్తరసహితం త్వమ్పదార్థం తత్పదార్థం వా లక్షయత్వతః కథం ప్రకారాన్తరేణ భాగలక్షణాఙ్గీకరణమితి వాచ్యమ్ । ఎకేన పదేన స్వార్థాంశపదార్థాన్తరోభయలక్షణాయా అసమ్భవాత్పదాన్తరేణ తదర్థప్రతీతౌ లక్షణయా పునస్తత్ప్రతీత్యపేక్షాభావాచ్చ ॥౨౬॥
తస్మాద్యథా సోఽయం దేవదత్త ఇతి వాక్యం తదర్థో వా తత్కాలైతత్కాలవిశిష్టదేవదత్తలక్షణస్య వాక్యార్థస్యాంశే విరోధాద్విరుద్ధతత్కాలైతత్కాలవిశిష్టాంశం పరిత్యజ్యావిరుద్ధం దేవదత్తాంశమాత్రం లక్షయతి తథా తత్త్వమసీతి వాక్యం తదర్థో వా పరోక్షత్వాపరోక్షత్వాదివిశిష్టచైతన్యైకత్వలక్షణస్య వాక్యార్థస్యాంశే విరోధాద్విరుద్ధపరోక్షత్వాపరోక్షత్వవిశిష్టాంశం పరిత్యజ్యావిరుద్ధమఖణ్డచైతన్యమాత్రం లక్షయతీతి ॥౨౭॥
అథాధునా
‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యనుభవవాక్యార్థో వర్ణ్యతే । ఎవమాచార్యేణాధ్యారోపాపవాదపురఃసరం తత్త్వమ్పదార్థౌ శోధయిత్వా వాక్యేనాఖణ్డార్థేఽవబోధితేఽధికారిణోఽహం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తసత్యస్వభావపరమానన్దానన్తాద్వయం బ్రహ్మాస్మీత్యఖణ్డాకారాకారితా చిత్తవృత్తిరుదేతి । సా తు చిత్ప్రతిబిమ్బసహితా సతీ ప్రత్యగభిన్నమజ్ఞాతం పరమ్బ్రహ్మ విషయీకృత్య తద్గతాజ్ఞానమేవ బాధతే తదా పటకారణతన్తుదాహే పటదాహవదఖిలకారణేఽజ్ఞానే బాధితే సతి తత్కార్యస్యాఖిలస్య బాధితత్వాత్తదన్తర్భూతాఖణ్డాకారాకారితా చిత్తవృత్తిరపి బాధితా భవతి । తత్ర ప్రతిబిమ్బితం చైతన్యమపి యథా దీపప్రభాఽఽదిత్యప్రభాఽవభాసనాఽసమర్థా సతీ తయాఽభిభూతా భవతి తథా స్వయమ్ప్రకాశమానప్రత్యగభిన్నపరబ్రహ్మాఽవభాసనాఽనర్హతయా తేనాభిభూతం సత్ స్వోపాధిభూతాఖణ్డవృత్తేర్బాధితత్వాద్దర్పణాభావే ముఖప్రతిబిమ్బస్య ముఖమాత్రత్వవత్ప్రత్యగభిన్నపరబ్రహ్మమాత్రం భవతి ॥౨౮॥
ఎవం చ సతి
‘మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘యన్మనసా న మనుతే’ (కే. ఉ. ౧ । ౬) ఇత్యనయోః శ్రుత్యోరవిరోధో వృత్తివ్యాప్యత్వాఙ్గీకారేణ ఫలవ్యాప్యత్వప్రతిషేధప్రతిపాదనాత్ । తదుక్తమ్ -
‘ఫలవ్యాప్యత్వమేవాస్య శాస్త్రకృద్భిర్నివారితమ్ ।
బ్రహ్మణ్యజ్ఞాననాశాయ వృత్తివ్యాప్తిరపేక్షితా ॥’ ఇతి (పఞ్చదశీ ౬ । ౯౦) । ‘స్వయమ్ప్రకాశమానత్వాన్నాభాస ఉపయుజ్యతే ।’ ఇతి చ (పఞ్చదశీ ౬ । ౯౨) । జడపదార్థాకారాకారితచిత్తవృత్తేర్విశేషోఽస్తి । యథా దీపప్రభామణ్డలమన్ధకారగతం ఘటపటాదికం విషయీకృత్య తద్గతాన్ధకారనిరసనపురఃసరం స్వప్రభయా తదపి భాసయతీతి । తథాహి - అయం ఘట ఇతి ఘటాకారాకారితచిత్తవృత్తిరజ్ఞాతం ఘటం విషయీకృత్య తద్గతాజ్ఞాననిరసనపురఃసరం స్వగతచిదాభాసేన జడం ఘటమపి భాసయతి । తదుక్తమ్ -
‘బుద్ధితత్స్థచిదాభాసౌ ద్వావపి వ్యాప్నుతో ఘటమ్ ।
తత్రాజ్ఞానం ధియా నశ్యేదాభాసేన ఘటః స్ఫురేత్ ॥’ ఇతి । (పఞ్చదశీ ౭ । ౯౧) ॥౨౯॥
ఎవం భూతస్వస్వరూపచైతన్యసాక్షాత్కారపర్యన్తం శ్రవణమనననిదిధ్యాసనసమాధ్యనుష్ఠానస్యాపేక్షితత్వాత్ తేఽపి ప్రదర్శ్యన్తే । శ్రవణం నామ షడ్విధలిఙ్గైరశేషవేదాన్తానామద్వితీయవస్తుని తాత్పర్యావధారణమ్ । లిఙ్గాని తూపక్రమోపసంహారాభ్యాసాపూర్వతాఫలార్థవాదోపపత్త్యాఖ్యాని । తదుక్తమ్ -
‘ఉపక్రమోపసంహారావభ్యాసోఽపూర్వతా ఫలమ్ ।
అర్థవాదోపపత్తీ చ లిఙ్గం తాత్పర్యనిర్ణయే ॥’ ప్రకరణప్రతిపాద్యస్యార్థస్య తదాద్యన్తయోరుపపాదనముపక్రమోపసంహారౌ । యథా ఛాన్దోగ్యే షష్ఠాధ్యాయే ప్రకరణప్రతిపాద్యస్యాద్వితీయవస్తున
‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదౌ
‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యన్తే చ ప్రతిపాదనమ్ । ప్రకరణప్రతిపాద్యస్య వస్తునస్తన్మధ్యే పౌనఃపున్యేన ప్రతిపాదనమభ్యాసః । యథా తత్రైవాద్వితీయవస్తుని మధ్యే తత్త్వమసీతి నవకృత్వః ప్రతిపాదనమ్ । ప్రకరణప్రతిపాద్యస్యాద్వితీయవస్తునః ప్రమాణాన్తరావిషయీకరణమపూర్వతా । యథా తత్రైవాద్వితీయవస్తునో మానాన్తరావిషయీకరణమ్ । ఫలం తు ప్రకరణప్రతిపాద్యస్యాత్మజ్ఞానస్య తదనుష్ఠానస్య వా తత్ర తత్ర శ్రూయమాణం ప్రయోజనమ్ । యథా తత్ర
‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇత్యద్వితీయవస్తుజ్ఞానస్య తత్ప్రాప్తిః ప్రయోజనం శ్రూయతే । ప్రకరణప్రతిపాద్యస్య తత్ర తత్ర ప్రశంసనమర్థవాదః । యథా తత్రైవ
‘ఉత తమాదేశమప్రాక్ష్యో యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇత్యద్వితీయవస్తుప్రశంసనమ్ । ప్రకరణప్రతిపాద్యార్థసాధనే తత్ర తత్ర శ్రూయమాణా యుక్తిరుపపత్తిః । యథా తత్ర
‘యథా సౌమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన సర్వం మృన్మయం విజ్ఞాతం స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యాదావద్వితీయవస్తుసాధనే వికారస్య వాచారమ్భణమాత్రత్వే యుక్తిః శ్రూయతే । మననం తు శ్రుతస్యాద్వితీయవస్తునో వేదాన్తానుగుణయుక్తిభిరనవరతమనుచిన్తనమ్ । విజాతీయదేహాదిప్రత్యయరహితాద్వితీయవస్తుసజాతీయప్రత్యయప్రవాహో నిదిధ్యాసనమ్ । సమాధిర్ద్వివిధః సవికల్పకో నిర్వికల్పశ్చేతి । తత్ర సవికల్పకో నామ జ్ఞాతృజ్ఞానాదివికల్పలయానపేక్షయా అద్వితీయవస్తుని తదాకారాకారితాయాశ్చిత్తవృత్తేరవస్థానమ్ । తదా మృన్మయగజాదిభానేఽపి మృద్భానవద్ద్వైతభానేఽప్యద్వైతం వస్తు భాసతే । తదుక్తమ్ -
‘దృశిస్వరూపం గగనోపమం పరమ్ సకృద్విభాతం త్వజమేకమక్షరమ్ ।
అలేపకం సర్వగతం యదద్వయమ్ తదేవ చాహం సతతం విముక్తమోమ్ ॥’ ఇతి ॥ (ఉపదేశసాహస్రీ ౭౩ । ౧౦ । ౧) । నిర్వికల్పకస్తు జ్ఞాతృజ్ఞానాదివికల్పలయాపేక్షయా అద్వితీయవస్తుని తదాకారాకారితాయాశ్చిత్తవృత్తేః అతితరామేకీభావేనావస్థానమ్ । తదా తు జలాకారాకారితలవణానవభాసేన జలమాత్రావభాసవదద్వితీయవస్త్వాకారాకారితచిత్తవృత్త్యనవభాసేనాద్వితీయవస్తుమాత్రమ్ అవభాసతే । తతశ్చాస్య సుషుప్తేశ్చాభేదశఙ్కా న భవతి । ఉభయత్ర వృత్త్యభానే సమానేఽపి తత్సద్భావాసద్భావమాత్రేణానయోర్భేదోపపత్తేః ॥౩౦॥
అస్యాఙ్గాని యమనియమాసనప్రాణాయామప్రత్యాహారధారణాధ్యానసమాధయః । తత్ర ‘అహింసాసత్యాస్తేయబ్రహ్మచర్యాపరిగ్రహా యమాః’ । ‘శౌచసన్తోషతపఃస్వాధ్యాయేశ్వరప్రణిధానాని నియమాః’ । ‘కరచరణాదిసంస్థానవిశేషలక్షణాని పద్మస్వస్తికాదీన్యాసనాని’ । ‘రేచకపూరకకుమ్భకలక్షణాః ప్రాణనిగ్రహోపాయాః ప్రాణాయామాః’ । ‘ఇన్ద్రియాణాం స్వస్వవిషయేభ్యః ప్రత్యాహరణం ప్రత్యాహారః’ । ‘అద్వితీయవస్తుని అన్తరిన్ద్రియధారణం ధారణా’ । ‘తత్రాద్వితీయవస్తుని విచ్ఛిద్య విచ్ఛిద్యాన్తరిన్ద్రియవృత్తిప్రవాహో ధ్యానమ్’ । సమాధిస్తూక్తః సవికల్పక ఎవ ॥౩౧॥
ఎవమస్యాఙ్గినో నిర్వికల్పకస్య లయవిక్షేపకషాయరసాస్వాదలక్షణాశ్చత్వారో విఘ్నాః సమ్భవన్తి । లయస్తావదఖణ్డవస్త్వనవలమ్బనేన చిత్తవృత్తేర్నిద్రా । అఖణ్డవస్త్వనవలమ్బనేన చిత్తవృత్తేరన్యావలమ్బనం విక్షేపః । లయవిక్షేపాభావేఽపి చిత్తవృత్తేః రాగాదివాసనయా స్తబ్ధీభావాదఖణ్డవస్త్వనవలమ్బనం కషాయః । అఖణ్డవస్త్వనవలమ్బనేనాపి చిత్తవృత్తేః సవికల్పకానన్దాస్వాదనం రసాస్వాదః । సమాధ్యారమ్భసమయే సవికల్పకానన్దాస్వాదనం వా ॥౩౨॥
అయం తు వ్యుత్థానసమయే మాంసశోణితమూత్రపురీషాదిభాజనేన శరీరేణాన్ధ్యమాన్ద్యాపటుత్వాదిభాజనేన ఇన్ద్రియగ్రామేణాశనాపిపాసాశోకమోహాదిభాజనేనాన్తఃకరణేన చ పూర్వపూర్వవాసనయా క్రియమాణాని కర్మాణి భుజ్యమానాని జ్ఞానావిరుద్ధారబ్ధఫలాని చ పశ్యన్నపి బాధితత్వాత్పరమార్థతో న పశ్యతే । యథేన్ద్రజాలమితి జ్ఞానవాంస్తదిన్ద్రజాలం పశ్యన్నపి పరమార్థమిదమితి న పశ్యతి । ‘సచక్షురచక్షురివ సకర్ణోఽకర్ణ ఇవ’ ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఉక్తఞ్చ -
‘సుషుప్తవజ్జాగ్రతి యో న పశ్యతి ద్వయం చ పశ్యన్నపి చాద్వయత్వతః ॥
తథా చ కుర్వన్నపి నిష్క్రియశ్చ యః స ఆత్మవిన్నాన్య ఇతీహ నిశ్చయః ॥’ ఇతి (ఉపదేశసాహస్రీ ౫) ॥౩౫॥
అస్య జ్ఞానాత్పూర్వం విద్యమానానామేవాహారవిహారాదీనామనువృత్తివచ్ఛుభవాసనానామేవానువృత్తిర్భవతి శుభాశుభయోరౌదాసీన్యం వా । తదుక్తమ్ -
‘బుద్ధాద్వైతసతత్త్వస్య యథేష్టాచరాణం యది ।
శునాం తత్త్వదృశాఞ్చైవ కో భేదోఽశుచిభక్షణే ॥’ ఇతి (నైష్కర్మ్యసిద్ధిః ౪ । ౬౨), ‘బ్రహ్మవిత్తం తథా ముక్త్వా స ఆత్మజ్ఞో న చేతరః ॥’ ఇతి చ (ఉపదేశసాహస్రీ ౧౧౫) ॥౩౬॥
తదానీమమానిత్వాదీని జ్ఞానసాధనాన్యద్వేష్ట్టత్వాదయః సద్గుణాశ్చాలఙ్కారవదనువర్తన్తే । తదుక్తమ్ -
‘ఉత్పన్నాత్మావబోధస్య హ్యద్వేష్ట్టత్వాదయో గుణాః ।
అయత్నతో భవన్త్యస్య న తు సాధనరూపిణః ॥’ ఇతి (నైష్కర్మ్యసిద్ధిః ౪ । ౬౯) ॥౩౭॥
॥ ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్య-సదానన్దయోగీన్ద్ర-విరచితో వేదాన్తసారనామకో గ్రన్థః సమాప్తః ॥