ನಿತ್ಯೋ ಹಿ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ “ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ನಿಷ್ಕಾರಣೋ ಧರ್ಮಃ ಷಡಂಗೋ ವೇದೋಽಧ್ಯೇಯೋ ಜ್ಞೇಯಶ್ಚ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಕಾಮ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ವೇದಾಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತಾ – ಅರ್ಥಾವಬೋಧೇ ಸತಿ ಕಾಮನಾ, ಕಾಮನಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಷಡಂಗೋಪೇತವೇದಾಧ್ಯಯನಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಽರ್ಥಾವಬೋಧ ಇತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವೋಽಪಿ ನಿತ್ಯವಿಧಿಬಲಾದೇವ ಷಡಂಗಸಹಿತಂ ವೇದಮಧೀತ್ಯಾಽರ್ಥಂ ಜಾನಾತಿ । ಕಶ್ಚಿತ್ ಪುಣ್ಯಪುಂಜಪರಿಪಾಕವಶಾನ್ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರೇಪ್ಸಾಯಾಂ ತದುಪಾಯಂ ವೇದೇಽನ್ವಿಷ್ಯೇದಮವಗಚ್ಛತಿ – “ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ” ಇತ್ಯಾತ್ಮಶೇಷತಯೈವಾಽನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಿಯತ್ವೋಕ್ತೇರಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ ವಿರಕ್ತೋಽಧಿಕಾರೀ, “ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್” ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ “ಏತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಮ್” ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಭೂತಸ್ಯಾಽಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮದರ್ಶನೋಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ,ದರ್ಶನಸ್ಯ ಚಾಽಪುರುಷತಂತ್ರಸ್ಯಾಽವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಮನೂದ್ಯ ತದುಪಾಯತ್ವೇನ “ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ” ಇತಿ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಭ್ಯಾಂ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಶ್ರವಣಂ ನಮಾಽಂಗಿ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ । ನನು ಷಡಂಗೋಪೇತವೇದಾಧ್ಯಾಯಿನಃ ಸತ್ಯಪಿ ವೇದಾರ್ಥಾವಗಮೇ ವಿಚಾರಮಂತರೇಣ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನವಗಮಾನ್ನ ತೇನಾಽವಗತೋಽರ್ಥಃ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಪ್ರೇತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಏತಚ್ಛ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯೈವ ಪುರಾಣೇಷು ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ –
“ಶ್ರೋತವ್ಯಃ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಶ್ಚೋಪಪತ್ತಿಭಿಃ ।
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಚ ಸತತಂ ಧ್ಯೇಯ ಏತೇ ದರ್ಶನಹೇತವಃ ॥ ೧ ॥
ತತ್ರ ತಾವನ್ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಾಃ ! ಶ್ರವಣಂ ನಾಮ ಕೇವಲಮ್ ।
ಉಪಕ್ರಮಾದಿಭಿರ್ಲಿಂಗೈಃ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಃ ॥ ೨ ॥
ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಾಚಾರ್ಯಮುಖತಃ ಪ್ರಿಯಾತ್ ।
ವಾಕ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕಾನ್ಯಾಯಶೀಲನಂ ಮನನಂ ಭವೇತ್ ॥ ೩ ॥
ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಶ್ರವಣೇ ಮನನೇಽಪಿ ಚ ।
ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಂಜ್ಞಂ ಚ ಮನನಂ ಚ ದ್ವಯಂ ಬುಧಾಃ! ॥ ೪ ॥
ಫಲೋಪಕಾರಕಾಂಗಂ ಸ್ಯಾತ್ ತೇನಾಽಸಂಭಾವನಾ ತಥಾ ।
ವಿಪರೀತಾ ಚ ನಿರ್ಮೂಲಂ ಪ್ರವಿನಶ್ಯತಿ ಸತ್ತಮಾಃ! ॥ ೫ ॥
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಮನನಾದಸ್ಮಿನ್ನಿದಿಧ್ಯಾಸನತೋಽಪಿ ಚ ।
ಉತ್ಪತ್ತಾವಂತರಂಗಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶ್ರವಣಂ ಬುಧಾಃ! ॥ ೬ ॥
ತಟಸ್ಥಮನ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಮನನಂ ಚಿಂತನಂ ತಥಾ ।
ಇತಿಕರ್ತವ್ಯಕೋಟಿಸ್ಥಾಃ ಶಾಂತಿದಾಂತ್ಯಾದಯಃ ಕ್ರಮಾತ್ ॥ ೭ ॥
ತತಃ ಸರ್ವಾಂಗನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಗೋಚರಾ ।
ಯಾ ವೃತ್ತಿರ್ಮಾನಸೀ ಶುದ್ಧಾ ಜಾಯತೇ ವೇದವಾಕ್ಯತಃ ॥ ೮ ॥
ತಸ್ಯಾಂ ಯಾ ಚಿದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಾ ಚ ಶಾಂಕರೀ ।
ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ತದೇವಾಽಜ್ಞಾನನಾಶನಮ್ ॥ ೯ ॥
ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯರೂಪಾ ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ ಪೂರ್ಣಾಽಭಿಜಾಯತೇ ।
ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಮಾನಸೀ ಸುದೃಢಾ ಭೃಶಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟೃಭೂತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಃ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಭೂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೇನ ಕೇವಲಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಸ್ವಯಂ ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ತದ್ರೂಪೇಣ ಮುನೀಶ್ವರಾಃ! ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಾಖ್ಯಸ್ತದಜ್ಞಾನಂ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಕೇವಲಂ ಸಿದ್ಧಂ ದಿವಾಭೀತಾಂಧಕಾರವತ್ ।
ಅಭೂತಂ ವಸ್ತುಗತ್ಯೈವ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಗ್ರಸತೇ ಸ್ವಯಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸ್ವಾತ್ಮನಾಽಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂ ಬುಧಾಃ ! ।
ಸ್ವಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ಸ್ವಯಮೇವಾಽವಶಿಷ್ಯತೇ ॥ ೧೪ ॥
ಏವಂ ರೂಪಾವಶೇಷಸ್ತು ಸ್ವಾನುಭೂತ್ಯೇಕಗೋಚರಃ ।
ಯೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರಾಸ್ತದ್ಧಿ ವಿಜ್ಞಾನಮೈಶ್ವರಮ್ ॥ ೧೫ ॥ ”
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ವಿಧಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಸ ಕಿಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೇರಿವಾಽಪೂರ್ವವಿಧಿಃ ? ಉತಾಽವಘಾತಾದಿವನ್ನಿಯಮವಿಧಿಃ ? ಕಿಂ ವಾ “ಪಂಚ ಪಂಚನಖಾ ಭಕ್ಷ್ಯಾಃ” ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾವಿಧಿಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಫಲಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವಸ್ಯಾಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ವೈದ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಾವಗಮಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವಮ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ । ಅವಘಾತಾದೌ ತು ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಜನ್ಯಪರಮಾಪೂರ್ವಮೇವ ಏತತ್ಕಲ್ಪಕಮ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮದೃಷ್ಟಜನ್ಯಮ್ , ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದೌ ಸತ್ಯಪಿ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಾಭಾವಾಪರಾಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಚರೀ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಥಂಚಿದದೃಷ್ಟಜನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಯಂ ವಿಧಿರ್ಭಾಷ್ಯವಿರುದ್ಧಃ, ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಮಹತಾ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ವಿಧಿನಿರಾಕರಣಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಧಿಪರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಚೇತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ನಾಽಪಿ ತೃತೀಯಃ, ಪಂಚನಖಾಪಂಚನಖಭಕ್ಷಣಯೋರನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾವನ್ಯಪರಿವರ್ಜನವದಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯೋಪನಿಷದತಿರಿಕ್ತಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಾಸ್ತಿ ಶ್ರವಣವಿಧಿರಿತಿ ।ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ದೃಷ್ಟಫಲಸ್ಯಾಽಪಿ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಧನೇಽಧ್ಯಯನೇ ನಿಯಮಾವಿಧಿಸ್ತಾವದಂಗೀಕೃತ ಏವ । ಯದಾ ತ್ವರ್ವಾಚೀನಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಪರೋಕ್ಷೇ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯೇವಮ್ , ತದಾ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನೇ ಶ್ರವಣೇ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತಿ ? ಯದ್ಯಧ್ಯಯನೇ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಜನ್ಯಂ ಯಾಗೀಯಾಪೂರ್ವಂ ತತ್ಕಲ್ಪಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಲ್ಪಕಮಸ್ತು , ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಾದೃಷ್ಟಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ; “ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಽಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ! ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ” ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾಗಾದೀನೇವಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸರ್ವಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಭ್ರಮಂ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದೇರಪಿ ಸಂಗ್ರಹಾಯೈವಾಽಖಿಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾತ್ । “ಯೋಽನಧೀತ್ಯ ದ್ವಿಜೋ ವೇದಮನ್ಯತ್ರ ಕುರುತೇ ಶ್ರಮಮ್ । ಸ ಜೀವನ್ನೇವ ಶೂದ್ರತ್ವಮಾಶು ಗಚ್ಛತಿ ಸಾನ್ವಯಃ ॥”(ಮನುಸ್ಮೃ ೨/೧೬೮) ಇತ್ಯಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತಥಾಽಸ್ತು ।
“ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಂ ವಿನಾ ।
ವರ್ತಮಾನಸ್ತು ಸನ್ಯಾಸೀ ಪತತ್ಯೇವ ನ ಸಂಶಯಃ ॥”
ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸಂಸ್ಮರಣಾತ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾದಿನಾ ನಾಸ್ತಿ ಸಾಧನಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ; ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾಂತೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕಥಂ ನಿಯಮಸಿದ್ಧಿಃ ? ಮೈವಮ್ ; “ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯಾಪೂರ್ವೀಯವ್ರೀಹಿಷ್ವನ್ಯತೋ ದಲನಾದ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಅವಘಾತೇ ಯಥಾ ನಿಯಮಃ, ತಥಾ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಪಾಕ್ಷಿಕತ್ವಮಂತರೇಣೈವ ನಿಯಮೋಽಸ್ತು । ಅಥ ವ್ರೀಹಿಮಾತ್ರಸಾಧಾರಣಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತತ್ರ ನಿಯಮಃ ? ತದತ್ರಾಽಪಿ ಸಮಾನಮ್ , ವಿಷಯಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಾಧಾರಣಾಕಾರಸ್ಯ ಸುವಚತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽವಘಾತೇಽಪೂರ್ವವಿಧಿರೇವ ಸನ್ ಫಲತೋ ನಿಯಮ ಇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ, ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ತಥಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಃ, ದರ್ಶನವಿಧೇರೇವ ತತ್ರ ನಿರಾಕರಣಾತ್ । ದರ್ಶನವಿಧಾನೇ ಹಿ “ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯೌ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಂ ಸಹ ಬ್ರೂತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಯೋಗಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದ್ ದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಗುಣಭೂತತ್ವೇನ ತದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸುತರಾಂ ಗುಣಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತತೋ ನ ವೇದಾಂತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಫಲತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶ್ರವಣವಿಧಾನೇ ತು ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ವಾಕ್ಯಭೇದಶ್ಚ ಕಿಮೇಕದೇಶಿನಾಽಽಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ತಾಂತ್ರಿಕೇಣ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ವೇದಾಂತೇಽಪ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ “ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ” ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇನ ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರೇತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣೇ “ಅಧಸ್ತಾತ್ ಸಮಿಧಂ ಧಾರಯನ್ನನುದ್ರವೇತ್” ಇತ್ಯಧೋಧಾರಣಂ ವಿಧಾಯ “ಉಪರಿ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಧಾರಯತಿ” ಇತಿ ಪಠಿತಮ್ । ತತ್ರ ದೈವಿಕಮುಪರಿಧಾರಣಮನ್ಯಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯೇ ಶ್ರುತಮಪಿ ವಿಧೇಯಮಿತಿ “ವಿಧಿಸ್ತು ಧಾರಣೇಽಪೂರ್ವತ್ವಾತ್” ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಕಥಂಚಿದೇತದಧಿಕರಣಂ ಪ್ರಭಾಕರೋ ನಾಽಂಗೀಕುರ್ಯಾತ್ ತಥಾಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ “ತಿಸ್ರೋ ರಾತ್ರೀರ್ವ್ರತಂ ಚರೇತ್” ಇತಿ ರಜಸ್ವಲಾಯಾ ವ್ರತಕಲಾಪವಿಧಿಮಂಗೀಕರೋತ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣೇಽಪಿ ಶ್ರವಣಂ ವಿಧೀಯತಾಂ ಕಾ ತವ ಹಾನಿಃ ? ಅಥ ವ್ರತಕಲಾಪಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾನ್ವಯಾಸಂಭವಾದಗತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಶ್ರಯಣಮ್ , ಇಹ ತು ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಽರ್ಹಾರ್ಥತ್ವೇನಾಽಪ್ಯನ್ವಯಸಂಭವಾನ್ನ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತವಾಽಽಪರಿತೋಷಃ, ತರ್ಹಿ “ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯ” ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಾಯಕಮಸ್ತು, ತಸ್ಯಾಽನಾರಭ್ಯಾಽಧೀತತ್ವೇನೋಕ್ತವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಆಪಾತತಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಪ್ರತೀತಾವಪಿ ವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ । ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ “ಸಹಕಾರ್ಯಂತರವಿಧಿಃ” ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪಾಂಡಿತ್ಯಬಾಲ್ಯಯೋಃ ಶ್ರವಣಮನನರೂಪತ್ವೇನ ವಿಧಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ “ಅಥ ಮುನಿಃ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನರೂಪತ್ವೇನ ಮೌನಸ್ಯ ವಿಧಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದ್ ಅಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕತ್ವಂ ದೂರಾಪಾಸ್ತಮ್ । ನನು ಏವಮಪಿ ಅಧೀತ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಽವಗತಸ್ಯ “ಶ್ರೋತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣವಿಧೇರನುಪಪತ್ತಿಸ್ತದವಸ್ಥೈವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿಧಾವಪಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇಷು ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಅವಶ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿಧೇರಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ತ್ವದಪರಿತೋಷಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಯಾಮೇವ ಶಾಖಾಯಾಂ “ಶ್ರೋತವ್ಯಃ” “ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯ” ಇತಿ ಶ್ರವಣವಿಧಿದ್ವಯಂ ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಏಕತ್ರ ವಿಧಾಯಾಽಪರತ್ರ ವಿಧಿಮನೂದ್ಯ ವಿಶೇಷಕಥನಾತ್ । ಅಥವಾ ಯಥಾ ದ್ವಿರ್ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಪುನರುಕ್ತಮ್ , ಏಕಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರರೂಪತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ದ್ವಿಃಶ್ರವಣವಿಧಿರ್ಭವತು । ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಪದ್ಯತ ಏವ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿಃ ॥ ೧ ॥

ತತ್ರ ಶ್ರವಣಂ ನಾಮ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಚಾರ್ಯ “ಉಪಕ್ರಮಾದಿಭಿರ್ಲಿಂಗೈರ್ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಃ” ಇತಿ ಪುರಾಣವಚನೇನೋಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿರಕ್ತೇನಾಽಧಿಕಾರಿಣಾಽಮೃತತ್ವಸಾಧನಭೂತಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಏವಂ ತಾವದಧೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ ಪುಮಾನ್ ವೇದಾದೇವಾಽವಗತ್ಯ ಪಶ್ಚಾದೇವಂ ಸಂದಿಗ್ಧೇ – ಕಿಂ ವೈರಾಗ್ಯಮಾತ್ರಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ ಉತಾಽನ್ಯದಪ್ಯಸ್ತಿ ? ನಾನಾವಿಶೇಷಣೇಷು ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣಿ ಚ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಶ್ಚ ಧರ್ಮವಿಚಾರೇಣೈವ ಗತೋ ನ ವಾ ? ಕಥಂ ವಾ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಚಾರ್ಯಾಣಿ? ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ ? ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಽಸ್ತಿ ಕೇನಚಿದ್ ವಿರೋಧೋ ನ ವಾ ? ತತ್ತ್ವಗೋಚರಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕಿಂ ಕರ್ಮಭಿಃ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾಽಮೃತತ್ವಸಾಧನಮ್ ಉತ ಕೇವಲಮೇವ ? ಕೇವಲಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವೇ ವಾ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ಕೀದೃಶಮಮೃತತ್ವಂ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಕಂ ಚೇತಿ । ತ ಏತೇ ಸಂದೇಹಾ ಅನ್ಯೇಽಪ್ಯೇವಂವಿಧಾ ನಾನಾವಿಧೈರ್ನ್ಯಾಯೈರ್ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಾಃ । ತಾಂಶ್ಚ ನ್ಯಾಯಾನ್ ಪರಮಕೃಪಾಲುರ್ಭಗವಾನ್ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸೂತ್ರಯಿತುಕಾಮಃ ಪ್ರಥಮತಃ “ಶ್ರೋತವ್ಯಃ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮಧಿಕಾರಿವಿಷಯಫಲಾಖ್ಯಾನುಬಂಧತ್ರಯೋಪೇತಂ ವಿಧಿಂ ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣಯಂಸ್ತದರ್ಥಭೂತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನೋಪೋದ್ಘಾತಭೂತಾಂ ಸೂತ್ರಯಾಮಾಸ – “ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತಿ । ತತ್ರ “ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿರಕ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನೋ ಯ ಏವಾಽಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸ ಏವ ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । “ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿತ್ತೋಪಲಕ್ಷಿತಲೌಕಿಕವೈದಿಕಕರ್ಮಭಿರಮೃತತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವಾಽತಃಶಬ್ದೇನ ಹೇತೂಕ್ರಿಯತೇ । “ಆತ್ಮನಿ ಖಲು” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಕ್ಯೇನಾಽಮೃತತ್ವಸಾಧನಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರರೂಪಂ ಶ್ರವಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇನಾಽವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನನ್ವೇತತ್ ಸೂತ್ರಂ ವಿಧಾಯಕಮನುವಾದಕಂ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಲಿಙ್ - ಲೋಟ್ - ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮದರ್ಶನಾತ್ । ನೇತರಃ, ಅಪ್ರವರ್ತಕೇನಾಽನೇನ ಶ್ರವಣವಿಧ್ಯಸಂಗ್ರಹಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಮೈವಮ್ ; “ಕರ್ತವ್ಯಾ” ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಯೋರ್ವಸ್ತುತಂತ್ರಯೋಃ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಧ್ಯಾಹೃತೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಂ ನಾಽನ್ವಿಯದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯನಯೈವಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇನಾಽನುಷ್ಠಾನಯೋಗ್ಯೋ ವಿಚಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಮ್ । ಅವಿನಾಭಾವಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯಪ್ರಸಾದಾತ್ ಸುಸಂಪಾದಃ । ಸಂದಷ್ಟೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಭ್ಯಾಂ ವಿಚಾರಃ । ಪ್ರಥಮತ ಇಚ್ಛಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ವಿಚಾರೇ ಸತಿ ಪಶ್ಚಾದೇವ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವಿಚಾರಾಖ್ಯೋ ವಿಷಯಾನುಬಂಧ ಏವ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಃ ಫಲಾನುಬಂಧ ಇತಿ, ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ವೀಕೃತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯವಿಚಾರಕಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮುಪಲಭಾಮಹೇ । ಫಲತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಧಿಕಾರಿಭಿರಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಹಿ ಫಲಮ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಾ ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ನಿಃಶೇಷದುಃಖೋಚ್ಛಿತ್ತಿನಿರತಿಶಯಾನಂದಾವಾಪ್ತೀ ತತ್ಸಾಧನಂ ಚ ವಿಹಾಯ ನಾನ್ಯದಿಚ್ಛಂತಿ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುಃಖೋಚ್ಛೇದಾನಂದಾವಾಪ್ತಿರೂಪತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಪರಿಶೇಷಾತ್ತತ್ಸಾಧನತ್ವಮ್ । ತದೇವಂ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಕರ್ಮಭಿರ್ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಾರ್ಥಃ ಸಮಗ್ರೋಽಪಿ ಸೂತ್ರೇ ಸಂಗೃಹೀತಃ । ಏವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ಚ ವಿಚಾರಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಯಾ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮ್ । ಸತಿ ಹ್ಯನುಬಂಧತ್ರಯೋಪೇತೇ ವಿಧೌ ಪುರುಷಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೌ ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ಅಸತಿ ತು ನ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ವಸುಮತೀತ್ಯಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಸಾ ಚ ವಿಚಾರಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತಾ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣಾಽನೇನೇತ್ಥಂ ನಿರ್ಣೀಯತೇ – ವಿಮತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮ್ , ಸಂಭಾವಿತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ , ಕೃಷ್ಯಾದಿವದಿತಿ । ನ ಚ ಸೂತ್ರೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾನುಪಾದಾನಾನ್ನಾಽಯಂ ವಿಷಯಃ ಸೂತ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಮುಖತೋಽನುಪಾದಾನೇಽಪ್ಯರ್ಥಾತ್ ಸೂಚಿತತ್ವಾತ್ । ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹಿ ಸೂಚನಮಲಂಕಾರಃ, ನ ತು ದೋಷಾಯ । ತತ್ರ ತಾವದ್ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ “ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ವಿಷಯಃ । ತಚ್ಚೈಕತ್ವಮಖಂಡೈಕರಸವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಸೂತ್ರೇ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । “ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್” “ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದುಃಖೋಚ್ಛೇದಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೀ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತೇ ಚ ತತ್ಸಾಧನಭೂತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿರ್ದ್ದೇಶಾತ್ ಸೂತ್ರಿತೇ ಏವ । ನ ಕೇವಲಂ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಸೂತ್ರಿತವಾನ್ , ಕಿಂತು ತಯೋರುಪಪಾದನಂ ಚೈವಮಭಿಪ್ರೇಯಾಯ – ವಿಮತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸಂಭಾವಿತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬಂಧಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಾತ್ , ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧವದಿತಿ ।

ನ ಚ ಬಂಧಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮಸೂತ್ರಸೂಚಿತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣೈವ ತತ್ಸೂಚನಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ನಿಃಶೇಷದುಃಖನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣಾಽಂಗೀಕೃತಮ್ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಶ್ಚ ಸರ್ವೋಽಪಿ ದುಃಖಬೀಜತ್ವಾದ್ ದುಃಖಮೇವ । ತತ್ರ ವಿಚಾರಣೀಯಮ್ – ಕಿಮಯಂ ಬಂಧಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಸ್ಯಾದಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ವೇತಿ । ಆದ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ನ ನಿವರ್ತೇತ । ಯೇ ತ್ವೇಕದೇಶ್ಯಾದಯಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಮಂಗೀಕುರ್ಯುಸ್ತೇ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ – ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಖ್ಯಮತಿಶಯಂ ಜನಯತಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ವಾ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಸಂಸಾರಿಣಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ನಿವರ್ತಯೇದ್ , ಉತ ತದ್ಗತಂ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಮ್ , ಅಥವಾ ಸ್ವಬೋಧ್ಯಾಖಂಡೈಕರಸತ್ವವಿರೋಧಿನ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನ್ , ಕಿಂ ವಾ ವಿಷಯಗತಾನವಬೋಧಮೇವ ? ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಾಃ, ನ ಹಿ ನಾನಾವರ್ಣೇ ಚೂತಾದಿ ಫಲೇ ನೀಲಭಾಗಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವಿಷಯಂ ವಾ ತತ್ಸಮವೇತರಸಾದಿಕಂ ವಾ ವಿರೋಧಿನಂ ಪೀತಿಮಾದಿಗುಣಂ ವಾ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಚತುರ್ಥೇ ತ್ವಸ್ಮನ್ಮತಾಪತ್ತಿಃ । ಆಶ್ರಯಾತಿಶಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕಿಮಾಶ್ರಯನಿವೃತ್ತಿಃ, ಕಿಂ ವಾ ತದ್ಗುಣಾನಾಮ್ ಉತಾಶ್ರಯವಿಷಯೋಭಯಸಂಬಂಧಿಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮಾತ್ಮವಿನಾಶಾಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಘಟಜ್ಞಾನೇನಾಽಽತ್ಮಗತಧರ್ಮಾದಿಗುಣಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಸ್ವದೇಹಜ್ಞಾನೇನ ದೇಹಾತ್ಮಸಂಬಂಧಾದ್ಯನಿವೃತ್ತೇಃ । “ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾಽತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತತ್ವಾದ್ ವಾಸ್ತವೋಽಪಿ ಬಂಧೋ ಜ್ಞಾನವಿವರ್ತ್ತ್ಯ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಶ್ರುತೇರ್ಬಂಧಸತ್ಯತ್ವಾಸತ್ಯತ್ವಯೋಸ್ತಾಟಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ಮಾಭಿಸ್ತು ಶ್ರುತೋಪಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಬಂಧಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಸ್ಯೋಪಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಪೂರ್ವಂ ಭವದ್ಭಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ಕ್ಷಣಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲಸಾಧನತ್ವಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ತಿನಿಯಮಃ ಕಲ್ಪಕೋಽಸ್ತಿ, ತರ್ಹೀಹಾಽಪಿ “ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮ್” ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿನಿಯಮಃ ಕಲ್ಪಕೋಽಸ್ತು । ಅತೋಽಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಬಂಧಸ್ಯ । ತದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರೇಣೈವ ಸೂಚಿತಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ತದವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಮುಖತ ಏವ ವರ್ಣನೀಯಮ್ , ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನದ್ವಾರಾ ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಸಮರ್ಪಕತ್ವಾತ್ । ಮುಖತೋಽಪ್ರತಿಪಾದನೇಽತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ವರ್ಣಿತಮೇವೈತನ್ಮುಖತೋ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ “ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್" ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇ । ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚಾಽಯಮರ್ಥಃ – ಆತ್ಮನೋ ದೇಹೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪರಲೋಕಗತ್ಯೇತಲ್ಲೋಕಾಗತೀನಾಂ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಬುದ್ಧಿಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ । ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನ ಬುದ್ಧಿಗುಣೇಷ್ವೇವೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಭಿಮಾನಮಾತ್ರಂ ಜಾಯತೇ । ತಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾಽನೂದ್ಯತೇ – ನಿಜಸ್ವರೂಪಬೋಧನಾಯೇತಿ । ತರ್ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಂ ಪ್ರತ್ಯುಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಮೇವಾಽಧ್ಯಾಸವಿಷಯಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಣೇತವ್ಯಮ್ । ಉಪೋದ್ಘಾತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮರ್ಥಂ ಬುದ್ಧೌ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ತದರ್ಥಮರ್ಥಾಂತರವರ್ಣನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮತೋ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಮುಖತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಹೇತುಪ್ರದರ್ಶನಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಥಮೇನಾಽಧ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತದುಪಪಾದಕೋ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಃ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಪ್ರಥಮಮಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ಪುನಃ ಸಮನ್ವಯವಿಶೇಷೇ ತದ್ವಿರೋಧಾಶಂಕಾ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಚ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಾದಾವಧ್ಯಾಸಾನುಕ್ತೌ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽಧ್ಯಾಸಃ ಸಾಕ್ಷಾದನುಕ್ತೋಽಪ್ಯರ್ಥಾತ್ ಸೂಚಿತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ ಸಿಧ್ಯತ್ಯೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ॥ ೨ ॥

ನನು ಸೂತ್ರಸೂಚಿತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ನ ಯುಕ್ತಿಸಹಃ । ತಥಾ ಹಿ – ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನೌ ಇತರೇತರತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸರಹಿತೌ, ಕ್ವಾಽಪೀತರೇತರಭಾವರಹಿತತ್ವಾತ್ , ತಮಃಪ್ರಕಾಶವತ್ । ನ ಚ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ವಿಮತೌ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಶೂನ್ಯೌ, ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ತಮಃಪ್ರಕಾಶವತ್ । ನ ಚಾಽಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ, ವಿಮತೌ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವೌ, ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವಾದ್ , ದೇವದತ್ತತದ್ವೈರಿವತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಶರೀರಾದಿಸಂಘಾತೇಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ರೈವ ತದ್ವೈರಿಣೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ; ನ ಚ ತತ್ರ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ । ಏವಂ ತದ್ವೈರಿಣ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ಯೋಜನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ನ ಹಿ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿಷಯೌ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸಮಾನಾಶ್ರಯಯೋರಿತಿ । ನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಾಕಾರೌ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತೇ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ದೇವದತ್ತಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತದ್ವೈರಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಚ ಸಿದ್ಧಃ ಸಮುದಾಯಾಕಾರೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ನೋಕ್ತದೋಷಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಕಿಮತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನೌ ಪಕ್ಷೀಕ್ರಿಯೇತೇ ? ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಭಾಕರಾದಿ ಸಿದ್ಧೌ ? ಉತ ವೇದಾಂತಿಸಿದ್ಧೌ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ದ್ವಯೋರನುಮಾನಯೋಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ತೃತೀಯಾನುಮಾನಸ್ಯಾಽನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ಲೋಕೇ ಹಿ ದೇಹಾದಿಚೈತನ್ಯಾಂತಸಂಘಾತ ಆತ್ಮಾ ಪಾಷಾಣಾದಿರನಾತ್ಮಾ । ನ ಚ ತಯೋರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೈಕ್ಯೇ ವೇದಾಂತ್ಯಭಿಮತೇ । ನಾಽಪಿ ತಯೋರ್ನಿಯತೋ ವಿರೋಧೋಽನುಭೂಯತೇ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರಾಭಾಕರಾದಯೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಜಡಮಾತ್ಮಾನಮಾಹುಃ, ಇಂದ್ರಿಯದೇಹಾದ್ಯಖಿಲಪ್ರಪಂಚಮನಾತ್ಮಾನಮ್ । ತತ್ರ ವೇದಾಂತಿಮತೇ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯೋಽಹಂಕಾರೋ ಜಾಡ್ಯಂ ಚ ತತ್ಕಾರಣಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯನಾತ್ಮನ್ಯೇವಾಽಂತರ್ಭವತಿ । ತಥಾ ಚಾಽನಾತ್ಮನ ಏಕಕೋಟೇರಧ್ಯಾಸತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿರೋಧಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ದೋಷದ್ವಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ವೇದಾಂತಿನೋ ಹಿ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಘನಮಾತ್ಮಾನಮಾಹುಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚ ಸರ್ವಮನಾತ್ಮಾನಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತ್ಯಯದ್ವಯಗೋಚರತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಉತಾಽಽತ್ಮನ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವಮ್ ಅನಾತ್ಮನಿ ಚೇತರದಿತಿ । ಆದ್ಯೇ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಃ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವನಾತ್ಮಸು ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾತ್ । ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ “ಚಿದವಭಾಸ್ಯೋ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ” ಇತ್ಯೇತಲ್ಲಕ್ಷಣಾನುಸಾರೇಣಾಽಸ್ತ್ಯೇವ ತತ್ರ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ವೇದಾಂತಿನಾಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾತ್ ಸ ದೋಷಸ್ತದವಸ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಾಽನುಮಾನಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ವೇದಾಂತಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತ್ಯೇವಾಽನುಮಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಽಪ್ಯಹಂಕಾರೇ ಸ್ಫುಟತರವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇನಾಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವಸ್ಯೋಪಚರಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಂ ದೇಹದ್ವಯಸಾಕ್ಷಿಣೋಶ್ಚೈತನ್ಯಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಂ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದನೈಕಾಂತಿಕ ಇತಿ; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚಿದವಭಾಸ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತಯುಷ್ಮದರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಾದೃಶ ಏವ ಚಾಽತ್ರಾಽಭಿಪ್ರೇತೋ ನ ತು ಲೌಕಿಕಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ । ತಥಾಽಪ್ಯೇತೇನಾಽನುಮಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯದ್ವಾರಾ ವಿರೋಧಸಿದ್ಧಿರ್ನ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹ್ಯೇವಮಸ್ತು – ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನೌ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವೌ, ವಿಷಯಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ನೇತ್ರರೂಪವದಿತಿ । ನನು ಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಜಡರೂಪಮನಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧಕತ್ವೇನಾಽಽನುಕೂಲ್ಯಮನುಭೂಯತೇ; ಅತೋ ವಧ್ಯಘಾತಕಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಾ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಾಧನೇಽನುಭವವಿರೋಧಃ ತಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ಚ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲ ಇತಿ ಚೇದ್ ಮೈವಮ್; ಭಾವಾಭಾವವತ್ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮಧ್ಯಾನುಮಾನೇ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮ್ , ತಯೋಃ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಲಕ್ಷಣವಿರೋಧಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ ; ಮಂದಪ್ರದೀಪೇ ವೇಶ್ಮನಿ ತಮಸೋ ದೀಪೇನ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ಫೀತಾಲೋಕಪ್ರದೇಶವದತ್ರಾಽಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟರೂಪದರ್ಶನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಮಃಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತದೇಕದೇಶಭೂತೌ ಛಾಯಾತಪಾವುಪಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಽಪಿ ಛಾಯಾಯಾಮೇಕವಿಧಾಯಾಂ ತಾರತಮ್ಯೇನೋಪಲಭ್ಯಮಾನಮೌಷ್ಣ್ಯಂ ಸ್ವಧರ್ಮಿಣ ಆತಪಸ್ಯಾಽಪಿ ಅವಶ್ಯಮವಸ್ಥಾನಂ ಸೂಚಯತೀತಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಏವಮೇವ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಯಾ ಛಾಯಾತಪಸ್ಥಯೋಃ ಶೈತ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಯೋಃ ಸ್ವೀಕಾರೇಽಪಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಂ ಸುಸಂಪಾದಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರ್ಯಥಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನೈವಂ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರಿತ್ಯಯಮೇವ ತಯೋರ್ವಿರೋಧಃ ॥ ೩ ॥

ನನು ತಮಃಪ್ರಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಭಾವಾಭಾವರೂಪತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಆಲೋಕಾಭಾವಸ್ತಮ ಇತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾ ರೂಪದರ್ಶನಾಭಾವಸ್ತಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾ ಇತಿ ಚೇದ್ ; ಮೈವಮ್ ; ಉಪಚಯಾಪಚಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾಭೇದವತ್ತ್ವೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಽಭಾವತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನೀಲರೂಪತ್ವೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಭಾವತ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಹಲಾಲೋಕವತಿ ದೇಶೇ ನಿಮೀಲಿತನಯನಸ್ಯ ಕಥಂ ತಮಃಪ್ರತೀತಿಃ, ಬಹಲಾಲೋಕೇನ ನಿವೃತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಸಹಾವಸ್ಥಾನಂ ತು ಮಂದಾಲೋಕೇನೈವ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇದ್ ; ನ, ಗೋಲಕಾಂತರ್ವರ್ತಿತಮಸಃ ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ನೇತ್ರಸ್ಯಾಽಂತರ್ವರ್ತ್ತಿವಸ್ತುಗ್ರಾಹಕತ್ವಾಸಂಭವಃ, ಪಿಹಿತಕರ್ಣಸ್ಯಾಽಂತರಶಬ್ದಗ್ರಾಹಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಗೋಲಕಾಂತರಸ್ಥಾಂಜನಾದೇರಪಿ ನಿಮೀಲಿತನಯನೇನ ಗ್ರಹಣಪ್ರಸಂಗಃ; ತಮೋವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತರೂಪಿಣ ಆಲೋಕಸಹಕೃತಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ತಮಸ ಆಲೋಕವಿನಾಶಿತಸ್ಯಾಽಽಲೋಕಾಪಗಮೇ ಝಟಿತಿ ನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣೈವಾಽಽರಂಭಾದಿತಿ, ತನ್ನ ; ವಿವರ್ತವಾದಿನಾಂ ಕ್ರಮಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ , ಕಾರಣಂ ತು ಮೂಲಾವಿದ್ಯೈವ । ಅಥಾಽಪಿ ತಮೋ ನ ರೂಪವದ್ದ್ರವ್ಯಮ್ , ಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶವತ್ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಾಯುರ್ನ ಸ್ಪರ್ಶವಾನ್ , ರೂಪಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶವದಿತ್ಯಾಭಾಸೇನ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽಽಲೋಕಾಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪಿತಂ ನೀಲರೂಪಂ ಗೋಚರಯತೀತಿ ತಮಃಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಽನ್ಯಥಾ ಗತಿರುಚ್ಯತೇ ಏವಮಪಿ ಹೇತುರನೈಕಾಂತಿಕಃ – ರೂಪವದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೈವ ಧೂಮಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಃಪ್ರದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನ ಏವ ಧೂಮಸ್ಪರ್ಶೋಽನುದ್ಭೂತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತಮಃಸ್ಪರ್ಶೋಽಪಿ ಸನ್ನೇವ ಸರ್ವತ್ರಾನುದ್ಭೂತ ಇತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸತಃ ಸರ್ವತ್ರಾನುದ್ಭವೋಽಸಂಭಾವಿತಃ, ಆಕರಜೇ ಸುವರ್ಣಾದೌ ಸತ ಏವ ಸ್ವಪರಪ್ರಕಾಶಕಭಾಸ್ವರರೂಪಸ್ಯೋಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವತ್ರಾನುದ್ಭವದರ್ಶನಾತ್ । ತದೇವಂ ಭಾವರೂಪತಮೋವಾದೇ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ನನ್ವಭಾವವಾದೇಽಪಿ ತಥಾ । ಉಪಚಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾಲೋಕೋಪಾಧಿಕತ್ವಾದ್ ನೀಲರೂಪಸ್ಯಾಽಽರೋಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಮಾಲೋಕಮಾತ್ರಾಭಾವಸ್ತಮಃ, ಉತೈಕೈಕಾಲೋಕಾಭಾವಃ, ಸರ್ವಾಲೋಕಾಭಾವೋ ವಾ । ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರಾಗಭಾವ ಇತರೇತರಾಭಾವಃ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೋ ವಾ ತಮ ಇತಿ ದುರ್ಭಣಮ್ , ಸವಿತೃಕರಸಂತತೇ ದೇಶೇ ಪ್ರದೀಪಜನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಗ್ವಾ ಜಾತೇ ವಾ ಪ್ರದೀಪೇ ದೀಪನಾಶೇ ವಾ ತಮೋಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ತೃತೀಯೇ ಸರ್ವಾಲೋಕಸನ್ನಿಧಾನಮಂತರೇಣ ನ ನಿವರ್ತೇತ । ರೂಪದರ್ಶನಾಭಾವಸ್ತಮ ಇತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಬಹಲಾಂಧಕಾರಸಂವೃತಾಪವರಕಮಧ್ಯಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಬಹೀರೂಪದರ್ಶನಾಂತಸ್ತಮೋದರ್ಶನಯೋರ್ಯುಗಪದೇವ ಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಾಭಾವಸ್ತಮ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನಾಽಸ್ತ್ಯುಕ್ತೋಪಾಧಿಃ ॥ ೪ ॥

ನನ್ವೇವಮಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾಖ್ಯೋ ಭವದೀಯೋ ಮೂಲಹೇತುರನೈಕಾಂತಿಕಃ । “ಇದಂ ರಜತಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಭ್ರಾಂತಿಸ್ಥಲೇ ಪುರೋವರ್ತಿರಜತಯೋರ್ವಿವಿಕ್ತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ತತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸದ್ಭಾವೇನ ಹೇತ್ವವೃತ್ತೇಃ । ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ರಜತಸ್ಥಲೇ ಪುರೋವರ್ತಿರಜತಯೋರ್ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈವಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಸತಿ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭವಾದಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ತಯೋಃ ಕ್ವಾಽಪಿ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಂ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಶ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ವಾ ದ್ರಷ್ಟೃತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ , ಚಿದೇಕರಸೇ ದ್ರಷ್ಟರಿ ದೃಶ್ಯಾಂಶಾಸಂಭವಾತ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಆಗಂತುಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ವಯಮೇವ ದೃಶ್ಯಾಂಶಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಉತ ಹೇತುಬಲಾತ್ ? ಉಭಯಮಪ್ಯಸಂಗತಮ್ , ದ್ರಷ್ಟುರ್ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿರವಯವಮಾಕಾಶಂ ಸ್ವತೋ ವಾ ಕಾರಣಾಂತರಾದ್ವಾ ಸಾವಯವಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ದ್ರಷ್ಟ್ರಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪಕ್ಷೇ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಿಕತ್ವೇ ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ಹೀಯೇತ । ಅಂಶತೋ ದೃಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ವಸ್ಯಾಽಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಃ । ಆಗಂತುಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ದೃಶ್ಯಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಚಿದ್ರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಉತಾಽಽತ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸಂಕ್ರಾಮಯತಿ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಜಡಜನ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ನಹಿ ಜಡಾಯಾ ಮೃದಃ ಪರಿಣಾಮೋ ಘಟಃ ಚಿದ್ರೂಪೋ ದೃಷ್ಟಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರವೇಶಾಯೋಗಾತ್ । ತದೇವಂ ಕ್ವಾಽಪ್ಯತ್ಯಂತದುಃಸಂಪಾದವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಯೋಶ್ಚಿದಚಿತೋಸ್ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಂಭವೇನ ಹೇತುಸಿದ್ಧೇರ್ಮಧ್ಯಾನುಮಾನಂ ಸುಸ್ಥಮ್ । ತತೋ ಮೂಲಾನುಮಾನಸಿದ್ಧೇರಧ್ಯಾಸಾಭಾವಃ ಸುಸ್ಥಿತಃ । ಮಾ ಭೂದ್ ಧರ್ಮಿಣೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ । ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಮನಾತ್ಮನಿ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತು । ನ ಚ ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಾಸಂಭವಃ; ಆನಂದವಿಷಯಾನುಭವನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಏತೇ ಸ್ವರೂಪಭೂತಾ ಏವಾಽಽತ್ಮನಃ, ತಥಾಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧೌ ನಾನೇವಾಽವಭಾಸಂತ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮತ್ವಮುಪಚರ್ಯತೇ । ನ ಚ ಧರ್ಮಿಣಂ ವಿಹಾಯ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಽಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವಃ, ಜಪಾಕುಸುಮಸನ್ನಿಧೌ ಲೋಹಿತಃ ಸ್ಫಟಿಕ ಇತ್ಯಾದೌ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಾಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ । ನೈತತ್ ಸಾರಮ್ ; ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಸ್ಫಟಿಕೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಜಪಾಕುಸುಮಾಶ್ರಿತಮೇವ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಾಽಸ್ತಿ ಧರ್ಮಾಣಾಮಪ್ಯಾಶ್ರಯವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸಃ । ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರರ್ಥಯೋರಧ್ಯಾಸೇ ನಿರಾಕೃತೇ ತದವಿನಾಭೂತೋ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ನಿರಾಕೃತ ಏವ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಯುಕ್ತಿಸಹೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಕಿಂ ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಾದವಸ್ತುತ್ವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽಽಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮೇವಾಽಪಲಪ್ಯತೇ ? ನಾಽದ್ಯಃ; ಅನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಿನಾಮಸ್ಮಾಕಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽವಸ್ತುತ್ವಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ವಿರುಧ್ಯತೇ ಹ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ಯುಕ್ತಿಭಿರಿತ್ಯೇವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಮೇವಾಽಭ್ಯುಪೇಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಅಪಲಪಾಮ ಏವಾಽಧ್ಯಾಸಮ್ – ನಾಽಸ್ತ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸಃ ; ತತ್ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ ; ಲೋಕೇ ಹಿ “ಇದಂ ರಜತಮ್” “ಅಯಂ ಸರ್ಪಃ” ಇತ್ಯಾದಾವಧಿಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಯೋರ್ಗುಣಾವಯವಕೃತಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮಧ್ಯಾಸಸಾಮಗ್ರೀ, ನ ಚಾಽಸಾವತ್ರಾಸ್ತಿ ; ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – “ಲೋಹಿತಃ ಸ್ಫಟಿಕಃ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಸತ್ಯೇವೋಕ್ತಸಾದೃಶ್ಯೇಽಸ್ತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತಿ; ತತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕಭ್ರಮತ್ವೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಲೌಹಿತ್ಯಾಶ್ರಯಭೂತಂ ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಜಪಾಕುಸುಮಮುಪಾಧಿಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೌಹಿತ್ಯಾವಭಾಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಸನ್ನಿಹಿತಮಹಂಕಾರಮುಪಾಧಿಂ ಕೃತ್ವಾಽಽತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಧ್ಯಸಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯಸ್ತು ಕಥಂಚಿತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಂಭವಸ್ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಹಂಕಾರಾದಿಶರೀರಾಂತಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ನಿರುಪಾಧಿಕೋ ನ ಸಂಭವತ್ಯೇವ, ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತದೇತದಸಾರಮ್ ; ಗುಣೈರವಯವೈಶ್ಚ ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಗಂಧಸ್ಯ “ಕೇತಕೀಗಂಧಸದೃಶಃ ಸರ್ಪಗಂಧಃ” ಇತ್ಯಾದೌ ಯಥಾ ಸೌಗಂಧ್ಯಧರ್ಮೇಣ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ ; ತಥಾಽಽತ್ಮನೋಽಪಿ ಪದಾರ್ಥತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಸಾದೃಶ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಚೈತನ್ಯೈಕರಸೇ ಧರ್ಮಃ ಕೋಽಪಿ ವಸ್ತುತೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ; ತರ್ಹಿ ಮಾ ಭೂನ್ನಿರುಪಾಧಿಕಭ್ರಮಂ ಪ್ರತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಮ್ । ಸಾದೃಶ್ಯಮಂತರೇಣೈವ “ಪೀತಃ ಶಂಖಃ” ಇತಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಭ್ರಮದರ್ಶನಾತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ರಾಗಪಿತ್ತೋದ್ರೇಕಕಾಚಕಾಮಲಾದಿ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ; ಅಸ್ತ್ಯೇವ ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಖ್ಯಾ ಸಾಮಗ್ರೀ । ನನು ಜ್ಞಾನಾಭಾವತ್ವೇನ ಭಾವರೂಪತ್ವೇನ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ವರಮಧ್ಯಾಸಾಪಲಾಪ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮುಪಜೀವ್ಯ ತದೀಯಚಿದಾನಂದಾಚ್ಛಾದಕತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಽನಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಽಪಲಾಪಾಯೋಗಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಪ್ಯಪಲಪ್ಯೇತ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽನಾದಿತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಆತ್ಮನಿ ತಾವತ್ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಾಗಾದಿದೋಷಸಂಯೋಗ ಏವಾಽಧ್ಯಾಸಃ । ತತ್ರ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ; ಅಕರ್ತುರ್ಭೋಗಾಭಾವಾತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ರಾಗಾದಿದೋಷಸಂಯೋಗಾಧ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ ; ರಾಗಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ದೋಷಸಂಯೋಗಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪೇಕ್ಷತೇ ; ಅನುಪಭುಕ್ತೇಽನುಪಭುಕ್ತಜಾತೀಯೇ ವಾ ರಾಗಾದ್ಯನುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಮನಾದಿತ್ವಮ್ । ಏತೇನೈತದಪ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ – ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರತೀತೌ ಸತ್ಯಾಮಾರೋಪಃ, ಆರೋಪೇ ಚ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ । ಅನಾದಿತ್ವೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸೋಪದರ್ಶಿತಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪೇಣ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದೇಹಾದೇರವಸ್ತುತ್ವಾದನಾರೋಪ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರೇಣಾರೋಪ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ವಸ್ತುಸತ್ತಾಯಾ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । “ಇದಂ ರಜತಮ್” ಇತ್ಯಾದೌ ಹಿ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಃ ಶುಕ್ತಿರಜತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ನ ಚ ದೂರಸ್ಥವನಸ್ಪತ್ಯೋಃ ಸತ್ಯಯೋರೇವ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ರಾಽಪಿ ಸತ್ಯೇವ ವೃಕ್ಷದ್ವಯೇಽಧಿಷ್ಠಾನೇಽನೃತಸ್ಯೈವೈಕತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಸಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವಸ್ತುನೋರ್ಗುಣಗುಣಿನೋರಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಸಮಾನಃ, ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣೈವಾಽಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ , ಅನಾತ್ಮನಸ್ತು ಸ್ವರೂಪೇಣಾಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನೃತತ್ವಮ್ । ನ ಚ ತಯೋಃ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದಾವಿವ ಭೇದಾಭೇದಾವಭಾಸೇನ “ಶೌಕ್ಲ್ಯವಾನ್ ಪಟಃ” ಇತಿವದ್ “ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಮಾನ್ ಅಹಮ್” ಇತಿ ವಾ “ಮಮೇದಂ ದೇಹಾದಿ” ಇತಿ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶಂಕನೀಯಃ; ಇತರೇತರತ್ವಮತ್ಯಂತೈಕತ್ವಮಾಪಾದ್ಯೈವಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ತರ್ಹಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ತ್ವೇಕತ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯೇವ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ಪಟಸ್ಯ ಶೌಕ್ಲ್ಯಮ್” ಇತಿವತ್ “ಮಮ ದೇಹಃ” ಇತಿ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಭೇದಗ್ರಹೇಣ ಭೇದಾಗ್ರಹೇ ವ್ಯಾಪಕೇ ನಿವೃತ್ತೇ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯೋಽಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ನಿವರ್ತೇತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯಾಽನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಹಿ ಲೌಕಿಕಃ “ಮದ್ದೇಹಃ” ಇತಿ ಭೇದಂ ವ್ಯವಹರಂತೋಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಸ್ಕಾರಮಂತರೇಣ ದೇಹಾದ್ಭಿನ್ನಮಾತ್ಮಾನಂ ಗೃಹ್ಣಂತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಭವತ ಏಕತ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಏವ, ವ್ಯವಹಾರತಸ್ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ; ದೇಹಾತ್ಮನೋರಹಮಿತ್ಯಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಮದ್ದೇಹ ಇತಿ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಚ ಸದ್ಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈಕತ್ವಮೇವ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭೇದಾಽಭೇದಸಹಮನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವಿರೋಧಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಭೇದವಿರೋಧ್ಯೇಕತ್ವಮಿತಿ ತಯೋರ್ವಿವಿಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಪ್ಯೇಕತ್ವಮೇವ ವಸ್ತುತೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯವಿರೋಧಃ । ನ ಚ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯವದಾತ್ಮದೇಹೈಕ್ಯಮನುಭೂಯಮಾನಮಪಿ ವಾಸ್ತವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಸತ್ಯಾನೃತರೂಪೇಣಾತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಸ್ಯಾಽಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಸ್ತಮೇವೈಕತ್ವಮ್ ।

ತಸ್ಯ ಚಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಮುಪಾದಾನಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಧ್ಯಾಸೋದಯಾದಸತಿ ಚಾಽನುದಯಾತ್ । ನನ್ವೇತಾವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಬಂಧಕತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವಾವಿಷಯತಯಾಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಾವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಲಕ್ಷಣರಹಿತತ್ವಾತ್ । ಸತಿ ಹಿ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದವಿರೋಧಿತಯಾ ಜಾಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಸತ್ಯೇವ ಕಾಚಕಾಮಲಾದಿದೋಷಾಖ್ಯೇಽಧ್ಯಾಸಪುಷ್ಕಲಕಾರಣೇ ಜಾಯತ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣರಹಿತಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿತಯಾ ವಿರೋಧಿಸಂಸರ್ಗಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇನಾಽಪಿ ತಾವುಪಪತ್ಸ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತಾವದುಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಪದ್ಯತೇ , ಪಶ್ಚಾದ್ವಿರೋಧಿಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾಪೇಕ್ಷಾ; ತಥಾ ಚ “ಅಂತರಂಗಬಹಿರಂಗಯೋರಂತರಂಗಂ ಬಲವದ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಂತರಂಗೋಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಮೇವ ತಯೋರ್ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಪ್ರಧ್ವಂಸವದುಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷೈವ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇದ್ ; ವಿಮತಂ ಸೋಪಾದಾನಮ್ , ಭಾವತ್ವೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ । ನನು ಪಟಗುಣೇ ರೂಪೇಽನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುಃ, ನ ಹಿ ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಪಟ ಏವೋಪಾದಾನಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸವ್ಯೇತರಯೋರ್ವಿಷಾಣಯೋರಿವ ಯುಗಪದುತ್ಪನ್ನಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಗತತ್ವೇನ ಪಟಗುಣತ್ವಹಾನಿರಿತಿ, ಮೈವಮ್ ; ತಾರ್ಕಿಕಮತೇ ತಾವದ್ “ಉತ್ಪನ್ನಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಕ್ಷಣಮಗುಣಂ ತಿಷ್ಠತಿ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಯೌಗಪದ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಪಟಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವಃ । ವೇದಾಂತಿಮತೇ ತು ತಂತೂನಾಮುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಾತ್ ಪಟಗುಣತ್ವಂ ನ ಹೀಯತೇ । ನ ಚ ಕಾಚಾದಿದೋಷಾಣಾಮುಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಿಮನೇನಾಽಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸತದುಪಾದಾನಯೋರೇಕಾಶ್ರಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಇಹ ತ್ವಧ್ಯಾಸ ಆತ್ಮಾಶ್ರಿತೋ ದೋಷಾಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಶ್ರಿತಾ ಇತಿ ನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ತೇಷಾಮ್ । ನನು ರಜತಾಧ್ಯಾಸಃ ಶುಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಿತಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತದುಪಾದಾನಂ ತ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಾಶ್ರಿತಮಿತಿ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ನೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಮೈವಮ್ ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಿತಸ್ಯೈವಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನನು ತರ್ಹಿ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಮುಪಾದಾನಮಸ್ತು ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತ್ವಾತ್ಮಾಽಂತಃಕರಣಂ ಚೋಪಾದಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇಷು ಮತಭೇದೇನ ತಯೋರುಪಾದಾನತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಆತ್ಮನೋಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಲಿಂಗಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯತ್ರ ಸಂಯೋಗಾದಿಃ ಸಂಭವತಿ । ಮಿಥ್ಯಾಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ ಪ್ರಾಗಸಿದ್ಧೇಃ ಕೇನೇಂದ್ರಿಯಂ ಸಂಯುಜ್ಯೇತ । ಇಂದ್ರಿಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತು ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌ । ನ ಚಾಽಧಿಷ್ಠಾನ[ಜ್ಞಾನ]ಸಂಪ್ರಯೋಗಾದೇವ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ, ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಸಂಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರೋಪನೀತತಯಾ “ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ತತ್ತಾಂಶವತ್ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಃ ; ತದ್ವದೇವಾಽಭ್ರಾಂತತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಽಧಿಷ್ಠಾನಸಂಸರ್ಗಾಂಶಸ್ಯಾಽಸತ್ತ್ವಾದ್ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮ್ ; ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಽಸತ್ತ್ವೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಽಽರೋಪ್ಯಸ್ಯಾಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥೇಽಂತಃಕರಣಮಿಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಂ ನಾಽಪೇಕ್ಷತೇ; ವಿನಾಽಪಿ ತೇನ ಸ್ವಾಪ್ನಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ತಥಾಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಪರಿಣಾಮೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವಾದ್ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಅಥಾಽಂತಃಕರಣಮೇವ ಜಡಮಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಂಸ್ಯತೇ, ಆತ್ಮಾ ವಾ ಜ್ಞಾತಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಮನ್ಯೇಥಾಃ; ಏವಮಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಬಂಧನಿವೃತ್ತೀನಾಮೇಕಾಶ್ರಯತ್ವನಿಯಮಮಾದಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವೇ ತಸ್ಯೈವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಬಂಧನಿವೃತ್ತೀ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಇಷ್ಯತೇ ತ್ವಾತ್ಮನ ಏವ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾದಿಕಮ್ , ತಚ್ಚಾಽಽತ್ಮಾಶ್ರಿತಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಿಧ್ಯತಿ ; ನಾ‍ಽನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನಮೇವೋಪಾದಾನಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽಜ್ಞಾನೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ ; “ಅಹಮಜ್ಞಃ” “ಮಾಮನ್ಯಂ ಚ ನ ಜಾನಾಮಿ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜಡಾತ್ಮಿಕಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರಾತ್ಮಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಷು ವ್ಯಾಪ್ತಾಯಾ ಅನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನನು ಜ್ಞಾನಾಭಾವವಿಷಯೋಽಯಮನುಭವಃ, ತನ್ನ; “ಅಹಂ ಸುಖೀ” ಇತಿವದಪರೋಕ್ಷಾನುಭವತ್ವಾತ್ । ಅಭಾವಸ್ಯ ಚ ಷಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಾವವಾದೇ ತು ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಯೋಃ ಪ್ರತೀತೌ “ಮಯಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತಿ” ಇತಿ ಏತಾದೃಶಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ತಯೋರಪ್ರತೀತೌ ಚ ಹೇತ್ವಭಾವಾದೇವ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಃ । ನನು ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯವಹಾರೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇನ ಲಿಂಗಂ ಭವತಿ; ತಲ್ಲಿಂಗಾಭಾವೇನ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋಽನುಮೀಯತೇ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತದಾಪಿ ಧರ್ಮ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯೋರುಕ್ತದೋಷಾತ್ । ಷಷ್ಠಮಾನಗಮ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಇತಿ ಭಟ್ಟಮತೇಽಪಿ ಅಯಮೇವ ದೋಷಃ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಭಾವಃ । ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ತು “ವ್ಯವಹಾರೇ ಭಟ್ಟನಯಃ” ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಷಷ್ಠಮಾನಗಮ್ಯಃ । ಯದಾ ತು “ಮಹೀ ಘಟತ್ವಂ ಘಟತಃ ಕಪಾಲಿಕಾ ಕಪಾಲಿಕಾಚೂರ್ಣರಜಸ್ತತೋಽಣುಃ” ಇತಿ ಪುರಾಣಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಭಾವಪದಾರ್ಥ ಏವ ನಾಽಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ, ತದಾ ನ ಕಾಽಪಿ ಚಿಂತಾ । ನನು ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ರಯವಿಷಯಪ್ರತೀತಿಗರ್ಭಿತಮಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಹತಮೇವ । ಮೈವಮ್ , ಆಶ್ರಯವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಿ ಏಕೇನೈವ ಸಾಕ್ಷಿಣಾಽವಭಾಸ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಚಾಽಽಶ್ರಯವಿಷಯೌ ಸಾಧಯನ್ನಯಂ ಸಾಕ್ಷೀ ತದ್ವದೇವಾಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸಾಧಯತ್ಯೇವ ನ ತು ನಿವರ್ತಯತಿ । ತನ್ನಿವರ್ತಕಂ ತ್ವಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಮೇವ । ತಚ್ಚಾತ್ರ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ವ್ಯಾಹತಿಃ ? ನನ್ವಹಂ ಘಟಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರಾಜ್ಞಾನವ್ಯಾವರ್ತ್ತಕೋ ಘಟೋ ನ ತಾವತ್ ಸಂಬಂಧರಹಿತೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತ್ಯೇತುಂ ಯೋಗ್ಯಃ; ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವಸಂಬದ್ಧಪ್ರಮಾಣಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನ; ಪ್ರಮಾಣನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್; ಕೇವಲಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಜ್ಞಾತತ್ವಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಸಂಬಂಧವತಾ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತೀತಿರುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕೇವಲಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಪಿ ತದನುಪಪನ್ನಮ್ , ರಸಾದೇಶ್ಚಾಕ್ಷುಷದ್ರವ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತಿ, ಪರಮಾಣೋಃ ಕೇವಲಸ್ಯ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ “ಪರಮಾಣುಮಹಂ ಜಾನಾಮಿ” ಇತಿ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣತಯಾ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಪರೈರಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಲೋಕೇಽಪಿ ರಾಹೋಃ ಕೇವಲಸ್ಯಾಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಚಂದ್ರಾದ್ಯುಪರಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಪರಮತೇಽಪಿ “ಘಟಮಹಂ ನ ಜಾನಾಮಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಭಾವವಿಶೇಪಣಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯೋರ್ದೂಷಣಸ್ಯಾಽಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತುಜ್ಞಾತತಯಾಽಜ್ಞಾತತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯ ಏವ । ನನು ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾತಾಜ್ಞಾತವಿಷಯಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕವಿರೋಧಶ್ಚೇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಯದ್ವದಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾತತ್ವಧರ್ಮಂ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸಂಪಾದ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಸಂಬಂಧಂ ಘಟಯತಿ ತದ್ವತ್ ಪ್ರಮಾಣಮಪಿ ಜ್ಞಾತತ್ವಂ ಧರ್ಮಂ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸಂಪಾದ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಸಂಬಂಧಘಟಕಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣೋಕ್ತದೋಷನಿವೃತ್ತೇಃ । ತದೇವಮುಕ್ತೋಪಪತ್ತಿಸಹಿತಮಹಮಜ್ಞ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।

ತಥಾಪ್ಯನುಮಾನೈಕರುಚಿಂ ಪ್ರತಿ ತದಪ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದುಪಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಂ ವಿನಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಭಾವರೂಪತ್ವಸಾಧನಾಯ । ವಿಮತಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮ್ , ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ವವಿಷಯಾವರಣಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಸ್ವದೇಶಗತವಸ್ತ್ವಂತರಪೂರ್ವಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ , ಅಂಧಕಾರೇ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪನ್ನಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶವದ್ , ಇತಿ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ತ್ವನುವಾದಜ್ಞಾನೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಮಾಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಧಾರಾವಾಹಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ವಿಮತಮಿತಿ । ವಸ್ತುಪೂರ್ವಕಮಿತ್ಯೇವೋಕ್ತೇ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇಣಾಽಽತ್ಮಾದಿನಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ ಸ್ಯಾದ್ , ಅತೋ ವಸ್ತ್ವಂತರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾತಿರಿಕ್ತಸಾಮಗ್ರೀಂ ಧರ್ಮಾದಿಕಂ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಗಭಾವಂ ಚಾಽವರೋಹಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವದೇಶೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಚತುಷ್ಟಯೇನ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಏತಾವತಾ ಚ ವಿವಕ್ಷಿತವಿಶೇಷಂ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಧಾರಾವಾಹಿಕಜ್ಞಾನೇಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ವಾರಯಿತುಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಿತೇತಿ । ಧಾರಾವಾಹಿಕಪ್ರಭಾಸೂಭಯವೈಕಲ್ಯಂ ವಾರಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮೇತಿ । ಆತಪವತಿ ದೇಶೇ ಸಮುತ್ಪನ್ನದೀಪಪ್ರಭಾಯಾಂ ತದ್ವಾರಯಿತುಮಂಧಕಾರೇ ಇತಿ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥರೂಪದ್ವಿವಿಧಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದುಪಾದಾನಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಽನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽನಾದಿತ್ವಮ್ । ಸಾದಿತ್ವೇ ಚೋಪಾದಾನಪರಂಪರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಮೂಲಕಾರಣಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತದೇವಮನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಾಶ್ರಿತಮಾತ್ಮವಿಷಯಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಕಿಮಿದಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಾನಮಿವಾನಾತ್ಮಾನಮಪ್ಯಾವೃಣೋತಿ ಕಿಂ ವಾ ನಾವೃಣೋತಿ ? ನಾದ್ಯಃ; ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಯೋಜನಯೋರಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ “ಇದಂ ನೀಲಮ್ ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಮ್” ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ನೀಲಪ್ರತೀತ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯೋರ್ನ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ನೀಲಾವಗತಿಕಾಲ ಏವಾಽಜ್ಞಾನಾವರಣಾಸಂಭವೇಽಪಿ ನೀಲಾವಗತೇಃ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಮಾವರಣಂ ಗಮ್ಯತ ಏವೇತಿ , ತನ್ನ ; ಗಮಕಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ಕಿಮಿದಾನೀಮವಗತತ್ವಂ ಗಮಕಂ ಕಿಂ ವಾ ಇದಾನೀಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ತದೇವೇದಂ ನೀಲಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ಆಹೋಸ್ವಿದಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಧಾರಾವಾಹಿಕಜ್ಞಾನೇಷು ಪೂರ್ವಮವಗತಸ್ಯೈವ ಪಶ್ಚಾದಪ್ಯವಗಮೇನ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಾವರಣಂ ವಿನೈವೇದಾನೀಮವಗತತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ – ಪೂರ್ವಾವರಣಸಿದ್ಧಾವಿದಾನೀಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾವಿತರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಅಭಿಜ್ಞಾಯ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ವಿಸ್ಮೃತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಸರ್ವದಾ ಸ್ಫುರತ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ಅಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೋರ್ಮಧ್ಯೇಽಪ್ಯಾವರಣವಿರಹಿತತ್ವೇನೋತ್ಪನ್ನಾನಾಮೇವ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯಪಿ ಸುವಚತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯದ್ಯದನುಭೂತಂ ತತ್ತತ್ ಸ್ಮರ್ಯತ ಏವೇತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ “ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮಿ” ಇತಿ ವಿಷಯಸಂಬಂಧ್ಯಜ್ಞಾನಮನುಭೂಯತೇ ಸಂಬಂಧಶ್ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಽವರಣತ್ವೇನಾತ್ಮನಿ ದೃಷ್ಟಸ್ತತ್ಕಥಮಪಲಪ್ಯತ ಇತಿ । ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇನ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಸ್ತಾನಾಮಜ್ಞಾನವಿಷಯತತ್ಸಂಬಂಧಾನಾಮನುಭವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಸಂಬಂಧಶ್ಚಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಲಕ್ಷಣೋ ನಾವರಕಾವ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಲಕ್ಷಣಃ, ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಽಽವರಣಾಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ತಾವದಾವರಣಂ ವ್ಯಾಹತಮ್ । ಅಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ತು ಸ್ವಯಮೇವ ನಾಸ್ತಿ, ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿವದಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಧ್ಯಸ್ತಮಪ್ಯಾವ್ರಿಯೇತ ತದಾ ತತ್ಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಮಾನಾಽಗೋಚರತ್ವೇನ ತದಾವರಣಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಂ ಹಿ ವಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾದಪ್ರತೀಯಮಾನಮಪಿ ತಿಷ್ಠತಿ ತತ್ಕಥಂಚಿದಾವ್ರಿಯೇತಾಪಿ, ಅಧ್ಯಸ್ತಂ ತು ಮಾನನಿವರ್ತ್ತ್ಯಂ ತತ್ಕಥಂ ನಾಮಾಽಽವ್ರಿಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಾಽಸ್ತ್ಯೇವಾನಾತ್ಮಾವರಣೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ದುಃಸಂಪಾದಮ್ , ಸರ್ವತ್ರ ಹ್ಯಾವರಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರಕಾಶಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತದತ್ರ ಕಿಮನಾತ್ಮನಿ ಸ್ವತಃಪ್ರಕಾಶಃ ಪ್ರಸಕ್ತಃ ? ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಬಲಾತ್ ? ಚೈತನ್ಯಬಲಾತ್ ? ನಾದ್ಯಃ, ಜಡತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಭಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾವರಣಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಚೈತನ್ಯಾವರಣಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧಾವನಾತ್ಮನಿ ಪೃಥಗಾವರನಕಲ್ಪನಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಸೂರ್ಯೇ ಮೇರುವ್ಯವಹಿತೇ ಸತಿ ರಾತ್ರಾವರಣಪ್ರತಿಬಂಧಾಯ ಛತ್ರಾದಿಕಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಥಾಽಭ್ರಚ್ಛನ್ನೇಽಪಿ ಸವಿತರ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಾಖ್ಯಸೂಕ್ಷ್ಮಾತಪಪ್ರತಿಬಂಧಾಯ ಛತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾವದತ್ರಾಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಾವೃತಚೈತನ್ಯಕೃತಪ್ರಕಾಶಲೇಶಮಪಿ ವಾರಯಿತುಂ ಪೃಥಗಾವರಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯೇತ; ತದಸತ್ ; ಕಿಮೇಕಮೇವ ಅಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಾಶ್ರಯಮನಾತ್ಮಾವರಣಂ ಚೇತ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತಿವಿಷಯಮಜ್ಞಾನಭೇದಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ; ಆವರಣವಿನಾಶಮಂತರೇನ ವಿಷಯಾವಭಾಸಾಯೋಗಾತ್ । ಏಕಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇನೈವಾಽಽಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸದ್ಯೋ ಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ ; ಅಜ್ಞಾನಾವೃತಚೈತನ್ಯಕೃತಪ್ರಕಾಶಲೇಶಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥೇದಮಜ್ಞಾತಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯತ್ವಾದಾವರಣಪಕ್ಷೋ ದುರ್ಭಣಃ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಆವರಣಾಭಾವೇ ಸತ್ಯನಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವದಾ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಆದ್ಯೋಽನಂಗೀಕೃತ ಏವ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಕಥಂ ಸರ್ವದಾ ಪ್ರತೀತಿಃ ? ಕಿಂ ಜ್ಞಾತತಯಾ ಉತಾಽಜ್ಞಾತತಯಾ ಅಥವಾ ಕದಾಚಿದ್ ಜ್ಞಾತತಯಾ ಅನ್ಯದಾ ವಾ ಅಜ್ಞಾತತಯಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಜ್ಞಾತತಾಪಾದಕಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಜ್ಞಾತತಾಯಾಃ ಕಂಚಿತ್ ಕಾಲಂ ಜ್ಞಾತತಯಾ ನಿವೃತ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ – “ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ಜ್ಞಾತತಯಾಽಜ್ಞಾತತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯ ಏವ” ಇತಿ । ನನ್ವಜ್ಞಾತತ್ವಂ ನಾಮಾಽಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮ್ । ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ವಿಷಯಿಕೃತಾತಿಶಯಾಧಾರತ್ವಮ್ । ನ ಚಾ‍ಽಜ್ಞಾನಕೃತಮಾವರಣಮನಾತ್ಮನ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಽ‍ಜ್ಞಾತತ್ವಮಿತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಮಜ್ಞಾನಂ ರಜತಾಧ್ಯಾಸಮುತ್ಪಾದ್ಯ ತದವಭಾಸಾಖ್ಯಮತಿಶಯಂ ಶುಕ್ತೌ ಕರೋತೀತಿ ಶುಕ್ತೇರಜ್ಞಾತತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರಾಽನಾತ್ಮನ್ಯಾವರಣಾನಂಗೀಕಾರೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾತತ್ವಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ನನು ರಜತಾಖ್ಯೋ ವಿಕ್ಷೇಪೋ ನ ತಾವಚ್ಛುಕ್ತೌ ಜ್ಞಾತಾಯಾಮವಭಾಸತೇ, ತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ತು ಶುಕ್ತೌ ಕಥಂ ತದತಿಶಯೋ ವಿಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯೇತ ? ಮೈವಮ್ , ಶುಕ್ತ್ಯಾಕಾರೋ ನ ಜಾತಃ ಇದಮಾಕಾರಶ್ಚ ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ದೋಷದ್ವಯನಿವೃತ್ತೇಃ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಶ್ರಯಮಜ್ಞಾನಮೇಕಮೇವ ತಚ್ಚ ವಿಕ್ಷೇಪಮಾತ್ರಂ ಕರೋತಿ ನಾವರಣಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕಿಂ ಮುಸಲೇನ ಘಟ ಇವ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಕ್ಷೇಪ ಏವೋಪಾದಾನೇ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯತೇ ಉತೋಪಾದಾನಮಪಿ ನಿವರ್ತ್ತ್ಯತೇ । ಆದ್ಯೇ ತಥೈವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನಾಽಪಿ ವಿಕ್ಷೇಪಮಾತ್ರಪ್ರವಿಲಯೇ ಸತಿ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಾಪತ್ತಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನೈವಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸದ್ಯೋ ಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಸದ್ಯೋ ಮುಕ್ತಿಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಪ್ರತಿವಿಷಯಮಜ್ಞಾನಭೇದೇ ವಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಾನುಪಾದಾನಕತ್ವೇ ಚಾಽಂಗೀಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಧ್ಯಾಸಸತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮಿತಿ, ಮೈವಮ್ ; ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ । ವಿಮತಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ವಿಕ್ಷೇಪೋಪಾದಾನನಿವರ್ತಕಮ್ , ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವೇ ಸತಿ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿತ್ವಾದ್ ; ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವರಜತಾಧ್ಯಾಸಯೋರ್ನಿವರ್ತಕಮಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯುಕ್ತದೋಷಃ, ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾಽವಸ್ಥಾಭೇದಾ ರಜತಾದ್ಯುಪಾದಾನಾನಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೈರ್ನಿವರ್ತ್ತ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತದೇವಂ ಜಡೇಷ್ವಾವರಣಾನಂಗೀಕಾರೇ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ಯತ್ತು ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸಾಧಕಾನುಮಾನೇ ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ತಥೈವಾತ್ಮವಿಷಯೇ । ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜಡವಿಷಯೇ ತು ರಜತಾದ್ಯುಪಾದಾನಾನಾಮಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಚೈತನ್ಯವ್ಯವಧಾಯಕತ್ವೇನ ಫಲತ ಆವರಣತ್ವಂ ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾದಿತ್ಯವಿರೋಧಃ ।

ನನ್ವಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯಾವರಣಂ ನಾಮ ಕಿಂ ಪ್ರಕಾಶನಾಶಃ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಾಕಟ್ಯಾಖ್ಯಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನೇ ಪ್ರತಿಬಂಧ ಉತ ತತ್ರೈವ ಸಹಕಾರ್ಯಂತರಪ್ರತೀಕ್ಷಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯೌ, ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಮಂತರೇಣ ವಿಷಯೇ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ; ತತೋ ದುರ್ನಿರೂಪಮಾವರಣಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮೇತತ್ ; ಅತ ಏವಾಽಽವರಣಸ್ಯಾಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾರೂಪತ್ವಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ನ ತು ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ತದಪಲಾಪೋ ಯುಕ್ತಃ ; ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಅಸ್ತಿ ತಾವನ್ಮೂಢಾನಾಮೇವಂ ವ್ಯವಹಾರಃ – ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಂ ವಿವೇಕಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ “ನಾಽಸ್ತಿ, ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚ“ ಇತಿ । ಸೋಽಯಂ ವ್ಯವಹಾರ ಆತ್ಮನಿ ಭಾವರೂಪಾವರಣನಿಮಿತ್ತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, “ಅಸ್ತಿ, ಪ್ರಕಾಶತೇ” ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಪುಷ್ಕಲಕಾರಣೇ ಸತಿ ತದ್ವಿಪರೀತವ್ಯವಹಾರತ್ವಾದ್ , ಯನ್ನೈವಂ ತನ್ನೈವಮ್ ; ಯಥಾಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಘಟ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ । ನ ಚ ಕಾರಣಪೌಷ್ಕಲ್ಯಮಸಿದ್ಧಮ್ , ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯಾತಿರೇಕೇಣಾತ್ರಾಽನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ ; ಇತೋಽತಿರಿಕ್ತಾವರಣಸ್ಯ ಮೂರ್ತ್ತದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ನಿರವಯವೇ ಸರ್ವಗತೇ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಽಽತ್ಮನ್ಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ಆವರಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ನಿರೂಪಿತಂ ಭವತಿ ।

ನನ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ನಞೋ ಯದ್ಯಭಾವೋಽರ್ಥಃ ತದಾ ಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಇತಿ ಸ್ಯಾದ್ , ವಿರೋಧ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಭ್ರಾಂತಿಸಂಸ್ಕಾರಃ ; ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಏವಾಽಜ್ಞಾನಾಭಿಧಾನಾಸ್ತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯೋಕ್ತವ್ಯವಹಾರಂ ಜನಯಿಷ್ಯಂತಿ ಕಿಮನೇನ ಭಾವರೂಪಾವರಣಕಲ್ಪನೇನೇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಸುಷುಪ್ತಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾನವಭಾಸಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಂ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವಾಽನವಭಾಸಃ ಕಿಂ ವಾ ಪುರುಷಾಂತರಸಂವೇದನವದ್ ದ್ರಷ್ಟುರ್ಜೀವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಉತ ಪ್ರತಿಬಂಧವಶಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯೇಕತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ತೃತೀಯೇ ಕಿಂ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರತಿಬಂಧ ಉತ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ ಅಥವಾ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದ್ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಕರ್ಮವಶಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ; ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ಲುಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ರಜತಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಾವಭಾಸಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ತೃತೀಯೇ ತು ನ ತಾವತ್ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಽಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ । ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ತು ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮತತ್ವಾವಭಾಸಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಮಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಚತುರ್ಥೇಽಪಿ ಕಿಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚೈತನ್ಯಮಖಿಲಮಪಿ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಂತಿ ಉತ ಸ್ವಾವಭಾಸಕಾಂಶಂ ವಿಹಾಯ । ಆದ್ಯೇ ಸಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ಮಾಣಿ ನೈವ ಸಿಧ್ಯೇಯುಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾರ್ದ್ಧಜರತೀಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಭಾವರೂಪಾವರಣೇಽಪಿ ತುಲ್ಯೌ ವಿಕಲ್ಪದೋಷಾವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವಾವಭಾಸಕಾಂಶಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಽರ್ದ್ಧಜರತೀಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪರೋಕ್ಷಾಣ್ಯನುಭೂಯಂತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ರ ಪರೋಕ್ಷಾನುಭವ ಏವ ಕಲ್ಪಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾಽಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾನಿ, ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪತ್ವಾದ್ , ರಜತಭ್ರಾಂತಿಸಂಸ್ಕಾರವತ್ ।

ನನು “ಜ್ಞಾನಮಾವೃತ್ತ್ಯ ತು ತಮಃ ಪ್ರಮಾದೇ ಸಂಜಯತ್ಯುತ” ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ತಮೋಗುಣ ಏವ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತಾವನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಿವೃತ್ತೌ ತು ತಸ್ಯೈವ ಭಾವರೂಪಾವರಣತ್ವಾನ್ನಾಮಮಾತ್ರೇ ವಿವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದಾಭೇದವಾದಿನಾಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾನವಭಾಸಹೇತುರಿತ್ಯಮುಂ ದುರಾಗ್ರಹಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಮೇವಾಽಂಗೀಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್ । ಯಚ್ಚ ತದೀಯಂ ದುರಾಗ್ರಹಾಂತರಂ ಜಾಗ್ರಾತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿರೇವ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾನವಭಾಸಹೇತುರಿತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್ ; ತನ್ಮತೇ ಭ್ರಾಂತೇರಸ್ಯಾ ದುರ್ಭಣತ್ವಾತ್ । ಯಥೈವ ಖಂಡೋ ಗೌರ್ಮುಂಡೋ ಗೌರಿತ್ಯತ್ರೋಭಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಗೋತ್ವಜಾತೇರೇಕಸ್ಯಾ ಏವೋಭಾಭ್ಯಾಮಪಿ ವ್ಯಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಭೇದಾಭೇದೌ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾವೇವ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯೇತೇ ತಥೈವಾಹಂ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೈಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರಬ್ರಹ್ಮಭ್ಯಾಮುಭಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಸಹ ಭೇದಾಭೇದೌ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾವೇವ ಕಿಂ ನಾಽಂಗೀಕ್ರಿಯೇತೇ ? ತಥಾ ಚಾಽಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ದೇಹಾತ್ಮನೋರಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ಭ್ರಾಂತಿಃ । “ನಾಽಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯನಿಷೇಧೋಽಪಿ “ನಾಽಯಂ ಖಂಡೋ ಗೌಃ, ಕಿಂತು ಮುಂಡಃ” ಇತಿವದುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇದಂತೋಪಾಧೌ ಯಥಾ “ನೇದಂ ರಜತಮ್” ಇತಿ ನಿಷೇಧಃ ತಥಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾತ್ಮೋಪಾಧೌ “ನಾಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ” ಇತಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾತ್ ಮನುಷ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತಿರಾತ್ಮನಿ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಖಂಡೋ ಗೌರಿತಿ ಖಂಡಾಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಗೋತ್ವೋಪಾಧೌ ಪಶ್ಚಾನ್ನಾಯಂ ಖಂಡ ಇತಿ ನಿಷೇಧಾತ್ ಖಂಡಪ್ರತೀತೇರಪಿ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಮುಂಡೇ ಖಂಡೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ತು ಗೋತ್ವೋಪಾಧಾವಿತಿ; ಮುಂಡೇ ಖಂಡಸ್ಯಾಽಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಖಂಡವ್ಯಕ್ತ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಗೋತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಿಃ, ನ ಚ ತತ್ರ ಖಂಡೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಮುಂಡವ್ಯಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಗೋತ್ವ ಇತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಿಃ । ನ ಚ ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಆತ್ಮನಿ । ಏವಂ ಸತ್ಯನುಗತೇನ ಗೋತ್ವೇನ ಖಂಡಮುಂಡವ್ಯಕ್ತೀ ಇವಾಽನುಗತೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ಶರೀರಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಸಂಬದ್ಧೇ, ತತಃ ಖಂಡೋ ಗೌರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವದಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಅಥ ತತ್ರ ವ್ಯವಹಾರಾನುಚ್ಛೇದಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತವ, ತತ್ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಮಾನಮ್ । ತ್ವನ್ಮತೇ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಸರ್ವೋಪಾದಾನಕಾರಣಭೂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸರ್ವಜ್ಞೇನಾಽಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತಯಾ ಸರ್ವಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಭಿಮಾನವ್ಯವಹಾರಾನುಚ್ಛೇದಾತ್ । ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿಕಾರ್ಯಕಾರಣಗುಣಗುಣಿವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಾಽವಯವಾವಯವಿಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಭೇದಾಭೇದಪ್ರಯೋಜಕಾನಾಂ ಪಂಚಾನಾಮಪ್ಯಭಾವಾದ್ದೇಹಾತ್ಮನೋರಭೇದೋ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಚೇದ್ ; ಮೈವಮ್ ; ಪಂಚಾನಾಮಪಿ ಸಂಭೂಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ತಾವದ್ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನಾದಯುಕ್ತಮ್ । ಏಕೈಕಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ತು ಪ್ರಯೋಜಕಬಾಹುಲ್ಯಗೌರವಸ್ಯ ತ್ವಯೈವಾಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ ಶರೀರಶರೀರಿಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜಕಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತಸ್ಯಾಽಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ತಥೈವಾನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ತದಾಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ನ ಕ್ವಾಽಪಿ ಭೇದಾಭೇದೌ ಸಿಧ್ಯೇತಾಮ್ । ಅಥಾಽತಿಪ್ರಸಂಗಭಿಯಾ ಪಂಚಸ್ವೇವ ನಿರ್ಬಂಧಃ, ತರ್ಹಿ ಶರೀರಾತ್ಮನೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽಸ್ತು । ಬ್ರಹ್ಮಗತಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಚೇತನತ್ವಸಾಮ್ಯೇನೋಪಚರಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಮುಖ್ಯಸಂಬಂಧ ಏವ ಪ್ರಯೋಜಕಃ, ತದಭಾವಾದೇವಾಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿರ್ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಏವಮಪಿ ಭ್ರಾಂತಿರ್ನಾಮಾಽಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಶ್ಚೇದಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾಽವಿದ್ಯಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮ ಏವಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಸ್ತವ ಮತೇಽಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋಃ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥಾತ್ಮಪರಿಣಾಮೋ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಆತ್ಮನೋಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮನೋಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮಸ್ಮಾಕಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಗುಣಸ್ತ್ವಯಾಽಽತ್ಮಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ಚ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನೇ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾಕಾರಪರಿಣಾಮೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏಕಜಾತೀಯವಿಶೇಷಗುಣದ್ವಯಸ್ಯಾಽವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ದ್ರವ್ಯೇ ಯುಗಪತ್ಸಮವಾಯಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಪಟೇ ಶೌಕ್ಲ್ಯದ್ವಯಂ ಯುಗಪತ್ಸಮವೇತಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗರಸ್ವಪ್ನಯೋರಪ್ಯನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾವರಣಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್।

ನನ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಬಂಧೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಂ ಭಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಽಪ್ಯನಾದೇರಜ್ಞಾನವತ್ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯವದಸಂಗತ್ವಾಭಂಜಕತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಮನಾತ್ಮಾನಮನಾವೃತ್ಯೈವ ತತ್ರ ವಿಕ್ಷೇಪಮಾತ್ರಂ ಜನಯತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ತ್ವಾವೃತ್ಯ ತತ್ರ “ಅಹಮಿದಮ್” “ಮಮೇದಮ್” ಇತ್ವೇವಂ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾನಧ್ಯಾಸಾನಪಿ ಜನಯತಿ ।

ನನ್ವಹಮಿತಿ ನಿರಂಶಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ತ್ವಿದಂ ರಜತಮಿತಿವದಂಶದ್ವಯಾನುವಿದ್ಧಂ ರೂಪಮ್ , ತತೋ ನಾಽಯಮಧ್ಯಾಸಃ । ತಥೇದಮಿತ್ಯಪಿ ಶರೀರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣಭೂತೈರಿಂದ್ರಿಯೈಃ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಚಾಽಜ್ಞಾನವತ್ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವೇದ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪೀದಂ ರಜತಮಿತಿವದಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಂಶದ್ವಯವತ್ತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನಾಽಸೌ ನಿಯತಃ । ಆತ್ಮನ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಪೃಥಗಪಿ ಶರೀರಸ್ಯೋಪಲಂಭಾತ್ । ನಹ್ಯಧ್ಯಸ್ತಂ ರಜತಮಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ ಪೃಥಗುಪಲಭ್ಯತೇ । ಅಥ ಶರೀರೋಪಲಂಭಕಂ ಮಾನಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮೇವ ನ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಮಿತಿ ಮನ್ಯೇಥಾಸ್ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ತತ್ರೈವ ಲಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾ ಶ್ರೂಯತೇ, ಕಿಂತು ಪೃಥಿವೀಂ ಶರೀರಮಿತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೇವ ಲಯಃ ಶ್ರೂಯತೇ; ತತೋ ನಾತ್ಮನ್ಯೇತದಧ್ಯಸ್ತಮ್ । ತಥಾ ಮಮೇದಮಿತ್ಯಪಿ ಶರೀರವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ ಅಹಂಬುದ್ಧ್ಯಯೋಗ್ಯಮಹಂಕರ್ತೃಸಂಬಂಧಿವಸ್ತುಜಾತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ಚ ತತ್ರಾಽಧ್ಯಾಸಶಂಕಾಪೀತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಅಹಮಿತ್ಯತ್ರ ತಾವಜ್ಜಡಾಂಶಾಂತರ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ, ತತೋಽಸಾವಧ್ಯಾಸ ಏವ । ಶರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯಂತಃಕರಣೇಂದ್ರಿಯವದ್ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಸಾಧನೀಯಮ್ । ಅಂತಃಕರಣೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚಾತ್ಮನಃ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವೋಪಲಬ್ಧ್ಯಭಾವಾದಜ್ಞಾನವತ್ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷ್ಯಪರೋಕ್ಷತಯಾಽಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಸಂಸೃಷ್ಟತಯೈವಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , “ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ” ಅತ್ರೈವ “ಸಮಲೀಯಂತ” ಇತ್ಯಾತ್ಮನತ್ತ್ವಾವಬೋಧೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಲಯಶ್ರವಣಾತ್ , ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧೇಃ । ಶರೀರಸ್ಯಾಽಪಿ ಪೃಥಿವೀದ್ವಾರೇಣಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಲಯ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯದಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೋ ಭೋಕ್ತಾಽಧ್ಯಸ್ತಸ್ತದಾ ತದುಪಕರಣಂ ಬಾಹ್ಯಭೋಗ್ಯಜಾತಮಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ರಾಜ್ಯೋಪಕರಣಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತ್ಯೇತೇ ತ್ರಯೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾ ಏವ ।

ನ ಚ ಕೇವಲಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ ; “ಬಧಿರೋಽಹಮ್” ಇತ್ಯತ್ರೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಸ್ಯ ಕೇವಲಬಾಧಿರ್ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ । ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಸ್ತ್ವರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಾವಿನಾಭೂತತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ ಸಾಧನೀಯಃ । ತದಿತ್ಥಮನುಭವಾರೂಢೋಽಧ್ಯಾಸೋಽಪಲಪಿತುಮಶಕ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಗುರುಶಿಷ್ಯೌ ವಾದಿನೌ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತತ್ತ್ವವಿಚಾರಕೌ ।
ತತ್ರ ಶಿಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಗುರುಃ ಪೂರ್ವಮಧ್ಯಾಸಮುಕ್ತವಾನ್ ॥ ೧ ॥
ವಿವದಂತೇಽತ್ರ ಯೇಽಧ್ಯಾಸೇ ತಾನುದ್ದಿಶ್ಯಾಥ ಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಕಥ್ಯತೇಽಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಯೇ ॥ ೨ ॥
ನನು ಸರ್ವತ್ರ ಲಕ್ಷಣೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತರಸ್ಮಾದ್ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತ್ಯತೇ ಸಂಭಾವನಯಾ ಚ ತಸ್ಯ ಸ್ವದೇಶಕಾಲೋಪಾಧಾವಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿರ್ನಿರಸ್ಯತೇ, ಪ್ರಮಾಣೇನ ಚ ತತ್ಸದ್ಭಾವಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾತ್ರಾಧ್ಯಾಸಸಾಧನಾಯೋಪನ್ಯಸಿಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಗಮಾಖ್ಯಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವಾಽರ್ಥಾದಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽನ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಾವಸಂಭಾವಾನಾನಿರಸನೇ ಚ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ಅವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯಾಽಸಂಭಾವಿತಸ್ಯ ಚಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನೇ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಪೃಥಗ್ವರ್ಣನೀಯೇ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ದ್ವಿವಿಧೋ ಹ್ಯತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಕಾರಃ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರಾಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾಯಾಃ ಸಾಧಕತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸಿಷ್ಯಮಾಣೈಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರ್ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮನುಭವಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯೇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತಿಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ಇಹ ಚ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ನನ್ವತ್ರಾಽಪಿ ಬಾಧನಿಮಿತ್ತಮಿತರೇತರವಿವೇಕಮಂತರೇಣಾಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಭಾಸೋಽಯಮಿತ್ಯವಗಂತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವ ಬಾಧ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಯೌಕ್ತಿಕಬಾಧೇ ಸತ್ಯಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಭಾಸೋಚ್ಛೇದಿನೋಽಪರೋಕ್ಷಬಾಧಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಸ್ಯಾಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾಯ ಲಕ್ಷಣಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಲೋಕೇ ಜ್ಞಾನೇನಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುರಹಿತೇನಾಽವಗತೇಽಪ್ಯೌತ್ಪಾತಿಕವಿತೃಸುಷ್ಯಾದಾವಸಂಭಾವನಾದರ್ಶನಾದತ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಸಂಗತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿಧರ್ಮಾಣಾಮುಪಲಂಭಾದಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿರ್ಜಾಯತೇ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ ಆತ್ಮನ್ಯವಿಷಯಾದಿರೂಪೇಽನವಗತೇ ಸತಿ ನಾಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಃ, ಅವಗತೇ ತು ನಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ತಿಷ್ಠತೀತಿ; ಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಸ್ಯಾಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತಾವತಾ ಚಾಽಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾಽನಿವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಸಂಭಾವನಾನಿರಾಸಾಯ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಪೃಥಗೇವ ಸಂಭಾವನಾಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯೈವ । ತಥಾ ಚಾನ್ಯೈರಪಿ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ ।
ಮಾನಧೀನಾ ಮೇಯಸಿದ್ಧಿರ್ಮಾನಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಲಕ್ಷಣಾತ್ ।
ತಚ್ಚಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಮಾನೇಷು ಗೀರ್ವಾಣೈರಪ್ಯವಾರಣಮ್ ॥ ೧ ॥
ಸಂಭಾವಿತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪಕ್ಷಃ ಸಾಧ್ಯೇತ ಹೇತುನಾ ।
ನ ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಿಸ್ತ್ರಾಣಮುತ್ಪತನ್ನೇವ ಯೋ ಹತಃ ॥ ೨ ॥ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಪೂರ್ವಿಕಾ ಸಂಭಾವನಾ । ಲಕ್ಷಣೇನ ಹಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ವರೂಪೇ ಉಪಸ್ಥಾಪಿತೇ ಪಶ್ಚಾದಿದಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ವಿಚಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ನಿರ್ವಿಷಯೋ ವಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತೋ ಲಕ್ಷಣಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತದುಚ್ಯತೇ – ದ್ವಿವಿಧೋ ಹ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟೋಽರ್ಥೋಽರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರಾಽರ್ಥಸ್ಯ ತಾವತ್ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶೋಽನ್ಯಾತ್ಮನಾಽವಭಾಸ್ಯಮಾನೋಽನ್ಯೋಽರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ಸ್ಮೃತಿಸಮಾನೋಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।

ನನು “ಇದಂ ರಜತಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಚಕ್ಷುರಾದಿಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮೇವ ರಜತಂ ನ ಪುನಸ್ತತ್ಸದೃಶಮಿತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನ ಆಹುರಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪುರೋವಸ್ಥಿತತ್ವೇನಾವಭಾಸಮಾನತ್ವಾದ್ । ನ ಚೇದಮಂಶಸ್ಯೈವ ತಥಾಽವಭಾಸೋ ನ ರಜತಸ್ಯೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ; ಯಥಾ ಸಮ್ಯಕ್ಸ್ಥಲೇಷ್ವಿದಂ ರಜತಮಯಂ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಿತರೇತರಸಂಸೃಷ್ಟೌ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾವಪರೋಕ್ಷಾವವಭಾಸೇತೇ ತಥೇಹಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ । ಅಥ ಮತಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಯೋರ್ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ತಥಾ ವ್ಯವಹಾರಃ, ನ ತು ಸಂಸರ್ಗಸಂವಿತ್ಸದ್ಭಾವಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಥಲಾದೀಷನ್ನ್ಯೂನತಾಯಾ ಅಪ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಪುರೋವರ್ತಿರಜತಾಭಾವ ಏವ ನ್ಯೂನತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಕಿಮಪರೋಕ್ಷಸಂವಿದಭಾವಾದ್ರಜತಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಃ, ಕಿಂ ವಾ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಾತ್ ? ನಾದ್ಯಃ, ಸಂವಿದಭಾವಸ್ಯೈವಾಽಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಅರ್ಥಾಭಾವೇನೈವ ಸಂವಿದಭಾವನಿಶ್ಚಯೇ ಸ್ಯಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತಾ । ತಸ್ಮಾದಪರೋಕ್ಷಸಂವಿತ್ಸದ್ಭಾವಾದೇವ ಪುರೋವರ್ತಿರಜತಸತ್ತಾಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ । ನ ಚ ವೈಪರೀತ್ಯೇನಾರ್ಥಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯಾಧೀನಃ ಸಂವಿತ್ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಸತ್ಯರ್ಥನಿಶ್ಚಯೋಽಪಿ ತಥೈವ ನಿಶ್ಚಯಾಂತರಾಧೀನ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂವಿನ್ನಿಶ್ಚಯಃ ಸ್ವತ ಏವ ತದಧೀನಾ ಚಾರ್ಥಸತ್ತಾ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, “ಇದಂ ರಜತಮ್” ಇತಿ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೇನ ವಿರುದ್ಧಸ್ಯೋತ್ತರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತರ್ಹ್ಯುತ್ತರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇ ಯಾ ಗತಿಃ ಸೈವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ ತ್ವಯೇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರೇದಮಾಕಾರರಜತಾಕಾರಯೋರವಿವೇಕಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ತಥಾ ನಿಷೇಧೇಽಪ್ಯವಿವೇಕ ಏವ ನ ತು ಸಂಸರ್ಗಸಂವಿದಿತಿ ಕಿಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ವ್ಯವಹಾರಸಂವಾದಜ್ಞಾನಾನ್ನಿಷೇಧಸಂಸರ್ಗಸಂವಿದಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಹೀಯೇತ । ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯೇವೈವಂ ಪ್ರಸಾಧನಾನ್ನ ಮಮಾಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪ್ಯನವಸ್ಥಾ ದುಷ್ಪರಿಹರಾ । ನ ಚ ಪುರೋವರ್ತ್ತಿರಜತಾಭಾವಃ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಯಥಾಪ್ರತಿಭಾಸಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ನಿರಸನಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಽಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾರಜತಾಭ್ಯುಪಗಮೋಽಪಿ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಪರಮಾರ್ಥರಜತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇ ರಜತೇ ಪರಮಾರ್ಥರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ಪರಮಾರ್ಥರಜತತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧೌ ಪ್ರಸಕ್ತೇರಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಭೂತಲೇ ಘಟನಿಷೇಧೋಽಪಿ ದುರ್ಭಣಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಘಟಸತ್ತ್ವೇ ನಿಷೇಧೋ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ ಘಟಾಸತ್ತ್ವೇ ಚಾಽಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ತತೋ ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧಿನಾ ಕಾಲಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧಿನಾ ಘಟಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ । ತಥೈವ ಪರಮಾರ್ಥರಜತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತು । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನೋ ನಾಽಸ್ತ್ಯತ್ರ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪರಮಾರ್ಥರಜತವಿಷಯೋ ಮಿಥ್ಯೈವ ರಜತಮಭಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾರಜತವಿಷಯ ಇತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥೈಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಲಪ್ಯೇತ । ನನು ರಜತಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಸಂಸೃಷ್ಟಾವಭಾಸಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತದುಪಪತ್ತಯೇ ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಕಲ್ಪನಾಕ್ಲೇಶಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ರಜತಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ತು ಸಂಸೃಷ್ಟಾವಭಾಸಮಂತರೇಣೈವಾಽಪರೋಕ್ಷಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾವಿವೇಕಾದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಥಾ ಸತಿ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಸಮಯೇಽಪ್ಯೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ತದ್ರಜತಮನೇನಾಽವಿವಿಕ್ತಮಿತ್ಯವಿವೇಕ ಏವ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ, ನ ಚ ತಥಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ; ಕಿಂ ತ್ವೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಿದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಭಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಸೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಏವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಅತಃ ಪುರೋವರ್ತ್ತಿಮಿಥ್ಯಾರಜತಮಂಗೀಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರಜತೇ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ ? ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮಿದಂ ರಜತಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಮೇವ । ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನಗಮ್ಯತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್ । ನಹ್ಯನನುಭೂತರಜತಸ್ಯ ರಜತಭ್ರಾಂತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾದ್ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ಮೃತಿಸಾಮ್ಯಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ವಿಮತಂ ನ ಸಂಸ್ಕಾರಜಮ್ , ಸ್ಮೃತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವತ್ ; ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಸಂಪ್ರಯೋಗಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽನುಮಾನಾಗಮಾದಿಜ್ಞಾನೇಷು ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಶಂಕನೀಯಾ, ವ್ಯಾಪ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಜೇಷು ತೇಷು ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಾತ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ವಿಮತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಯಥಾರ್ಥಾಃ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್ , ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ದ್ವೈರಾಶ್ಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ತಥಾ ಚ ರಜತಜ್ಞಾನಮಪಿ ನಾಧ್ಯಾಸಃ, ಕಿಂತು ಸ್ಮೃತಿಃ, ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಮ್ಮತವತ್ । ನ ಚ ಸ್ಮೃತಿತ್ವೇ ಸತ್ಯತಿಸಾದೃಶ್ಯಾಚ್ಛುಕ್ತ್ಯಂತರಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕರ್ತೃಗತರಾಗಾದಿದೋಷಾಣಾಮಪಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತ್ಯಂತರೇ ತದಭಾವಾತ್ । ತೈರೇವ ದೋಷೈಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮುಪಿತತ್ವಾನ್ನ ರಜತಸ್ಮರಣೇ ತತ್ತಾಂಶ ಉಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ । ತಥಾವಿಶೇಷಾವಭಾಸಕತ್ವಸ್ಯ ತೈರೇವ ಪ್ರತಿಬದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಶುಕ್ತಿಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ನೀಲಪೃಷ್ಠತ್ವಾದಿಕಮವಭಾಸತೇ । ತಥಾ ಚ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣೇ ಉಭೇ ಅಪ್ಯವಿವಕ್ತೇ ಸಂಪದ್ಯೇತೇ, ತತೋ ರಜತಾರ್ಥೀ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ನನು ಕಿಂ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣೇ ದ್ವೇ ಅಪಿ ಪ್ರವರ್ತ್ತಕೇ ? ಆಹೋಸ್ವಿದೇಕೈಕಮ್ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸಂಭೂಯ ಪ್ರವರ್ತ್ತಕೇ ? ಕಿಂ ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸ್ಮೃತಿಗ್ರಹಣಯೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯಾಽಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತ್ತಕತ್ವಮ್ , ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರವೃತ್ತಯೇ ಸಂಸೃಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯ ಏಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣನೈರಂತರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಭಾದಿತಿ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಾದೃಶವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತು ಜಾತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬಾಲಸ್ಯ ಮಧುರೇ ತಿಕ್ತತ್ವಾವಭಾಸಸ್ಥೂತ್ಕಾರಾದ್ಯನುಮೇಯಃ, ಸೋಽಪಿ ಜನ್ಮಾಂತರಾದ್ಯನುಭೂತತಿಕ್ತತ್ವಸ್ಮೃತಿರೇವ, ನ ತು ಭ್ರಾಂತಿರೂಪಃ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಮಾಧುರ್ಯವಿಶೇಷತತ್ತಾಂಶೌ ತು ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋಃ ಪಿತ್ತದೋಷಾನ್ನೋಲ್ಲಿಖ್ಯೇತೇ । ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತಂ ಚ ನ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಭಾಷ್ಯಕಾರವಚನಂ ಪ್ರಾಯಿಕಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ತನಪಾನಾದಾವಪೀಷ್ಟಸಾಧನತಾಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಭ್ರಾಂತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭವಃ ಕಾರಣತ್ವೇನೈಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅನ್ಯಥಾಽನುಭೂತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ಸಪ್ತಮರಸೋಽಪಿ ಭ್ರಾಂತೌ ಭಾಸೇತ । ಅತತ್ತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವದತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರೇಣೈವ ದರ್ಶಿತಃ ಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸೋ ಭ್ರಮತ್ವೇನೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ । ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರದೇಶೇಷು ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತ್ತಕತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತತ್ಕುತೋಽತ್ರ ತ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ಗೌರವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಭ್ರಾಂತಿವಾದಿನಾಽಪಿ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನಾಽವಶ್ಯಂ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋರವಿವೇಕ ಏಷ್ಟವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ತೇನೈವೋಭಯಸಿದ್ಧೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮತಿರಿಕ್ತಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನೇನ ? ತಸ್ಮಾದಖ್ಯಾತಿರೇವ ಯುಕ್ತೇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಕೇಯಮಖ್ಯಾತಿರ್ನಾಮ । ಕಿಂ ಖ್ಯಾತ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಮುತಾನ್ಯಾರ್ಥಿನೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುವಿಜ್ಞಾನಮ್ ? ಅಥಾವಿವಿಕ್ತಾನೇಕಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ ? ಆದ್ಯೇ, ಸುಷುಪ್ತೌ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ಝಟಿತಿ ಬಾಧಾದಾಲಸ್ಯಾದ್ವಾ ಯತ್ರ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಭ್ರಾಂತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಅವಿವಿಕ್ತತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿವಿಕ್ತತ್ವಂ ನಾಮ ಕಿಂ ಭೇದಗ್ರಹಃ ? ಉತಾಭೇದಾಗ್ರಹಃ ? ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಇತರೇತರಾಭಾವಭೇದದ್ವಿತ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಮ್ ? ನಾದ್ಯಃ, ಇದಮಿತಿ ರಜತಮಿತಿ ಚಾಽಪುನರುಕ್ತಶಬ್ದದ್ವಯಸ್ಮೃತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಯೋರ್ಭೇದಗ್ರಹೇ ಸತ್ಯವಿವೇಕಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಭೇದಸ್ಯ ಗೃಹೀತತ್ವಾದೇವ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯಾಭೇದಸ್ಯಾಽಽಗ್ರಹೇ ಸತಿ ತದಗ್ರಹನಿಷೇಧಸ್ಯಾಽವಿವಿಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಹತ್ಯೈವ ದ್ವಿತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ? ಉತಾಽಽನುಷಂಗಿಕಮಪಿ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ಆದ್ಯೇ, “ಗಾಮಾನಯ ದಂಡೇನ” ಇತ್ಯತ್ರ ಗೋದಂಡಯೋರಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ದ್ವಿತ್ವಾದ್ಯಪ್ರತೀತೇರವಿವೇಕಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ಪುರೋವರ್ತ್ತಿರಜತಯೋರಪ್ಯಾನುಷಂಗಿಕದ್ವಿತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಸದ್ಭಾವಾದವಿವೇಕೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಮುಪಜೀವ್ಯಾವಿವೇಕಾನಿರೂಪಣೇಽಪಿ ಧರ್ಮಿದ್ವಾರಾ ನಿರೂಪ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ ? ತದಪ್ಯಸತ್ ; ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತೀಯಮಾನಯೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋರವಿವೇಕಃ ಸಂಭವತಿ, ಅಪುನರುಕ್ತತ್ವೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ । ಅಪ್ರತೀಯಮಾನಯೋರವಿವೇಕಶ್ಚೇತ್ ? ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ಭ್ರಮಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನನ್ವವಿವೇಕೋ ನಾಮಾಽಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಃ । ಸ ಚ ಪ್ರತೀಯಮಾನಯೋರಿದಂರಜತಯೋಃ ಸಂಭವತಿ, “ಇದಂರಜತೇ ಅಸಂಸೃಷ್ಟೇ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತದಾಽಪಿ ಕಿಂ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋರೇವಾಽಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ? ಉತ ಯಯೋಃ ಕಯೋಶ್ಚಿದ್ ? ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನರಹಿತಯೋಃ । ಆದ್ಯೇ “ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ” ಇತಿ ಭ್ರಮೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಉಭಯೋರಪಿ ಗ್ರಹಣತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ “ಖಂಡೋ ಗೌಃ, ಶುಕ್ಲಃ ಪಟಃ” ಇತ್ಯಪಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅಸಂಸರ್ಗಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಸ ಏವ ದೋಷಃ ; ನ ಹಿ ತತ್ರ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯಾಽಭಾವಾತ್ । ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮವಗತಮ್ । ಯದಿ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧ ಏವ ತದ್ವಿಷಯೋ ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತರ್ಹೀದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರಾಽಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ತದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯೋ ದುರ್ವಾರಃ । ಅಥ ತತ್ರ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಅಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಬಾಧಾನ್ನ ಸಂಸರ್ಗತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸಂಭವತಃ; ತರ್ಹಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದಾವಪಿ ಇತರೇತರಾಭಾವಜ್ಞಾನಾಖ್ಯೋಽಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಸಂಸರ್ಗತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋರಸಂಭವಾದ್ ಭ್ರಮತ್ವಾಪತ್ತಿಸ್ತದವಸ್ಥಾ । ತಸ್ಮಾದ್ ನಾಽಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹೋಽಪ್ಯವಿವೇಕಃ । ನನ್ವವಿವೇಕಂ ದೂಷಯತಾಽತ್ರ ವಿವೇಚಕಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಿರೂಪಣೀಯಮ್ । ನ ತಾವತ್ ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ವಿವಿನಕ್ತಿ; ವಿಶೇಷಾವಭಾಸಕತ್ವಸ್ಯ ದೋಷೈಃ ಪ್ರತಿಬದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸ್ಮರಣಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ವಿವೇಕ್ತುಮಲಮ್ , ಸ್ಮರಣಭಿಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮುಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ ? ಮೈವಮ್ ; ಉಭಯೋರಪಿ ವಿವೇಚಕತ್ವಸ್ಯ ಸುಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ –– ಕಿಮಿದಮಾಕಾರರಜತಾಕಾರಯೋಸ್ತತ್ತಜ್ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೇವ ತ್ವಯಾ ಭೇದೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಕೇವಲಯೋರಪಿ ? ನಾಽದ್ಯಃ, ಪ್ರಕೃತಯೋರಿದಮಾಕಾರರಜತಾಕಾರಯೋರ್ಜಾತ್ಯಾದ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಯೋರ್ಭೇದಾಭಾವೇನೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ತದ್ಗೋಚರಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನೇನ ವಸ್ತು ಗೃಹೀತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನೇನ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಭಾವಮವಗತ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ತೃತೀಯಜ್ಞಾನೇನ ಭೇದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ? ಉತ ವಸ್ತುನಾ ಸಹೈವ ಭೇದಗ್ರಹಣಮ್ ? ಆದ್ಯೇ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಭೇದಗ್ರಹಣಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ ಅವಿವಿಕ್ತವಿಷಯತಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಚ ಇದಂತಾಗ್ರಹಣಾದೇವ ಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಗೃಹೀತತ್ವೇನ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷಿತೋ ವಿಶೇಷೋಽಪ್ಯವಭಾಸಿತ ಏವೇತಿ ಗ್ರಹಣಸ್ಯ ವಿವೇಚಕತ್ವಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸ್ಮರಣಮಪಿ ವಿವೇಚಕಮೇವ । ನ ಹಿ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಯತ್ಪ್ರಮೋಪಾತ್ ಸ್ಮೃತೇರವಿವೇಚಕತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಕಿಂ ಸ್ಮೃತಿರೇವ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಃ ಸ್ಮೃತೇರನ್ಯೋ ವಾ ಸ್ಮೃತಿಗತಧರ್ಮೋ ವಾ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಽರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ವಾ ಸ್ವಗತ ಏವ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ಮೃತಿವಿಶೇಷೋ ವಾ ಪೂರ್ವಾನುಭವಗೋಚರಾದ್ವಿಜ್ಞಿಷ್ಟಜ್ಞೇಯನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಶೇಷೋ ವಾ ಫಲಭೇದಕಜನಕತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಮರಾಮೀತ್ಯನುಭವೋ ವಾ । ನಾಽದ್ಯಃ, ಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರಮೋಷೇ ರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾಽಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮೋಷೇ ಸ್ಮೃತೇರವಿವೇಚಕತ್ವಮಿತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ತಾದೃಶಧರ್ಮಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಃ ಸ ಏವಾಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಭ್ರಮೇ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದಗ್ರಹೇ ಸತ್ಯೇವ ವಿನಾ ತತ್ಪ್ರಮೋಷಮವಿವೇಕದರ್ಶನಾತ್ । ಅಥ ಕೇವಲಸ್ಮೃತಿಮಭಿಲಕ್ಷ್ಯೋಕ್ತಮ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ತು ನ ತಥೇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ನಾಽಯಂ ಪಕ್ಷ ಏವ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಂ ಪೂರ್ವಾನುಭವಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮಪಿ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ಉತಾರ್ಥಮಾತ್ರಮ್ ? ನಾದ್ಯಃ, ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವರ್ಥ ಏವ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಽವಭಾಸ್ಯೋ ನ ತು ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯಾನನುಭೂತತ್ವಾತ್ । ನನು ಜ್ಞಾತೋ ಘಟ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರತ್ವಾತ್ । ಅನುವ್ಯವಸಾಯೇನ ಜ್ಞಾನಾಗೋಚರಾನುಮಾನೇನ ವಾ ಜನ್ಯೇಯಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ವ್ಯವಸಾಯಜನ್ಯಾಯಾ ಘಟಮಾತ್ರಗೋಚರಾಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇರನ್ಯಾ । ನ ಚಾಽನಯಾಽಪಿ ಸ್ವಜನಕೋ[ಽನು] ವ್ಯವಸಾಯಾಖ್ಯಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವೋ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯೇನಾನುಭೂತೋ ವ್ಯವಸಾಯ [ವಿಶಿಷ್ಟೋ] ಘಟ ಏವ । ಅತ ಏತತ್ಸಿದ್ಧಮ್ – ವಿಮತಾ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಸ್ವಮೂಲಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟಮರ್ಥಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾತ್ , ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿವತ್ , ಇತಿ । ಪದಾನಿ ಹಿ ಸ್ವಸಂಬದ್ಧೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಸ್ಮೃತಿಂ ಜನಯಂತಿ ।

ನನ್ವೇತದ್ ಬೌದ್ಧೋ ನ ಸಹತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಪದಾನಾಮರ್ಥೈಃ ಸಂಯೋಗಾದಿಸಂಬಂಧಾನಾಮಸಂಭವಾತ್ ಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಮಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ । ಬೋಧಜನನಶಕ್ತಿಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮನುಭವಜನನಶಕ್ತಿಃ ? ಕಿಂ ವಾ ಸ್ಮೃತಿಜನನಶಕ್ತಿಃ ? ನಾಽದ್ಯಃ, ಪದಾನಾಂ ವಾಕ್ಯರೂಪೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಭವಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇಷು ತದಸಂಭವಾತ್ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಮಾನಾಂತರಗೃಹೀತತ್ವೇನಾಽಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ – “ಪದಮಭ್ಯಧಿಕಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಮರಕಾನ್ನ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ” ಇತಿ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಸಾ ಶಕ್ತಿರ್ನ ತಾವದಜ್ಞಾತಾ ಸ್ಮೃತಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ; ಜ್ಞಾತಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಜ್ಞಾತಾ; ಶಕ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಅಥೋಚ್ಯತೇ – ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಜ್ಞಾನಮನುಮಾಯ ಶಬ್ದಾನಂತರ್ಯಾತ್ತಜ್ಜನಕತ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾವಾಪೋದ್ಧಾರಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಾಲ ಏವ ಶಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯಾನ್ನಾನ್ಯೋಽನ್ಯಾಶ್ರಯತೇತಿ । ತದಾಪಿ ಕಿಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರೇ ಶಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯಃ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಸಂಬದ್ಧೇ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ, ಅಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಽಯಮರ್ಥ ಇತಿ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಶಕ್ತಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಂ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಿಕಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಕಾಲೇ ಕಿಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರದರ್ಶನಾದರ್ಥಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾಽರ್ಥಗೋಚರಶಕ್ತಿಮಚ್ಛಬ್ದದರ್ಶನಾದ್ ಉತ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಚ್ಛಬ್ದದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನಾದ್ಯಃ, ಅನಿಯಮಾಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಶಬ್ದದರ್ಶನಸಮಯ ಏವಾಽರ್ಥಸ್ಯಾಽಪಿ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಶಬ್ದಜನ್ಯಸ್ಮೃತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ತಾವತಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಸ್ಮಾರಕಸ್ಮಾರ್ಯಾಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಿಸಂಬಂಧಾಂತರನಿಯಮಾತ್ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋಸ್ತದಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪದಾನಿ ಸ್ಮಾರಕಾಣಿ, ವಾಕ್ಯಂ ಪುನಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯೇತದ್ವೇದವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಮಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ ಶಕ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಾಚ್ಚಾಽರ್ಥಸ್ಮೃತೌ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ಯದುಕ್ತಮನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ತದಸತ್ । ಕಿಮನ್ಯತ್ರೇವ ಶಬ್ದೇಽಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಕಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಶಬ್ದವದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತಿರೇವಾಽಸ್ತು ಮಾ ಭೂತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಕಮಿತಿ ಕಿಂ ವಾ ಶಬ್ದೇ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಕಮೂಲಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಶಕ್ತೌ ನ ಸ್ಮೃತಿಜನಕತ್ವಮಿತಿ । ನಾದ್ಯಃ, ಶಬ್ದೇ ಸಾದೃಶ್ಯಾದರ್ಶನಾದ್, ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ತು ದೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಽಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯಾಽಪಲಾಪಾಯೋಗಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಶಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವೇ ವ್ಯಾಘಾತಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಕ್ತಿಮಂತಿ ಪದಾನಿ ಅರ್ಥೇಷು ಸ್ಮೃತಿಂ ಜನಯಂತ್ಯೇವ । ನಹಿ ತತ್ರಾರ್ಥೈಃ ಸಹ ಪೂರ್ವಾನುಭವಾಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಾದಿವದನುಭವಾನಾಮಪಿ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಾಽಪಿ ಪಂಚಮಃ, ಕಾರಣವಿಷಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಮಂತರೇಣ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಷು ಕ್ವಾಪಿ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಷಷ್ಠಸಪ್ತಮೌ, ಅನುಭವಗತಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞೇಯಫಲಾಭ್ಯಾಮತಿರಿಕ್ತಜ್ಞೇಯಫಲಯೋಃ ಸ್ಮೃತಾವಭಾವಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯಷ್ಟಮಃ, ಸ್ಮರಾಮೀತ್ಯಸ್ಯಾಽನುಭವಸ್ಯಾಽನ್ಯತ್ರ ವಿವೇಚಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ಅತ್ರ ಕಥಂಚಿತ್ ಪ್ರಮೋಪಾದವಿವೇಚಕ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇತಾಪಿ । ತದೇವ ತಾವದಸಿದ್ಧಮ್ । ಗ್ರಹಣವಾಚಕಶಬ್ದಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ಮರಣವಾಚಕಶಬ್ದಾನುವಿದ್ಧೋ ಹ್ಯಯಮನುಭವೋ ಜಾಯತೇ । ಸ ಕಥಂ ಪ್ರಥಮತೋ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋರಸತಿ ವಿವೇಕೇ ಸಂಭವೇತ್ ? ತಥಾ ಚ ವಿವೇಕೇ ಸತ್ಯನುಭವಃ ಅನುಭವೇ ಚ ಸತಿ ವಿವೇಕ ಇತಿ ಸ್ಯಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತಾ । ತದಿತ್ಥಂ ಪ್ರಮೋಪಣೀಯಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ದುರ್ಭಣತ್ವಾತ್ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ವಿವೇಚಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯೇವ । ನನು ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋರರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇ ಭೇದಾಭಾವಪ್ರಸಂಗೇನಾಽವಶ್ಯಂ ತ್ವಯಾಽಪಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಂ ತದೇವ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಕಾರಣವಿಶೇಷಾದೇವ ಭೇದಸಿದ್ಧೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಾನುಭವಗೋಚರಾನುಮಾನಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಃ ಕೋ ಭೇದಃ ಸ್ಯಾದ್ ? ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಮತ್ವಾತ್ । ನನು ಸ ಇತ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಾನುಮಾನಾದ್ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕೋಽಯಂ ಸ ಇತ್ಯಾಕಾರಃ; ಕಿಂ ಪರೋಕ್ಷದೇಶಕಾಲಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತಾ ಉತ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭಿನ್ನತಾ ಕಿಂ ವಾ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಮ್ ? ನಾಽದ್ಯಃ, ಅನುಮಾನಾದಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಜ್ಞಾನಾನುಮಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತೃತೀಯೇ ತು ಕಾರಣವಿಶೇಷ ಏವ ಭೇದಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯೈವ ರಜತಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ರಜತಸ್ಯ ಪುರೋವಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಾದಿತ್ಯುಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪುರೋವಸ್ಥಿತತ್ವಮವಿವೇಕಕೃತಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅವಿವೇಕಸ್ಯ ಭ್ರಮಂ ಪ್ರತಿ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಯೋರವಿವೇಕಃ ಕಿಂ ವಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಯೋರುತ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಯೋಃ ? ನಾದ್ಯಃ, ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ದ್ವಯೋರ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಯೋರಭಾವೇ ತದವಿವೇಕಸ್ಯ ಭ್ರಮಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೇನ ಭ್ರಮಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸ್ವಪ್ನ ಏವ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇನಾತ್ಮನಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ನೀಲಾದೇರವಿವೇಕೇ ಸತ್ಯಹಂ ನೀಲಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತೃತೀಯೇ ತು ಪರೋಕ್ಷಮೇವ ಸರ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಾವವಭಾಸೇತ, ಸರ್ವಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪುರೋವಸ್ಥಿತರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾನುಮಾನೇ ಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿತ್ವೋಪಾಧಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯಥಾರ್ಥಾನುಮಾನಸ್ಯ ಚಾಽಯಂ ಪ್ರತಿಪ್ರಯೋಗಃ । ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ನ ಯಥಾರ್ಥಾಃ, ಬಾಧ್ಯಮಾನತ್ವಾದ್, ಭ್ರಾಂತಿವ್ಯವಹಾರವತ್ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ ಜ್ಞಾನದ್ವೈರಾಶ್ಯದುರಾಗ್ರಹಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತೃತೀಯಂ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಮಾ ಭೂದಖ್ಯಾತಿಃ; ಅಸ್ತ್ವನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ; ದೇಶಕಾಲಾಂತರಗತಂ ಹಿ ರಜತಂ ಶುಕ್ತಿಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇನ ದೋಷೋಪಹಿತೇಂದ್ರಿಯೇಣ ಶುಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಮನನುಭೂತಸ್ಯಾಽಪಿ ಗ್ರಹಣಪ್ರಸಂಗಃ, ಸಾದೃಶ್ಯಾದೇರ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಾದಿತಿ; ತದೇತದಸತ್ , ಕಿಂ ಜ್ಞಾನೇಽನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಕಿಂ ವಾ ಫಲೇ ಉತ ವಸ್ತುನಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ರಜತಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಶುಕ್ತಿಮಾಲಂಬತ ಇತಿ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇಽನ್ಯಥಾತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಶುಕ್ತೇರಾಲಂಬನತ್ವಂ ನಾಮ ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಕಾರಸಮರ್ಪಕತ್ವಮ್ ? ಉತ ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ರಜತಾಕಾರಗ್ರಸ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾಕಾರಸಮರ್ಪಣಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿದರ್ಶನಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಸ್ಯ ಖಡ್ಗಕುಂತಧನುರಾದೇರ್ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಜ್ಞಾನಾಲಂಬನತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಫಲೇಽನ್ಯಥಾತ್ವಮ್ , ಫಲಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತೌ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ವಾ ಸ್ವರೂಪತೋ ವೈಷಮ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ವಸ್ತುನ್ಯಪಿ ಕಥಮನ್ಯಥಾತ್ವಮ್ ? ಕಿಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾ ರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ವಾ ರಜತಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಃ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಯೋರತ್ಯಂತಂ ಭೇದಃ ಕಿಂ ವಾ ಭೇದಾಭೇದೌ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನಯೋರ್ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ; ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸ್ಯ ತ್ವಯಾಽನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಶೂನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತೌ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದಾವಪಿ ತತ್ಸಂಭವೇನ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ , ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನತಿರೇಕಾತ್ । ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ತು ಖಂಡೋ ಗೌರಿತಿವದಭ್ರಾಂತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಬಾಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ – ವಿಮತಂ ರಜತಜ್ಞಾನಮಬಾಧ್ಯಮ್ , ಪರಿಣಾಮಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಕ್ಷೀರಪರಿಣಾಮದಧಿಜ್ಞಾನವತ್ । ತತಃ ಕ್ಷೀರವದೇವ ಶುಕ್ತಿಃ ಪುನರ್ನ ದೃಶ್ಯೇತ । ನನು ಕಮಲಸ್ಯ ವಿಕಾಶರೂಪಪರಿಣಾಮಹೇತೋಃ ಸೂರ್ಯತೇಜಸೋಽಪಗಮೇ ಪುನರ್ಮುಕುಲೀಭಾವವದ್ರಜತಪರಿಣಾಮಹೇತೋರ್ದೋಷಸ್ಯಾಽಪಗಮೇ ಪುನಃ ಶುಕ್ತಿಭಾವೋಽಸ್ತು, ಮೈವಮ್ ; ವಿಕಸಿತಮೇವ ಮುಕುಲಮಾಸೀದಿತಿವದ್ರಜತಮೇವ ಶುಕ್ತಿರಾಸೀದಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಕಥಂಚಿತ್ತದ್ಭಾವೇಽಪಿ ನ ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತಃ, ನಿರ್ದೋಷಸ್ಯಾಽಪಿ ರಜತಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹ್ಯೇಕಮೇವ ಕ್ಷೀರಂ ದಧಿರೂಪೇಣ ಕಂಚಿತ್ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಪರಿಣತಮನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ನೇತಿ ದೃಷ್ಟಚರಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಽನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ ಸುನಿರೂಪಾ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮಖ್ಯಾತಿಃ – ವಿಮತಂ ರಜತಂ ಬುದ್ಧಿರೂಪಮ್ , ಸಂಪ್ರಯೋಗಮಂತರೇಣಾಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದ್, ಬುದ್ಧಿವತ್ । ನನು ಚತುರ್ವಿಧಾನ್ ಹೇತೂನ್ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಚಿತ್ತಚೈತ್ಯಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಹಿ ಸೌಗತಾನಾಂ ಮತಮ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ ಸಹಕಾರಿಪ್ರತ್ಯಯಾಖ್ಯಾದಾಲೋಕಾದೇ ರಜತಾಕಾರೋದಯಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟತಾಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯಧಿಪತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಖ್ಯಾತ್ ಚಕ್ಷುರಾದೇಃ, ತಸ್ಯ ವಿಷಯನಿಯಮಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯಾಖ್ಯಾತ್ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ ; ವಿಜಾತೀಯಘಟಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ವಿಜಾತೀಯರಜತಭ್ರಮೋದಯದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯಾಲಂಬನಪ್ರತ್ಯಯಾಖ್ಯಾದ್ಬಾಹ್ಯಾತ್ , ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ತದನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತತಃ ಕಥಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ರಜತಾಕಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸಂಸ್ಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನನು ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಹಾನಿಃ । ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾದಹಾನಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನಸಂತತೌ ಯದಾ ಕದಾಚಿತ್ಪೂರ್ವಂ ರಜತಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಂ ತದೇವ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಿಜಾತೀಯಾನೇಕಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಿತಸ್ತಥಾಪಿ ಕದಾಚಿತ್ಸಜಾತೀಯಂ ರಜತಜ್ಞಾನಾಂತರಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿಬೀಜಮನೇಕಾಂಕುರಾದಿಕಾರ್ಯಂ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಪುನಃ ಸಜಾತೀಯಬೀಜಾಂತರಮುತ್ಪಾದಯತಿ ತದ್ವತ್ । ಅಥ ನ ಪೂರ್ವಬೀಜಾದುತ್ತರಬೀಜೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಕಿಂತು ಪೂರ್ವಬೀಜಜನ್ಯಾಂಕುರಾದಿಸಂತಾನಾದಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ ? ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವರಜತಜ್ಞಾನಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸಂತಾನ ಏವ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽ‍ಸ್ತು । ಏವಂ ಪೂರ್ವರಜತಜ್ಞಾನಮಪಿ ಪೂರ್ವರಜತಜ್ಞಾನಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ । ತತೋಽನಾದಿವಾಸನಾಪ್ರಾಪಿತಂ ರಜತಂ ಬುದ್ಧಿರೂಪಮೇವ ಸದ್ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಬಹಿರ್ವದವಭಾಸತೇ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಕಿಂ ತದ್ರಜಮಲೌಕಿಕತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮರಹಿತಮ್ ಉತ ಲೌಕಿಕರಜತವದೇವ ಜಾಯತೇ ? ಆದ್ಯೇ ಜಾಯಮಾನಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಜ್ಜಾಯತೇ ಉತ ಜ್ಞಾನಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ತ್ವಯಾ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಽನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಿಶುದ್ಧಂ ತಾವನ್ನ ಜನಕಮ್ ; ವಿಶುದ್ಧಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅಥ ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ರಜತೋತ್ಪಾದಃ, ತಥಾಽಪಿ ಕಿಂ ಜನಕಪ್ರತೀತಿರೇವ ರಜತಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಅನ್ಯಾ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಕ್ಷಣಿಕಯೋರ್ಜನ್ಯಜನಕಯೋರ್ಭಿನ್ನಕಾಲೀನತ್ವೇನಾಽಪರೋಕ್ಷರಜತಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನ್ಯಪ್ರತೀತಿರಪಿ ನ ತಾವದದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯಾ ರಜತಗ್ರಾಹಿಣೀ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯಾ ಅಪಿ ಯದಿ ರಜತಜನ್ಯಾ ತದಾ ರಜತಸ್ಯಾಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ರಜತಾಜನ್ಯತ್ವೇ ತು ನ ರಜತಂ ತದ್ವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಜ್ಞಾನಾಕಾರಾರ್ಪಕೋ ಹೇತುರ್ವಿಷಯ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಖ್ಯಾತಿಪಕ್ಷೇ ರಜತಮೇವ ನ ಪ್ರತೀಯೇತ । ನನು ತವಾಽಪಿ ರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವೇ ಸ್ಯಾದಖ್ಯಾತಿರ್ಗ್ರಹಣತ್ವೇ ಚಾಽನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿರ್ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಗ್ರಹಣಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಪ್ರಕಾರಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಕಿಂ ವಿಲಕ್ಷಣಸಾಮಗ್ರ್ಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ತದಸಂಭವಃ ? ಕಿಂ ವಾ ವಿಲಕ್ಷಣಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾನಿರೂಪಣಾದ್ ಉತ ವಿಲಕ್ಷಣವಿಷಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರದೋಷಾಣಾಂ ಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ದೋಷಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಾಪ್ತಕಾರ್ಯಾನುದಯಸ್ಯೈವ ಹೇತುರ್ನ ತ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯೋದಯಸ್ಯೇತಿ ; ಅನುದಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಸ್ಯಾಽನಾದಿತ್ವೇನ ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ವಾತಪಿತ್ತಾದಿದೋಷಾಣಾಂ ಚಾಽಪೂರ್ವಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ದೋಷಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕತ್ವೇನಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತದುದ್ಬೋಧಸ್ಯಾಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯುದ್ಯಮನನಿಪತನೇ ಕುರ್ವನ್ ಕುಠಾರಃ ಛಿದಿಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುರ್ಭವತಿ । ನನು ಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೇದಂತಾಮಾತ್ರಜ್ಞಾನೋಪಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ತ್ವಯಾಽತ್ರ ಸ್ಮೃತೇರನಂಗೀಕೃತತ್ವಾದ್ದೋಷಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾದರ್ಶನಾದ್ ರಜತಾವಭಾಸಃ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ – ಪ್ರಥಮಂ ದೋಷಸಹಿತೇನೇಂದ್ರಿಯೇಣೇದಂತಾಮಾತ್ರವಿಷಯಾಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರ್ಜನ್ಯತೇ, ತತ ಇದಂತಾಯಾಂ ತದ್ಗ್ರಾಹಕವೃತ್ತೌ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ , ತಚ್ಚೈತನ್ಯನಿಷ್ಠಾ ಚಾಽವಿದ್ಯಾ ದೋಷವಶಾತ್ ಸಂಕ್ಷುಭ್ನಾತಿ, ತತ್ರೈದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಥಾಽವಿದ್ಯಾ ಸಂಕ್ಷುಭಿತಾ ಸತೀ ಸಾದೃಶ್ಯಾದುದ್ಬೋಧಿತರೂಪ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸಹಾಯವಶಾದ್ ರೂಪ್ಯಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತ್ತತೇ । ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಥಾಽವಿದ್ಯಾ ತು ರೂಪ್ಯಗ್ರಾಹಿವೃತ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಸಹಕೃತಾ ವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ವಿವರ್ತ್ತತೇ; ತೌ ಚ ರೂಪ್ಯವಿವರ್ತ್ತವೃತ್ತಿವಿವರ್ತ್ತೌ ಸ್ವಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇನಾಽವಭಾಸ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯೇವಂ ರಜತಾವಭಾಸಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರಾಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಃ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋರಿದಂ ರಜತಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತಯೈಕತ್ವಮಾಪನ್ನಸ್ತತೋ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಫಲಸ್ಯಾಽಪ್ಯೇಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಮಪ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯೌ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾವಿಷಯಯೋರ್ನಿರೂಪಣಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರೌ ನಿರಪೇಕ್ಷಾವೇವ ಪ್ರಮಿತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಜನನೇ ಸಮರ್ಥೌ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಮಿತಿಸ್ಮೃತಿನೈರಂತರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದುಭಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ಜನ್ಯಮೇಕಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಯಥಾ ನಿರಂತರೋತ್ಪನ್ನೇಷ್ವಪಿ ವರ್ಣಜ್ಞಾನೇಷು ಯೌಗಪದ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಮಂತ್ಯವರ್ಣವಿಜ್ಞಾನಮೇಕಮೇವ ಹೇತುತ್ವೇನ ತ್ವಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ ।

ನನು ವಿಮತಂ ಜ್ಞಾನಂ ನೈಕಂ ಭಿನ್ನಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾದ್ರೂಪರಸಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅನುಮಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೋರನೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ । ತತ್ರೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮೇಕೈಕಮೇವ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮಭ್ಯುಪಗತಮ್ । ಕಾರಣಂ ಚಾನುಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಲಿಂಗದರ್ಶನೇ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಸ್ತು ಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರೌ । ನ ಚಾನುಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತಿಲಿಂಗದರ್ಶನೇ ಕಾರಣಂ ನ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಜ್ಞಾನದ್ವಯಯೌಗಪದ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಕಾರಣತಾಯಾಂ ನಾಯಂ ದೋಷಸ್ತಥಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಹೇತುತ್ವೇನಾವಶ್ಯಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ತೇನೈವ ತದುತ್ಪತ್ತೌ, ಸ್ಮೃತೇಃ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾದ್ಗೌರವಾಚ್ಚ ನ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ನನು ರೂಪ್ಯಧೀರ್ನ ನಿರಪೇಕ್ಷಾನೇಕಕಾರಣಜನ್ಯಾ ಅಭಿಜ್ಞಾತ್ವಾದ್ ಘಟಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಚೇದ್, ನ ; ರೂಪ್ಯಧೀರುಕ್ತಜನ್ಯಾ ಅಭಿಜ್ಞಾಪ್ರಮಾಣಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವದಿತ್ಯಪಿ ಸುವಚತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ರೂಪ್ಯಧೀಃ ಪ್ರಮಾ ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಹೇತುಜನ್ಯತ್ವಾದನುಮಾನವದಿತಿ, ದೋಷಾಜನ್ಯಾನುಭವತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನನು ಜ್ಞಾನೇಽನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ಶುಕ್ತೀದಂತಾಂಶವಚ್ಛುಕ್ತಿಸತ್ತಾಯಾ ಏವ ರಜತಸಂಸರ್ಗಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವೇನಾನುಭೂತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇದ್, ಏವಂ ತರ್ಹಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಸತ್ತ್ವಮಸ್ತು – ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಆಕಾಶಾದೇರ್ಮಾಯೋಪಾಧಿಕಂ ವ್ಯಾಹಾರಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೇರವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ರಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಮಾನಹೀನಮ್, “ಮಿಥ್ಯೈವ ರಜತಮಭಾತ್” ಇತಿ ರಜತತದ್ಜ್ಞಾನಯೋರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಅತೋ ನ ಮತಾಂತರವದಸ್ಮನ್ಮತೇ ಅನುಭವವಿರೋಧೋ ನಿರ್ಮೂಲಕಲ್ಪನಾ ವಾ । ಅಖ್ಯಾತೌ ತ್ವಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿನಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನದ್ವಯರಜತಾಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಮೃತಿತ್ವಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಪ್ರಮೋಪಾದಿಕಂ ಬಹ್ವದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಮತಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಯಥಾಯೋಗಮೂಹನೀಯಮ್ । ಅತೋ ರಜತಂ ಮಾಯಾಮಯಮಿತ್ಯಸ್ಮನ್ಮತಮೇವಾದರ್ತವ್ಯಮ್ ।

ನನು ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದ್ರಜತಮವಿದ್ಯಾಮಯಂ ನ ತು ಮಾಯಾಮಯಮ್ । ನ ಚ ಮಾಯೈವಾವಿದ್ಯಾ, ಲಕ್ಷಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ತಯೋರ್ಭೇದಾವಗಮಾತ್ । ಆಶ್ರಯಮವ್ಯಾಮೋಹಯಂತೀ ಕರ್ತುರಿಚ್ಛಾಮನುಸರಂತೀ ಮಾಯಾ ತದ್ವಿಪರೀತಾ ತ್ವವಿದ್ಯಾ । ಲೋಕೇ ಹಿ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಹಸ್ತ್ಯಶ್ವರಥಾದೌ ಮಾಯಾಶಬ್ದ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಾವಿದ್ಯಾಶಬ್ದ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವಾವಭಾಸಪ್ರತಿಬಂಧವಿಪರ್ಯಯಾವಭಾಸಯೋರ್ಹೇತುತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಂ ತಚ್ಚೋಭಯೋರವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಮಂತ್ರೌಷಧಾದಿ ಸತ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವೇವ ಮಾಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಮಾಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾತ್ । ದ್ರಷ್ಟಾರೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಮಿಂದ್ರಜಾಲಮೇವ ಮಾಯಾಂ ವದಂತಿ ನ ತ್ವದೃಷ್ಟಂ ಮಂತ್ರಾದಿಕಮ್ । ಮಂತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತು ಕಾಚಾದಿವನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವೇನೋಪಪನ್ನೌ । ನ ಹ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಂ ಮಾಯಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿಂದ್ರಜಾಲಂ ಸತ್ಯಮಂತ್ರಾದ್ಯುಪಾದಾನಕಂ ಭವತಿ । ಅತೋಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಂ ಕಿಂಚಿದುಪಾದಾನಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ಸಾದಿತ್ವೇಽನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಮಾಯಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಯೋರಭೇದಾದುಪಪನ್ನಮ್ । ಏವಂ ಚೇಂದ್ರಜಾಲೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾ ಮಾಯೈವ ರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾನಾಮಪ್ಯುಪಾದಾನಮಸ್ತು, ಮಾಸ್ತು ಪೃಥಗವಿದ್ಯಾ; ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಮಿತಿ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ಲಾಘವಾನ್ಮಾಯೈವಾವಿದ್ಯಾ । ನ ಚ ಮಾಯಾಯಾ ಆಶ್ರಯಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯಾಮೋಹಕತ್ವಂ ನಿಯತಮ್ , ವಿಷ್ಣೋಃ ಸ್ವಾಶ್ರಿತಮಾಯಯೈವ ರಾಮಾವತಾರೇ ಮೋಹಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ ಆಶ್ರಯವ್ಯಾಮೋಹನಿಯತಿಃ, ಜಲಮಧ್ಯೇಽಧೋಮುಖತ್ವೇನ ವೃಕ್ಷೇಷ್ವಧ್ಯಸ್ತೇಷ್ವಪಿ ತದೂರ್ಧ್ವಮುಖತಾಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟುರವ್ಯಾಮೋಹಾತ್ । ಅಥಾತ್ರ ತೀರಸ್ಥವೃಕ್ಷದರ್ಶನಜನ್ಯವಿವೇಕವಶಾದವ್ಯಾಮೋಹಃ ಅವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವಸ್ತು ವ್ಯಾಮೋಹಕ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯೈಂದ್ರಜಾಲಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತೀಕಾರಜ್ಞಾನಾದವ್ಯಾಮೋಹಃ । ಮಾಯಾ ತು ಸ್ವಭಾವಾದ್ ವ್ಯಾಮೋಹಿಕೈವ, ಇಂದ್ರಜಾಲದ್ರಷ್ಟೃಷು ವ್ಯಾಮೋಹದರ್ಶನಾತ್ । ಸತಿ ತು ಪ್ರತೀಕಾರಜ್ಞಾನೇ ತೇಽಪಿ ನ ಮುಹ್ಯಂತ್ಯೇವೇತ್ಯನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಮೋಹಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ನ ಚ ಮಾಯಾ ಕರ್ತುರಿಚ್ಛಾಮನುಸರತಿ, ಮಂತ್ರೌಷಧಾದೌ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣ ಏವ ಕರ್ತುಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ತಾದೃಶಂ ಚೇಚ್ಛಾನುವರ್ತಿತ್ವಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ದೃಷ್ಟಮ್ , ನೇತ್ರಸ್ಯಾಂಗುಲ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ದ್ವಿಚಂದ್ರಭ್ರಮೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ಅವಿದ್ಯಾಸ್ವರೂಪೇ ಕರ್ತ್ತಾ ನ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತದಿತರತ್ರಾಪಿ ಸಮಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾ ತಾವತ್ತಯೋರಭೇದಮೇವ ಗಮಯತಿ, “ಭೂಯಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮಾಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ।
ತರತ್ಯವಿದ್ಯಾಂ ವಿತತಾಂ ಹೃದಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿವೇಶಿತೇ ।
ಯೋಗೀ ಮಾಯಾಮಮೇಯಾಯ ತಸ್ಮೈ ವಿದ್ಯಾತ್ಮನೇ ನಮಃ ॥
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಮಾಯಾಽವಿದ್ಯಯೋರ್ಮುಖತ ಏವೈಕತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತ್ವೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಸ್ತುನ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ವಿರೂಪಜನಕತ್ವಾಕಾರೇಣೇಚ್ಛಾಧೀನತ್ವಾಕಾರೇಣ ವಾ ಮಾಯೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ । ಆವರಣಾಕಾರೇಣ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಕಾರೇಣ ವಾವಿದ್ಯೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ । ತಸ್ಮಾದ್ರಜತಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ನನು ಕೋಽಯಂ ಕ್ಲೇಶಃ ರಜತಂ ಯಥಾವಭಾಸಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಘಟಾದಿವದ್ದೋಷರಹಿತೈರಪಿ ಗೃಹ್ಯೇತ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ದೋಷಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇ, ನಿರ್ದೋಷಾಣಾಂ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರತಿಭಾಯಾತ್ । ಮಾಯಾಮಯತ್ವೇ ತದ್ ದೋಷ ಏವ ನಿಯಂಸ್ಯತಿ । ವಿಮತಂ ಸರ್ವೈರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಗತ್ವಾಚ್ಛೌಕ್ಲ್ಯವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಇದಮಂಶಮಾತ್ರಗತತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಮಾಯಾರಜತಂ ತು ದೋಷಜನ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ತಮ್ , ತತೋ ನಿರ್ದೋಷೈರ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ಪುರುಷಾಂತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ । ಅಥ ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥವಾದೀ ಕಥಂಚಿದ್ ದೃಷ್ಟಂ ನಿಯಾಮಕಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ತಥಾಪ್ಯಸೌ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ರಜತಸ್ಯ ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾಭಾವಬೋಧಕಂ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕಥಂ ನಿಸ್ತರೇತ್ ? ಮಿಥ್ಯಾವಾದೇ ತ್ವನುಕೂಲಮೇವೈತತ್ , ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಯಂ ನಿಷೇಧೋ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಂ ಗೋಚರಯತೀತ್ಯಧಸ್ತಾದೇವ ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಪಪಾದಿತಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತ್ಯಾತ್ಮಖ್ಯಾತ್ಯೋಸ್ತು “ನೇದಂ ರಜತಂ” ಕಿಂತು ತದ್ರಜತಮಿತಿ ವಾ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ವಾ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸ್ಯಾದ್ , ನ ತು ಮಿಥ್ಯೈವೇತಿ । ಅತೋ ನಿರ್ದೋಷೈರಗ್ರಹಣಾದ್ಬಾಧಪರಾಮರ್ಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ರಜತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ನ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ ।

ನನು ಕೋಽಯಂ ಬಾಧೋ ನಾಮ ಯದ್ಬಲಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ । ಕಿಮನ್ಯಾರ್ಥಿನೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿರೋಧಃ ಕಿಂ ವಾ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಯೋಗ್ಯತಾವಿಚ್ಛೇದ ಉತಾಽವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ವಿವೇಕ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಅಥವಾ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಧ್ವಂಸಃ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಧ್ವಂಸೋ ವಾ ದೋಷಾದಿಪ್ರಧ್ವಂಸೋ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ, ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಬಾಧಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ ರಾಗಪೂರ್ವಕಪ್ರವೃತ್ತಿ ನಿರೋಧೋ ಬಾಧಃ, ತದಾಪಿ ದೂರೇ ಮರೀಚ್ಯುದಕಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತ್ತಮಾನಸ್ಯ ಮಾರ್ಗೇ ಸರ್ಪಚೋರಾದಿ ದರ್ಶನೇನ ನಿವೃತ್ತೌ ಬಾಧಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ತತ್ರ ಬಾಧಃ, ಉದಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕಾಲಾಂತರೇ ತತ್ರೈವ ಶುಕ್ತೌ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವೇನ ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಅವಿಚ್ಛೇದಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ವಸ್ತುಷು ಗೃಹೀತೇಷು ಭೇದೋ ಧರ್ಮಃ ಸನ್ ಪಶ್ಚಾದ್ ಗೃಹ್ಯತೇ ಉತ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಭೂತಸ್ತದೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ ? ಆದ್ಯೇ, ಸರ್ವತ್ರ ವಸ್ತುಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿವಿಕ್ತವಿಷಯಸ್ಯ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ವಸ್ತುನಿ ಗೃಹೀತೇ ಕ್ವಾಪ್ಯವಿವೇಕೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಚತುರ್ಥೇಽಪ್ಯತ್ಯಂತಭೇದವಾದೇ ಭೇದಾಭೇದವಾದೇ ವಾ “ಶುಕ್ಲೋ ಘಟಃ” ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ ಘಟಸ್ಯ ಶೌಕ್ಲ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಪಂಚಮಃ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾತ್ । ನಾಪಿ ಷಷ್ಠಸಪ್ತಮೌ, ವಸ್ತುನೋರ್ವಿಷಯದೋಷಯೋರ್ಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಬಾಧ ಏವಾಪಲಪನೀಯಃ, ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಾಧಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವರ್ತ್ತಮಾನೇನ ಪ್ರವಿಲೀನೇನ ವಾ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಣ ಸಹ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಬಾಧಃ, ತಥಾವಿಧಾಽನವಬೋಧನಿವೃತ್ತೌ ಬಾಧಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾರಜತತದುಪಾದಾನಯೋರ್ನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಾದ್ಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ರಹಸ್ಯಮೇತತ್ , ತಥಾಪಿ ಪರಮಾರ್ಥರಜತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರವರ್ತ್ತಮಾನಸ್ಯ ತದಭಾವಬೋಧನೇನ ಪ್ರವೃತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೋಚ್ಛೇದಿತ್ವಾನ್ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಬಾಧಕತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ತತೋ ಬಾಧಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ ।

ನನ್ವಸ್ತ್ವೇವಂ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮಃ । ಸ್ವಪ್ನಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ತು ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಃ, ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಭ್ರಮಃ, ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾತ್ । ಭ್ರಮಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ಸ್ವಪ್ನೇಽಸ್ತಿ, ನಿದ್ರಾಖ್ಯದೋಷಸ್ಯಾದೃಷ್ಟೋದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತೃತೀಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇವಂ ರೂಪಂ ತತ್ರ ಸಂಭವತಿ, ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ತತಸ್ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಸಂಪ್ರಯೋಗೋ ಹಿ ಜಾಗರಣೇ ಬಾಹ್ಯಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾದಿಗೋಚರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪಾದಕಃ, ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನೇ ತು ದೇಹಸ್ಯಾಂತರಂತಃಕರಣಂ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರವರ್ತ್ತಿಷ್ಯತ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಾ । ತತೋ ಜಾಗರಣೇ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೇವ ತೃತೀಯಂ ಕಾರಣಮ್ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಮಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಮೇವ । ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾದಿಸ್ತು ಚಕ್ಷುರಾದಿಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೈವ ಜನಕಃ, ಅನ್ಯಥಾ ನಿರ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ತತೋ ಯಥಾ ಜಾಗರಣೇ ಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಾಽವಿದ್ಯಾ ರಜತಾಕಾರೇನ ವಿವರ್ತತೇ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದೇಹಸ್ಯಾಂತರಂತಃಕರಣವೃತ್ತೌ ನಿದ್ರಾದಿದೋಷೋಪಪ್ಲುತಾಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಾಽವಿದ್ಯಾಽದೃಷ್ಟೋದ್ಬೋಧಿತನಾನಾವಿಷಯಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾ ಪ್ರಪಂಚಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತ್ತತಾಮ್ । ನನು ಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮಸ್ಯಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಚೇದಧಿಷ್ಠಾನಂ ತದಾಽಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೇದಂ ರಜತಮಯಂ ಸರ್ಪ ಇತಿವದಹಂ ನೀಲಮಹಂ ಪೀತಮಿತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀಯಾತ್ , ನತ್ವಿದಂ ನೀಲಮಿತ್ಯಾದಿಪುರೋದೇಶಸಂಬಂಧೇನ । ಅಥ ಸ ದೇಶೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ತಃ, ತರ್ಹಿ ದೇಶೋಽಹಮಿತ್ಯಪ್ಯಂತರೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸೇತ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ, ಜಾಗರೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ತತ್ರ ನ ಚೋದಯಸೀತಿ ? ತರ್ಹ್ಯಸ್ತು ತತ್ರಾಪಿ ಚೋದ್ಯಮಿತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ಕಿಂ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಹಂಕಾರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಂತಃಪ್ರತೀತಿರಾಪಾದ್ಯತೇ ಉತ ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ? ನಾದ್ಯಃ, ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾನಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಽಧ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ಸ್ವತೋ ಜಡಾನಾಂ ಸ್ಫುರಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಹಮುಲ್ಲೇಖಸ್ತ್ವಹಂಕಾರಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ನಾತ್ರ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರೇ ಸಂಜಾಯತೇ । ನನು ಘಟಾದಯೋಽಪಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವತ್ ಸ್ಫುರಣಸಮಾನಾಧಿಕೃತಾ ಏವಾವಭಾಸಂತೇ । ಯದ್ಯೇವಂ ತರ್ಹಿ ಚೈತನ್ಯ ಏವ ತೇಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಂತಾಮ್ । ನ ಚ ಘಟಾದಿಸ್ಫುರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಂ ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಿಮತಂ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾದ್ವಸ್ತುತೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ಉಪಾಧಿಪರಾಮರ್ಶಮಂತರೇಣಾಽವಿಭಾವ್ಯಮಾನಭೇದತ್ವಾದ್ ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಹಾಕಾಶಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಂತರ್ಬಹಿರ್ವಿಭಾಗಂ ಕೃತ್ವಾಽಹಂ ನಾಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮವ್ಯವಹಾರೋಽಹಂಕಾರೋಪಾಧಿಕೋಽವಗಂತವ್ಯಃ । ಅಂತರ್ಬಹಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಂತತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಚೈತನ್ಯಮಣುಪರಿಮಾಣಮ್ , ಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವೇನೋಪಲಂಭಾತ್ । ನಾಪಿ ನಿರವಯವಸ್ಯೋಪಾಧಿಂ ವಿನಾ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ತತಃ ಸರ್ವಗತಚೈತನ್ಯೇಽಧಿಷ್ಠಾನೇ ಜಾಗರಣವ್ಯವಹಾರಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನಾಭಿಮತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಃ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ।

ನನು “ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ” ಇತ್ಯಾದೌ ನಾಮಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ವಿಧೀಯತೇ । ತತ್ರ ಕಥಂ ಕಾರಣದೋಷಮಂತರೇಣ ಭ್ರಮ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯೈವ ವಿಧೀಯತೇ, ನ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಮ್ ; ಅಪುರುಷತಂತ್ರಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದೇವತಾಸ್ಮರಣನಗ್ನಸ್ತ್ರೀವಿಸ್ಮರಣಯೋರಿಚ್ಛಾಧೀನತ್ವಾತ್ ಪುರುಷತಂತ್ರಮೇವ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಮನಸ ಐಕಾಗ್ರ್ಯಾಪಾದನೇ ಸ್ಮೃತಿಹೇತೌ ವಿಸ್ಮೃತಿಹೇತೌ ಚ ವಿಷಯಾಂತರಪ್ರವರ್ತ್ತನೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನ ಸ್ಮೃತಿವಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿತ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪೌನಃ ಪುನ್ಯೇನಾವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣ ಸಕೃದಧೀತವೇದಾದಿಕಂ ಕದಾಚಿತ್ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾ ಝಟಿತಿ ಸ್ಮರೇತ್ , ಪುತ್ರಮರಣಾದಿಕಂ ಚ ಸದ್ಯ ಏವ ವಿಸ್ಮರೇತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಭ್ರಮೋ ವಿಧೇಯ ಇತಿ ಭ್ರಮಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಪರತ್ರ ಪರಾತ್ಮತಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪತಾಯಾಂ ತು ನ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ವಿವಾದಃ । ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಽಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಯೇ ಮಾನಸಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ವಾ ಬಲಾದಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಇತರೇತ್ವಧಿಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಯೋಃ ಸ್ವರೂಪದೇಶಕಾಲವಿಶೇಷೇಷು ವಿವದಮಾನಾ ಅಪಿ ನೋಕ್ತಭ್ರಮಸ್ವರೂಪೇ ವಿವದಂತೇ ।

ನನು ಶೂನ್ಯವಾದೀ ಶೂನ್ಯ ಏವ ಸಂವೃತಿಬಲಾದ್ರಜತಾದಿಭ್ರಮಂ ವದನ್ ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸದ್ರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಹತೇ । ನ ಚ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಾಸಂಭವಃ, ಕೇಶೋಂಡ್ರಕಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿಭ್ರಮಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನಿರವಧಿಕಬಾಧಾಸಂಭವಃ, “ನ ಸರ್ಪಃ” ಇತ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಕಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾದಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಅಂಗುಲ್ಯಾಽಪಾಂಗಾವಷ್ಟಂಭೇ ಸತಿ ವೇಷ್ಟಿತಾನಾಂ ನೇತ್ರರಶ್ಮೀನಾಂ ಕೇಶೋಂಡ್ರಕಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಗಂಧರ್ವನಗರಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಶೂನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾತ್ವೇ ಚ ಶೂನ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಭ್ರಮಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಬೀಜಾಂಕುರನ್ಯಾಯೇನ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪರಂಪರಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಬೀಜಾಂಕುರಪ್ರವಾಹಾನುಗತಮೃದ್ವದ್ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಪ್ರವಾಹಾನುಗತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಕಸ್ಯಚಿದಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾಽದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಯಾಮಂಧಪರಂಪರಾಪತ್ತೇಃ । “ನ ಸರ್ಪಃ” ಇತ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯಬಾಧಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಂತು ರಜ್ಜುರಿತ್ಯೇತತ್ಪರ್ಯಂತತ್ವೇನ ಸಾವಧಿಕತ್ವಾತ್ । ಕಿಮಪ್ಯತ್ರ ನಾಸ್ತಿ ವೃಥಾ ತ್ವಂ ಬಿಭೇಷೀತ್ಯೇವಂರೂಪಬಾಧೇಽಪ್ಯತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪುರೋದೇಶಸ್ಯೈವಾವಧಿತ್ವಾತ್ । ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಪರೈರುಚ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಬಾಧೇಽಪಿ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಜಗತ್ಕಾರಣಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಧಿತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರಾಪಿ ಮಾಯಾವಿನಿರ್ಮಿತಹಸ್ತ್ಯಶ್ವರಥಾದಾವನ್ಯತ್ರ ವಾ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಂ ನಿರವಧಿಕಬಾಧಂ ಚ ತ್ವಂ ಶಂಕಸೇ ತತ್ರಾಪಿ ಭ್ರಮಬಾಧಯೋಃ ಸಾಧಕಂ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಮವಧಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತದಪಿ ಬಾಧ್ಯಮ್ , ತದ್ಬಾಧಸ್ಯ ಸಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಡತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ , ಅಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇಷ್ವನುಗತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಭಾವೇ ವಾ ಭ್ರಾಂತಿಕಾಲೇ ಶೂನ್ಯಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಾದ್ , ನ ತ್ವಿದಂ ರಜತಮಿತಿ । ಇದಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಮೇವ ಶೂನ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ನಾಮಮಾತ್ರೇ ವಿವಾದಃ । ನಾಪಿ ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾವಧಿತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಬಾಧೇ ತದಪ್ರತೀತೇಃ । ಪ್ರತೀತೌ ವಾ, ಚೈತನ್ಯಮೇವ ಶೂನ್ಯನಾಮ್ನಾಽಭಿಧೀಯತೇ । ನಾಪಿ ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಸತ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಃ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರನಿರಾಕರಿಷ್ಣೋರಿಷ್ಟಮೇವೈತತ್ , ತರ್ಹಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮಪಿ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸೇತ । ನನು ತವಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಮತಮೇವೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಬಾಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಯೇ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಬಾಧಾದೂರ್ಧ್ವಂ ತು ಭವತ್ಯೇವ ಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ । ವಿನಷ್ಟಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತಾಯಾಃ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯವಿವಾದಾತ್ । ಯೇ ತು ಬಾಧಿತಸ್ಯ ರಜತಾದೇರನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮಿಚ್ಛಂತಿ ತೇಷಾಂ ಕಿಂ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಮೇವ ತದ್ಗಮಕಂ ಕಿಂ ವೇಹ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ನಾದ್ಯಃ, ನೇದಂ ರಜತಂ ಕಿಂತು ದೇಶಾಂತರೇ ಬುದ್ಧೌ ವೇತ್ಯಕ್ಷ್ಣಾಽನವಗಮಾತ್ । ಆಪ್ತವಾಕ್ಯೇನಾಪ್ಯಭಿಹಿತೋ ರಜತಾಭಾವ ಏವ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ತ್ವದುಕ್ತಮನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಇಹ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ನ ತಾವದ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಾ, ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತೌ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾತ್ಮಖ್ಯಾತೌ ಚ ಬಹಿಷ್ಟ್ವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮಂತರೇಣೈವೇಹ ಬಾಧಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಽಪಿ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಗೋಚರಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮನಂಗೀಕೃತ್ಯೈವೇಹ ನಿಷೇಧಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ನಾಪಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾ, ಇಹ ಭಗ್ನಘಟಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಂ ವಿನೈವ ನಿಷೇಧಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಘಟವದೇವ ಕಾಲಭೇದೇನ ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಪೂರ್ವಮತ್ರ ಘಟೋಽಭೂನ್ನೇದಾನೀಮಿತಿವತ್ಕಾಲವಿಶೇಷೋಪಾಧೌ ನಿಷೇಧಾಭಾವಾತ್ । ನಿರುಪಾಧಿಕನಿಷೇಧಶ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥರಜತಸ್ಯಾತ್ರ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಶೂನ್ಯತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಚ್ಛೂನ್ಯತ್ವಂ ಚೋತ್ತರಕಾಲೇ ಮಿಥ್ಯೈವ ರಜತಮಭಾದಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾದವಗಮ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸತ್ಯಮೇವಾಭಾದಿತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ । ಭ್ರಾಂತಿಕಾಲಪ್ರತೀತಿಸ್ತು ಮಿಥ್ಯಾರಜತಮಾತ್ರೇಣಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಂ ಸೋಪಾದಾನಂ ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ರಜತಸತ್ತಾಸಧಕತ್ವಂ ಶಂಕಿತುಮಪಿ ಶಕ್ಯಮ್ । ತತೋ ಬಾಧಾದುಪರಿ ಸಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಂ ಸದ್ರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತ್ವವಭಾಸಃ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಾಽಪ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಃ ।

ನನ್ವಿದಂ ರಜತಂ ದ್ವೌ ಚಂದ್ರಮಸಾವಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರತೀತಿಸಂಸ್ಕಾರದೋಷಾಖ್ಯಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವೇನ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣೇನ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮತಾವಭಾಸಾದುತ್ಪನ್ನೇನ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇನ ಚ ಲಕ್ಷಿತೋ ಭ್ರಮೋಽಸ್ತು ನಾಮ, ಆತ್ಮನಿ ತ್ವಹಂಕಾರಾದಿರೂಪಭ್ರಮೋ ವಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣಾನೇಕಜೀವರೂಪೇಣ ಚ ಭೇದಭ್ರಮೋ ವಾ ಕಥಂ ಘಟಿಷ್ಯತೇ ? ಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾಹಿ – ತತ್ರ ತಾವದ್ದೋಷಸ್ತ್ರಿವಿಧಃ – ವಿಷಯಗತಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಃ ಕರಣಗತಸ್ತಿಮಿರಾದಿಃ ದ್ರಷ್ಟೃಗತೋ ರಾಗಾದಿಶ್ಚೇತಿ । ಅತ್ರ ಚಾತ್ಮೈವ ವಿಷಯಕರಣದ್ರಷ್ಟ್ರಾಖ್ಯತ್ರಿತಯಸ್ಥಾನೀಯಃ, ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಕೋಟಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾದ್ವಿತೀಯೇ ನಿಷ್ಕಲಂಕಸ್ವಭಾವೇ ಚಾತ್ಮನ್ಯುಕ್ತದೋಷಾ ಅನ್ಯತೋ ವಾ ಸ್ವತೋ ವಾ ಸಂಭವಂತಿ । ಕಥಂಚಿದವಿದ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯಾವಾಸ್ತವದೋಷಸ್ಯ ಸಂಭವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರಾದಿ ಪ್ರತಿಭಾಸೋ ನ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಸ್ಫುರಣಮಪಿ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸಂಭವತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಂ ಜನ್ಮ, ಅತ್ರ ತು ಉಪಾಧಿರಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಕೋಟಿಸ್ಥ ಏವ ತತ್ಕಥಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಜನ್ಮ ? ತತೋ ನಾಸ್ತಿ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥೇತರದಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ಸತ್ಯತ್ವೇ‍ಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಗೃಹೀತಂ ವಿಶೇಷೇಣಾಗೃಹೀತಮ್ । ಆತ್ಮಾ ತು ನಿಃಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಃ ಕಥಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಆತ್ಮಾಽಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪರಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಸಿದ್ಧಾಂತರಹಸ್ಯಾನುಸಾರೇಣೈವಮನುಮೀಯತಾಮ್ – ಆತ್ಮಾಽಧಿಷ್ಠಾನಂ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವದಿತಿ, ಮೈವಮ್ ; ಇದಮಂಶಶುಕ್ತ್ಯಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ಸಾಂಶಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣವಿಶೇಷಾಗ್ರಹಣಯೋಃ ಸಂಭವೇಽಪಿ ನಿರಂಶೇ ಆತ್ಮನಿ ತದಸಂಭವಾತ್ । ನಿರಂಶೋಽಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿವನ್ನ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾವಭಾಸತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷೋ ಯಾವತ್ಸತ್ತ್ವಮವಭಾಸಾತ್ । ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಚಾತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮ್ । ನನ್ವತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕಾಶಗುಣಮಾತ್ರಮಭಿಧೀಯತೇ ತದಾಶ್ರಯೋ ದ್ರವ್ಯಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ, ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ಪ್ರಕಾಶಗುಣಾಖ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಶ್ರುತಿರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತತೋ ನ ಯಾವತ್ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽವಭಾಸ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರವಾಚೀ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ತದ್ರೂಪ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಏವಕಾರಸ್ಯ ಚ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಂ ಘಟಾದಾವಿವಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಗ್ರಾಹಕಜ್ಞನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಾದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ ಕಿಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಜನಕಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ? ಆದ್ಯೇ, ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹ್ಯಕಯೋರಾತ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋರೇಕತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಗುಣತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್, ಪ್ರಸಜ್ಯತಾಂ ನಾಮ, ತಾರ್ಕಿಕಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾದಿಪರಿಭಾಷಾಣಾಂ ವಸ್ತುನಿ ವಿರೋಧಾಜನಕತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸ್ವಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತ್ಯಾತ್ಮೈವ ಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತಿ ನಾನ್ಯಜ್ಜನಕಮಿತಿ ಹಿ ತ್ವಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನ ಚ ತಥಾ ಶ್ರೂಯತೇ; ಕಿಂತು ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮೈವ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ತತೋ ನಾನ್ಯಜ್ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯೇವೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾಜ್ಜನಕಮಪಿ ನಿರೂಪಣೀಯಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ವಿಮತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯನುಮೀಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವೇದಾಂತಿಮತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಸ್ಫುರಣಾಂಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಾದ್ , ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಂಶಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ ಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಚ ತತ್ರೌಪಚಾರಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈತದ್ವ್ಯತಿರೇಕ್ಯನುಮಾನಮ್ , ಸಪಕ್ಷಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಮತಾಂತರೇ ಘಟಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತಥಾಪಿ ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಆತ್ಮಾಶ್ರಿತಮಿದಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂ ಪ್ರಕಾಶಗುಣವತ್ಕಿಂಚಿತ್ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಅಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಕಾಶಗುಣ ಏವೇತಿ ? ಆದ್ಯೇ, ಜ್ಞಾನದ್ರವ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕಾಶಗುಣವತ್ತ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಶ್ರಯದ್ರವ್ಯೈಃ ಸಹ ಜ್ಞಾನಗುಣಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಉತ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ? ನಾದ್ಯಃ, ಆತ್ಮದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವಿಮತಂ ಜ್ಞಾನಂ ದ್ರವ್ಯಜನ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವದ್ರವ್ಯೋಪಾಧೌ ನ ಜಾಯತೇ ಪ್ರಕಾಶಗುಣತ್ವಾತ್ ಪ್ರದೀಪ ಪ್ರಕಾಶವತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ದೀಪಪ್ರಕಾಶೋ ದೀಪದ್ರವ್ಯೇಣ ಸಹೈವ ಜಾಯತೇ ನ ತು ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ । ದರ್ಪಣಾದೌ ಚ ಸತ ಏವ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಘರ್ಷಣೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನ ತು ಜನ್ಮೇತಿ ನಾಽನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಽಂತಃಕರಣಪ್ರಕಾಶೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಪರಿಣಾಮವಾದೇ ಪ್ರಕಾಶವದಂತಃಕರಣದ್ರವ್ಯಸ್ಯೈವ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನರೂಪೇಣೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ಆರಂಭವಾದೇ ತು ಪ್ರಕಾಶೋ ನಾಽಂತಃಕರಣಗುಣಃ । ತಸ್ಮಾದಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾತ್ಮೈವ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ತ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯೇವ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಚಾಽತ್ರ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಮೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ನ ಜಡಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಮಿತಿ “ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದವಗಮ್ಯತೇ । ಪ್ರಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನಾಽತ್ರ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಭಾವಾರ್ಥಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಮಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಮ್ । ತದಕಲ್ಪನೇ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶೇತ, ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚ ಸದೈವಾಽಽತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಯಾವತ್ಸತ್ತ್ವಮವಭಾಸ ಏವಾಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ನನ್ವಾತ್ಮನ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರಸ್ಯಾಽಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಜೀವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ವಾ ? ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾಽಧಿಷ್ಠಾನೇಽನವಭಾಸವಿಪರ್ಯಾಸೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ನ ಜೀವೇ । ಅಭಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ಮಾನಹೀನಮ್ । ಅಥ ಮಾನಮೇತದ್ – “ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಹೀನದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಸತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವದಿತಿ, ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಾದಾಶ್ರಯವಿಷಯಭೇದಾಭಾವಾಚ್ಚ ನಾಽಜ್ಞಾತತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತದಿತ್ಥಮನಧಿಷ್ಠಾನೇ ದೋಷರಹಿತೇ ಆತ್ಮನಿ ನಾಽಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಅದ್ವಿತೀಯೇ ನಿಷ್ಕಲಂಕೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾಖ್ಯೋಽನೃತರೂಪೋ ದೋಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತೇಶ್ಚಾಽವಗಮ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವತ್ – “ತದ್ಯಥಾ ಹಿರಣ್ಯಂ ನಿಧಿಂ ನಿಹಿತಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರಂತೋ ನ ವಿಂದೇಯುರೇವಮೇವೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತ್ಯನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ” ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ಅನೃತರೂಪಾವಿದ್ಯಾಪಿಹಿತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಾನವಭಾಸಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಚ್ಚಾಽವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಜ್ಞಾನಾಭಾವಕರ್ಮಭ್ಯೋಽನ್ಯದ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯಾವರಣವಾದೇ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದ್ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಗನವಬೋಧೋಽಧ್ಯಾಸಬಂಧಹೇತುರ್ದೋಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಕಲ್ಪಯತಿ । ನ ಚೈವಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯತ್ವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾ ನಾಮ ಕಾಚಿದನಿರ್ವಚನೀಯಭಾವರೂಪಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾದಿನಃ ಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮೇವ ಪ್ರಮಾಣೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಸ್ವರೂಪಂ ತು ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದಪಕ್ಷೇ ನಾಽಜ್ಞಾತತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ತತ್ರ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ? ಕಿಮಜ್ಞಾನಮಾಶ್ರಯವಿಷಯಭೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ಸದೇಕಸ್ಮಿನ್ ನ ಸಂಬಧ್ಯತ ಏವ ಉತ ಸಂಬಧ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯೈಕತ್ವೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ ಅಥವಾ ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಹಾನಿರಿತಿ ? ನಾದ್ಯಃ, ವಿಮತಮಜ್ಞಾನಮಾಶ್ರಯವಿಷಯಭೇದಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ಅಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ , ಘಟಾದಿವತ್ । ತಥಾ ವಿಮತಮೇಕಪದಾರ್ಥಮೇವಾಽಽಶ್ರಯತ್ಯಾವೃಣೋತಿ ಚ ಆವರಕತ್ವಾದಪವರಕಸ್ಥತಮೋವದಿತಿ ಭೇದಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಂಬಂಧದ್ವಯಸಿದ್ಧೇಃ ।

ನನು ಜ್ಞಾನವದಜ್ಞಾನಮಪ್ಯಾಶ್ರಯವಿಷಯಭೇದಮಪೇಕ್ಷತ ಏವ, ಅಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ವದಹಮಿದಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ಮೈವಮ್ , ದ್ವಯಸಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನಪರ್ಯುದಾಸಾಭಿಧಾಯ್ಯಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಶಾದೇವ ತಥಾ ಪ್ರತೀತೇಃ, ಮಾಯಾದಿಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರೇ ತದಭಾವಾತ್ । ಯಥಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಕರ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷಾಪ್ಯಗಮನಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯಮಾನಾ ಕಸ್ಯ ಕಿಂವಿಷಯಮಗಮನಮಿತಿ ಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷವದ್ಭಾತಿ ತದ್ವತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವಿಮತಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯೈಕತ್ವೇನ ನವಿರುಧ್ಯತೇ, ಆವರಣತ್ವಾತ್ , ತಮೋವತ್ । ನಾಪಿ ತೃತೀಯಃ, ಕಿಂ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವವಿರೋಧೋಽನುಭೂಯತೇ ಉತಾನುಮೀಯತೇ ? ನಾದ್ಯಃ, ಅಜ್ಞಾನಸಾಧಕಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇಽಹಮಜ್ಞತ್ಯಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತಾಯಾ ಏವಾನುಭವಾತ್ । ಅನುಮಾನಮಪಿ ಕಥಮ್? ಕಿಮಾತ್ಮಾ ನಾಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಃ , ಅಾಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ ,ಪುರೋವರ್ತಿಘಟವದಿತಿ ; ಕಿಂ ವಾಽತ್ಮಾಽಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿಸ್ವರೂಪಃ , ಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ , ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವದಿತಿ; ಅಥವಾ ಆತ್ಮಾ ಅಜ್ಞಾನಸಂಸರ್ಗವಿರೋಧೀ, ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಸಂವೇದನವದಿತಿ ? ನಾದ್ಯಃ, ಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಪರೈರಪಿ ಹಿ ಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾಽಽತ್ಮನಿ ಭಾಸಮಾನ ಏವಾಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಽಽತ್ಮಾವಭಾಸಕ್ಷಣೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಜ್ಞಾನಾವಭಾಸಕಭಾನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ ತದೇವಾಽಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪರೇಷಾಮಪಿ ಸ್ವಾಭಿಮತಾಜ್ಞಾನಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸಂವೇದನಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಹಾನಿರಿತಿ ಚತುರ್ಥಃ ಪಕ್ಷಃ, ಯಥಾ ಸತ್ಯಪಿ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರೈಕ್ಯೇ ಮಲಿನದರ್ಪಣಗತಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಽಧ್ಯಸ್ತೇನ ಶ್ಯಾಮತ್ವಾದಿನಾ ನ ಬಿಂಬಸ್ಯಾಽವದಾತತಾಹಾನಿಃ ತಥಾ ಜೀವಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಹಾನಿರಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ, ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ವಾ ಯದ್ಯದವಿದ್ಯಾಮಪಹ್ನೋತುಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ತತ್ತದವಿದ್ಯಾಯಾ ಗ್ರಹಣಾಭಾವತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಭಾವರೂಪತ್ವಂ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತಿ । ಭಾವರೂಪಾಚ್ಛಾದನಮಂತರೇಣ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಂ ತದುಪೇತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಾಽನವಭಾಸಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಗ್ರಹಣಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ತು ಜೀವಾದ್ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯಾಽಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಘಟಾದೇರೇವಾಽನವಭಾಸ ಉಪಪದ್ಯತೇ ನ ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ।

ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತಿ ವದತಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವಿಭಾಗೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ವಾಸ್ತವವಿಭಾಗ ಆಪಾದ್ಯತೇ, ಉತಾಽವಿದ್ಯಾಕೃತಃ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಂತಃಕರಣಕೃತಾವಚ್ಛೇದಾದ್ ವಿಭಾಗಃ, ಉತ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾದತಿರೇಕಾದ್ ಅಥವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾದಂಶಾಂಶಿಭಾವಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸಾದೇರಂತಃಕರಣಸ್ಯಾಽನಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಽಂತಃಕರಣಮಪ್ಯನಾದಿ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಾವಭಾವಾತ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಂ ತತ್ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾ ನಾಮ ನಿರವಯವತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಉತಾವಯವಾಪಚಯಮಾತ್ರಂ ಕಿಂ ವಾ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತಿಃ ಅಥವಾ ಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷತ್ವಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸಾವಯವಸ್ಯಾಽವಯವಾಭಾವೇ ಸ್ವರೂಪನಾಶಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅವಶಿಷ್ಟಾವಯವಿನೋಽಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕದಾಚಿದಪ್ಯನಪಾಯಾತ್ । ಸಂಪೂರ್ಣಕಾರ್ಯತ್ವೇ ವಾ ಜಾಗರಣವದ್ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತೇಃ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಕಾರಣಮೇವ ತಿಷ್ಠತ್ಯುತ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ? ಆದ್ಯೇ, ಅಂತಃಕರಣಾಭಾವಾಪತ್ತಿಃ। ದ್ವಿತೀಯೇ, ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ಚತುರ್ಥಃ, ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಽವಚ್ಛೇದಾನುಪಾದಾನತ್ವೇನ ಸುಪ್ತಾವನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥಾವಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಕಾಷ್ಠವದವಚ್ಛೇದೋಪಾದಾನಮ್ , ಅಂತಃಕರಣಂ ತು ಕುಠಾರವನ್ನಿಮಿತ್ತಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ನಾಽವಚ್ಛೇದಸಿದ್ಧಿಃ, ನಿರವಯವಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕಾಷ್ಠವದ್ವಿದಾರಣೋಪಾದಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವವಿದ್ಯೈವಾವಚ್ಛೇದೋಪಾದಾನಮ್ । ದ್ವೈಧೀಭಾವೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಠ ಏವ ಸನ್ ಆತ್ಮನಿ ಪರಮಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯಾಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾದ್ವಾರೈವಾಽಽತ್ಮಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ , ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ; ತತೋ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ನಾಪ್ಯತಿರೇಕಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ, ಕೢಪ್ತಾವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಸಿದ್ಧಾವತಿರೇಕಕಲ್ಪನಾವಕಾಶಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಽವಿದ್ಯೇತಿ ನಿರೂಪಣೀಯತ್ವೇನ ವಿಭಾಗಾಧೀನಾಽವಿದ್ಯಾ ನ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಹೇತುರಿತಿ, ಭೇದಾಧೀನಸ್ಯಾಽಪಿ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಭಾವಸ್ಯ ಭೇದಹೇತುತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತವಾಪಿ ಜೀವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಕ್ತಿರೇಕ ಇತಿ ವಿಭಾಗಾಧೀನೋಽತಿರೇಕಃ ಕಥಂ ವಿಭಾಗಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಪಿ ಚ ನಾಽವಿದ್ಯಾಽಽಶ್ರಯವಿಷಯಭೇದಮಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ನಾಪಿ ತೃತೀಯಃ, ನಿರವಯಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವಾಂಽಶಾಂಶಿಭಾವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಕೃತ ಏವ ವಿಭಾಗ ಆಪಾದನೀಯಃ ಸ ಚೇಷ್ಟ ಏವ । ಯದ್ಯಪ್ಯಸಾವವಿದ್ಯಾ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಿನೀ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೀ ವಿಭಜತೇ, ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜೀವಭಾಗ ಏವ ಪಕ್ಷಪಾತಿನೀ ಸಂಸಾರಂ ಜನಯೇದ್ । ಯಥಾ ಮುಖಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಿ ದರ್ಪಣಾದಿಕಂ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬೌ ವಿಭಜ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾಗ ಏವಾತಿಶಯಮಾದಧಾತಿ ತದ್ವತ್ । ನನ್ವಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯಹಂಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಾಶ್ರಿತಮಜ್ಞಾನಮವಭಾಸತೇ ನ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಯದ್ವತ್ “ಅಯೋ ದಹತಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ದಗ್ಧೃತ್ವಾಯಸೋರೇಕಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಾತ್ ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧಾವಭಾಸಃ ತದ್ವದಜ್ಞಾನಾಂತಃಕರಣಯೋರೇಕಾತ್ಮಸಂಬಂಧಾದೇವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಾಭಾಸೋ ನ ತ್ವಂತಃಕರಣಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಽವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೇ ಸತ್ಯಂತಃಕರಣಸಿದ್ಧಿರಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟೇ ಚಾಽವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಸ್ಯಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತಾ । ನ ಚಾಽಂತಃಕರಣಮಂತರೇಣಾಽವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೋ ನ ದೃಷ್ಟಚರಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸಮ್ಮತತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಸಂಗಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತದಾಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಚೈತನ್ಯತತ್ಸಂಬಂಧಾನಾಮೇವ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಅನ್ಯದೇವ ತೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಜಡಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಾಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಭ್ರಾಂತಿಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮೋಕ್ಷಾಣಾಮಪಿ ಜಡಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನೇನ ಸಹೈಕಾಶ್ರಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕೇನಾಽಽಶ್ರಯತ್ವೇನ ವಾಸ್ತವಮಸಂಗತ್ವಂ ವಿಹನ್ಯತೇ । ಅತಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತಮಜ್ಞಾನಂ ಜೀವಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾಜ್ಜೀವಾಶ್ರಿತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।

ಯಸ್ತು ಭಾಸ್ಕರೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯೈವಾಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಮನ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ತಾವದಾತ್ಮನಃ ಸದಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮನುಭವವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಚ ಕದಾಚಿತ್ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮೇವ । ಅಥಾಽಗ್ರಹಣಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಯೋರಾತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಭಾವರೂಪಮಜ್ಞಾನಮಂತಃಕರಣಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ತದಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾದನ್ಯಚ್ಚೇದಜ್ಞಾನಂ ಕಾಚಕಾಮಲಾದ್ಯೇವ ತತ್ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ, ತನ್ನ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಿತಜ್ಞನೇನಾಽಂತಃಕರಣಾಶ್ರಿತಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿರೋಧಾಸಂಭವಾತ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಿಷಯೇ ದೇವದತ್ತನಿಷ್ಠಜ್ಞಾನೇನ ಯಜ್ಞದತ್ತನಿಷ್ಠಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽನಿವೃತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯಯೋರವಿರೋಧೇಽಪಿ ಕರಣಗತಮಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತೃಗತಜ್ಞಾನೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಯಜ್ಞದತ್ತೋಽಯಮ್ ಅಂತಃಕರಣಲಯಹೇತ್ವದೃಷ್ಟವಾನ್ , ಸುಷುಪ್ತೌ ಲೀಯಮಾನಾಂತಃಕರಣತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾತರಿ ದೇವದತ್ತೇ ಸ್ಥಿತೇನಾಽನೇನ ಜ್ಞಾನೇನಾಽನುಮಿತಿಕರಣಭೂತೇ ಸುಷುಪ್ತಯಜ್ಞದತ್ತಾಂತಃಕರಣೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽನಿವೃತ್ತೇಃ। ಜ್ಞಾತೃಸಂಬಂಧಿನ್ಯಂತಃಕರಣೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಂತಃಕರಣಗತತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ವಿಮತಂ ಕರಣಗತಂ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತದೋಷತ್ವಾತ್ ಕಾಚಾದಿಕವದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ತತ್ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಸಾದಿತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್, ಅಂತಃಕರಣೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾಶ್ರಯಣಾನ್ನ ಸಾದ್ಯಂತಃಕರಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಚಕ್ಷುರಾದಾವಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಅತೋ ನಾಽಂತಃಕರಣಾಶ್ರಯಮಜ್ಞಾನಮ್ , ಕಿಂತು ಆಽತ್ಮಾಶ್ರಯಮ್ । ತದುಕ್ತಮಾಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶ್ವರೂಪಾಚಾರ್ಯೈಃ –
“ನನ್ವವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾನಂ ಢೌಕತೇ ಕಥಮ್ ।
ಕೂಟಸ್ಥಮದ್ವಿತೀಯಂ ಚ ಸಹಸ್ರಾಂಶುಂ ಯಥಾ ತಮಃ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾಽಪಹ್ನೋತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಅನಾತ್ಮನೋ ನ ಸಾ ಯುಕ್ತಾ ವಿನಾ ತ್ವಾತ್ಮಾ ತಯಾ ನ ಹಿ ॥” ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಽವಿದ್ಯಾಯಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಹೇತುತ್ವಂ ಪುರಾಣೇಽಭಿಹಿತಮ್ –
“ವಿಭೇದಜನಕೇಽಜ್ಞಾನೇ ನಾಶಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಗತೇ ।
ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಮಸಂತಂ ಕಃ ಕರಿಷ್ಯತಿ ॥” ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಅನಾದಿತ್ವಾದೇವಾಽನಾದಿವಿಭಾಗಹೇತುತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾಽನಾದಿತ್ವಂ ಚ “ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ” ಇತಿ ಸ್ಮೃತಾವುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾಮ ಮಾಯಾ, “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಮ್” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ। ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋಶ್ಚೈಕತ್ವಮವೋಚಾಮ ॥ ನನ್ವೇವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ನಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಸದಾ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಭಾಸಮಾನೇ ಘಟೇ ಘಟಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹರಂತಿ । ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯೈವಾಽರ್ಥಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತಕತಯಾ ವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತತ್ರಾಪ್ಯನವಗತಸ್ಯೈವಾಽರ್ಥಗತವಿಶೇಷಾಕಾರಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅನವಗತಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತಕತಯಾ ಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಗತಿಸ್ತ್ವಯೈವ ವಾಚ್ಯೇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಪ್ರಮಾಣೇನ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನೋಽರ್ಥೋ ನಾಽಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಃ, ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗಮ್ಯಂ ಘಟಾದಿಕಂ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ವಾ ನ ತಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಕಾಚಿದ್ಧಾನಿಃ । ನ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ ತತ್ಸಾಧಕಮೇವ । ಅನ್ಯಥೈತದಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವೈಃ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನ್ಯಾಯೈಶ್ಚ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಂ ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಸೇಯಂ ಭ್ರಾಂತಿರ್ನಿರಾಲಂಬಾ ಸರ್ವನ್ಯಾಯವಿರೋಧಿನೀ ।
ಸಹತೇ ನ ವಿಚಾರಂ ಸಾ ತಮೋ ಯದ್ವದ್ದಿವಾಕರಮ್ ॥” ಇತಿ ।
ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ಚಾಽವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಲಂಕಾರ ಏವ । ತದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ –
“ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಮಿದಮೇವಾತ್ರ ಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಯದ್ವಿಚಾರಾಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಮನ್ಯಥಾ ವಸ್ತು ಸಾ ಭವೇತ್ ॥” ಇತಿ ।
ನ ಚಾಽವಿಚಾರಿತರಮಣೀಯಾಯಾ ಆತ್ಮಾನಮಾಚ್ಛಾದಯಿತುಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ ,
“ಅಹೋ ಧಾರ್ಷ್ಟ್ಯಮವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ಕಶ್ಚಿದತಿವರ್ತತೇ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ವಸ್ತ್ವನಾದೃತ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೇವ ತಿಷ್ಠತಿ ॥” ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಯುಕ್ತ್ಯೇಕಶರಣೇನಾಽಪ್ಯನುಭವೋ ನಾಽಪಲಾಪಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅನುಭವನಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಯುಕ್ತಿರಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೈವ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುಭೂಯತೇ ಹಿ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷೋಽಪಿ ಭೋಕ್ತುರ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಮಜ್ಞಾನತಿರೋಹಿತಮೇವ । ನನ್ವಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತೀತೌ ತದ್ಭೇದೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತ ಏವ ಭೇದಸ್ಯ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಿಮಾನೇನ ಭೇದಸ್ತಿರೋಹಿತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಐಕ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಾರೇಣಾಪಿ ಗೌಣತಯೋಪಪತ್ತೌ ಭೇದಪ್ರತೀತಿವಿರುದ್ಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಯದಿ ದೇಹಸಮಾನಾಧಿಕೃತತ್ವಾದಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾಽಽತ್ಮನೋ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ತದಾ ತನ್ನೈವ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಆಗಮಾನುಮಾನಯೋರಪಿ ತದ್ವಿರೋಧೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿಬೋಧವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆಗಮಾನುಮಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧೌ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಚೇತರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿಬೋಧಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಬಲಾಬಲಚಿಂತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಝಟಿತಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಬಲಾಬಲಚಿಂತಾಯಾಮಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತಯಾಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯ ಏವ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾಭ್ಯಾಮಾಗಮಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನೈವ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನೋ ಗೌಣೋ ನ ಮಿಥ್ಯೇತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಕಿಮರ್ಥತೋ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅರ್ಥತೋ ಭೇದಸತ್ತಾಯಾ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಸಿಂಹೋ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯಾದೌ ಹಿ ಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸ ಏವ ಗೌಣತ್ವಪ್ರಯೋಜಕೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರಾಽಪ್ಯರ್ಥತೋ ಭೇದಸದ್ಭಾವೇನ ಗೌಣ ಏವ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾದ್ , ನ ಭ್ರಾಂತಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಚಾರಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮವಭಾಸಯತಿ ಉತ ಪಶ್ಚಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ವಿಚಾರಸ್ಯೈವ ವ್ಯತಿರೇಕಬೋಧಕತ್ವಾತ್ । ನನು ವಿಚಾರೋ ನಾಮ ಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಮ್ , ನ ಹಿ ಯುಕ್ತಿಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಜ್ಞಾನಜನನೀ ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಿಕಾ ಸತೀ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ವಿವೇಚಯತಿ । ಮೈವಮ್ , ಕಿಂ ಯುಕ್ತಿರ್ವಿಷಯವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿಯಮಯತಿ ಏತಾವದೇವ ತ್ವಯಾ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಂ ನಾಽಧಿಕಂ ನಾಽಪಿ ನ್ಯೂನಮಿತಿ ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೇ ವಿಷಯೇ ಗ್ರಹಣಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಂ ನಿರಸ್ಯತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪುರುಷಬುದ್ಧಿವೈಚಿತ್ರ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತೀನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಿತತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ನನ್ವಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿರೇಷಾ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ನಿಯತವಿಷಯತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಾಣಾಂ ಮತಭೇದಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿರುದ್ಧಸ್ಥಲೇ ಸ್ವಮತಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ನಾಽನ್ಯದಿತಿ ಸರ್ವೈರಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ಪರಮತಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನಾಽಽದರ್ತವ್ಯಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ನ ಚ ಪ್ರಬಲಯುಕ್ತೀನಾಂ ಬಹ್ವೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣನಿಯಾಮಕತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಯುಕ್ತಯಃ ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಮತಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವಾ ಅಪಿ ಚಕ್ಷುಷಃ ಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಪಾದಯೇಯುಃ ರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ನಿವಾರಯೇಯುಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಕಿಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾತ್ಮಭೇದೋಽಪಿ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೋ ವಿಷಯಃ ಕಿಂ ವಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಲೌಕಾಯತಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ಚ ವಿವೇಕಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅಥ ತೇಷಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಯುಕ್ತಿಭಿಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಾನಿರಸನಾದವಿವೇಕಸ್ತಥಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಜ್ಞೇನ ತ್ವಯಾ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತುಂ ವಕ್ತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯೇತ । ಅಹಮಿತ್ಯನೇನೈವ ಭೇದೋಕ್ತೌ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥಾಽತ್ಮಮಾತ್ರಂ ವಿಷಯಃ ತರ್ಹಿ ಸುಖೇನ ಯುಕ್ತಯೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರಸಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಂ ನಿರಸ್ಯಂತು ನೈತಾವತಾಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದೇಹಾದಿವಿಷಯತ್ವಮನುಭೂಯಮಾನಮಪೋಢುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನನ್ವೇವಮಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವವಿಷಯಮೇವ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಭ್ರಮೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಮೈವಮ್ , ನ ಹಿ ಸ್ವವಿಷಯಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರಮಾಣಮನ್ಯವಿಷಯಗ್ರಾಹ್ಯಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಸ್ಮದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಕಿಂತು ಸತ್ಯಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸತ್ಯಾನೃತಗ್ರಾಹಿ ಚಾಽಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ । ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಸತ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮಸತ್ಯಂ ದೇಹಾದಿಕಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಭ್ರಮ ಏವ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ನಿರಂಶೇ ಆತ್ಮನ್ಯಗೃಹೀತವಿಶೇಷಾಂಶಾಸಂಭವಾದಭ್ರಮ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಯದ್ವದಕಾರಾದಿವರ್ಣೇಷು ನಿರವಯವೇಷು ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಭಾಸಮಾನೇಷು ಧ್ವನಿಗತಂ ಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಿಕಮಾರೋಪ್ಯತೇ ನ ಚ ಹ್ರಸ್ವತ್ವಾದಿಕಂ ವರ್ಣಧರ್ಮಃ, ಸ ಏವಾಽಯಮಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ವರ್ಣಾನಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಾವಗಮಾದ್ ವರ್ಣಸರ್ವಗತತ್ವಜ್ಞಾನವತಾಮಪಿ ತದ್ಯುಕ್ತ್ಯನನುಸಂಧಾನೇನ ಹ್ರಸ್ವತ್ವಾದಿಭ್ರಮೋಽನುವರ್ತತ ಏವ ತದ್ವದಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯಾಬಾಲಪಂಡಿತಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ದೇಹಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಭ್ರಮಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ವಿನಾ ಬಾಧರಹಿತಂ ಕೋ ನಿವಾರಯೇತ್ । ಗೌಣತ್ವಂ ಚಾಽಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೋತ್ತರತ್ರ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನೋ ನಿರಂಶೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನತಿರೋಹಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾಕಾರೇಣಾಽಗೃಹೀತ ಇತ್ಯಾಕಾರಭೇದೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣವಿಶೇಷಾಗ್ರಹಣಯೋಃ ಸಂಭವಾದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ತತಃ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಽಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತುಸಂಭೇದಾವಭಾಸ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಸ್ತ್ಯೇವ । ವಿಷಯಕರಣದ್ರಷ್ಟ್ರಾಖ್ಯತ್ರಿತಯಸ್ಥಾನೀಯೇ ಆತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾದೋಷಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾದಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾನಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮಪಿ ಸುಸಂಪಾದಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಯೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರೇಕೀಕರಣೇನಾವಭಾಸಕಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ನ ಜಾಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯೋಪರಕ್ತಾಕಾರೇಣ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮ ನ ವಿರುದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಯತ್ತು ಪೂರ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಸ್ಮೃತಿಸಮಾನಶಬ್ದೇನ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾಽನ್ಯಾತ್ಮತಾವಭಾಸ ಇತ್ಯನೇನ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಸಂಭೇದಾವಭಾಸ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ್ಯಹಂಕಾರಾದಿಭ್ರಮೋ ವಾ ಸೋಪಾಧಿಕಭೇದಭ್ರಮೋ ವಾ ಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತ ಏವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ, ಸರ್ವತ್ರ ಹ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇನ ಸಮಾನೇಂದ್ರಿಯವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮೇವಾಽಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಸ್ತದಸ್ತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾನೇಽಧಿಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಯೋಃ ಸಂಭಿನ್ನತಯಾಽವಭಾಸ ಏವಾಽಧ್ಯಾಸೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ನಾಽಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಂ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚಾಽತ್ರಾಽಽತ್ಮಾನಾತ್ಮಸಂಭೇದಾವಭಾಸಕಮಹಮಿತ್ಯೇಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಾ ನಿರಂಶತ್ವಾದವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚಾಂಶೇನ ವಾ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾ ನಾಽಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ತಥಾಪ್ಯಾಕಾಶಪ್ರತಿಬಿಂಬಗರ್ಭಿತದರ್ಪಣವದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಮಂತಃಕರಣಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಗರ್ಭಿತಮಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೇಣಾಽವಭಾಸತೇ । ಅಸ್ತಿ ಚೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವದಿದಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಮ್ । ಯಥಾಽಯೋ ದಹತೀತ್ಯತ್ರ ದಗ್ಧೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಗ್ನೇರಯಸಶ್ಚ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಾವಭಾಸಸ್ತಥಾಽಹಮುಪಲಭ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಪಲಬ್ಧೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಾವಭಾಸಾತ್ । ತತ್ರ ದುಃಖಿತಯಾ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಜಡತಯಾ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತತಯಾ ವಾಽನುಭೂಯಮಾನೋಂಽಶೋಽಂತಃಕರಣಮ್ , ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತಯಾ ಕೂಟಸ್ಥತಯಾ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯನುವೃತ್ತಚೈತನ್ಯರೂಪತಯಾ ಚಾಽನುಭೂಯಮಾನೋಂಽಶ ಆತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾದಿದಮನಿದಮಾತ್ಮಕೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ।

ನನ್ವೇತತ್ ಪ್ರಾಭಾಕರೋ ನ ಸಹತೇ । ತಥಾಹಿ – ಘಟಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶವಿಜ್ಞಾನಂ ಘಟಾದೀನ್ವಿಷಯತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಚಾಽಽಶ್ರಯತ್ವೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ । ತತೋಽಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮೈವ ಭಾಸತೇ ನ ತತ್ರೇದಮಂಶಃ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ ಅಯೋ ದಹತೀತ್ಯಾದಾವಯಃ ಪಿಂಡಾದೇರ್ದಗ್ಧೃತ್ವವ್ಯತಿರೇಕವದಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರಾಽಹಂಕಾರಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃವ್ಯತಿರೇಕೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ, ಯಥಾ ಶೀತಲಾಯಃ ಪಿಂಡೋ ದೀಪಜ್ವಾಲಾದ್ಯಾತ್ಮಕಶ್ಚ ದಗ್ಧಾ, ವಿವಿಕ್ತೋ ಕ್ವಚಿದುಪಲಭ್ಯೇತೇ ತಥಾಽಹಂಕಾರಜ್ಞಾತ್ರೋಃ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವಿವೇಕಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ತತೋಽಹಂಕಾರ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ಸ ಚ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಽಪರೋಕ್ಷಃ । ಯಸ್ತು ಸಾಂಖ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮನುಮಿಮೀತೇ ಜಡೇಽಂತಃಕರಣೇ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ತಾದೃಶಬಿಂಬಪುರಃಸರಃ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾದ್ , ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬವದಿತಿ । ತಥಾಽನ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾನುಸಾರೇಣ ಯೇಽನುಮಿಮತೇ ತೇಷಾಮಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯತ್ವಮಹಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅಥ ಪರಾವಬೋಧನಾರ್ಥಾನ್ಯನುಮಾನಾನಿ ತರ್ಹಿ ಸಂತು ನಾಮ । ಯತ್ತು ತಾರ್ಕಿಕೈರಾತ್ಮನೋ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದಸತ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಮನೋನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರ್ವಿಷಯಾನುಭವೇನೈವಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಷಯಾನುಭವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಸಂಬಂಧಾದೇವಾಽಽತ್ಮಸಿದ್ಧಾವಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ ।

ನನ್ವಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಭಾಟ್ಟಮತಮ್ । ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದ್, ಘಟವತ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಃ, ದ್ರವ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ ಬೋಧಾಂಶಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವವಿರೋಧಃ, ಪ್ರಮೇಯಾಂಶಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಮಾತ್ರಂಶೋ ಗುಣಭೂತ ಇತಿ ಸುವಚತ್ವಾತ್ । ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ದ್ರವ್ಯಾಂಶಸ್ಯಾಽಚೇತನಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಬೋಧಾಂಶಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮತ್ವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿರೋಧದ್ವಯಾನಿಸ್ತಾರಾತ್ । ನ ಚ ಬೋಧೋ ಯುಗಪತ್ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೇನ ಚ ಪರಿಣಾಮಾರ್ಹೋ ನಿರವಯತ್ವಾತ್ , ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಧಾನಾದಿವತ್ಪರಿಣಾಮೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃಭಾಗಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಚಾಽಪ್ರತೀತಾವಪಸಿದ್ಧಾಂತಾಪತ್ತೇಃ; ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತೌ ಘಟವದನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತಯೈವಾಽಽತ್ಮಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ, ಘಟಾದಯಸ್ತು ಸಂವಿದ್ವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಃ । ಯಸ್ತು ಸೌತ್ರಾಂತಿಕೋ ಘಟಾದೀನನುಮಿಮತೇ – ಸಂವೇದನೇಷು ವಿಷಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಽವಭಾಸಸ್ತಥಾವಿಧಬಿಂಬಪುರಃಸರಃ, ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದವಭಾಸತ್ವಾದ್, ದರ್ಪಣಗತಮುಖಾವಭಾಸವದಿತಿ, ಸ ವ್ಯಕ್ತವ್ಯಃ ಕಿಮಸ್ಮಿನ್ನನುಮಾನಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಮಂತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯಭೂತಾ ವಿಷಯಾ ಅವಭಾಸೇರನ್ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ, ಅತ್ರೈವಾಽನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಸ್ಯ ಬಿಂಬಪುರಃಸರತ್ವಸ್ಯಾಽಪ್ರತಿಭಾಸಾದ್ ಅನುಮಾನಾನುದಯ ಏವ । ಅತೋಽನುಭೂಯಮಾನಂ ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ನಾಽಪಲಪನೀಯಮ್ । ಯತ್ತು ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ವಿಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವೇನೈವ ವಿಷಯಾಣಾಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ತದಸತ್ ; ಅವಿಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯ ಬಹಿಷ್ಟ್ವಸ್ಯಾಽಪ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಯಾಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವೇ ರಜತವದ್ಬಾಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಘಟಾದಿ ಪ್ರಮೇಯಂ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ಪ್ರಮಿತಿಷು ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ । ಯತ್ತು ತಾರ್ಕಿಕಾ ಮನಃಸಂಯುಕ್ತಾತ್ಮನಿ ಸಮವೇತಾ ಪ್ರಮಿತಿಃ ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಸಂಬಂಧೇನಜ್ಞಾನಾಂತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತ್ಯಾಹುಃ । ಯಚ್ಚ ಭಾಟ್ಟಾಃ ವಿಷಯನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಾಖ್ಯಾ ಪ್ರಮಿತಿಃ ಸಂಯುಕ್ತತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಽನ್ಯವೇದ್ಯೇತ್ಯಾಹುಃ, ತದುಭಯಮಪ್ಯಸತ್ ; ಪ್ರಮಿತಿಗೋಚರಪ್ರಮಿತ್ಯಂತರಾಂಗೀಕಾರೇಣಯುಗಪದಜ್ಞಾನದ್ವಯಾವಸ್ಥಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿನಶ್ಯದವಿನಶ್ಯತೋಃ ಫಲಯೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯಮಿಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಸಂಯುಕ್ತೇ ವಸ್ತುನಿ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಗ್ರಹಣಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಿತ್ಯಾಶ್ರಯಗತಪರಿಮಾಣರಸಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಮಿತಿಗ್ರಾಹಕೇಣೈವ ಜ್ಞಾನೇನಾಽಪರೋಕ್ಷತಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅಥೋಚ್ಯತೇ – ಆತ್ಮನಿಷ್ಠಪರಿಮಾಣಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿಗತರಸಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕಜ್ಞಾನೇನಾಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಯೋಗ್ಯತಾ ನಾಸ್ತೀತಿ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರಮಿತೇಃ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯತಿರೇಕಾದರ್ಶನಾದ್ ನ ಘಟಾದಿವದನ್ಯವೇದ್ಯತಾ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾಖ್ಯಾದಾತ್ಮವ್ಯಪಾರಾದ್ ಘಟಾದಿಷು ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಸ್ಯ ಘಟಗತರೂಪಾದಿವದನ್ಯವೇದ್ಯತೇತಿ ಕೋಽಸಾವಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಪರಿಸ್ಪಂದಃ ಪರಿಣಾಮೋ ವಾ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತದಸಂಭವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಮೃತ್ಪರಿಣಾಮಫಲಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ಮೃದಿ ಚಾಽಽತ್ಮಪರಿಣಾಮಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮೈವಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕೇಶಪಲಿತತ್ವಪರಿಣಾಮಾಚ್ಛರೀರೇ ವಾರ್ದ್ಧಕವದಾತ್ಮಪರಿಣಾಮಾದ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಕಿಂ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚೇತನತ್ವಂ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಜನಕತ್ವಮ್ ಉತ ತಜ್ಜನಕಜ್ಞಾನಾಖ್ಯವ್ಯಾಪಾರಾಧಾರತ್ವಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಘಟಾದಯಶ್ಚೇತನಾಃ ಸ್ಯುಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ಪುನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಯಶ್ಚೇತನಾಸ್ತಥಾ ಸ್ಯುಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾವಾನ್ , ತಜ್ಜನ್ಯಫಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಭುಜಿಜನ್ಯತೃಪ್ತಿಸಂಬಂಧೀ ಭುಕ್ತಿಕ್ರಿಯಾವಾನ್ ದೇವದತ್ತಃ, ಇತಿ ಹಿ ತ್ವಯಾ ಜ್ಞಾನಾಧಾರತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽನುಮಾತವ್ಯಮ್ , ತತ್ರಾಽಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ ಸ್ಯಾದ್, ಆತ್ಮನಃ ಫಲಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ । “ಮಯಾ ಘಟೋಽನುಭೂಯತೇ” ಇತಿ ಫಲಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ವಿಷಯೇ ಏವ ಫಲಂ ನಾಽಽತ್ಮನೀತಿ ವದತಸ್ತವ ಮತೇ ಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧಸ್ತ್ವಯೈವ ಸಂಪಾದಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋಽತಿದುಷ್ಟೌ ತಾರ್ಕಿಕಭಾಟ್ಟಪಕ್ಷಾವುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಫಲಭೂತಾಯಾಃ ಪ್ರಮಿತೇಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾದರ್ತವ್ಯಮ್ ।

ಯತ್ತು ಸೌಗತೇನ ಸಂವೇದನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ತದೇವ ತತ್ಫಲಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಸ್ಫುಟ ಏವ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾತುರಾತ್ಮನೋ ನಾಽಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮಮನಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ಸನ್ನಿಕರ್ಷ ಏವ ಪ್ರಮಾಣರೂಪಃ ಸನ್ ಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನೋಪಚರ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಿತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಹಾನೋಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ವ್ಯಭಿಚರಿತಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ವೇದಾಂತಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತಿಸಹಃ, ಉಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಸಂವಿತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಾವಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ರಿಪುಟೀಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಾದಿನಃ ಪ್ರಾಭಾಕರಸ್ಯ ಯನ್ಮತಂ “ಕುಂಭಮಹಂ ಜಾನಾಮಿ” ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಷಯಸಂವೇದನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪ್ರದೀಪಾಶ್ರಯವರ್ತಿವತ್ಪ್ರಕಾಶಮಾನೋಽಹಂಕಾರ ಆತ್ಮೈವ, ನ ತ್ವಿದಮನಿದಂರೂಪ ಇತಿ ತದೇವಾ‌ಽಽದರಣೀಯಮ್ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ವಿಚಾರೇ ಸತ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯಾಽನಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ, ಆತ್ಮನೋಽನುಭವರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ – ಇದಂ ತಾವದ್ ಭವಾನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಕಿಮಾತ್ಮೈವ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ ಉತಾಽನುಭವೋಽಪಿ ಅಥವಾಽನುಭವ ಏವೇತಿ ? ಆದ್ಯೇ ಜಡಪ್ರಕಾಶೋಽಯಮನುಭವಃ ಕಿಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿವದಪ್ರಕಾಶಮಾನೋ ವಿಶ್ವಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ ಆಹೋಸ್ವಿದಾಲೋಕವತ್ ಸಜಾತೀಯಪ್ರಕಾಶಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನ ಏವ ವಿಷಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕಃ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಚಕ್ಷುಷಃ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಾನುಭವಜನಕತ್ವಾದ್ , ಅನುಭವಸ್ಯ ಚಾಽತಥಾತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಾನುಭವಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಫುರಣಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾಽನುಭವಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ ಏವ ಭವೇತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯನುಭವಚಕ್ಷುರಾಲೋಕಾನಾಂ ಘಟಾದಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ , ತಥಾಪ್ಯನುಭವಸ್ಯ ವಿಷಯಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ ಆಲೋಕಸ್ಯ ವಿಷಯಗತತಮೋವಿರೋಧಿತ್ವಾಜ್ಜಡಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧನತ್ವಾದಜ್ಞಾತಕರಣತ್ವಮಿತಿ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ನನ್ವಾಲೋಕವತ್ ಸಜಾತೀಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮನುಭವಸ್ಯೇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಆಲೋಕಸ್ಯ ಸಜಾತೀಯಚಕ್ಷುಃಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಚಕ್ಷುಃ ಕಿಮಾಲೋಕೇ ತಮೋ ವಾರಯತ್ಯುತಾಽನುಭವಂ ಜನಯತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಆಲೋಕಸ್ಯ ನಿಸ್ತಮಸ್ಕತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ವಿಜಾತೀಯೇನೈವ ಚಕ್ಷುರ್ಜನ್ಯಾನುಭವೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಮಾಲೋಕಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದಾಲೋಕವತ್ ಸಜಾತೀಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಽನುಭವಸ್ಯ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಜಡಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಮೇವ ಜಡಾನುಭವಬಲಾತ್ ಸರ್ವಮವಭಾಸಯತೀತಿ ಚೇದ್, ನ; ಜಡಾನುಭವೋ ಯದ್ಯಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಮಾತ್ರೇ ಹೇತುಸ್ತದಾ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮ ಏವಾಽಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ವೇದಾಂತಿಮತಪ್ರವೇಶಃ। ಅಥಾಽಽತ್ಮಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ಹೇತುಃ, ತದಸತ್ ; ಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯ ಜಡಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವಿಷಯಮಾತ್ರಪ್ರಕಾಶಕಃ । ನ ಚ ವೇದಾಂತಮತಾಪತ್ತಿಃ, ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾತ್ ಪೃಥಗೇವ ವಿಷಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಯೇ ಜಡಾನುಭವಜನ್ಯಾನುಭವಾಂತರಸ್ವೀಕಾರಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಅಸ್ಯಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾನುಭವಸ್ಯ ತಥೈವ ಜಡತ್ವೇನಾಽನುಭವಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನುಭವಾವುಭಾವಪಿ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಾವಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ, ತಯೋರನ್ಯೋನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾತ್ವೇ ಚ ತಯೋಃ ಸಂವಿದಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಕೇನಾಽವಗಮ್ಯೇತ । ಉಭಯೋರಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞತಯಾ ನ ಸಂಬಂಧಗ್ರಾಹಿತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮೇವ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ , ಪುರುಷಾಂತರಸಂವೇದನವತ್ , ತತೋಽನುಭವಾಧೀನಾಽಽತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ಅನುಭವೇಽಪಿ ತಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅವ್ಯವಹಿತತ್ವಾದನುಭವಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತದಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಸಮಾನಮ್ । ತತ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶತೇ , ಚಿದ್ರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ಯವ್ಯವಹಿತತ್ವಾತ್ , ಅನುಭವವತ್ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ನಾಽಪ್ಯನುಭವ ಏವ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ತೃತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ, ಆತ್ಮೈವ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಬಲಾದಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮಾನುಭವಯೋರಭೇದಾತ್ । ತಥಾಹಿ – ಸೋಽಯಮನುಭವ ಆತ್ಮಗುಣ ಇತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಃ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಶ್ಚಾಽಽಹುಃ । ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಅರ್ಥಾದಾಚಕ್ಷತೇ । ತಥಾ ಪರಿಣಾಮಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಫಲಯೋರೈಕ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಕರ್ಮೇತಿ ಭಾಟ್ಟಾಃ । ತತ್ರ ಕರ್ಮತ್ವೇ ಗಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಫಲತ್ವಂ ಚಾಽಯುಕ್ತಮ್ । ದ್ರವ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಣುಪರಿಮಾಣಶ್ಚೇತ್ ಖದ್ಯೋತವದ್ವಸ್ತ್ವೇಕದೇಶಂ ಪರಿಮಿತಮೇವ ಸ್ಫೋರಯೇತ್ । ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ತದ್ರೂಪಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಪಿ ಸರ್ವತ್ರಾವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ ।ಅಥ ತದಾಶ್ರಯ ಆತ್ಮಾ, ತಥಾಪಿ ಸ ಏವ ದೋಷಃ । ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಸಾವಯವತ್ವೇನಾಽವಯವಪರತಂತ್ರತ್ವಾದಾತ್ಮಪರತಂತ್ರತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಘಟಸ್ಯ ಭೂತಲಪರತಂತ್ರತಾವದಾತ್ಮಪರತಂತ್ರತಾ ಸ್ಯಾದ್ , ಏವಮಪಿ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶಯೋರಿವಾಽಽತ್ಮಚೈತನ್ಯಯೋರಭೇದ ಏವಾಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ, ಪ್ರದೀಪೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಿತಿವನ್ಮಯಾಽಽವಗತಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಯೋರ್ಭೇದೇ ವ್ಯವಹಾರೋಽಯಂ ಕಾಷ್ಠೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಿತಿವದುಪಚರಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಗುಣತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರದೀಪಗತಭಾಸ್ವರರೂಪವದಾಶ್ರಯಜನ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜನ್ಮಾಸಂಭವಾನ್ನಿತ್ಯತಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಬಲಾದರ್ಥತ ಆತ್ಮೈವಾಽನುಭವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುಭವಾಧೀನಸಿದ್ಧಿಕ ಆತ್ಮಾ ಕಥಮನುಭವ ಇತಿ ಚೇದ್ ; ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಘಟವದನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ನೀಲಪೀತಾದ್ಯನುಭವಾನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ ನಾಽಽತ್ಮಸ್ವರೂಪತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವರೂಪತೋಽನುಭವೇಷು ಭೇದಾಪ್ರತೀತೇಃ । ಭೇದಕಲ್ಪನೇ ಚ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ ಭೇದಕಲ್ಪಕೌ, ತಯೋರ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿಪೂರ್ವಕತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಚಕ್ಷುರಾದಿಸಾಧನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯೋತ್ತರಸಂವಿಜ್ಜನ್ಮಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ತಥಾ ಯೌಗಪದ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಪೂರ್ವಸಂವಿನ್ನಾಶಶ್ಚಾಭ್ಯುಪೇಯ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಏಕಸ್ಯಾಃ ಸಂವಿದೋ ವಿಷಯವಿಶೇಷೈಃ ಸಂಬಂಧಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾಭ್ಯಾಮೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಸಂವಿದೋಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋರ್ಗೌರವಾತ್ ।

ಯತ್ತು ಸುಗತಾಃ ಕಲ್ಪಯಂತಿ – ಜ್ವಾಲಾನಾಮಿವ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಸಂವಿದಾಂ ಸನ್ನೇವ ಭೇದಃ ಪರೋಪಾಧಿಮಂತರೇಣ ನ ವಿಭಾವ್ಯತ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಜ್ವಾಲಾನಾಮನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವೇನ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸಂವಿನ್ನಿಷ್ಠಭೇದಸ್ಯಾಽವಿಭಾವನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾಽವಿಭಾವನಂ ನಿದರ್ಶನೀಯಮ್ , ತತ್ರಾಽವಿದ್ಯಾವರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕೈವ ಸಂವಿದನಾದಿಃ; ಅನಾದಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವರಹಿತತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ಸುರೇಶ್ವರವಾರ್ತ್ತಿಕೇ –
“ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವೈರ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಗಭಾವಪುರಃಸರಮ್ ।
ತಸ್ಯಾಽಪಿ ಸಂವಿತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಗಭಾವೋ ನ ಸಂವಿದಃ ॥” ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾನುಭವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ ತಥಾ ಚಾತ್ಮೈವ ವಿಷಯೋಪಾಧಿಕೋಽನುಭವ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಅವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಶ್ಚಾತ್ಮೇತಿ । ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಾಣಾಮೇವೈಕದೇಶಾವಸ್ಥಾನೋಪಾಧಿನಾ ವನತ್ವಮ್ ಉಪಾಧ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ವೃಕ್ಷತ್ವಂ ತದ್ವತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ತ್ರಿಪುಟೀಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಾದೀ ಕಥಮಾತ್ಮನೋಽನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಽವಭಾಸಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ? ಕಥಂ ವಾಽಹಂಕಾರಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಂ ಸಂಪಾದಯೇತ್ ? ನನು ಕುಂಭಮಹಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯಹಂಕಾರೋ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚಾಽಽತ್ಮೈವೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಸುಷುಪ್ತಾವಪ್ಯಹಮಿತ್ಯೇವಾತ್ಮಾವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ ; ನ ಚೈವಮಸ್ತಿ । ತತೋ ನಾಽಹಂಕಾರ ಆತ್ಮಾ, ಸುಷುಪ್ತಾವನವಭಾಸಾತ್ । ಅಥ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಷಯಾನುಭವಾಭಾವಾತ್ ಸತೋಽಪ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯಾಽನವಭಾಸಃ, ತನ್ನ; ಕಿಂ ತತ್ರಾಽನುಭವ ಏವ ನಾಽಸ್ತಿ ಉತ ವಿಷಯೋಪರಾಗಾಭಾವಃ ? ನಾದ್ಯಃ ; ಅನುಭವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ವಿಷಯೋಪರಾಗಸ್ಯಾಽತ್ಮಪ್ರತೀತಾವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಕಾರೋಽಹಂಕಾರಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತೌ ಚ ವಿಷಯೋಪರಾಗಃ ಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನಾಮ ದೃಶ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವಮ್ ಉತ ದೃಶ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಮ್ ಅಥವಾ ಚಿನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಯೋರ್ದೃಶ್ಯನಿರೂಪ್ಯತ್ವೇನಾ‍ಽಽಗಂತುಕಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದ್ ನಾಽಹಂಕಾರ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತೃತೀಯೇ ವಿಷಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಹಂಕಾರಃ ಸುಷುಪ್ತಾವುಲ್ಲಿಖ್ಯೇತ । ಅಸ್ತ್ಯೇವ ತತ್ರಾಽಹಮುಲ್ಲೇಖ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತ್ಯುತ್ಥಿತೇನ ಪೂರ್ವದಿನಾಹಂಕಾರವತ್ ಸೌಷುಪ್ತಾಹಂಕಾರೋಽಪಿ ಸ್ಮರ್ಯೇತ । ಯದ್ಯಪಿ ಯದನುಭೂತಂ ತತ್ ಸ್ಮರ್ಯತ ಏವೇತಿ ನಾಽಸ್ತಿ ನಿಯಮಸ್ತಥಾಪ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೋ ಚಿದ್ರೂಪೋಽಹಂಕಾರಃ ಕಥಂ ನ ಸ್ಮರ್ಯೇತ ? ಸೌಷುಪ್ತಾಹಂಕಾರಗೋಚರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಾನುಭವಸ್ಯಾಽವಿನಾಶೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಾನುತ್ಪಾದಾದದಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತಥೈವ ಪೂರ್ವಾದಿನಾಽಹಂಕಾರೋ ನ ಸ್ಮರ್ಯೇತ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಪೂರ್ವದಿನೇ ಜಾತಸ್ಯಾಽಹಂಕೃತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಽನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೋತ್ಪಾದೇ ತತ್ಸ್ಮೃತಿರವಿರುದ್ಧಾ ।

ನನ್ವೇವಮೇವ ಸೌಷುಪ್ತಾಹಂಕಾರೋಽಪ್ಯುತ್ಥಿತೇನ ಸ್ಮರ್ಯತಾಮ್ ? ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಅವ್ಯವಸ್ಥಿತವಾದಿನಂ ತ್ವಾಂ ತಾರ್ಕಿಕವರಾಕ ಏವ ನಿರ್ಭರ್ತ್ಸಯತು । ತಥಾಹಿ – ನಾಽತ್ರ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೀನ ಆತ್ಮಾ ತತ್ಸುಖಂ ವಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯುತ್ಥಾನಾವಸರೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ಸುಖೋಪಲಕ್ಷಿತೋ ದುಃಖಾಭಾವೋಽನುಮೀಯತೇ । ಅಹಂ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಾಂತರಾಲೇ ದುಃಖರಹಿತಃ, ನಿಯಮೇನಾಽಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತದಾತನದುಃಖತ್ವಾತ್ , ಕುಂಭವದಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಬ್ದವ್ಯವಹಾರ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ, ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾದೌ, ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ಮುಖ್ಯಸುಖಾಸಂಭವಾದ್ ದುಃಖಾಭಾವ ಏವಾಽಭ್ಯುಪೇಯೋ ನ ತು ಮುಖ್ಯಸುಖವ್ಯವಹಾರಃ । ನ ಚ ಪರಾಮರ್ಶಾದೇವ ಮುಖ್ಯಸುಖಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಸತ್ಯನ್ನಸುಖಂ ಪಾನಸುಖಮಿತಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷನಿಷ್ಠತಯಾ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ ವಿಷಯಾಂಶೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ಏವಮಪಿ ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮಿತಿ ಚೈತನ್ಯಾಭಾವಪರಾಮರ್ಶಃ ಸುಖಾನುಭವಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಾದ್ ದುಃಖಾಭಾವಮುಪೋದ್ಬಲಯತಿ । ಸುಷುಪ್ತೋತ್ಥಿತಮಾತ್ರಸ್ಯಾಽಂಗಲಾಘವಪ್ರಸನ್ನವದನತ್ವಾದಿಕಂ ತತ್ಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಸುಖಾನುಭವಮನುಮಾಪಯೇದಿತಿ ಚೇದ್ ; ನ, ಅನುಭವಾನಂತರಕ್ಷಣೇ ಸ್ಮರಣಸಂಭವೇಽನುಮಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ತಾರತಮ್ಯೇನ ದೃಶ್ಯಮಾನಮಂಗಲಾಘವಾದಿಕಂ ಸಾತಿಶಯೇನ ಸ್ವಾಪಸುಖೇನ ವಿನಾ ನ ಸ್ಯಾದ್ ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯೈಕರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರತಿಯೋಗಿದುಃಖಜನಕಕರಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೋಪರಮತಾರತಮ್ಯಾದಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತೀತೇಃ । ನನ್ವಾಸ್ತಾಂ ತಾವತ್ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯಃ ; ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಸಾವಧಾನಮನಸ್ಕೇನ ಶ್ರೂಯತಾಮ್ – ಅಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪಭೂತ ಆನಂದಃ ಸರ್ವದಾ ಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಸ್ತೀವ್ರವಾಯುವಿಕ್ಷಿಪ್ತಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವದ್ “ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಕ್ಷಿಪ್ತತಯಾ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮವಭಾಸತೇ । ಸುಷುಪ್ತೌ ತು ತದಭಾವಾದ್ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮೇವಾಽವಭಾಸತೇ । ಆವರಣಾವಿದ್ಯಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾಕಾರಮಾಚ್ಛಾದಯಂತ್ಯಪಿ ಸ್ವಭಾಸಕಂ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಾಕಾರಂ ನಾವೃಣೋತಿ । ನೋ ಚೇದವಿದ್ಯೈವ ನಿಃಸಾಕ್ಷಿಕಾ ಸತೀ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತತಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವನುಭೂತ ಆನಂದ ಆತ್ಮಾ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ತ್ರಯಮಪ್ಯುತ್ಥಿತೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ “ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮ್” ಇತಿ । ನನ್ವೇತತ್ ತ್ರಯಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ನಾಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭಿರನುಭೂಯತೇ ತಾಸಾಂ ತತ್ರಾಽಭಾವಾತ್ । ಚೈತನ್ಯೇನಾಽನುಭವೇ ತಸ್ಯಾಽವಿನಾಶಿನಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವಾನ್ನ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ , ಅವಿದ್ಯೈವೋಕ್ತತ್ರಯಗ್ರಾಹಕವೃತ್ತಿತ್ರಯಾಕಾರೇಣ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿವರ್ತ್ತತೇ । ತಾಭಿರ್ವೃತ್ತಿಭಿರವಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಚಿದಾಭಾಸಾ ಉಕ್ತತ್ರಯಮನುಭೂಯೋತ್ಥಾನಕಾಲೇ ವಿನಂಕ್ಷ್ಯಂತಿ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽನುಭವಿತೃತ್ವಮಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸ್ಮರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಉತ್ಥಾನೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸ್ಮರ್ತೃತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅಂತಃಕರಣಂ ತು ಸ್ಮೃತಸ್ಯಾಽರ್ಥಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನುವಿದ್ಧವ್ಯವಹಾರಮಾಪಾದಯತಿ । ನ ಚ ಸುಖಮಿತ್ಯನೇನ ನಾಽವೇದಿಷಮಿತ್ಯನೇನ ಚ ದುಃಖಾಭಾವಜ್ಞಾನಾಭಾವಯೋರೇವ ಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಯೋಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸತೋರಪ್ಯನನುಭವಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋರ್ದುಃಖಜ್ಞಾನಯೋಸ್ತದಾನೀಮಸ್ಮರಣಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸೌಷುಪ್ತಯೋರನನುಭೂತಯೋರ್ದುಃಖಾಭಾವಜ್ಞಾನಾಭಾವಯೋರವಗಮಃ ? ಅರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸೌಷುಪ್ತಮವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸುಖಮನುಸೃತ್ಯ ಏತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಿರೋಧಿನೋ ದುಃಖಸ್ಯಾಽಭಾವಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ । ತಥಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ನನು ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಜಾಗರಣೇ ತಯೋಃ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಜ್ಞಾನೈರವಿರೋಧೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಾಕಾರಪರಿಣತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಘಟಜ್ಞಾನಾಕಾರೇಣ ಹಿ ಪರಿಣತಮಜ್ಞಾನಂ ಪಟಾದಿಜ್ಞಾನೈರ್ವಿರುಧ್ಯತೇ; ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಜ್ಞಾನಕಾಲ ಏವ ಪಟಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದವಭಾಸೇತ । ಏವಂ ಸತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತಸ್ಯಾಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಶೇಷವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೈಃ ವಿರೋಧೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತತೋ ಯುಕ್ತೈವಾಽರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ । ಅಥ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಽಽಸೀತ್ , ಅಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯನುಮೀಯತಾಮ್ । ಕಿಮನಯಾಽರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಮಾರ್ಗಸ್ಥತೃಣಾದಾವಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇಽನೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಗೃಹಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾತರ್ಗಜೋ ನಾಸೀದಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ಮಧ್ಯಾಹ್ನೇಽನುಮೀಯತೇ ? ನೈವಮನುಮೀಯತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಗೃಹಾವಕಾಶಮಾಪೂರ್ಯ ವರ್ತ್ತಮಾನಂ ಕುಸೂಲಾದಿಕಂ ಪ್ರಾತರನುಭೂಯ ಮಧ್ಯಾಹ್ನೇ ತದನುಸ್ಮೃತ್ಯ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾತರ್ಗಜಾಭಾವೋಽಪಿ ಪ್ರಮೀಯತೇ । ತದೇವಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ದುಃಖಾಭಾವಜ್ಞಾನಾಭಾವೌ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿವೇದ್ಯೌ, ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಾನಂದಾತ್ಮಾನಸ್ತು ಸ್ಮರ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಥಿತಿಃ । ನನ್ವೇತಾವತಾಽಹಂಕಾರೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇದಮಾಯಾತಮ್ – ನ ಸುಷುಪ್ತಾವಹಂಕಾರೋಽನುಭೂಯತೇ, ನಾಽಪ್ಯುತ್ಥಿತೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತಿ । ಕಾ ತರ್ಹಿ ಸುಖಮಹಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಗತಸ್ಯಾಽಹಮುಲ್ಲೇಖಸ್ಯ ಗತಿಃ ? ಏಷಾ ಗತಿಃ – ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಲೀನೋಽಹಂಕಾರಃ ಪ್ರಬೋಧೇ ಪುನರುತ್ಪದ್ಯತೇ, ಸ ಚೋತ್ಪನ್ನಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ಸ್ಪಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಾಯೋಪಲಕ್ಷಯತಿ, ಏತದೇಕಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಹಂಕಾರವೃತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ಕದಾಚಿದಪಿ ನಾಽನ್ಯಾಭಿರಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭಿರ್ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ತದುಕ್ತಂ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧೌ –
“ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದಾತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯನುಶೀಲನಾತ್ ।
ಅತೋ ವೃತ್ತೀರ್ವಿಹಾಯಾಽನ್ಯಾ ಹ್ಯಹಂವೃತ್ತ್ಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ॥
ಆತ್ಮಭಾವಾವಿನಾಭಾವಮಥ ವಾ ವಿಲಯಂ ವ್ರಜೇತ್ ।
ನ ತು ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಯಾಯಾದತಶ್ಚಾಽಹಂಧಿಯೋಚ್ಯತೇ ॥” ಇತಿ ।
ತತೋ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನೋಽಪ್ಯಯಂ ಜಡೋಽಹಂಕಾರಃ ಸುಷುಪ್ತಾವಭಾವಾನ್ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಽತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಕುಶಲೈರಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್ ಸ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂಮಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮಭಿಧಾಯ “ಅಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶಃ ಏವಾಹಮೇವಾಧಸ್ತಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಹಂಕಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ “ಅಥಾತ ಆತ್ಮಾದೇಶ ಏವಾತ್ಮೈವಾಽಧಸ್ತಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಽತ್ಮಾನಮಹಂಕಾರಾದ್ಭೇದೇನ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ನನು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯವ್ಯಪದೇಶೋ ಯಥಾ ಏಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಸ್ತಥೈವಾಽಹಂಕಾರಸ್ಯಾಽಽಪ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಮೈವಮ್ ; ಪೂರ್ವಂ ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಯುಕ್ತ ಏಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ, ದ್ವಯೋಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ತು ಪೂರ್ವಮೇವಾತ್ಮೈಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶೋ ವ್ಯರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಪರೋಕ್ಷಾಹಂಕಾರತಾದಾತ್ಮ್ಯಕಥನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಘಟ್ಟಕುಟೀಪ್ರಭಾತನ್ಯಾಯೇನಾಽಹಂಕಾರ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಪುನರಹಂಕಾರವ್ಯುದಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚ “ಅಹಂಕಾರಶ್ಚಾಽಹಂಕರ್ತ್ತವ್ಯಂಚ” ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವಾಹಮಧ್ಯೇ ಪಾಠಾತ್ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ “ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರಃ" ಇತಿ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಮಧ್ಯೇ ಗಣಯತಿ ।

ತರ್ಹ್ಯಹಂಕಾರಃ ಕಿಮುಪಾದಾನಃ ? ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಃ ? ಕಿಂಸ್ವರೂಪಃ ? ಕಿಂಪ್ರಮಾಣಕಃ ? ಕಿಂಕಾರ್ಯಃ ? ಕಿಮಿತಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ – ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾಽವಿದ್ಯಾ ಉಪಾದಾನಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಸುಷುಪ್ತೇರಂತಃಕರಣಪ್ರಲಯರೂಪತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಸದ್ಭಾವಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ವರ್ತತೇ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಽಹಂಕಾರಾದನ್ಯತ್ವೇ ತಲ್ಲಯೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಅನನ್ಯತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಣಾಂಶಂ ವಿಹಾಯಾಽವಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಲಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಸಮಾಶ್ರಯಣೇ ತು ಸುಪ್ತಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವಲಯೋ ಮುಖ್ಯ ಏವ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ಯತ್ತು ಸಾಂಖ್ಯಾ ಮನ್ಯಂತೇ – ಸ್ವತಂತ್ರಮಚೇತನಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಮಹದಹಂಕಾರಾದಿಕೃತ್ಸ್ನಜಗದುಪಾದಾನಮ್ ನ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತೇತಿ, ತದಸತ್ ; ತಥಾ ಸತ್ಯಹಂಕಾರಃ ತದ್ಗತಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿ ಚ ಇದಂತಯೈವ ಭಾಸೇತ ಅಯಂ ಕರ್ತಾಽಯಂ ಭೋಕ್ತೇತಿ ನ ತ್ವಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾಽಹಂ ಕರ್ತಾಽಹಂ ಭೋಕ್ತೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಅನಿರ್ವಚನೀಯಖ್ಯಾತೇಃ ಸಾಂಖ್ಯೈರನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಖ್ಯಾತ್ಯಂತರಾಣಾಂ ಚ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚ ನೈಯಾಯಿಕಾ ಮನ್ಯಂತೇ – ಅಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದಿಂದ್ರಿಯಂ ಮನೋ ನಾಮ ಅಣುಪರಿಮಾಣಂ ಸುಖದುಃಖೇಚ್ಛಾಜ್ಞಾನಾದಿನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮ್ । ಯದ್ಯೇತನ್ನ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾದಿಷು ಸಮವಹಿತೇಷ್ವೇವ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ನ ತ್ವೇತಸ್ಮಾನ್ಮನಸೋಽತಿರಿಕ್ತಂ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಪರಿಣಾಮಿ ಅಂತಃಕರಣಂ ನಾಮಾಽಸ್ತಿ, ಯಸ್ಯಾಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಭೇದಾದಹಂಕಾರೋ ವೇದಾಂತಿಭಿರಯಃಪಿಂಡದರ್ಪಣೋದಕಪಾತ್ರಸದೃಶೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ಯಥಾಽಯಃಪಿಂಡೇನ ಸ್ವಗತೋ ಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘವರ್ತುಲತ್ವಾದ್ಯಾಕಾರೋ ವಹ್ನೌ ಆರೋಪ್ಯತೇ ದರ್ಪಣೇನ ಚೈಕಮೇವ ಮುಖಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ ವಿಭಜ್ಯತೇ, ಉದಕಪಾತ್ರೇಣ ಚ ಚಂದ್ರಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಗಮನಾಗಮನಾದಯ ಆರೋಪ್ಯಂತೇ ; ತಥೈವಾಽಹಂಕಾರೇಣ ಸ್ವಗತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪ್ಯತೇ, ಏಕ ಏವ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ವಿಭಜ್ಯತೇ, ಜೀವೇ ಏವ ಪರಲೋಕಗಮನಾದಯ ಆರೋಪ್ಯಂತೇ । ನ ಚ ಬುದ್ಧಿರೇವಾಽಂತಃಕರಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮಗುಣಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಬುದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಽಸ್ತಿ ವೇದಾಂತ್ಯಭಿಮತಮಂತಃಕರಣಮಿತಿ । ತದಪ್ಯಸತ್ , “ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷ್ವನೇಕಶೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿನೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವಸಂಸಾರಾಪಾದಕಸ್ಯ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನೋ ಚೇದಸಂಗಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಸತಿ ತ್ವಂತಃಕರಣೇ ತೇನಾಽಽತ್ಮನಿ ಮಿಥ್ಯಾಸಂಸಾರ ಆರೋಪ್ಯತೇ ಜಪಾಕುಸುಮೇನೇವ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಮಿಥ್ಯಾಲೌಹಿತ್ಯಮ್ । ಯಸ್ತು ಲೌಹಿತ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನ ಸಹತೇ, ಸ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಕಿಂ ಸ್ಫಟಿಕಪ್ರವೃತ್ತಾ ನಯನರಶ್ಮಯಃ ಸ್ಫಟಿಕಪ್ರತಿಸ್ಫಾಲಿತಾ ಜಪಾಕುಸುಮಮುಪಸರ್ಪೇಯುಃ ? ಕಿಂ ವಾ ಕುಸುಮಗತರೂಪಮಾತ್ರಂ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಸ್ಫಟಿಕಾತ್ಮನಾ ಭಾತಿ ಉತ ಪದ್ಮರಾಗಾದಿಮಣಿಪ್ರಭಯೇವ ಕುಸುಮಪ್ರಭಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಸ್ಫಟಿಕೋ ಲೋಹಿತ ಇವಾಽವಭಾಸತೇ ಅಥವಾ ತತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ನುವಂತೀ ಪ್ರಭೈವ ಲೋಹಿತಾ ಭಾತಿ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತಯಾ ಪ್ರಭಯಾ ಸ್ಫಟಿಕೇ ನೂತನಂ ಲೌಹಿತ್ಯಮುತ್ಪಾದಿತಮ್ ? ಆದ್ಯೇ, ನೇತ್ರಾಭಿಮುಖಂ ಕುಸುಮಮಪಿ ಪ್ರತೀಯೇತ । ಯದಿ ತದವಯವದೋಷಬಲಾನ್ನ ಕುಸುಮೇ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ತರ್ಹಿ ಲೌಹಿತ್ಯಮಪಿ ನ ಭಾಯಾತ್ , ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಕ್ವಚಿದಪಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ರೂಪಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದರ್ಶನಾತ್ । ತೃತೀಯೇ ತು ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ತ್ವಯಾಽಭ್ಯುಪಗತಮೇವ ಸ್ಯಾದ್ , ಇವಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಚತುರ್ಥೇ ಸ್ಫಟಿಕಶೌಕ್ಲ್ಯಮಪಿ ಪ್ರತೀಯಾದ್ , ಅಪ್ರತೀತಿಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತಯಾ ಪ್ರಭಯಾ ವಿರೋಧಿಗುಣಯುಕ್ತಯಾ ಶೌಕ್ಲ್ಯಮಪಸಾರ್ಯತೇ, ತಥಾ ಸತಿ ನೀರೂಪಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯ ಅಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಶೌಕ್ಲ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬದ್ಧ್ಯತೇ, ಸ್ಫಟಿಕೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಹಿ ರೂಪಂ ವಿಹಾಯ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ವಾಯಾವಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪಂಚಮೇಽಪಿ ಪ್ರಭಾನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಚೇದ್ , ತದಾ ಪ್ರಭಾಪಗಮೇಽಪಿ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೌಹಿತ್ಯಮವತಿಷ್ಠೇತ । ಉಪಾದಾನಂ ಪ್ರಭೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಮಣಾವಿವ ಕುಸುಮೇ ಪ್ರಭಾಯಾ ಏವಾಽದರ್ಶನಾತ್ , ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೂಷಣಾನಾಮಂಗೀಕಾರವಾದತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಮಿಥ್ಯಾಲೌಹಿತ್ಯಂ ಕುಸುಮನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಂಗೀಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಮಾತ್ಮನ್ಯಹಂಕಾರನಿಮಿತ್ತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಾರೋಪ್ಯತೇ । ನನು ಕಿಮಹಂಕಾರಗತಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯಾರೋಪ ಉತಾಽಽತ್ಮನಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾಂತರಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ? ಆದ್ಯೇ, ಲೋಹಿತದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಹಂಕಾರಃ ಸತ್ಯಕರ್ತಾ ಆತ್ಮಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಕರ್ತ್ತೇತಿ ಕರ್ತೃದ್ವಯಾಪತ್ತಿಃ, ಮೈವಮ್ ; ನ ತಾವದಾದ್ಯಃ ಪಕ್ಷೋ ದುಷ್ಯತಿ; ಆತ್ಮನಿ ವಸ್ತುತೋಽಸದೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭಾತೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಂಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಕ್ತಃ । ನ ಚೈವಮನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ; ಕರ್ತೃತ್ವಧರ್ಮಸಹಿತಸ್ಯಾಽಹಂಕಾರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಾವಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ದೋಷಃ; ಆತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರೇಕತಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತೃದ್ವಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ನನು ನಾಽಹಂಕಾರಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥಹೇತುಃ; “ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ” ಇತ್ಯಾದೌ ಹೃದಯಗ್ರಂಥೇಸ್ತಥಾತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ಮಸಹಿತಸ್ಯಾಽಹಂಕಾರಸ್ಯೈವ ಸಂಭಿನ್ನಚಿಜ್ಜಡೋಭಯರೂಪಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಿತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ ।

ಅಥ ಮತಮಹಂಕಾರಾದೇರಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮಾ ನ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ, ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ , ಸ್ಫಟಿಕವದಿತಿ, ತನ್ನ; ಜಡತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ತು ಚೇತನಃ । ಏವಮಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಗೋಚರಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪಾರಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ಫಲತೋ ಜಡ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅವ್ಯವಧಾನೇನ ಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಾದೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸಸಿದ್ಧೌ ಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಽಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹ್ಯಹಂಕಾರೋ ನೇದಮಂಶಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಧಾನಮಂತರೇಣ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ , ಸಾಕ್ಷಿಸ್ವರೂಪವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಚಿತ್ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯೇದಮಂಶಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽಭಾವಾತ್ । ಅಹಂಕಾರೇ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮನುಭವಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಾಭಾಕರಾದಯಃ ಪುನಃ ಶಾಸ್ತ್ರರಹಸ್ಯಮಜಾನಂತೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಮೇವೇದಮಂಶಲಕ್ಷಣಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಸ್ತದ್ರಹಿತೋಽಹಂಕಾರ ಆತ್ಮೇತಿ ವೃಥಾ ಮೋಮುಹ್ಯಂತೇ । ಯದ್ಯಪ್ಯಹಂಕಾರೋಽಪಿ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನವೇದ್ಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವದಿನಾಹಂಕಾರೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ; ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಹಂಕಾರಾಂಶತ್ವಾದತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಾಚ್ಛರೀರವಿಷಯಾದಿವದ್ ವೇದ್ಯತ್ವಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿನಾಂ ತು ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇದ್, ಏವಮಪಿ ವೃತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ । ತತಶ್ಚಿತ್ಕರ್ಮತ್ವಮೇವೇದಮಂಶಲಕ್ಷಣಮ್ । ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ಲಕ್ಷಣಸಾಮ್ಯೇ ಶರೀರವಿಷಯಾದಾವೇವ ಲೋಕಸ್ಯೇದಂ ವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಽಹಂಕಾರೇ; ತದನಭಿಜ್ಞತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ ಯಥಾ ವಲ್ಮೀಕಪಾಷಾಣವೃಕ್ಷಾದಿಷು ಮೃನ್ಮಯತ್ವಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ವಿವೇಕಹೀನಾ ವಲ್ಮೀಕಮೇವ ತಥಾ ವ್ಯವಹರಂತಿ, ನ ವೃಕ್ಷಾದಿ ತದ್ವತ್ । ಅಭಿಜ್ಞಾಸ್ತು ಯಥಾಲಕ್ಷಣಂ ಚಿದಂಶಮನಿದಂತಯಾ ಜಡಾಂಶಂ ಚೇದಂತಯಾ ವ್ಯವಹರಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗರ್ಭಿತೋಽಹಂಕಾರ ಇದಮನಿದಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಪರೀಕ್ಷಕೈರ್ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೋಽಪಿ ಪಾಮರೈರೇಕೀಕೃತ್ಯ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೇಣಾಽನುಭೂತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಽಹಂಕಾರಸ್ಥಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇ ದರ್ಪಣಸ್ಥಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬವದ್ಬಿಂಬಾದ್ಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥದರ್ಪಣಸ್ಥಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಭಿಮುಖತ್ವೇನ ಭೇದೋಽನುಭೂಯತೇ । ಮೈವಮ್ , ಮದೀಯಮಿದಂ ಮುಖಮಿತ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಭೇದಾನುಭವಸ್ಯ ಬಾಧಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೈವೇತರೇಣ ಬಾಧ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸತಿ ಭೇದೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಸಂಭವಾತ್ । ಕಿಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ನಾಮ ಮುಖಲಾಂಛಿತಮುದ್ರಾ ಉತ ದರ್ಪಣಾವಯವಾ ಏವ ಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಿವಶಾತ್ ತಥಾ ಪರಿಣಮಂತೇ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ದರ್ಪಣಸ್ಥಮುಖಸ್ಯೇತರಸ್ಮಾದಲ್ಪತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರೌಢದರ್ಪಣೇ ಪ್ರೌಢಂ ಮುಖಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯ ನ ಮುದ್ರಾತ್ವಮ್ , ದರ್ಪಣಮುಖಯೋಃ ಸಂಯೋಗಾಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯ ಬಿಂಬಸ್ಯಾಪಾಯೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಽವಸ್ಥಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಹಿ ತಥಾಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತೇನೈವ ಪುರುಷೇಣ ದರ್ಪಣೇ ತಿರ್ಯಙ್ನಿರೀಕ್ಷಿತೇ ಪುರುಷಾಂತರೇಣ ಸಮ್ಯಗವಲೋಕಿತೇ ವಾ ತನ್ಮುಖಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಂ ಕ್ವಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯಪೈತಿ, ಹಸ್ತಸಂಯೋಗಜನ್ಯಸ್ಯ ಕಟಪ್ರಸಾರಣಸ್ಯ ಹಸ್ತಸಂಯೋಗಾಪಾಯೇಽಪಾಯದರ್ಶನಾದಿತಿ । ನ ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಾಪಾಯಃ ಕಿಂತು ಚಿರಕಾಲಸಂವೇಷ್ಟನಾಹಿತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಸಂವೇಷ್ಟನಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಚಿರಕಾಲಪ್ರಸಾರಣೇನ ಸಂವೇಷ್ಟನಸಂಸ್ಕಾರೇ ವಿನಾಶಿತೇಽಪಿ ಹಸ್ತಾಪಾಯೇ ಪ್ರಸಾರಣಮಪೇಯಾದ್ , ನ ಚೈವಮಪೈತಿ । ಇಹ ತು ಚಿರಕಾಲಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಾವಪಿ ಅಂತೇ ಬಿಂಬಾಪಾಯೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಽಪಿ ಗಚ್ಛತ್ಯೇವೇತಿ ನ ಬಿಂಬಃ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಚಿರಕಾಲಾವಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ಕಮಲವಿಕಾಸಃ ಸವಿತೃಕಿರಣಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಽಪಾಯೇಽಪಗಚ್ಛತೀತಿ । ತನ್ನ, ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕಮುಕುಲತ್ವೇ ಹೇತುಭಿಃ ಪಾರ್ಥಿವೈರಾಪ್ಯೈಶ್ಚ ಕಮಲಾವಯವೈಃ ಪುನರಪಿ ರಾತ್ರೌ ಮುಕುಲತ್ವೇ ವಿರುದ್ಧಕಾರ್ಯೇ ಜನಿತೇ ವಿಕಾಸಾಪಾಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತಾದೃಗವಯವರಹಿತೇ ಮ್ಲಾನೇ ಕಮಲೇಽಪಿ ರಾತ್ರೌ ವಿಕಾಸೋಽಪಗಚ್ಛೇತ್ । ಆದರ್ಶೇ ತು ಮುಖಾಕಾರಪರಿಣತೇ ಪುನಃ ಕೇನ ಹೇತುನಾ ಸಮತಲಾಕಾರಪರಿಣಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದವಯವಾನಾಂ ಕಾರುಕರ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಽಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ನಾದರ್ಶಾವಯವಾ ಮುಖಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮೇರನ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ದರ್ಪಣದ್ರವ್ಯೇ ಪ್ರತಿಮಾಮುಖೇ ಕರ್ತ್ತವ್ಯೇ ಸತಿ ಲೌಕಿಕಾ ಬಿಂಬಮೇವ ಸನ್ನಿಧಾಪಯೇಯುರ್ನ ತು ಕಾರುಮಪೇಕ್ಷೇರನ್ । ದರ್ಪಣದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾಕಾರಪರಿಣಾಮೇ ಕಾರುಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪರಿಣಾಮೇ ಪುನಃಸ್ವರೂಪಪರಿಣಾಮೇ ವಾ ನ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ನ ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಕಾರಪರಿಣಾಮೋ ಯುಕ್ತಿಸಹಃ । ಚಕ್ಷುರ್ನಾಸಿಕಾದಿನಿಮ್ನೋನ್ನತಭಾವಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶೇನಾಽನುಪಲಂಭಾತ್ । ಸಮತಲಮೇವ ಹಿ ಪಾಣಿನಾ ಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ । ಸಮತಲೇನ ವ್ಯವಹಿತಂ ಮುಖಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಚಾಕ್ಷುಷಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ ಏತತ್ಸಿದ್ಧಮ್ – ವಿಮತ ಆದರ್ಶೋ ಮುಖವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರರಹಿತಃ, ತಜ್ಜನ್ಮಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಾದ್ , ಯಥಾ ವಿಷಾಣಜನ್ಮಕಾರಣಶೂನ್ಯಂ ವಿಷಾಣರಹಿತಂ ಶಶಮಸ್ತಕಮಿತಿ । ನನು ತರ್ಹಿ ಶುಕ್ತಿರಜತವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ನ ಬಿಂಬೈಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ತು ವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ, ಮಿಥ್ಯಾರಜತೇಽಪಿ ಮದೀಯಮಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ವಿಷಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಹಿ ತತ್ರ ರಜತಸ್ವರೂಪಬಾಧಯಾ ರಜತಾಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಭ್ರಮತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಪಿ ಭ್ರಮತ್ವಮುಚಿತಮ್ । ಇಹ ತು ನ ತಥಾ ನೇದಂ ಮುಖಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪಬಾಧಃ, ಕಿಂತು ನಾಽಽತ್ರ ಮುಖಮಿತಿ ದೇಶಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಬಾಧೇ ಸಮುತ್ಪನ್ನಾ ಮದೀಯಮೇವ ಮುಖಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಕಥಂ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಮುಖಾವಯವಾನಾಮಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನಾಸಾದಿಕತಿಪಯಾವಯವದರ್ಶನಾದಪಿ ಘಟಾದಿವದವಯವಿನಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । “ಯಃ ಪುನರ್ದರ್ಪಣಾಪಗಮೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪಗಮೋ ನಾಽಸೌ ಸ್ವರೂಪಬಾಧಃ, ದರ್ಪಣೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” ವಾಕ್ಯೇನ ಜೀವರೂಪಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಯಃ ಸ್ಥಾಣುರಸೌ ಪುರುಷ ಇತಿವದ್ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ , ಸಂಸಾರ್ಯವಿನಾಶೇ ಚ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಮೈವಮ್ , ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿವದೈಕ್ಯಪರತ್ವೇನಾಽಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ವಿರುದ್ಧಾಂಶಬಾಧಮಾತ್ರೇಣ ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬಾಧೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಏವ ನಾಸ್ತಿ ದರ್ಪಣಪ್ರತಿಸ್ಫಾಲಿತಾ ನೇತ್ರರಶ್ಮಯಃ ಪರಾವೃತ್ತ್ಯ ಬಿಂಬಮೇವ ದರ್ಪಣಾದವಿವಿಕ್ತಂ ಗೃಹ್ಣಂತೀತಿ । ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದ್ಯನುಭವೇನೈವಾಽಸೌ ನಿರಾಕರಣೀಯಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮೂರ್ತ್ತದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಮುಖಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಿಭಿನ್ನದೇಶದ್ವಯೇ ಯುಗಪತ್ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ವೃತ್ತಿಃ । ದರ್ಪಣದೇಶವೃತ್ತೇರ್ಮಾಯಾಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನಹಿ ಮಾಯಾಯಾಮಸಂಭಾವನೀಯಂ ನಾಮ, ಸ್ವಶಿರಶ್ಛೇದಾದಿಕಮಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಾಯಾ ದರ್ಶಯತಿ ।

ನನ್ವೇವಮೇವ ಜಲಮಧ್ಯೇಽಧೋಮುಖಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ತೀರಸ್ಥವೃಕ್ಷೇಣೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ತೀರಸ್ಥೋ ವೃಕ್ಷೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ತತ್ರ ಚ ಮಾಯಯಾ ಜಲಗತತ್ವಮಧೋಮುಖತ್ವಂ ಚಾಽಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚಾಽತ್ರಾಽಧ್ಯಾಸಹೇತುರಸ್ತಿ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಪ್ರತೀತೇಃ ; ತತ್ಕಥಮಸಾವಧ್ಯಾಸಃ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಕಿಮತ್ರ ವೃಕ್ಷಾವರಣಾಭಾವಾದಧ್ಯಾಸಾಭಾವಃ ಕಿಂ ವಾ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ ಉತೋಪಾದಾನಾಭಾವಾತ್ ಆಹೋಸ್ವಿದಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಚೈತನ್ಯಾವರಣಸ್ಯೈವಾಽಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನತಯಾ ಜಡೇ ಪೃಥಗಾವರಣಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ಏತೇನ ತೃತೀಯೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸೋಪಾಧಿಕಭ್ರಮೇಪಷಪಾಧೇರೇವ ದೋಷತ್ವಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ನಿರುಪಾಧಿಕಭ್ರಮಸ್ಯೈವಾಽಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಸೋಪಾಧಿಕಭ್ರಮಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಕಿಂತ್ವಹಂಕಾರೋಪಾಧ್ಯಪಗಮಾದಿತಿ ಚೇದ್, ಬಾಢಮ್ ; ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಾಧೇಸ್ತತ್ಕೃತಭ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತಾವಪ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯೋಪಾಧೇರಹಂಕಾರಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಭ್ರಮರೂಪಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರರ್ಥಾತ್ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನನು ಕಥಂ ತೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ । ಜೀವೋ ನಾಽಽತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಜಾನಾತಿ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾದ್, ದರ್ಪಣಗತಪ್ರತಿಬಿಂಬವದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಚೇತನತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತು ಲೌಕಾಯತಃ ಶರೀರಸ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಂ ಮನ್ಯಸೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ದರ್ಪಣಗತಜಾಡ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಬದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಽಚೇತನತ್ವಂ ಸುಸಂಪಾದನಮ್ । ಚೇತನತ್ವೇ ತು ಬಿಂಬಚೇಷ್ಟಯಾ ವಿನಾಽಪಿ ಸ್ವಯಂ ಚೇಷ್ಟೇತ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇಽಪಿ ನೋಪಾಧಿಜಾಡ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಬಂಧ ಇತ್ಯನುಭವಾತ್ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕೇ ಬಿಂಬಭೂತಸ್ಯೈವ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ನ ತತ್ರ ಬಿಂಬತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಕಿಂತು ಭ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ಜೀವಶ್ಚ ಭ್ರಮಾಶ್ರಯಃ। ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವೇನ ಭ್ರಮೋತ್ಪಾದನಾತ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಸ್ಯ ಜೀವೈಕ್ಯಂ ನ ಜಾನಾತಿ ಚೇತ್ , ಅಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸ್ಯಾದ್ , ಜಾನಾತಿ ಚೇಜ್ಜೀವಗತಂ ಭ್ರಮಂ ಸ್ವಗತತ್ವೇನ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸ್ವಮುಖತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರೈಕ್ಯಂ ಜಾನತಾಽಪಿ ದೇವದತ್ತೇನ ಸ್ವಮುಖೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗತಾಲ್ಪತ್ವಮಲಿನತ್ವಾದ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸೂತ್ರೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । “ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಭೂವ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । “ಏಕಧಾ ಬಹುಧಾ ಚೈವ ದೃಶ್ಯತೇ ಜಲಚಂದ್ರವತ್” ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ । “ಅತ ಏವ ಚೋಪಮಾ ಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ ।

ನ ಚಾಽಮೂರ್ತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಸಂಭವಃ । ಅಮೂರ್ತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಿತಾಭ್ರನಕ್ಷತ್ರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜಲೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವದರ್ಶನಾತ್ । ಜಲಾಂತರಾಕಾಶೋಽಭ್ರಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧಾರ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಜಾನುಮಾತ್ರೇಽಪಿ ಜಲೇ ದೂರವಿಶಾಲಾಕಾಶದರ್ಶನಾತ್ । ಜೀವೋ ಘಟಾಕಾಶವದುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಜೀವೋಪಾಧಿಮಧ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಚೈತನ್ಯಂ[ಕಥಂ] ತತ್ರ ದ್ವಿಗುಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚೈವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಘಟೇ ದ್ವೈಗುಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತತ್ರಾಽಸತ್ತ್ವೇ ಚ ಸರ್ವಗತತ್ವಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿಹಾನಿಃ । ಉಭಯಾನುಗತಚಿದಾಕಾರಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಗತತ್ವಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಚೇದ್, ನ; “ಯ ಆತ್ಮಾನಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಲಭ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜೀವಮಧ್ಯೇ ನಿಯಂತೃತ್ವೇನಾಽವಸ್ಥಾನಶ್ರವಣಾತ್ । ಅತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಘಟಾಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸಂಗತ್ವಸಾಧಕೋ ನ ಜೀವತ್ವಸಾಧಕಃ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷೇ ತು ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತಿರ್ನ ದೋಷಾಯ, ಜಲಮಧ್ಯೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಜಾನುಮಾತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತವಿಶಾಲಾಕಾಶಸ್ಯ ಚ ವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಹಂಕಾರೋಪಾಧಿಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಜೀವಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಜೀವಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿರಿತಿ ಪುರಸ್ತಾದುಕ್ತಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಮೀಷತ್ಸ್ಪಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಾಯಾಽಂತಃಕರಣಮುಪಾಧಿರಿಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಜಾಗರಣೇ ವಿಸ್ಪಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಾಯ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮುಪಾಧಿಃ । ನ ಚೈವಮುಪಾಧಿಭೇದಾಜ್ಜೀವಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ, ಪೂರ್ವಪೂರ್ವೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವೋತ್ತರೋತ್ತರೇಣಾವಚ್ಛೇದಾತ್ ।

ನನ್ವಯಂ ಜೀವಾವಚ್ಛೇದಃ ಕಿಂ ಭ್ರಮಗತ ಉತ ಚೈತನ್ಯಗತಃ ? ಆದ್ಯೇ ಸುಷುಪ್ತಿಮೂರ್ಚ್ಛಾದೌ ಸ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಭ್ರಮಾಭಾವಾತ್ । ತತಶ್ಚಾಽವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಮೂರ್ಚ್ಛಾದ್ಯವಸ್ಥಾನಾಂ ಚ ಜೀವಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಾವಭಾವಾತ್ ಸ ಏವ ದೋಷಃ । ಅಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚಾವಿದ್ಯಾಽಧೀನತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ – ಜಾಗರಣಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಕೃತೋ ಜೀವಾವಚ್ಛೇದೋ ಭ್ರಮರೂಪತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಃ । ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ತು ಚೈತನ್ಯಗತೋ ಜೀವಾವಚ್ಛೇದೋಽನಾದಿರಪ್ಯಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇವಾಽವಿದ್ಯಾಧೀನೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಬಂಧ ಇವಾಽವಚ್ಛೇದೋ ನಾಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಿತಸ್ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಧೀನತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಯಥಾ ದರ್ಪಣವಿಶಿಷ್ಟಮುಖಾಶ್ರಿತಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದೋ ದರ್ಪಣಾಧೀನಸ್ತದ್ವತ್ । ನನು ಭವದ್ಭಿಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಽವಸ್ತುತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತೇತಿ ಚೇದ್ ? ಮೈವಮ್ ; ನ ಹಿ ವಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ವರೂಪಭೂತಸ್ಯ ಮುಖಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಃ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ತದಾಪಾದಕಭೇದವಿಪರ್ಯಾಸಾದೇಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಃ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಸತ್ಯಬಿಂಬಾತ್ಮತಾಮವಾದಿಷ್ಮ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಧರ್ಮೋ ಬಧ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚೇತಿ ನ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರಸಂಭವೋ ನಾಽಪಿ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಿಂಬಪ್ರಸಂಗಃ । ನನ್ವೇವಮಹಂಕಾರಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೇ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇ ಸತ್ಯಪ್ಯಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸ ಉಪಾಧಿಶೂನ್ಯಃ ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ? ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಅಥ ತತ್ರ ಸ್ವತಂತ್ರಪದಾರ್ಥೋಪಾಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಸರ್ಪಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಮುಪಾಧಿಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯಹಂಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕುತೋ ನೋಪಾಧಿಃ ? ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರ ಉಪಾಧಿರ್ನ ಭ್ರಾಂತಿಜನ್ಯ ಇತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ತದೇವಂ ಚೈತನ್ಯೈಕರಸೋಽನಿದಂ ರೂಪೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತೇಽಹಂಕರೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತೋಽಹಂವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಃ ಸನ್ ಅಹಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತ್ಯಯೇಽಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಾಹಂಕಾರಸಂಭಿನ್ನತಯಾಽವಭಾಸಮಾನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವೇನೋಪಚರ್ಯತೇ ಇತಿ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ತತ್ರಾಽಧ್ಯಾಸಃ । ನನು ನ ತಾವನ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕತಯಾಽವಭಾಸಮಾನೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಸವಿಕಲ್ಪಕಾಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವತಿ; ತಥಾವಿಧಸ್ಯಾಽದೃಷ್ಟಚರತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವಿಕಲ್ಪವಿಶಿಷ್ಟತಯಾಽವಭಾಸಮಾನೋ ತತ್ಸಂಭವಃ; ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದೇರಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಹಂಕಾರಕೃತಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಮ್ , ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸರ್ವೇಣಾಽಪಿ ವಾದಿನಾ ದುರುಪಪಾದತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ವೇದಾಂತಿಸಾಂಖ್ಯಯೋರ್ಮತೇ ಕಿಮಹಂಕಾರಃ ಪ್ರಮಾತಾ ಉತಾತ್ಮಾ ? ನಾಽದ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ಜಡತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಖ್ಯಕ್ರಿಯಾರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚಾಽವಿಕಾರಿಣ್ಯಾತ್ಮನಿ ದುಃಸಂಪಾದಮ್ । ಅಂತರೇಣೈವ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯೇನ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶೇ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಸರ್ವಂ ಯುಗಪತ್ ಪ್ರಕಾಶೇತೇತಿ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಮತೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸರ್ವಗತಾತ್ಮನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಯಾವದಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ? ಉತ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಪ್ರದೇಶಸಮವಾಯಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ನಿಯಾಮಕಾಭಾವೇನ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವಾವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ನಿಯಾಮಕಾವಿತಿ ಚೇದ್, ನ ; ತಯೋಃ ಸುಖದುಃಖಜನಕವಿಷಯೇಷು ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಉಪೇಕ್ಷಣೀಯತೃಣಾದಿಸರ್ವವಸ್ತುಷ್ವನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಜನಕಂ ತತ್ತೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಚಕ್ಷುರಾದೇರಪಿ ಚಕ್ಷುರ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನವೇದ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಯಸ್ಯ ಜನಕಂ ವೇದ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಽದ್ಯಾಽಪ್ಯನಿರೂಪಣಾತ್ । ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತನ್ನಿರೂಪಣೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇ ವಾ ನ ಸ್ವಜನಕವಿಷಯಗ್ರಾಹಿತ್ವನಿಯಮಸಿದ್ಧಿಃ । ಪ್ರದೀಪಗುಣಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಽಜನಕೇಽಪಿ ಘಟೇ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ।ಬಾಣಾದಿಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚಾಽನುದ್ದಿಷ್ಟೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಂಯುಕ್ತೇಽತಿಶಯಹೇತುತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಽತ್ಮನೋಽಪಿ ನಿರವಯವತ್ವಾದ್ ನ ಸರ್ವಸಂಯೋಗ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವಾವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ ? ತರ್ಹಿ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾಶೇತ, ಕ್ರಿಯಾರೂಪಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ವಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮತಿಲಂಘ್ಯಾಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಸರ್ಗಾಯೋಗಾತ್ । ಅಸಂಸೃಷ್ಟಗ್ರಾಹಿತ್ವೇ ಚಾಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಪ್ರದೇಶಸಮವಾಯಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಸಾವಯವತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಔಪಾಧಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪ್ರದೇಶಸಂಯುಕ್ತಗ್ರಾಹಿ ಚೇತ್ , ತದಾ ದೇಹಾದ್ಬಾಹ್ಯೋ ಘಟಾದಿರ್ನ ಭಾಸೇತ । ಬಾಹ್ಯಾತ್ಮಪ್ರದೇಶಸಂಯುಕ್ತಗ್ರಾಹಿತ್ವೇ ಬಾಹ್ಯಂ ಸರ್ವಮಪ್ಯವಭಾಸೇತ । ನನು ಸಂಬಂಧರಹಿತೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಯೈವ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಽತಿಶಯಂ ಜನಯಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾಽಭಿಚಾರಕ್ರಿಯಯಾ ಸಹಸ್ರಯೋಜನವ್ಯವಹಿತೋಽಪ್ಯುದ್ದಿಷ್ಟ ಏವ ಪುರುಷೋ ಮಾರ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ । ತನ್ನ, ತತ್ರಾಽಪಿ ಹಂತೃಹನ್ಯಮಾನಪುರುಷದ್ವಯಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ಮನ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಾ ಕೃತ್ಯಾದೇರ್ವಾ ನಿಯಾಮಕಸ್ಯಾಽನುಮೇಯತ್ವಾತ್ । ವಿಮತಮಭಿಚಾರಕರ್ಮ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನ್ಯತಿಶಯಜನಕಮ್ , ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ , ಬಾಣಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ ।

ತರ್ಹ್ಯೇವಮಸ್ತು ಜ್ಞಾನಾಧಾರೇಣಾಽಽತ್ಮನಾ ಮನಃ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ, ಮನಸಾ ಚೇಂದ್ರಿಯಮ್ , ತೇನ ಚ ವಿಷಯಃ, ಸಾ ಚೇಯಂ ಸಂಯೋಗಪರಂಪರಾ ನಿಯಾಮಿಕೇತಿ ತದಪ್ಯಸತ್ , ತಸ್ಯಾಃ ಪರಂಪರಾಯಾ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನ ಏವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಾದುಪರ್ಯಪಿ ಸಂಯೋಗಪರಂಪರಯಾ ವಿಷಯಾವಭಾಸೇ ವಿಷಯಸಂಯುಕ್ತತತ್ಸಂಯುಕ್ತಾದಿರೂಪೇಣಾಽವಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವ ಜಗದವಭಾಸೇತ । ಏವಮಣುಪರಿಮಾಣದೇಹಪರಿಮಾಣಾತ್ಮಪಕ್ಷಯೋರಪಿ ದೋಷಾ ಊಹನೀಯಾಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸರ್ವವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಂಭವಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಸತ್ಯಮೇವಮನ್ಯತ್ರ, ವೇದಾಂತಿಮತೇ ತು ಕಥಂಚಿತ್ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ – ಸರ್ವಗತಂ ಚಿದಾತ್ಮಾನಮಾವೃತ್ಯ ಸ್ಥಿತಾ ಭಾವರೂಪಾಽವಿದ್ಯಾ ವಿವಿಧಜಗದಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತ್ತತೇ । ತತ್ರ ಶರೀರಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೋಽಂತಃಕರಣಾಖ್ಯೋಽವಿದ್ಯಾವಿವರ್ತ್ತೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರೇರಿತೋ ನೇತ್ರಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗತ್ಯ ಯಥೋಚಿತಂ ಘಟಾದಿವಿಷಯಾನ್ ವ್ಯಾಪ್ಯ ತತ್ತದಾಕಾರೋ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪೂರ್ಣತಟಾಕಸ್ಥಮ್ ಉದಕಂ ಸೇತುಗತಚ್ಛಿದ್ರಾನ್ನಿರ್ಗತ್ಯ ಕುಲ್ಯಾಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣ ಕೇದಾರಾನ್ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚತುಷ್ಕೋಣತ್ವೇನ ತ್ರಿಕೋಣತ್ವೇನ ವರ್ತ್ತುಲತ್ವೇನ ವಾ ತತ್ತತ್ಕೇದಾರಾನುಸಾರಿ ಅವತಿಷ್ಠತೇ ತದ್ವತ್ । ನಹ್ಯುದಕವದಂತಃಕರಣಂ ಪರಿಸ್ಯಂದತೇ, ಯೇನಾತಿದೂರವರ್ತ್ತಿಚಂದ್ರನಕ್ಷತ್ರಧ್ರುವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಝಟಿತಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸೂರ್ಯರಶ್ಮಿವತ್ತೈಜಸತ್ವಾದ್ದೀರ್ಘಪ್ರಭಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ । ಅತ ಏವ ರಶ್ಮಿವತ್ ಸಹಸಾ ಸಂಕೋಚೋಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಃ । ಉಪಪನ್ನಶ್ಚಾಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಾದಿವತ್ ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ ಪರಿಣಾಮಃ । ತಚ್ಚ ಪರಿಣತಮಂತಃಕರಣಂ ದೇಹಾಭ್ಯಂತರೇ ಘಟಾದೌ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯಾಪ್ಯ ದೇಹಘಟಯೋರ್ಮಧ್ಯದೇಶೇಽಪಿ ದಂಡಾಯಮಾನಮವಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ತತ್ರ ದೇಹಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಂತಃಕರಣಭಾಗೋಽಹಂಕಾರಖ್ಯಃ ಕರ್ತೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ದೇಹವಿಷಯಮಧ್ಯವರ್ತಿದಂಡಾಯಮಾನಸ್ತದ್ಭಾಗೋ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಾಭಿಧಾ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ವಿಷಯವ್ಯಾಪಕಸ್ತದ್ಭಾಗೋ ವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಸಂಪಾದಕಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ತ್ರಿಭಾಗಸ್ಯಾಽಂತಃಕರಣಸ್ಯಾಽತಿಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪ್ಯಭಿವ್ಯಂಜಕಾಂತಃಕರಣಭಾಗಭೇದಾತ್ ತ್ರಿಧಾ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ । ಕರ್ತೃಭಾಗಾವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚಿದಂಶಃ ಪ್ರಮಾತಾ, ಕ್ರಿಯಾಭಾಗಾವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚಿದಂಶಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ವಿಷಯಗತಯೋಗ್ಯತ್ವಭಾಗವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚಿದಂಶಃ ಪ್ರಮಿತಿರಿತಿ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮಿತೀನಾಮಸಾಂಕರ್ಯಮ್ । ಭಾಗತ್ರಯೇಽಪ್ಯನುಗತಸ್ಯೈವಾಽಂತಃಕರಣಾಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮೇಯಸಂಬಂಧರೂಪತ್ವಾತ್ “ಮಯೇದಮವಗತಮ್” ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ವ್ಯಂಗ್ಯವ್ಯಂಜಕಯೋಶ್ಚೈತನ್ಯಾಂತಃಕರಣಯೋರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನನ್ವಂತಃಕರಣೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನಾಮ ಆವರಣವಿನಾಶಶ್ಚೇದ್ , ಘಟಜ್ಞಾನೇನೈವ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮಗತಾತಿಶಯಶ್ಚೇತ್ ಆತ್ಮನೋ ವಿಕಾರಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಆವರಣಾಭಿಭವಸ್ಯಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ಜಡತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಮಾತಾ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ । ತದಸತ್ , ಚಿದಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪರಿಣಾಮ್ಯಹಂಕಾರಃ ಪ್ರಮಾತೇತಿ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ।

ಯಚ್ಚ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ, ನಾಽಸೌ ದೋಷಃ; ಕಿಮೇಕೇನ ಪುರುಷೇಣ ಯತ್ಸುಖದುಃಖಾದಿಕಮನುಭೂಯತೇ ತತ್ಸರ್ವೈರನುಭವಿತವ್ಯಂ ಸರ್ವಪುರುಷಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯತೇ ? ಕಿಂ ವಾ ದೇವದತ್ತೇನ ಯದಾ ಘಟೋಽನುಭೂಯತೇ ತದಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ತೇನಾಽನುಭವಿತವ್ಯಮ್ ? ತಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತಿ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ನ ಹಿ ವಯಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ವಿಷಯಾನುಭವಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಸ್ತಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾವೃತತ್ವಾತ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯಂತಃಕರಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮ್ । ತಾನಿ ಚಾಽಂತಃಕರಣಾನಿ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನಿ । ತತ್ಕಥಂ ಸರ್ವಪುರುಷಭೋಗಸಂಕರಃ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತಾಂತಃಕರಣಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಯುಗಪತ್ಕೃತ್ಸ್ನೇನ ಜಗತಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಯೇನ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಬಲಾತ್ ಸರ್ವಮಸಾವನುಭವೇತ್ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಽಪಿ ಸೂರ್ಯರಶ್ಮಿವತ್ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಪರಿಣಾಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪನೇತ್ರಶ್ರೋತ್ರಾದಿರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರತಿವಿಷಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯಾಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಯಸ್ತು ಯೋಗಮಭ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿಪರಿಣಾಮಸಾಮಗ್ರೀಂ ಸಂಪಾದಯೇತ್ ಸ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಮವಗಚ್ಛತ್ಯೇವ ನ ತತಃ ಕಾಚಿದ್ಧಾನಿಃ । ನನು ಕಿಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಽಸಂಗಿತಯಾ ಸ್ವತೋ ವಿಷಯೋಪರಾಗಾಭಾವಾತ್ ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇಽಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ಕಿಂ ವಾ ಸತ್ಯಪಿ ತದುಪರಾಗೇ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನಸಿದ್ಧಯೇ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅಸಂಗಿತಯೈವಾಽವಸ್ಥಾಂತಃಕರಣೋಪಾಧಾವಪಿ ತಸ್ಯಾಽನುಪರಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಚಿತ್ಸಂಬಂಧಾದೇವ ಪ್ರಕಾಶಸಿದ್ಧಾವುಪಾಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತತ ಉಪಾಧಿಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಸರ್ವಗತಚೈತನ್ಯೇನ ಸಂಯುಕ್ತಸರ್ವವಸ್ತುಪ್ರಕಾಶಯೌಗಪದ್ಯಂ ಕೇನ ವಾರ್ಯತೇ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಕಿಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವಮಾಪಾದಯಸಿ ಕಿಂ ವಾ ಬಿಂಬಭೂತಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಅಸಂಕೀರ್ಣೇ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಮುಖಯೋರವದಾತಶ್ಯಾಮತ್ವೇ ಇವೇತಿ, ನೈತತ್ಸಾರಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ವಿಷಯೇಽನುಭವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯರೂಪತಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವವದಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವಾನುಷಂಗಾಭಾವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಜೀವೋಪಾಧೇರಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ವಿಷಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಘಟತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಂತಃಕರಣಸಂಸೃಷ್ಟವಸ್ತುಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಪಿ ಜೀವಃ ಸರ್ವದಾ ಜಾನೀಯಾತ್ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತಃಕರಣೇಽಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಮತಮವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕತ್ವಾಜ್ಜೀವಃ ಸರ್ವಗತಃ । ಸ ಚ ನ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದವಭಾಸಯಿತುಂ ಕ್ಷಮಃ, ಅವಿದ್ಯಾವೃತತ್ವೇನ ಸ್ವಯಮಪ್ಯಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾತ್ । “ಅಹಮಜ್ಞಃ” ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾಽವಗತಾಯಾ ಅಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸರ್ವಗತಚೈತನ್ಯತಿರೋಧಾಯಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಮೇವ । ನೇತ್ರಸಮೀಪೇ ಧೃತೇನಾಽಂಗುಲಿಮಾತ್ರೇಣ ಮಹತ ಆದಿತ್ಯಾದೇರಪಿ ತಿರೋಧಾನದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯಂತಃಕರಣೋಪರಾಗೇಣ ಯತ್ರಾಽಽವರಣಮಭಿಭೂಯತೇ ತತ್ರೈವಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತೇನ ಚೈತನ್ಯೇನ ಕಿಂಚಿದೇವ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ನ ಸರ್ವಮಪಿ; ತದಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಾರ್ಯಭೂತಾಽಂತಃಕರಣೇನ ಸ್ವೋಪಾದಾನಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಭಿಭವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕೇನಾಽಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಜೀವಚೈತನ್ಯಮಸಂಗಿತಯಾಽನ್ಯತ್ರಾಽನುಪರಜ್ಯಮಾನಮಪಿ ಅಂತ ಕರಣೇ ಉಪರಜ್ಯತೇ, ತಾದೃಶಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಾಽಪಿ ಗೋತ್ವಾದಿಜಾತಿಃ ಸಾಸ್ನಾದಿಮದ್ವ್ಯಕ್ತಾವುಪರಜ್ಯತೇ, ನಾಽನ್ಯತ್ರ ತದ್ವತ್ । ಅಥ ವ್ಯಕ್ತಿರೇವ ನ ಸರ್ವಗತಾ ಜಾತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಪದೀಪಪ್ರಭಾದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತು । ಸಾ ಹಿ ರೂಪರಸಗಂಧವಾಯ್ವಾದಿದೇಶವ್ಯಾಪಿನ್ಯಪಿರೂಪಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ನಾಽನ್ಯತ್ । ತಥಾ ಚಾಽಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋಪರಾಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚಾಽಸತ್ಯುಪರಾಗೇ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶೋ ವಿಷಾನವಭಾಸಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ, ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶವತ್ ಸಂಯುಕ್ತದ್ಯೋತಕತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಾದಂತರೇಣೈವೋಪಾಧಿಕಮನುರಾಗಂ ಸ್ವಸ್ವರೂಪವತ್ ಸ್ವಾಭಿನ್ನಂ ಜಗದವಭಾಸಯತಿ । ನ ತು ತಥಾ ಜೀವಃ, ಅನುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವತೋಽನವಭಾಸಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಘಟಾದಿವದನ್ಯಸಂಬಂಧಾದಪ್ಯವಭಾಸಕತ್ವಂ ನೇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಕೇವಲವಹ್ನೇಸ್ತೃಣಾದ್ಯದಾಹಕತ್ವೇಽಪ್ಯಯಃಪಿಂಡಸಮಾರೂಢಸ್ಯ ತದ್ದಾಹಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ತದೇವಮಸಂಗಿನಃ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾನಾವೃತಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದೇವಾಽಂತಃಕರಣವಶಾದ್ ವ್ಯಾವಸ್ಥಾ । ಯದಾ ತ್ವಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಜೀವಸ್ತದಾಽಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಸುತರಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ವಿಷಯಾನುಭವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮೇ ವಿಷಯಾವ್ಯಾಪಿನ್ಯವ್ಯಕ್ತತ್ವಾಜ್ಜೀವಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಮಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತಃಕರಣಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರಪರಿಣತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಭಾವನ್ನ ಸದಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗಃ । ನಹ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತ್ವಭಿವ್ಯಂಜಕಮ್ , ಕಿಂತು ತದಾಕಾರಪರಿಣಾಮಃ । ಅನ್ಯಥಾಽಂತಃಕರಣಾಂತರ್ಗತಾನಾಂ ಧರ್ಮಾದೀನಾಮಪ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಜೀವೋಽಪಿ ಜೀವಾಕಾರಾಹಂವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತೇಽಂತಃಕರಣೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ನಾಽಂತಃಕರಣಮಾತ್ರೇ; ಸುಷುಪ್ತಾವಹಂ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಜೀವಾಪ್ರತೀತೇಃ । ತದಿತ್ಥಮಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ನ ಕೋಽಪಿ ವಿಘ್ನಃ। ಯದಾ ಚಾಽವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಃ ಸರ್ವಗತೋ ಜೀವಸ್ತದಾಽಪ್ಯಾವರಣತಿರೋಧಾಯಕೇನಾಽಂತಃಕರಣೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಸಂಭವತಿ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯುಪಾದಾನತಿರೋಧಾಯಕತ್ವಮ್ , ವೃಶ್ಚಿಕವೃಕ್ಷಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗೋಮಯಮೃದಾದಿಕರಣಸ್ವಭಾವತಿರೋಧಾಯಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ವೃಶ್ಚಿಕಶರೀರೇ ಗೋಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ ವೃಕ್ಷಾದೌ ವಾ ಮೃತ್ಸ್ವರೂಪಮ್ । ತದೇವಂ ವೇದಾಂತಿಮತೇ ಸರ್ವೇಣಾಽಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧೌ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಹಂಕಾರಕೃತಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಸವಿಕಲ್ಪಕೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ಸವಿಕಲ್ಪಕಾಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ । ನ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯವಿವರ್ತತ್ವೇ ಚೈತನ್ಯಾತಿರೇಕೇಣಾಽಸತ್ತ್ವಾದ್ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮತಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಮ್ಯಾನ್ಮತಾಂತರಪ್ರವೇಶೇ ಸರ್ವಮತಸಾಂಕರ್ಯಸ್ಯ ದುರಪವಾದತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಂ ತು ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ನಾಽಸ್ತಿ । ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ವಿಜ್ಞನಾನಿ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ತೇಭ್ಯೋಽಭಿನ್ನಾ ಇತ್ಯಾಹ । ತತ್ವದರ್ಶೀ ತು ನಿತ್ಯಮದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ತತ್ರಾಽಧ್ಯಸ್ತಾಃ ಪೃಥಗರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚಾಽಬಾಧಿತಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ವದತಿ । ಅದ್ವಿತೀಯಂ ಹಿ ಸಂವೇದನಮ್ , ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಘಟಸಂವಿತ್ಪಟಸಂವಿದಿತಿ ಭೇದಾವಭಾಸೋ ವಿಷಯೋಪಾಧಿಕೋ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ । ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದೇವ ಸಂವಿದೋಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಸಂವಿದ್ವಿಷಯಾವಭಿನ್ನೌ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವರೂಪೇಣಾಽನುವೃತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತರೂಪೇಣ ಚಾಽತ್ಯಂತವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ಪೃಥಗರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥ್ಯಮನುಭವಸಿದ್ಧಮ್ । ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತನ್ಯೇಽಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ನಾಽಸ್ತಿ ಮತಸಾಂಕರ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನ್ವಿತ್ಥಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಮನುತೇ –
ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಭೇದೋ ನೀಲತದ್ಧಿಯೋಃ ।
ಅನ್ಯಚ್ಚೇತ ಸಂವಿದೋ ನೀಲಂ ನ ತದ್ಭಾಸೇತ ಸಂವಿದಿ ॥
ಭಾಸತೇ ಚೇತ್ ಕುತಃ ಸರ್ವಂ ನ ಭಾಸೇತೈಕಸಂವಿದಿ ।
ನಿಯಾಮಕಂ ನ ಸಂಬಂಧಂ ಪಶ್ಯಾಮೋ ನೀಲತದ್ಧಿಯೋಃ ॥
ಸಂವಿಜ್ಜನಕತ್ವಮೇವ ನಿಯಾಮಕಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಽಪಿ ತಜ್ಜನಕಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಭೇದ ಏವ ನೀಲತದ್ಧಿಯೋಃ । “ಅಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮಿ” ಇತಿ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನಾನಿ ವಿವಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಾಣಿ ಪರಸ್ಪರಂ ಸಂಬದ್ಧಾನ್ಯನುಭೂಯಂತೇ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕ್ಷಣಿಕಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಹಿ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಯೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಂತರೋತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಸಂಬಂಧೋ ಯುಜ್ಯೇತ, ಸ ಕಥಂ ಕ್ಷಣಿಕಯೋಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ತಸ್ಮಾದೇವಂ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಮ್ – ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದಹಮಿತಿ ಇದಮಿತಿ ಚ ಜಾನಾಮೀತಿ ಚ ಜ್ಞಾನತ್ರಯಂ ತತ್ತದಾಕಾರೋಪಪ್ಲುತಂ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪನ್ನಮ್ ; ತತಃ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಾಖ್ಯವಾಸನಾವಾಸಿತಾತ್ ತೃತೀಯಜ್ಞಾನಾತ್ ತದನುರೂಪಮಾಕಾರತ್ರಯೋಪಪ್ಲುತಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ । ಏವಂ ಸತಿ ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಮೇವ ವಿಷಯಾಕಾರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಾನಿರೂಪಣೇನ ಜ್ಞೇಯಂ ನ ಪ್ರತೀಯೇತ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ನೀಲಜ್ಞಾನಂ ನೀಲಸ್ಯ ಪೀತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಪಿ ಬೋಧಯತಿ ತಥಾ ವರ್ತ್ತಮಾನತ್ವೇನಾಽವಭಾಸಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಭೂತಭವಿಷ್ಯತ್ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಪಿ ಬೋಧಯಿಷ್ಯತಿ । ತತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ನ ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ಷಣಿಕಮ್ , ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಭೇದಾನವಭಾಸಾತ್ । ಅತಿಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ಭೇದಾನವಭಾಸ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಸವಿದ್ಧರ್ಮೋ ಜ್ಞಾನಾಂತರಗಮ್ಯಶ್ಚ ಭೇದಃ ಕಿಂ ವಾ ಸಂವಿತ್ಸ್ವರೂಪಭೂತಸ್ತಯೈವ ಸಂವಿದಾ ವೇದ್ಯಃ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೂತಯೋಃ ಸಂವಿದೋ ಸಂವಿದಂತರಾವಿಷಯತ್ವೇ ತಯೋರ್ಭೇದಗ್ರಹೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ । ವಿಷಯತ್ವೇ ವಾ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದಾಖ್ಯತ್ರಿತಯಮಪಿ ಭೇದಸಂವೇದನೇ ಕಲ್ಪಿತಂ ತದಭಿನ್ನಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಂವಿತ್ಸ್ವರೂಪಭೂತೋ ಭೇದಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾನ್ನಾಽವಭಾಸತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಂವಿದೇವ ನಾಽವಭಾಸತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥಾಽಪಿ ಸಂವಿದಾಂ ಸಾದೃಶ್ಯನಿರ್ವಾಹಾಯ ಭೇದೋಽಂಗೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಮಾನಹೀನತ್ವಾದೈಕ್ಯಾವಭಾಸವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮೈಕ್ಯಾವಭಾಸಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾನ್ನ ಸಾದೃಶ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುತೈಕ್ಯಭ್ರಮ ಏವ ಭಿನ್ನೇಷು ಸಾದೃಶ್ಯಮಂತರೇಣಾಽನುಪಪನ್ನಸ್ತತ್ಕಲ್ಪಕ ಇತಿ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಸಂವಿದಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಚ ಸಿದ್ಧೇ ಸತ್ಯೈಕ್ಯಾವಭಾಸಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚೇತರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ಅಥ ಮತಮ್ – ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಮಾನಹೀನತ್ವಮಾನವಿರೋಧಿತ್ವಯೋಃ ಸಿದ್ಧಾವೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾವಿತರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ತುಲ್ಯಂ ತವಾಪೀತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಐಕ್ಯಬೋಧಿಕಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಮಯಾ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ।

ನನು ಕೇಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನಾಮ ? ನ ತಾವದೇಕಸ್ಯಾಽತೀತವರ್ತ್ತಮಾನಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಮಾತ್ರಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾದಿದಾನೀಂತನವಸ್ತುಪ್ರಮಿತಿಕಾರಣಾಜ್ಜಾತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ನಿತ್ಯೇ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾಽಸಂಭವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ತಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವದ್ವರ್ತಮಾನಪ್ರಕಾಶಿನಃ ಪೂರ್ವಾಪರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಮಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಸೋಽಹಮಿತ್ಯಾಕಾರದ್ವಯೋಪಪ್ಲುತಂ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಮೇತನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ । ತಸ್ಮಾದನಯಾ ದುರ್ನಿರೂಪಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಕಥಮೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಕೇವಲೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಜನ್ಯಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಯೋರಸಂಭವೇಽಪ್ಯಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟೇ ತತ್ಸಂಭವಾದುಕ್ತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಷಯತ್ವೇ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪೀತಿ ಕರ್ಮ ಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಸರ್ವವಾದಿನಾಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾದ್ಯನುಮಾನವಿಷಯತಯಾಽತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ನಾಽನುಮಾನಾದೌ ವಿಷಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಮ್ , ಅತೀತಾದಿವಸ್ತ್ವನುಮಾನೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ವಿಷಯತ್ವಂ ತ್ವವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ಕಥಂಚಿತ್ ಸಂಭವಿಷ್ಯತಿ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದಾಕಾರತ್ವಾತ್ । ತತೋಽನುಮಾನಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ಆತ್ಮನಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ತು ವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಜನಕತಯಾ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಮ್ , ತತೋ ವಿರೋಧಸ್ತದವಸ್ಥ ಇತಿ, ಮೈವಮ್ ; ಅಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟತಯೈವಾಽತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇನಾಽವಿರೋಧಾತ್ । ಕಿಮೇತಾವತಾ ಪ್ರಯಾಸೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೈವ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅವಿಸಂವಾದಿತ್ವೇನ ಚ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಯದುಕ್ತಮ್ – ಸೋಽಹಮಿತ್ಯಾಕಾರದ್ವಯೋಪಪ್ಲುತಂ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಮಿತಿ, ತದಸತ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತ್ಯತ್ರಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಪ್ರಸಂಗೇನ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾದಿನಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾ ಅವಾಸ್ತವಾ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾ ಏವಾಽವಾಸ್ತವಾ ಉಪಾದೀಯಂತಾಮ್ ? “ಸೋಽಹಮ್" ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ ।

ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಭಾಕರಾ ಮನ್ಯಂತೇ – ನೈವ “ಸೋಽಹಮ್” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಽಯಮಾತ್ಮಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ “ಸೋಽಯಂ ಘಟಃ” ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಶ್ರಯತ್ವೇನೇತಿ ? ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಶ್ರಯತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – “ಮಮ ಸಂವೇದನಂ ಜಾತಮ್” ಇತೀದಾನೀಮನುಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಾ ಘಟಾದಿಸಂವಿತ್ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ತದಾನೀಂತನಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚಸ್ವಾಶ್ರಯಮಿದಾನೀಂತನಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ । ತತಶ್ಚ ಸ್ಥಾಯ್ಯಾತ್ಮಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ನ ಪುನರಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ “ಸೋಽಹಮ್" ಇತ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಾನುಭವೌ ಹ್ಯಭಿಜ್ಞಾದ್ವಯವತ್ತತ್ಕಾಲೀನಮಾತ್ಮಾನಂ ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಧಯತಃ, ತಥಾಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಽಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧೋ ನ ಕೇನಾಪಿ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಸಂವಿದ್ ದ್ವಯಮೇವ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಽಪಿ ಸಾಧಕಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತಥೈವ ಘಟಾದಿಷ್ವಪ್ಯಭಿಜ್ಞಾದ್ವಯೇನ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ತದ್ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ಚೇದ್, ಏವಮಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಂವಿದ್ದ್ವಯಂ ಕಿಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಂಬಂಧಸಾಧಕಮುತ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮುತ್ಪಾದ್ಯ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವದೇಕೈಕಂ ತತ್ಸಾಧಕಮ್ , ಏಕೈಕಸ್ಯ ಕಾಲದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ್ಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಂಭೂಯ ತತ್ಸಾಧಕಮ್ , ಅತೀತಾನುಭವಸ್ಯ ವರ್ತ್ತಮಾನಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಯೌಗಪದ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಾಯ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಯೈವಾಽಂಗೀಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತತ್ಕಥಂ ಪ್ರಥ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ, “ಮಮ ಸಂವೇದನಂ ಜಾತಮ್” ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯನೇನ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನೇನ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೀನ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಾಶ್ರಯತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ನ ವಿಷಯತ್ವೇನ, ತಥಾಪಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸಂವೇದನಾಶ್ರಯಭೂತಸ್ತತ್ಸಂವೇದನಕಾಲೀನ ಆತ್ಮಾ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತ ಏವ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸಂವೇದನಮೇವ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ, ತಚ್ಚ ಸಂವೇದನಂ ಸ್ಮೃತಂ ಸತ್ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮಾತ್ಮಾನಮಾಶ್ರಯತಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿಷ್ಯತೀತಿ । ತದಸತ್ , ಸ್ಮೃತಿಕಾಲೇ ಸಂವೇದನಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಾಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಹಿ ಸಂವೇದನಮಾಶ್ರಯಂ ಸಾಧಯತಿ ನ ತು ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತಯಾ ಪರಪ್ರಕಾಶ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಧರ್ಮಾದೀನಾಮಪಿ ಪರತಃ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾತ್ಮಸಾಧಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದತೀತಕಾಲೀನ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯ ಏವೇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ “ಸೋಽಹಮ್” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಿ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿಷಯೀಕರಿಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರೈರಪ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೈವ ಸಂವಿದಾತ್ಮನಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ನಿರಾಕರಣೀಯಮ್ । ಅಥೈವಂ ಘಟಾದಿಷು ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯೇತ – ವಿಮತಾ ಉಪಾಂತ್ಯಾದಯೋ ಘಟಸತ್ತಾಕ್ಷಣಾಃ ಸ್ವಸ್ವಾನಂತರಕ್ಷಣಭಾವಿಘಟನಾಶವ್ಯಾಪ್ತಾಃ, ಘಟಸತ್ತಾಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ , ಅಂತ್ಯಕ್ಷಣವದಿತಿ । ತನ್ನ, ವಿಮತೋ ಘಟನಾಶಕ್ಷಣೋ ಘಟಸತ್ತಾವಾನ್ , ಕಾಲತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ಘಟಾಭಾವಾನುಭವವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನುಮಾನೇಽಪಿ “ಸೋಽಯಂ ಘಟಃ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧೋಽಸ್ತ್ಯೇವ । ನನು ಸರ್ವೇ ಭಾವಾಃ ಕ್ಷಣಿಕಾಃ, ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾದ್, ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಶಶವಿಷಾಣವತ್ । ವಿಪಕ್ಷೇ ಸ್ಥಾಯಿನೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಬಾಧಿಕಾ । ನ ಚ ಸ್ಥಾಯಿನ ಏವ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸಂಯೋಗಾದನ್ಯಥಾಭೂತಸ್ಯಾಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಕಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕಿಮಸೌ ಸ್ಥಾಯೀ ಪದಾರ್ಥ ಏಕಮೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯೇದ್ ಉತ ಯುಗಪದನೇಕಾನಿ ಅಥವಾ ಕ್ರಮೇಣಾನೇಕಾನಿ ? ತತ್ರ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಯೋಃ ಕೃತಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇನ, ಸಕೃತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕೇನೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ಭಾವಾನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ । ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತ್ವನ್ಮತೇಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ಕಿಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ನಾಮ ಸಂವಿದಾಂ ಸ್ವಗೋಚರಜ್ಞಾನಜನನಂ ಕಿಂ ವಾ ಕ್ಷಣಾಂತರೋತ್ಪಾದನಮ್ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವಸಂತಾನೇ ತಜ್ಜನನಂ ಪುರುಷಾಂತರಸಂತಾನೇ ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞಸಂತಾನೇ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ, ಸಂವಿದಾಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ತದಸಂಭವಾತ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ದೇವದತ್ತಸಂವೇದನಂ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಪಿ ಯಜ್ಞದತ್ತಸಂವೇದನಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾಜ್ಜನಕಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ತದಸತ್ , ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯತಯಾ ಜನಕಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರುಷಾಂತರಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಾಂತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾ ಕ್ವಚಿದ್ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯತಯಾ ಜನಕಮ್ , ತ್ವಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಮೇವ ವಿಷಯಜನ್ಯಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನನು ತರ್ಹಿ ತೃತೀಯೋಽಸ್ತು, ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಪುರುಷಗತಸಂವೇದನಾನಿ ವಿಷಯೀಕುರ್ವತ್ ತೈರ್ಜನ್ಯತೇ । ಮೈವಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಸೋಪಪ್ಲವೈಃ ಸಂಸಾರಿಸಂವೇದನೈರೀಶ್ವರಸಂವೇದನಮಪ್ಯುಪಪ್ಲುತಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರಭೇದಾತ್ । ಅಥೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಮುಪಪ್ಲುತಮಪಿ ನೋಪಪ್ಲವದೋಷಂ ಭಜತೇ, ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನೋಪಪ್ಲವಬಾಧಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನ ತಾವತ್ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವೋಪಪ್ಲವಂ ಬಾಧತೇ, ಉಪಪ್ಲವಸ್ಯ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿಬಾಧಯೋರ್ದ್ವಯೋರಸಂಭವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮುಪಪ್ಲವಮನೂದ್ಯ ಬಾಧಿತುಂ ಕ್ಷಮತೇ, ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೋಪಪ್ಲವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ ವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನವದೇವ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮುಪಪ್ಲುತಂ ಸತ್ ಕಥಂ ಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಚೋಪಪ್ಲವಾಂಽಶಂ ವಿಹಾಯ ಸಂವೇದನಾಂಽಶಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತಯಾ ಜನಕತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಉಪಪ್ಲವಾನಭಿಜ್ಞಃ ಈಶ್ವರಃ ಕಥಮುಪದಿಶೇತ್ ? ನಾಽಪಿ ಕ್ಷಣಾಂತರೋತ್ಪಾದನಮರ್ಥಕ್ರಿಯೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ, ತ್ವತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಚರಮಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾಹಿ – ವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಕಲ್ಪನಯಾ ರಾಗಾದಿದೋಷೈರ್ವಿಷಯೈಶ್ಚೋಪಪ್ಲುತಾನಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸಜಾತೀಯವಿಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣೇಭ್ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರೇಭ್ಯ ಉತ್ತರೋತ್ತರಾಣ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ “ಸರ್ವಮಿದಂ ಕ್ಷಣಿಕಮ್” ಇತಿ ಭಾವನಯಾ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ನಿವರ್ತತೇ । “ಸ್ವಲಕ್ಷಣಮ್” ಇತಿ ಭಾವನಯಾ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಕಲ್ಪನಾ ನಶ್ಯತಿ । “ದುಃಖಮ್” ಇತಿ ಭಾವನಯಾ ರಾಗದಿದೋಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸುಖದುಃಖೋಪಪ್ಲವಾಃ ಕ್ಷೀಯಂತೇ । “ಶೂನ್ಯಮ್" ಇತಿ ಭಾವನಯಾ ವಿಷಯೋಪಪ್ಲವವಿಗಮಃ । ತತಶ್ಚ ಭಾವನಾಭೇದೈಶ್ಚತುರ್ವಿಧೈಃ ಸಂಸ್ಕಾರವಿರೋಧಿಭಿಶ್ಚತುರ್ವಿಧೋಪಪ್ಲವೇ ಕ್ರಮೇಣ ಮಂದೀಕೃತೇ ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯಾಽಂತ್ಯಭೂತಾದುಪಾಂತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವವಿರಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸಂಸಾರಸಂತಾನಾಂತ್ಯತ್ವಾತ್ “ಚರಮಕ್ಷಣಃ” ಇತಿ ಗೀಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಾದಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತೌ ತಥೈವ ಕ್ರಮೇಣ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾನಾಮಪ್ಯಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಚರಮಕ್ಷಣ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕಃ, ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಚರಮಕ್ಷಣಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿಶುದ್ಧತಯಾ ತುಲ್ಯಸ್ವಭಾವಯೋರೇಕಸಂತಾನತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತುಲ್ಯಸ್ವಭಾವಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯೈಕಸಂತಾನಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ತತಃ ಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಜ್ಞಸಂತಾನಪ್ರವೇಶ ಏವ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ಏವಮಪಿ ಚರಮಕ್ಷಣಸ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ದುರ್ನಿರೂಪಮಿತಿ ಜನಕತ್ವಂ ದೂರಾಪಾಸ್ತಮ್ । ಭೇದೇ ಹಿ ಸತಿ ಸಂವಿದೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ । ನ ಚೇಹ ಭೇದೋ ವಿದ್ಯತೇ । ನ ತಾವತ್ ಸಂವಿತ್ ಸಂವಿದಂತರಾತ್ ಸಂವಿದಾಕಾರೇಣ ಭಿದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಸತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽಸಂವಿತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸಂವಿದಾಕಾರೇಣ, ಧರ್ಮಿಣೋಽಸಂವಿತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಚರಮಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಲಕ್ಷಣಯಾಽರ್ಥಕ್ರಿಯಯಾ ಸತ್ತ್ವಂ ದುಃಸಂಪಾದಮ್ । ಯದ್ಯಸ್ಯಾಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದಾಪಿ ಸಾ ಕಿಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಂಪಾದಯತಿ ಉತ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಕಾರ್ಯಾತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಭಾಸಿತಂ ಸತ್ ಕಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ, ತದಪಿ ತಥೇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಂವಿತ್ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತಿ ನಾಽನವಸ್ಥೇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಪ್ರತೀತಿರ್ಹೇತುರಿತಿ ಪಕ್ಷೋ ಹೀಯೇತ । ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯಾಽರ್ಥಕ್ರಿಯೇತಿ ವದತ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ತದೇವಂ ಸತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ನಾಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಃ । ತಥಾ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಪುನಸ್ತೂಷ್ಣೀಭೂತಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಕ್ರಮೇಣಾಽನೇಕಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ನಾಽಸ್ತಿ, ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾದ್ ಇತಿ । ತದಸತ್ , ಶಕ್ತಸ್ಯಾಽಪಿ ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಾನವಿಶೇಷಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮ ಉಪಪನ್ನಃ; ಲೋಕೇ ತಥೈವಾಽನುಭವಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ಶಕ್ತಸ್ಯ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಅಪ್ಯಯುಕ್ತತ್ವಾದಶಕ್ತಾ ಏವ ಸರ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಾಮಗ್ರೀಂ ಜನಯಂತಿ, ಸಾ ಚ ಶಕ್ತಾ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯತೀತಿ ; ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಸಾಮಗ್ರೀಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಶಕ್ತತ್ವೇಽನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಅಶಕ್ತತ್ವೇ ಚ ತದಜನಕತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಫಲಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಅನಪೇಕ್ಷೈವ ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಯಾತ್ । ಮಾ ಭೂತ್ತರ್ಹಿ ಕಸ್ಯಾಽಪಿ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚಾಽನುಭವೋ ಭ್ರಾಂತಃ, ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಶಕ್ತಸ್ಯಾಽಶಕ್ತಸ್ಯ ವಾಽಪೇಕ್ಷಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಶಕ್ತತ್ವಾಶಕ್ತತ್ವವಿನಿರ್ಮುಕ್ತವಸ್ತುಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽಸ್ಯ ತ್ವಯಾಽಪ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಹಾನಿಃ, ಅಸತ್ತ್ವೇ ಚ ಕಾರಣವಿಶೇಷೇಣ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾನಿರೂಪಣಾತ್ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದುತ್ಪದ್ಯೇತ; ಇತಿ ಪರೇಣ ಚೋದಿತೇ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಸಂಬಂಧತ್ವಾಸಂಬಂಧತ್ವಾವಿಶೇಷಂ ವಿಮುಚ್ಯ ನಿಯತಪೂರ್ವಭಾವಿ ಕಾರಣಮ್ , ನಿಯತೋತ್ತರಭಾವಿ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಇತಿ ತ್ವಯಾ ನಿರೂಪಣೀಯಮ್ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತತ್ರ ನಿರೂಪಕೌ ಸ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸಹಕಾರಿಣ್ಯಪಿ ಸ್ತ ಏವ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯೇವ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ತತ್ಕೃತಸ್ತೂಪಕಾರವಿಶೇಷಶ್ಚಿಂತ್ಯತಾಮ್ ? ಯತ್ತ್ವತ್ರೈಕದೇಶೀ ಮನ್ಯತೇ – ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಭೂಮ್ಯುದಕಾದಿಸಹಕಾರಿಣೋ ಬೀಜಾಖ್ಯೇ ಕಾರಣೇ ವಿಶೇಷಮುಚ್ಛೂನತಾಖ್ಯಂ ಜನಯಂತಿ, ತತಸ್ತದ್ಬೀಜಮಂಕುರಾಖ್ಯೇ ಕಾರ್ಯೇ ಶಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾಽನುಪಕಾರಿಭೂಮ್ಯಾದಿರ್ಬೀಜೇನ ನಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ ಇತಿ, ತದಸತ್ ಬೀಜಂ ಸ್ವಗತವಿಶೇಷೋತ್ಪತ್ತೌ ಶಕ್ತಂ ನ ವಾ ? ನ ಚೇತ್ , ಸಹಕಾರಿಸಹಸ್ರಸನ್ನಿಧಾನೇಽಪಿ ನ ತಜ್ಜನಯೇತ್ , ತತೋ ನಾಂಕುರೋತ್ಪಾದನೇಽಪಿ ಶಕ್ಷ್ಯತಿ । ಅಥ ಶಕ್ತಮ್ , ತದಾಪಿ ಯದಿ ಸಹಕಾರಿಕೃತವಿಶೇಷಾಂತರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಉಚ್ಛೂನತಾಯಾಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್ , ತದಾಽನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ತದಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ತತ್ರ ಶಕ್ತಮ್ , ತರ್ಹಿ ಅಂಕುರೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಮಂತರೇಣೈವ ಶಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ಅಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿರುಚ್ಛೂನತ್ವಜನ್ಮಪೂರ್ವಿಕಾ, ಉಚ್ಛೂನತ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತು ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾ, ತಥೈವ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಇತಿ, ತನ್ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಶಕ್ತಿಮತಾ ಕಾರಣೇನ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಅನುಪಕುರ್ವನ್ನಪಿ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಿತ ಇತಿ ತ್ವಯೈವ ಸ್ವಮತವ್ಯಾಘಾತ ಆಪಾದಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾನ್ನೈಕದೇಶಿಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತಿಸಹಃ । ನನ್ವತ ಏವಾಸ್ಮನ್ಮತಮಾದರಣೀಯಮ್ – ನ ಹಿ ವಯಂ ತದ್ವತ್ ಕಾರಣಸ್ವರೂಪೇ ಸಹಕಾರ್ಯುಪಕಾರಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತರ್ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಬಹುಕಾರಣಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥಾಯಿಕಾರಣಮತೇಽಪಿ ಏತಾವತ ಸಮಾನಮ್ , ತಥಾಪಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ಯಾವತ್ಕಾರಣಸತ್ತ್ವಂ ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದುರ್ವಾರಾ, ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಸಹಕಾರಿಸಂಬಂಧೋ ನಿಯಾಮಕಃ, ಸಂಬಂಧೇನಾಽಪಿ ಯಾವತ್ಸಂಬಂಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಭವಿತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ನಿಯಾಮಕಮ್ , ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನ ಕಾರಣಸತ್ತ್ವಕ್ಷಣೇ ಕಾರ್ಯಂ ಜಾಯತೇ, ತಯೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನ್ಯದಾ ಜನ್ಮಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಅನಿಯಮಾಪತ್ತಿರಿತಿ, ಕಾರಣಾನಂತರಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಕ್ಷಣಿಕವಾದ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನ್ । ಮೈವಮ್ , ಸರ್ವತ್ರ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾನ್ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯಃ । ತತ್ರ ಕಿಂ ತವ ಮತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಧೂಮಾಗ್ನಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರುತ ತತ್ಸಂತಾನಯೋಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಕ್ಷಣಿಕಯೋರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಬುದ್ಧಿದ್ವಯಕಾಲಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಂಗಾರಾವಸ್ಥಾದಪ್ಯಗ್ನೇರ್ಧೂಮೋ ಜಾಯೇತ, ತತ್ಸಂತಾನಪಾತಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಕಾಷ್ಠಾಭಾವಾದ್ ಜನ್ಮ ನೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಸಂತಾನೇ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽಗ್ನಿಕಾಷ್ಠಯೋಃ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಃ, ಸಂತಾನದ್ವಯನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಪೂರ್ವಕತ್ವಾನ್ನ ಸದಾತನ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇಃ । ತ್ರಿಚತುರಕಕ್ಷಾವಿಶ್ರಾಂತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸ್ಥಾಯಿಕಾರಣಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಥೈವಾಽನವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸುಪರಿಹರತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತದೋಷಃ । ನನು ಸಹಕಾರಿಣ ಉಪಕಾರಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಯದಿ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವವಾದೀ ಸ್ವಮತಮಪಿ ಸಮೀಕುರ್ಯಾತ್ ತರ್ಹಿ ತನ್ನಾಂಗೀಕುರ್ಮ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಧೂಮಕಾಷ್ಠಯೋಃ ಕಾರ್ಯಸಹಕಾರಿಣೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಸ್ಯಾಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಽವರ್ಜನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋಶ್ಚೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಸಾಧಕತ್ವಂ ಮೂಲಕಾರಣತತ್ಕಾರ್ಯಯೋರಗ್ನಿಧೂಮಯೋರ್ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಕಾರಕೇ ಸಹಕಾರಿಣಿ ಮತದ್ವಯೇಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಸಮಾನಾ । ತಥಾ ಚ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷೇ ಯಥಾ ಏಕವಹ್ನೇಃ ಸಹಕಾರಿಭೇದಾದ್ ದೇಶಭೇದಾಚ್ಚ ಯುಗಪದನೇಕಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯತೇ ವಹ್ನಿಃ ಸ್ವದೇಶೇ ವಹ್ನ್ಯಂತರಮೇವ ಜನಯತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದ್ ಧೂಮಮಧಸ್ತಾದ್ಭಸ್ಮ ಪುರುಷೇ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ । ತಥಾ ಸ್ಥಾಯಿಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯೇಕಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾಲಭೇದಾತ್ ಸಹಕಾರಿಭೇದಾಚ್ಚಾಽನೇಕಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಮ್ । ತತಃ ಕ್ರಮಕಾರಿತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಚೈತಾವತಾ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಥಾಯಿವಾದಿನೋರ್ಮತಸಾಂಕರ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾವಾದಸ್ಯಾಽಂತೇ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ । ತದೇವಮತಿದುಷ್ಟಂ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮತಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇ ಸರ್ವಮಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಯಮೇವ ವೇದಾಂತವಾದೋಽತಿನಿರ್ದೋಷತ್ವಾದಾದರಣೀಯಃ ।

ನನ್ವಯಮಪಿ ವಾದೋ ದುಷ್ಟ ಏವ । ತಥಾಹಿ – ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೇನ ಚೇದ್ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಸ್ತಾಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಅಪರೋಕ್ಷಾ ಅವಭಾಸ್ಯಂತೇ, ತದಾಽನುಮೇಯಾದಯೋಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಾಃ ಸ್ಯುಃ । ನ ಚೇಚ್ಚೈತನ್ಯಮಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿಜನಕಮ್ , ತದಾ ಘಟಾದಯೋಽಪಿ ನಾಽಪರೋಕ್ಷಾಃ ಸ್ಯುಃ; ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೇಂದ್ರಿಯಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇ ಸುಖದುಃಖಾದೇರಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇ ತ್ವನುಮೇಯಾದಾವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮ್ ।

ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕಾರಕತ್ವವ್ಯಂಜಕತ್ವಯೋರ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ಯೋಽಯಮಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮೋ ನೇತ್ರಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗತ್ಯ ಘಟಾದೀನ್ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತಸ್ಯ ಹಿ ಕರ್ಮಭೂತಾ ಘಟಾದಯಃ ಕಾರಕಾಃ । ಘಟಾದ್ಯಭಾವೇ ತದ್ವ್ಯಾಪಿಪರಿಣಾಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಘಟಾದಿಭಿರುತ್ಪಾದಿತೇ ಚ ಪರಿಣಾಮೇ ಚೈತನ್ಯಮಭಿಚ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಘಟಾದೀನಾಮ್ । ತತಸ್ತೇಷಾಂ ಯುಕ್ತಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ । ನ ಚೈವಮನುಮೇಯಾದಿಷು ಕಾರಕತ್ವವ್ಯಂಜಕತ್ವಧರ್ಮದ್ವಯಂ ನಿಯಮೇನ ಸಂಭವತಿ, ಅತೀತಾನಾಗತಯೋರಪಿ ಕದಾಚಿದನುಮೇಯತ್ವಾತ್ ; ತಯೋಶ್ಚ ವರ್ತಮಾನಧರ್ಮದ್ವಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಯದಾ “ವೃಷ್ಟಿರಾಸೀತ್” ಇತ್ಯನುಮೀಯತೇ ತದಾ ವೃಷ್ಟಿರತೀತತ್ವಾಕಾರೇಣ ವರ್ತ್ತತೇ ತತೋ ವರ್ತ್ತಮಾನಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಿಮನುಮಾನಕಾಲೇ ವೃಷ್ಟೇರ್ವರ್ತಮಾನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಉತಾಽತೀತತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ? ಆದ್ಯೇ, ವೃಷ್ಟೇರ್ಯುಗಪದತೀತತ್ವಂ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅತೀತತ್ವಂ ನಾಮ ವರ್ತಮಾನಕಾಲವ್ಯಾವೃತ್ತಭೂತಕಾಲಯೋಗಿತ್ವಮ್ , ತತಶ್ಚ ಯಥಾ ಘಟಾದೌ ವರ್ತ್ತಮಾನಕಾಲೋಽನುಗತಃ ಸನ್ನಿವಚ್ಛೇದಕೋ ನ ತಥಾಽತೀತತ್ವಧರ್ಮಃ, ಕಿಂತು ಘಟಾಭಾವಸ್ಯ ಘಟ ಇವಾಽತೀತತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಕಾಲಃ ಕೇವಲಂ ನಿರೂಪಕ ಇತಿ ನಾಽತೀತತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ಘಟವದ್ವರ್ತ್ತಮಾನತ್ವಸಂಭವಃ । ನನ್ವಯಂ ಧರ್ಮೋ ಯದಿ ನ ಸರ್ವಥಾ ವರ್ತಮಾನತ್ವವ್ಯವಹಾರಾರ್ಹಸ್ತರ್ಹಿ ನರವಿಷಾಣವದಸನ್ನೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ವರ್ತಮಾನ ಏವಾಽಯಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ನ ತದ್ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಂ ವೃತ್ತೌ ಕಾರಕತ್ವವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಃ । ನ ಹಿ ಮೃತೋ ದೇವದತ್ತೋ ಘಟಂ ಕುರುತೇ, ನಾಽಪಿ ವಿನಷ್ಟಃ ಪ್ರದೀಪಸ್ತಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ । ನನ್ವನುಮೇಯಾದಿಷು ವಿಷಯೇಷ್ವಕಾರಕೇಷ್ವವ್ಯಂಜಕೇಷು ಚ ಸತ್ಸು ಕಥಮನುಮಾನಾದಿಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಾಕಾರತೇತಿ ಚೇದ್, ಲಿಂಗಶಬ್ದಾದಯೋ ಹ್ಯವಿನಾಭಾವಶಕ್ತ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಬಲಾತ್ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನೇ ಸಮರ್ಪಯಂತೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಚಾಽತೀತಾನಾಗತೇಷ್ವನುಮೇಯಾದಿಷು ಯಥಾ ವಿಷಯತ್ವಂ ಧರ್ಮೋಽಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ತಥಾ ಕಾರಕತ್ವವ್ಯಂಜಕತ್ವಧರ್ಮೇಽಪ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಇವಾನುಮಾನಾದಿಷ್ವಪಿ ವಿಷಯತಯೈವ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಾರ್ಪಕತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಮಾಽನುಮೇಯೇ ಕಶ್ಚಿದ್ಭಾವರೂಪೋ ಧರ್ಮಃ, ಯೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ್ಯಾತ್, ಕಿಂತರ್ಹ್ಯನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಮನುಮೇಯಸ್ಯ ಯಾದೃಗವಸ್ಥಾಽಽಸೀತ್ತಾದೃಗವಸ್ಥಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ವಿಷಯತ್ವಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸೈವಾಽವಸ್ಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ಶಂಕನೀಯಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯುಕ್ತನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅತೋಽತೀತಾದ್ಯನುಮೇಯೇಷು ಭಾವರೂಪಂ ಕಾರಕತ್ವಂ ದುಃಸಂಪಾದಮ್ । ಅತೀತಾದ್ಯನುಮೇಯಸ್ಯಾಽಕರ್ಯಕಾರಕತ್ವೇ ಕಥಂ ತತ್ರ “ವೃಷ್ಟಿಂ ಜಾನಾತಿ” ಇತಿ ಸಕರ್ಮಕಧಾತುಪ್ರಯೋಗಃ ? ಉಪಚಾರಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯಥಾ ಸಕರ್ಮಕೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಫಲಮಸ್ತಿ ತಥಾಽನುಮಾನಾದಾವಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಮುಪಚರ್ಯತೇ । ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ರಾಽಂಗೀಕಾರೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದತೀತಾದ್ಯನುಮಾನೇಽಪ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಯತ್ರ ವರ್ತಮಾನೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿರನುಮೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಪ್ಯನುಮೇಯತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಗ್ನ್ಯಾದೇರಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಪರಿಹಾರಾಯಾಽವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಪುನರವಿನಾಭಾವಸಂಬಂಧಾದೀನಾಮಭಾವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಽಕಾರಸಮರ್ಪಣಾಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಮೇವಾಽಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಸಂಭವತಿ ಹಿ ತತ್ರ ನಿಯಮೇನ ಕಾರಕತ್ವಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಸ್ಯ ವರ್ತ್ತಮಾನತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೇ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾನಾಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಸಮೇಽಪಿ ಕಾರಕತ್ವವ್ಯಂಜಕತ್ವವಶಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯೇಷ್ವೇವಾಽಽಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಯತೇ ।

ನ ಚ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಕಥಂ ಸವಿಕಲ್ಪಕಪದಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಸವಿಕಲ್ಪಕಮೇವ ಚೈತನ್ಯಮಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾವಾದೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ತಥಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾದಿಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಾದಾನಂ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಚೈತನ್ಯೇ ಏವಾಽಧ್ಯಸನೀಯಮ್ , ಅಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಾಧೀನಸಿದ್ಧಿಕತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಸಂಪಾದಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ । ನ ಚ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸ್ಯಾಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಸರ್ವತ್ರ ಸವಿಕಲ್ಪಕಸ್ಯೈವಾಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ಕಥಮಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಃ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಫುರಣಮಾತ್ರೇಣಾಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಸ್ಯಾಽಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತಚ್ಚ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ ।

ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯತ್ವಾನ್ನಾಽಪರೋಕ್ಷತೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಹಂಕಾರವಾದೇಽಹಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾನುಭವವಿರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಹಮಿತ್ಯನುಭವೋಽನುಮಾನಜನ್ಯ ಏವ, ತಥಾಪಿ ಭೂಯೋಽಭ್ಯಾಸಪಾಟವಾದ್ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪಕ್ಷಧರ್ಮತೋಲ್ಲೇಖಮಂತರೇಣ ಝಟಿತಿ ತದುತ್ಪತ್ತೌ ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ತತ್ರೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಘಟಾದಿಕಂ ಜಾನತೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ “ಮಯೇದಂ ವಿದಿತಮ್: ಇತಿ ಸಂಬಂಧಾವಗಮೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಪರೇಣ ವಿದಿತೇ ಘಟೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾ ಸ್ವೇನ ವಿದಿತೇಽಪಿ, ಉಭಯೋರ್ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಯೋರವಿಶೇಷಾತ್ । ಸ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾವಸರೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ದುರವಗಮತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಫಲಸಂಬಂಧಾದನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಫಲಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಽದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ತತ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನಾಽಪರೋಕ್ಷೋ ನ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಃ ।

ಯಸ್ತು ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ವಿವದತೇ ಸ ವಕ್ತವ್ಯಃ – ಕಿಮಾತ್ಮಾ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಽಪರೋಕ್ಷಃ ಕಿಂ ವಾ ಸಂವಿತ್ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಸತ್ತ್ವಾದುತ ಸಂವಿದುಪಾಧಿತ್ವಾದಥೋ ಸಂವಿದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ? ನಾದ್ಯಃ, ಆತ್ಮಾ ನ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಽಪರೋಕ್ಷಃ, ಸಂವಿತ್ಕರ್ಮತಾಮಂತರೇಣಾಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಸಂವೇದನವತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ ಸಂವಿದುಪಾಧಿತ್ವಂ ನಾಮ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ , ವಿಷಯಸ್ಯಾಽನಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪ್ಯಾಽಽಶ್ರಯವಿಷಯಯೋರನ್ಯತರತ್ವಮ್ , ವಿಷಯಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ಸಂವಿತ್ಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಆತ್ಮಾಽಪಿ ತರ್ಹಿ ವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಆಶ್ರಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂವಿದ್ವ್ಯಾವರ್ತ್ತಕತ್ವಂ ಚಕ್ಷುಷ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ಆಶ್ರಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಂವಿದಾತ್ಮಸಂಬಂಧೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ನ ಚ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ ; ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನುಮೇಯೋ ಹಿ ನಿತ್ಯಂ ಸಮವಾಯೋ ಭವತೇಷ್ಯತೇ । ಚತುರ್ಥೇಽಪಿ ನ ತಾವದಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಸಂವೇದನಂ ಘಟಾದಿವಿಷಯಸಂವೇದನಾದ್ಭಿನ್ನಕಾಲೀನಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ “ಮಯೇದಂ ವಿದಿತಮ್” ಇತಿ ಸಂವೇದ್ಯಸಂಬಂಧೋ ನಾವಗಮ್ಯೇತ । ನಾಪಿ ತಯೋರೇಕಕಾಲತ್ವಮ್ । ಯುಗಪದ್ವಿರುದ್ಧವಿಷಯಗ್ರಾಹಿಜ್ಞಾನದ್ವಯೋತ್ಪಾದಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯಾಽಗ್ರಪೃಷ್ಠದೇಶಸ್ಥಿತಾರ್ಥವ್ಯಾಪಿಗಮನಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಾವೇಶೋ ಯುಗಪದ್ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಿರುದ್ಧಪರಿಸ್ಪಂದದ್ವಯಸ್ಯ ಯುಗಪದನುಪಪತ್ತಾವಪಿ ಪರಿಮಾಣದ್ವಯಸ್ಯ ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ನಿರವಯವಸ್ಯಾಽವಯವಶಃ ಪರಿಣಾಮದ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಽಪಿ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಪರಿಣಾಮದ್ವಯಮ್ , ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರವರ್ತಿನೋ ವಿರುದ್ಧಪರಿಣಾಮಯೋರ್ಬಾಲ್ಯಯೌವನಯೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಿಶೇಷಾತ್ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನೈವಾಽಽತ್ಮನೋಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇನೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಂತರೇಣಾಽಪರೋಕ್ಷತಾಮಾತ್ರೇಣಾಽಧ್ಯಾಸೋ ನ ಕ್ವಚಿದ್ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ, ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಮನೋಮಾತ್ರೇಣ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಆಕಾಶೇ ಮಾಲಿನ್ಯಾದೇಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯಾಽಽಪರೋಕ್ಷ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಕ್ಷಪಣಕೈರ್ಭಾಟ್ಟೈಶ್ಚಾಽಕಾಶಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಚಕ್ಷುರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತ್ವಾಕಾಶಾನುಮಾಪಕಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಾಭಾವವಿಷಯತಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌ । ಯೇ ತು ವಾದಿನಃ ಸ್ವಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾನುಸಾರೇಣ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಮಾಕಾಶಮಿಚ್ಛಂತಿ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇನೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದ್ ಭವತ್ಯೇವೋದಾಹರಣಮ್ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯರೂಪಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽಧಿಷ್ಠಾನಭೂತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ನ ತದ್ಗುಣದೋಷಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ, ಅನುಪಾದಾನತ್ವಾತ್। ತದೇವಂ ವೇದಾಂತವಾದೇ ಸರ್ವದೋಷಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಸುಕರತ್ವಾತ್ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ।

ನನ್ವಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಭ್ಯಾಮುಪೇತೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಮಂತರೇಣ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ, ಮಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ ಸರ್ವತ್ರ ಮೇಯಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾಗಮಾಃ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನಾಽವಗಂತವ್ಯಾಃ । ಸರ್ವೋ ಲೋಕೋ “ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ದೇವೋಽಹಂ ಪಶುರಹಮ್” ಇತಿ ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಘಾತೇ ಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಯೈವ ವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮೇಯಾದಿರೂಪಂ ಕುರುತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇತತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾಪಗಮೇ ಪ್ರಮಾಣಕೋಟಾವನಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಮಗ್ರ್ಯಸಂಭವಸ್ತಥಾಪಿ ನಿತ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸಂಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯತ್ರ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇಽಪ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೇತಿ ಹಿ ವೇದಾಂತಮರ್ಯಾದಾ । ತಥಾಽನುಮಾನಮಪಿ – ವಿಮತೌ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಕಾಲೌ ತಸ್ಯೈವಾಽಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಪುರಃಸರಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರವಂತೌ, ತಸ್ಯೈವ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಕಾಲಾದನ್ಯಕಾಲತ್ವಾತ್ , ಯನ್ನೈವಂ ತನ್ನೈವಮ್ , ಯಥಾ ತಸ್ಯೈವ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಕಾಲ ಇತಿ । ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ದೇಹಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸುಷುಪ್ತಾದಾವಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಲಂಭಾದಿತಿ । ಆಗಮಸ್ತು “ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಿರವಗಂತವ್ಯಃ । ನನು ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಕೋಽಸೌ ಸಂಬಂಧಃ ? ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಶ್ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಭೃತ್ಯಾದಿಶರೀರೇಣಾಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಃ । ಭೃತ್ಯಾದಿಶರೀರಂ ತು ಸ್ವವಚನಾನುವಿಧಾಯೀತಿ ನಾಽತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಯದೀಚ್ಛಾನುವಿಧಾನಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತದಾ ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾದ್ ವ್ಯವಹಾರೋ ದುರ್ವಾರಃ । ಅಥೇಚ್ಛಯಾಽನುವಿಧೀಯಮಾನತ್ವಮ್ , ತರ್ಹ್ಯತ್ಯಾತುರೇ ತದಭಾವಾತ್ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಚ್ಛಾನುವಿಧಾನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಮೂಲತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮೇತತ್ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಮುತ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಇಚ್ಛಾನುವಿಧಾನಮಂತರೇಣೈವ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಪ್ರಮಾತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಇಚ್ಛಾಯಾ ಅಪ್ಯಧ್ಯಾಸಮೂಲತ್ವೇನಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯಂತಃಕರಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣೇಚ್ಛಾರೂಪಃ ಪರಿಣಾಮೋ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯೌ ವ್ಯವಹಾರನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ತಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತೇಃ ; ಭೋಕ್ತೃಭ್ಯೋಗ್ಯಾನ್ವಯಸ್ವಕರ್ಮಾರಭ್ಯತ್ವಸ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಭೋಗಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಮೂಲತ್ವಾತ್ । ಭೃತ್ಯಾದಿಶರೀರೇ ಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯವಹಾರತ್ವಮ್ । ಅಥ ಭೃತ್ಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮವ್ಯವಧಾನೇನ ಭ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾಪಿ ಭೋಗಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರಂ ಚೇತ್ , ಸುಷುಪ್ತೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ಅಥ ಭುಜ್ಯಮಾನತ್ವಮ್ , ತಥಾಽಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಶರೀರದೇಶಕಾಲೇಷ್ವವ್ಯವಧಾನಸ್ಯ ಸಮತ್ವಾತ್ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಶರೀರಸ್ಯ ಕಯೋಶ್ಚಿದೇವ ದೇಶಕಾಲಯೋರ್ಭ್ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ನಿಯಾಮಕೋ ಮೂಲಸಂಬಂಧೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾದತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಶರೀರವಿಶೇಷೇಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಲಿಂಗಶರೀರವಿಶೇಷ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಚ ಲಿಂಗಶರೀರಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಾದಿಃ, ಯೇನ ತತ್ರಾಽಪಿ ನಿಯಾಮಕಾಂತರಮನ್ವಿಷ್ಯೇತ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ದೇಹಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮೂಲತ್ವೇ ಕಾರಣದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ರ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹಾನಿರ್ವೇದಾಂತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮಭ್ಯುಪಗತೈವ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತು ನ ಹೀಯತೇ, ವ್ಯವಹಾರೇ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ವೀಕಾರೇಣಾಽಽಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚಾಽಽಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವಮವಿಸಂವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವಂ ಚೋಭಯಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಉಭಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತತ್ರಾಽಽಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇ ತಾವತ್ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ, ಇತರಚ್ಚಾಽನುಭವಸಿದ್ಧಮ್ । ಅವಿಸಂವಾದಿತ್ವಂ ನ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಽವಿಸಂವಾದ ಆಪಾತಿಕಃ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಃ । ಆತ್ಯಂತಿಕಸ್ತು ನಾಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚಾಽತ್ಯಂತಾಬಾಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಚಿತಮ್ । ಸ್ವಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾ ಅಪಿ ಅಬಾಧ್ಯಂ ಬೋಧಯಂತ್ಯೇವ, ಸ್ವಪ್ನಕಾಮಿನೀಸಂದರ್ಶನಾದೌ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇಽಪಿ ವಾಸ್ತವಶ್ರೇಯಃ ಸೂಚಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ವ್ಯವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಹಿ ತ್ವಯಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಾಧನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪರತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಮತಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಯಥಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಸಾಧಯತಸ್ತವಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಥ ವಿಷಯಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಂ ವಿಷಯಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾದಿತಿ ನ ಪರತಸ್ತ್ವಮ್ ; ತರ್ಹ್ಯಸ್ಮನ್ಮತೇಽಪಿ ವಿಷಯೇ ವ್ಯವಹರಿಕರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವಿಷಯಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಮಾನಮ್ ।

ಅಥಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಜ್ಞಾನವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅಥ ವಿಷಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ , ತರ್ಹಿ ವಿನಶ್ವರಗ್ರಾಹಿತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಜ್ಞಾನೇ ಉಪಾಧಿಃ । ಅಥ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಿನಶ್ವರಗ್ರಾಹಿ, ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ರಜ್ಜುಸರ್ಪಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಾಚಕಾಮಲಾದಿದೋಷಜನ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಮಜ್ಞಾನಮೇವ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಽದ್ವೈತಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯ ದ್ವೈತಾವಭಾಸಜನಕತ್ವೇನ ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೋಷತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತಯಾಽನುಕೂಲಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಾತ್ । ಏಕಸ್ಯೈವ ದೋಷತ್ವಗುಣತ್ವೇ ವಿರುದ್ಧೇ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕಾಚಾದೀನಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದಿತತ್ತ್ವಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿ ವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ದೋಷತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಕಾರಣಭೂತಪಾಪಾನುಮಾನೇ ಲಿಂಗತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ತತಃ ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಸತ್ಸು ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವೇನಾಽಗಂತುಕೋ ಯಃ ಕಾಚಾದಿಃ ಸ ಏವಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುರ್ದೋಷಃ । ಲೋಕೇ ತು ವಿರೋಧಿಷ್ವಪಿ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಷು ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ದೋಷಬುದ್ಧಿರ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ರ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ನೈಸರ್ಗಿಕಮನುಕೂಲಂ ಚಾಽಜ್ಞಾನಂ ನ ದೋಷ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾಧ್ಯಾಸಿಕಾನಾಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ನಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಉಪಾದಾನಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ।

ವಿಮತೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರಜತಾಧ್ಯಾಸವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವ್ಯವಹಾರಾನಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ರಜತಾಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣಾಽಽಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ರಜತಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ತದಾಶ್ರಯಃ, । ದೇಹಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ತದಾಶ್ರಯಃ, ಸುಷುಪ್ತೇ ದೇಹಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಹೀನೇ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರಮಾತೃನಿಷ್ಠಃ, ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಚಾಽಽತ್ಮನಶ್ಚೇತನತ್ವಾದ್ವಿನೈವಾಽಧ್ಯಾಸಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ । ತನ್ನ, ಅಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣಾಽಸಂಗಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವೇನ ಕಾರಕಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತೋಽಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಕ ಏವ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ಅವಿವೇಕಿವ್ಯವಹಾರ ಏವ ತಾದೃಶಃ, ನ ತು ವಿವೇಕಿವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಚೇದ , ನ; ವಿವೇಕಿವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ಲೌಕಿಕಸ್ತಾವತ್ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಮತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯ ಏವ । ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇಽಹಮಿತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಃ ಅಗೃಹೀತಭೇದಯೋರ್ದ್ವಯೋರೈಕ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರಜತಜ್ಞಾನವತ್ । ನ ಹಿ ವಿವೇಕಿಭಿರಪಿ ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಯೇನ ಪಶ್ವಾದಿಸಾಮ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾದ್ । ಭೇದಗ್ರಹಣೇ ಚ ದೇಹಸ್ಯಾಽನುಕೂಲೇಽನ್ನಪಾನಾದೌ ಪ್ರತಿಕೂಲೇ ಚ ತಾಡನಾದೌ ಪಶ್ವಾದಿವನ್ಮಮೇದಮನುಕೂಲಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಮಿತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ನೋಪಪದ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಃ ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೈವ ಗಮ್ಯತೇ, ಪಾಮರಾಣಾಮಪಿ ಸ್ತ್ರೀಶೂದ್ರಾದೀನಾಂ ಪರಲೋಕಾರ್ಥಗಂಗಾಸ್ನಾನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಆಪ್ತವಾಕ್ಯಪರಂಪರಯೈವ ತತ್ರ ಭೇದಾವಗಮಾತ್ । ನೋ ಚೇದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನ ಪ್ರವರ್ತೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರ ಆಧ್ಯಾಸಿಕ ಏವ । ನನು ವಿವೇಕಿನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಽಽಧ್ಯಾಸಿಕಃ, ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಿನಮಾತ್ಮಾನಮಾಪ್ತವಾಕ್ಯಾದ್ವಿಜ್ಞಾಯೈವ ವೈದಿಕಕರ್ಮಸು ಪ್ರವರ್ತ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ , ಕಿಂ “ಚಿತ್ರಯಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮಃ” “ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ್” ಇತ್ಯಾದಿಫಲಚೋದನಾ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಪಾರಲೌಕಿಮಾತ್ಮಾನಂ ಕಲ್ಪಯೇತ್ ? ಕಿಂ ವಾ “ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” ಇತ್ಯಾದಿನಿತ್ಯಚೋದನಾ ? ಅಥವಾ “ಗೃಹದಾಹವಾನ್ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಿನೈಮಿತ್ತಿಕಚೋದನಾ ? ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಚೋದನಾ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮಂತರೇಣ ಪಶ್ವಾದಿಫಲಮನುಪಪನ್ನಮ್ ? ಉತ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈಹಿಕಫಲತ್ವೇ ಚಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಮನಂತರನಿಯತಫಲೇಭ್ಯಃ ಕಾರೀರ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಯೌವನವಾರ್ದ್ಧಕಾದಿಕಾಲಭೇದೇನಾಽಪಿ ಚಿತ್ರಾದೀನಾಮನಿಯತಫಲತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಾರೀರ್ಯಾದೀನಾಂ ತ್ವನಾವೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಸ್ಯೇಷು ಶುಷ್ಯತ್ಸು ವಿಧಾನಾನ್ನಿಯತಸಮನಂತರಫಲತ್ವಮ್ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ –
ಅತ್ರೈವ ನರಕಸ್ವರ್ಗಾವಿತಿ ಮಾತಃ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ।
ಮನಃಪ್ರೀತಿಕರಃ ಸ್ವರ್ಗೋ ನರಕಸ್ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಃ ॥
ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪಶ್ವಾದಿಜನ್ಯಸುಖಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಫಲಸ್ಯಾಽಪ್ಯತ್ರೈವ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ತತ್ಸುಖಂ ಚಿತ್ರಾದಿಫಲಮ್ , ಪಶ್ವಾದಿಮಾತ್ರಕಾಮಸ್ಯ ತದ್ವಿಧಾನಾತ್ । ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತೇಃ ಸ್ವರ್ಗತ್ವೇಽಪ್ಯೈಹಿಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ , ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯತ್ರೈವ ಸಂಭವಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಮೇರುಪೃಷ್ಠೇ ಸ್ವರ್ಗಭೋಗೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸೋಽಪಿ ಮಂತ್ರೌಪಧಾದಿಸಿದ್ಧೇನಾಽನೇನೈವ ಶರೀರೇಣ ಸುಸಂಪಾದಃ । ಯದಿ ತಥಾ ನ ದೃಶ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ವೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯನುತ್ಪಾದೇ ಕಾರೀರ್ಯಾದಿಷ್ವಿವಾತ್ರಾಪಿ ಕಿಂಚಿದಂಗವೈಕಲ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯೌ, ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಚೋದನಯೋರ್ಗುರುಮತೇ ಫಲಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಭಟ್ಟಮತೇಽಪಿ ತತ್ಫಲಸ್ಯೇಹೈವ ಭೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಚತುರ್ಥಃ, ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪಾಪಾಪಗಮಮಾತ್ರಫಲತ್ವಾತ್ । ಅಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದೇಃ ಫಲಂ ಭೋಕ್ತುಮಾತ್ಮಾ ನರಕಗಾಮೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸ್ವರ್ಗವನ್ನರಕಸ್ಯಾಪ್ಯನೇನೈವ ಜನ್ಮನಾ ಭೋಗಸಂಭವಾತ್ । ಶ್ವಸೂಕರಾದಿದೇಹೇಷು ಪಾಪಫಲೋಪಭೋಗಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತತ್ರ ಸೂಕರಾದಿ ಸಮಾನದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕಲ್ಪಕಮಸ್ತೀತಿ । ನೈತದೇವಮ್ , ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಮಾಣಭೂತೈರ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಭಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲಶರೀರಾದಿಭೋಗ್ಯಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಾವಗತೌ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಂಸಿದ್ಧೇಃ । ಇಮಮರ್ಥಂ ವೇದಾಂತದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಪಿ ಜೈಮಿನಿರ್ನಾಂಗೀಚಕಾರೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಧಿಭಿರನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಜೈಮಿನಿನಾ ಮೃಗ್ವತೋ ಸೂತ್ರಣೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯವಿಷಯಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯಾಪ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸೂತ್ರಣೇನಾಽರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತದೀಯೇನ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಕಥಂ ವಿಚಾರಿತಃ । ನ ಚ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಗತದೇವತಾಧಿಕರಣೇ ಸೂತ್ರಕಾರಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಾಕೃತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಮಂತ್ರಾದಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರಾಕರಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಕಿಂತು ವಿರುದ್ಧಸ್ಯೈವ “ಮಹಾನ್ ಇಂದ್ರೋ ವಜ್ರಬಾಹುಃ” ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಬಲಾತ್ ದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಋತ್ವಿಗಾದಿವತ್ಸನ್ನಿಧಾನೇನೋಪಕಾರಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ತಚ್ಚಾಽನುಭವವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ಅವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ತು ಮಂತ್ರಾದೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತಮೇವ ಅರ್ಥವಾದಗತಲಿಂಗಾನಾಮಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋದಾಹ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ಮಂತ್ರಾದಿಬಲಾದ್ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮವಗತ್ಯ ವಿವೇಕಿನಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಸು ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ನ ತದ್ವ್ಯವಹಾರ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಃ ।

ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕಿಂ ಕರ್ಮಿಣೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಬಲಾದ್ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಖಂಡೈಕರಸಮಾತ್ಮಾನಮವಗಚ್ಛೇಯುಃ ಉತ ಪರಲೋಕಗಾಮಿನಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ವೇದಾಂತೈಕವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪರಲೋಕಗಾಮ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಕಿಮಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಂ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ತವಾಽಭಿಪ್ರಾಯ ಉತ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾಧ್ಯಾಸೋ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಪರಲೋಕಗಮನಾನುಪಪತ್ತೇರಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ತತೋ ವಿವೇಕಿನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಹಾರೋಽಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕ ಏವ ।

ಯದ್ಯಯಂ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಮೂಲಸ್ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಕಸ್ಯ ಕುತ್ರಾಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರೂಪಣೀಯಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಶ್ರೂಯತಾಂ ತರ್ಹ್ಯವಧಾನೇನ । ತತ್ರ ತಾವತ್ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇಽಂತಃಕರಣೇಂದ್ರಿಯದೇಹತದ್ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಶ್ಚ ಕ್ರಮೇಣಾಽಽರೋಪ್ಯಂತೇ, ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚೈತನ್ಯಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ , ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷು ವಿಕಲೇಷು ಸಕಲೇಷು ಚ ಸತ್ಸ್ವಹಮೇವ ವಿಕಲಃ ಸಕಲೋ ವೇತಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ನಾಽಽಯಂ ಮುಖ್ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ಅಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪುತ್ರೇ ಮೃತಪತ್ನೀಕೇ ಸತ್ಯಹಂ ಮೃತಪತ್ನೀಕ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಕ್ವಚಿದದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ದೃಷ್ಟಸ್ಥಲೇಷು ಮುಖ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕ್ವಚಿಚ್ಛುಕ್ತೌ ರಜತವ್ಯವಹಾರೋ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ರಜತರೂಪೇಣ ಭಾತಾಯಾಂ ಶುಕ್ತೌ ರಜತವ್ಯವಹಾರ ಔಪಚಾರಿಕೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ತು ಶುಕ್ತಿರಜತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತೇರ್ಮುಖ್ಯ ಆರೋಪಃ । ಸ್ವದೇಹಪುತ್ರಯೋಸ್ತು ಭೇದ ಪ್ರತೀತೇಃ “ಸಿಂಹೋ ದೇವದತ್ತಃ” ಇತಿವದ್ಗೌಣ ಏವೈಕತ್ವವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಿಂಹಸುಖದುಃಖಾಭ್ಯಾಂ ದೇವದತ್ತಃ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತ ಇತಿ ತದೇಕತ್ವವ್ಯವಹಾರಿಣೋ ಗೌಣೀ ಪ್ರತೀತಿಃ । ಅತ್ರ ತು ಪುತ್ರಸುಖದುಃಖಾಭ್ಯಾಮಹಮೇವ ಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟ ಇತಿ ಪಿತಾಽಭಿಮನ್ಯತೇ । ಅಥಾಽತಿಸ್ನೇಹವಶಾದಭಿಮಾನೋ ನಾಽಧ್ಯಾಸವಶಾದಿತಿ ಮನ್ಯೇಥಾಃ । ತನ್ನ, ಸ್ನೇಹಸ್ಯಾಽಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯೈವ ಪಿತುಃ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ತೇಷ್ವೇವ ಪುತ್ರಾದಿಷು ಕಥಂ ನ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸ್ನೇಹೋ ದೃಶ್ಯೇತ । ನಾಽಪಿ ವಾಸ್ತವಸ್ಯ ಸ್ನೇಹಸ್ಯ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದಪಗಮಃ ಸಂಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ಯದಿ ಪುತ್ರಾದಿಷು ಸ್ನೇಹಕೃತೋಽಹಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ರಾಜ್ಞಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಾಕಾರಿಣ್ಯತಿಸ್ನಿಗ್ಧಭೃತ್ಯೇ “ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನಃ” ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಗೌಣತ್ವೇನೋದಾಹೃತಃ । ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸಃ, ನ ಹಿ ತತ್ರ ಭದ್ರಸೇನಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತೋ ರಾಜ್ಞಃ ಸ್ನೇಹಃ ವಿಪರೀತಕಾರಿಣಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದ್ವೇಷದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ಕೃತೇಷ್ವನುಕೂಲೇಷು ರಾಜಕಾರ್ಯೇಷ್ವೇವ ಸ್ನೇಹಃ । ಪುತ್ರೇಷು ತು ಪಿತುರ್ನಿರುಪಾಧಿಕ ಏವ ಸ್ನೇಹಃ । ಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮೇ ವಿಪರೀತಕಾರಿಣಿ ವಾ ಸ್ನೇಹಾಽನಪಾಯಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ನ ಸ್ನೇಹ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಃ, ಸ್ನೇಹಪಾತ್ರೇಷು ವಸ್ತ್ರಾಲಂಕಾರಾದಿಷ್ವಹಂಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತತ್ರಾಪಿ ಮಮಬುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽಹಮಿತಿ ಮಮೇತಿ ಚಾಽಽಕಾರದ್ವಯಂ ಸ್ನೇಹತಾರತಮ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ತಾರತಮ್ಯಂ ಚ “ತದೇತತ್ಪ್ರೇಯಃ ಪುತ್ರಾತ್” ಇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ವಿಶ್ವರೂಪಾಚಾರ್ಯೈರ್ದರ್ಶಿತಮ್ ।
“ವಿತ್ತಾತ್ಪುತ್ರಃ ಪ್ರಿಯಃ ಪುತ್ರಾತ್ಪಿಂಡಃ ಪಿಂಡಾತ್ತಥೇಂದ್ರಿಯಮ್।
ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಿಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣಾದಾತ್ಮಾ ಪರಃ ಪ್ರಿಯಃ ॥” ಇತಿ ।
ಅತಃ ಪ್ರಿಯಮಾತ್ರೇ ವಿತ್ತಾದೌ ನಿಯಮೇನ ಮಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ಭವತಿ । ಪ್ರಿಯತರೇ ಪುತ್ರೇ ಕದಾಚಿದೈಕ್ಯಮಪ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ಪ್ರಿಯತಮೇ ದೇಹೇ ಪ್ರಚುರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ । ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಿಯತಮೇ ತ್ವಂತಃಕರಣೇ ನಿಯತ ಐಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ । ನನು ಪುತ್ರೇ ಚೇದೈಕ್ಯಬುದ್ಧಿರಾಧ್ಯಾಸಿಕೀ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಚತುಃಸೂತ್ರ್ಯವಸಾನೇ ಭಾಷ್ಯೇ ಗೌಣಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಪುತ್ರದೇಹಾದಿಬಾಧನಾದಿತಿ ಗೌಣಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪುತ್ರ ಉದಾಹೃತಃ । ನಾಽಯಂ ದೋಷಃ, ದೇಹವದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ನ ತ್ವಾತ್ಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಪುತ್ರೇ ಸರ್ವಥಾ ನಾಸ್ತೀತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಥಮ್ “ಆತ್ಮಾ ವೈ ಪುತ್ರನಾಮಾಽಸಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿರುಪಪದ್ಯೇತ । ಇಯಂ ಹಿ ಶ್ರುತಿರ್ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಪುತ್ರತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮನುವದತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯೇವ ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷು ವಿಷಯೇಷ್ವಧ್ಯಾಸಃ । ಅಥ ಕಥಂಚಿತ್ಪುತ್ರಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಥಾಸ್ತಥಾಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಏವ । ಸ್ತನಂಧಯೇ ಪುತ್ರೇ ವಸ್ತ್ರಾಲಂಕಾರಾದಿನಾ ಪೂಜಿತೇ ಸತ್ಯಹಮೇವ ಪೂಜಿತ ಇತಿ ಪಿತುರಭಿಮಾನದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾಽಂಗುಲ್ಯಾ ಸ್ವದೇಹಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ವಚನೇನಾಽಯಮಹಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ಮನೋ ಗಮಯತಿ । ಕೃಶೋಽಹಂ ಕೃಷ್ಣೋಽಹಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ದೇಹಧರ್ಮಾಣಾಂ ಕೃಶತ್ವಾದೀನಾಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಮೂಕೋಽಹಂ ವಕ್ತಾಽಹಮಂಧೋಽಹಂ ದ್ರಷ್ಟಾಽಹಮಿತೀಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾ ಏವಾಽಽತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಂತೇ । ನಹ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಿಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧ್ಯಾಸೋ ಘಟತೇ, ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಾನಾಂ ತೇಷಾಮಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಹಂ ಕಾಮೀ ಕೋಪೀತ್ಯಂತಃಕರಣಧರ್ಮಾ ಆತ್ಮನ್ಯಾರೋಪ್ಯಂತೇ । ನ ಚ ಕಾಮಾದಯ ಆತ್ಮನ ಏವ ಧರ್ಮಾ ನಾಽಂತಃಕರಣಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸತ್ಯೇವಾಂತಃಕರಣೇ ತೇಷಾಂ ಭಾವಾತ್ । ಆತ್ಮೋಪಾದಾನಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಾಮಾದೀನಾಮಂತಃಕರಣಂ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಽಂತಃಕರಣಸ್ಯಾಽಪಾಯಮಾತ್ರೇಣ ಸುಷುಪ್ತೌ ಕಾಮಾದ್ಯಪಾಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಂತಃಕರಣಾತ್ಮಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಽಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸ್ಯಾಽಪಾಯಾತ್ತದಪಾಯ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ಅಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ । ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಪ್ಯಭ್ಯರ್ಹಿತಮೇವ, ತದಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಚಕ್ಷುರಾದೌ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸ್ಯಾಽತ್ರ ಸದ್ಭಾವೇನ ತಸ್ಯಾಽಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಪಾದಾನಾಂತರಮತ್ರಾಽಸ್ತಿ, ಯೈನೋಪಾದಾನತ್ವಮಪಿ ನ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ಆತ್ಮನ ಉಪಾದಾನತ್ವೇ ತ್ವಹಂ ಕಾಮ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾದ್ , ನ ತು ದಂಡೀ ದೇವದತ್ತ ಇತಿವದಹಂ ಕಾಮೀತಿ ಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಅಂತಃಕರಣಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ತು ಕಾಮಾದೀನಾಂ “ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮ್ । ತತೋಽಂತಃಕರಣಧರ್ಮಾ ಏವ ಕಾಮಾದಯ ಆತ್ಮನ್ಯಾರೋಪ್ಯಂತೇ, ಅಂತಃಕರಣಂ ಚ ಸ್ವಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೈಕ್ಯೇನಾಽಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ ।

ನನು ನ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಮಂತಃಕರಣಮ್ , ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇಷು ಸಮವಹಿತೇಷು ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಸ್ಯಾಽನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಗಮ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಆತ್ಮನ ಏವ ಕ್ರಮೇಣ ಜ್ಞಾನಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪನೇಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಸ್ತತ್ಕ್ರಮಃ । ನ ಚಾಽವಶ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿನ್ನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವೇ ಮನ ಏವ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ರಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪೇತದ್ರವ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾಲ್ಲಘೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ।

ನನು ತರ್ಹ್ಯನುಮಾನೇನ ಮನೋಽವಗಮ್ಯತಾಮ್ – ವಿಮತಃ ಕ್ರಮಃ ಕರ್ತುಃ ಕ್ರಮಕಾರಿಸಾಧಾರಣಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಃ, ಬಹುವಿಷಯಸನ್ನಿಧಾನವತಃ ಕರ್ತುಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕ್ರಮತ್ವಾದ್ , ಬಾಹುಚ್ಛೇದ್ಯಸನ್ನಿಧಾನವತೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಕುಠಾರಸಾಪೇಕ್ಷಚ್ಛಿದಿಕ್ರಿಯಾಕ್ರಮವದಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಮನಃಕರ್ತೃಕೇಷು ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗೇಷು ವರ್ತಮಾನೇ ಕ್ರಮೇಽನೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಮನಸ ಇಂದ್ರಿಯೈಃ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಯೋಗೇ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ಅದೃಷ್ಟಮೇವ ತದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ವೃಕ್ಷಾತ್ಪತತಃ ಫಲಸ್ಯಾಽಽಕಾಶಪ್ರದೇಶಸಂಯೋಗಕ್ರಮೇಽನೈಕಾಂತ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಗುರುತ್ವಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರತಿವಿಷಯಸಂಯೋಗೇಷು ವರ್ತ್ತಮಾನಕ್ರಮೇಽನೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಽದೃಷ್ಟಮತ್ರಾಽಪಿ ಸಮಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅದೃಷ್ಟವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸಾಧಾರಣಕಾರಣಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಥಮತ ಉಕ್ತಮನೈಕಾಂತಿಕಸ್ಥಲಮಪ್ಯದುಷ್ಟಮ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ವಿಮತಾ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿವಿಶೇಷಗುಣೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾ, ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಗುಣೋತ್ಪತ್ತಿತ್ವಾದ್ , ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಪರಮಾಣುಗತಲೌಹಿತ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವತ್ । ತಥಾ ಚ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ಯತ್ತನ್ಮನ ಇತಿ । ನೈತದಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ , ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಿತಿ ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೀಕಾರೇ ಮನಃಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಶರೀರೇಣೈವ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಸಂಯೋಗೋಽಪಗಚ್ಛತಿ । ತರ್ಹ್ಯಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಮನ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅಣುಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಮನಸಃ ಪರಮಾಣುವದಿಂದ್ರಿಯಾಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನಂತಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಜಗದವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ನ ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗಮ್ಯತ್ವಮ್ , ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಮನೋದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಮನಸಃ ಪ್ರತೀತಿರೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಮಮ ಮನೋಽನ್ಯತ್ರ ಗತಮಿತ್ಯನುಭವಾತ್ । ತತಃ ಪರಿಶೇಷಾನ್ಮನಸಃ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸ ಚ ಸಾಕ್ಷೀ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಽನಾತ್ಮಸ್ವಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವೈಕ್ಯೇನಾಽಧ್ಯಸ್ಯತೇ, ಅಹಂಕಾರಾದಿಷು ಚೈತನ್ಯೋಪಲಂಭಾತ್ ।

ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ದ್ವಯೋರಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ದ್ವಯೋರಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಭಾಸ ಏವ ಸ್ಯಾನ್ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಾವಭಾಸ ಇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ಚಿಜ್ಜಡರೂಪೇಣ ದ್ವಯೋರ್ವಿಶೇಷಾವಭಾಸಸ್ತಾವದಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಗಮಯತಿ । ಅಧ್ಯಾಸೇ ವಿಶೇಷಾವಭಾಸಸ್ಯಾಽಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತಾಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏಕತರಾಧ್ಯಾಸೇ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಾವಭಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಯೋರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪಾತಃ, ಚೇತನಸ್ಯಾಽಚೇತನೇ ಸ್ವರೂಪಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತಯೈವಾಽಧ್ಯಾಸಾತ್ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಾವಭಾಸಾದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವವಿರೋಧಃ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಧರ್ಮತಯಾ ವಿಶೇಷಾಪ್ರತೀತೇಃ । ದೇಹಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಚೇತನತ್ವಮಿತಿ ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ದ್ವಯೋರ್ವಿಶೇಷಾವಭಾಸೇ ಸತಿ ನಾಧ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವತಿ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಸ್ತಿ ಚೇದ್ಗೌಣಂ ತದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ನ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾಃ ಅಂತಃಕರಣಾದಾವಾತ್ಮನೋ ಗೌಣೀಂ ಬುದ್ಧಿಮಭಿಮನ್ಯಂತೇ, ಕಿಂತು ಮುಖ್ಯಾಮೇವ । ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಂ ನಾಮ । ನನ್ವಾದಿಶಬ್ದೋಽನುಪಪನ್ನಃ । ಅಂತಃಕರಣಮಾತ್ರೇ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಧ್ಯಾಸಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾದೌ ತ್ವಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮಂತಃಕರಣಮೇವ ಸಂಬಂಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ತಥಾಪಿ ಚೈತನ್ಯಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ನಾಂತಃಕರಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾದಿಶಬ್ದ ಉಕ್ತಃ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಾವನುಸ್ಯೂತತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಾದೇವ ತತ್ರ ಲೌಕಾಯತಾದೀನಾಮಾತ್ಮಭ್ರಮಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಚೈತನ್ಯಾಧ್ಯಾಸವತ್ಯಂತಃಕರಣೇ ಏವ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ವಾದಿನಾಮಾತ್ಮತ್ವಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ದೇಹಾದೌ । ತದಿತ್ಥಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಸದ್ಭಾವಪ್ರಮಾಣೈರುಪಪಾದಿತೇ ವಿವದಿತುಂ ಕೇನಾಽಪಿ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು ವಿಮತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸಂಭಾವಿತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಬಂಧಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಾತ್ , ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧವತ್ , ಇತ್ಯನುಮಾತುಮಧ್ಯಾಸೋ ಭವತಾ ಪ್ರಸಾಧಿತಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಮ ಕಿಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ ? ಕಿಂ ವಾಽನರ್ಥಹೇತೋರವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಸತಿ ಹೇತೌ ನಿವೃತ್ತಸ್ಯಾಽನರ್ಥಸ್ಯ ಪುನರಪ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅನಾದೇರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ನ್ಯಾಯತೋ ವಿವಿಕ್ತೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ಉಚ್ಯತೇ – ಅನಾದೇಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಭವನ್ಮತಸಿದ್ಧಸಂಸಾರಹೇತೋರ್ನಿವೃತ್ತಿರಿವಾಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಽಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಧ್ಯಾಸೋ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ಅನಾದಿಭಾವರೂಪತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಕಿಂ ಭಾವರೂಪತ್ವಂ ನಾಮ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ ಉತಾಽಭಾವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ? ಆದ್ಯೇ ಅನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಿನಾಂ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ವಿಮತೋ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಃ, ಅಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ರಜತಾಧ್ಯಾಸವತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಾನುಮಾನೇನ ಬಾಧಃ, ತಸ್ಯೈವಾಽನೇನ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಶೇಷೇಣ ಬಾಧ್ಯತೇ ತಥಾ ಸಾಮಾನ್ಯಾನುಮಾನಂ ವಿಶೇಷಾನುಮಾನೇನ ಕಿಂ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ ? ನನು ನಿವೃತ್ತಿರ್ನಾಮ ಸ್ವೋಪಾದಾನಗತೋತ್ತರಾವಸ್ಥಾ, ಘಟಸ್ಯ ಮೃದ್ಗತಕಪಾಲರೂಪತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾದ್; ನ ಹಿ ನಿರುಪಾದಾನಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್, ನ; ಸ್ವಾಶ್ರಯಗತೋತ್ತರಾವಸ್ಥಾಯಾ ನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪರಮಾಣುಗತಶ್ಯಾಮತ್ವಾದೇರನಾದೇರನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ನ್ಯಾಯತೋ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ತಾವತೈವಾಽಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ದೃಷ್ಟಾ, ತಥಾಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾವಗತಾವವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿರೋಧಿನೋ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಯುಜ್ಯತೇ । ವಿರುಧ್ಯತೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾವರಣಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ । ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ತು ದೇಹಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ತೇನ ನಿವೃತ್ತಿಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಭಾಸಮಾನಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರೇಣ ನ ಭಾಸತ ಇತಿ ನಾಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ । ಯೌಕ್ತಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಥಂಚಿದ್ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವೇಽಪ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದ್ವಾ ನಾಽಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಮ್ । ತತೋ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಾದೇವಾಽಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಃ । ನನು ನಾಽಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಕಿಂತ್ವಾನಂದಾವಾಪ್ತಿರಪೀತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೇಕತ್ವಲಕ್ಷಣೇ ವಿಷಯೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಸತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಽಽನಂದಾವಾಪ್ತಿರಪಿ ವಿಷಯಾಂತಃಪಾತಿತಯಾ ಸಾಕ್ಷಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ । “ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಽಽನಂದರೂಪತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚಾಽಽನಂದಾವಾಪ್ತೇಃ ಪುರುಷಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿಷಯತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಅತೋ ನಾಽಸೌ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನ ಪೃಥಙ್ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಾ । ತರ್ಹ್ಯಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ನ ಪೃಥಗ್ ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಾ, ಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಆನಂದಾವಾಪ್ತಿವದಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ಕಿಮಿಯಮಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿಷಯ ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಲಕ್ಷಣೇ ವಿಷಯೇಽಂತರ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । “ಭೂಯಶ್ಚಾಽಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ” “ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ” ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಫಲವಾಕ್ಯೈಃ ಸ್ವಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಾವಗತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಭ್ಯೈವಾಽಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿರನೂದ್ಯತೇ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕೈಸ್ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತೇರವಿಷಯೀಕೃತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಗತಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಸ್ಯ ಜೀವಗತಾಽವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಯೋಶ್ಚ ನಿವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೋಕ್ತಮಪ್ಯೈಕ್ಯಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ಆಯಾತಂ ತರ್ಹ್ಯಸ್ಮದುಕ್ತಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಮಹಾವಾಕ್ಯೇಷ್ವಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತೇರರ್ಥಲಭ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಿತ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯೇಷು ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ ? ಮೈವಮ್, ನಹ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಿಷ್ಪತ್ಸ್ಯಮಾನಾ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರಸ್ಥೂಲಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸ್ವತೋಽಸಂಗಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಯನ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ವರೂಪಂ ತದೇವಾಽಸ್ಥೂಲಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ಪಶ್ಚಾನ್ಮಹಾವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಂ ಜೀವಃ ಶಕ್ನುಯಾನ್ನ ಪುನರನ್ಯಥಾ, ಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಃ, ತಾದೃಶಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೈವಾಽಭಾವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಪಂಚಗೋಚರತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರಾಹಿತ್ವೇನ ತದುಭಯಸಂಬಂಧಾಬೋಧಕತ್ವಾತ್ । “ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ, ಸರ್ವೋಪಾದಾನತಯೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ; ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮೇವ ತದನೂದ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕತಯಾ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಭೂತನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವವಿರುದ್ಧಮಪುರುಷಾರ್ಥಭೂತಂ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇಯುಃ । ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಯೋಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಸುಷುಪ್ತಜಾಗರಯೋರ್ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೇ ಚ । ನ ಚ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಾನುವಾದೇನ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಪ್ರಮಿತಿರ್ಬಾಧ್ಯತೇ, ಅನುವಾದಸ್ಯಾಽನುವಾದತ್ವೇನ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಚಾಽತ್ರ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಪುನಸ್ತನ್ನಿಷೇಧೋಽನರ್ಥಕ ಏವ, ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಾದ್ಧಿ ಪಂಕಸ್ಯ ದೂರಾದಸ್ಪರ್ಶನಂ ವರಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ಯದ್ಯನೂದ್ಯ ನ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ತದಾ ನಾಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತಚ್ಚ ಶ್ರುತಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕಮೇವ ನ ಪ್ರಮಾಪಕಮ್ , ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿಷೇಧಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾತ್ । ದುರ್ಬಲಸ್ಯಾಽಪಿ ಯಾವದ್ಬಾಧಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ ಪ್ರಾಪಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ ನಾಽಪ್ರಾಪ್ತಂ ನಾಽಪಿ ಪ್ರಮಿತಮ್ । ನ ಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಪಠಿತವಾಕ್ಯಾನಿ ಸಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಮಾಪಯಂತಿ, ಅನ್ಯಪರಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯೋಪೇತನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ಆರೋಪಿತರೂಪೇಣಾಽಪ್ಯುಪಾಸನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಆರೋಪೋಽಪಿ ನಾಽತ್ಯಂತಮಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೈರದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕೈಃ ಪ್ರಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತೌ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ।

ತಥಾಪಿ ತಾದೃಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಪೇತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ – ನ ತಾವಜ್ಜೀವೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಽನುಮಾನಾದಿಗಮ್ಯಃ; ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಗಮ್ಯಃ; ಜೀವಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ತನ್ನಿಷ್ಠಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಮನೋಗಮ್ಯಃ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತು ಮನಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನತಯಾಽಪ್ಯುಪಪನ್ನೌ, ಆತ್ಮನ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಮನಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಂ ನಾಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮ್ , ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ಮನೋ ನಾಽಸ್ತಿ ನ ತತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸೋ ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತಾವಿತಿ ಹಿ ವ್ಯತಿರೇಕೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಸ ಚ ಸಂದಿಗ್ಧಃ, ಸುಷುಪ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರನವಭಾಸಃ ಕಿಂ ಮನಸೋಽಸತ್ತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವಯಮಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯನಿರ್ಣಯಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕಾಭಾವಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಾಗದ್ವೇಷಸುಖದುಃಖಾದಯೋಽಪಿ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾ ಇತಿ ಬೌದ್ಧಾ ಜರತ್ಪ್ರಾಭಾಕರಾಶ್ಚ ಕಲ್ಪಯಂತಿ, ನ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಯದಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ತದಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರಕಾಶಗುಣಕಲ್ಪನಾದಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಲಘೀಯಃ । ಯದಿ ಚ ತೇಷಾಂ ಗುಣತ್ವಂ ತದಾ ತೇಷು ಪ್ರಕಾಶಗುಣ ಏವ ನ ಸಂಭವತಿ, ಗುಣಸ್ಯ ಗುಣಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಾದಯ ಏವ ಪ್ರಕಾಶರೂಪಗುಣಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶವತ್ಸ್ವಾಶ್ರಯೋಪಾಧಾವುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇಃ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ನಿತ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗಾದಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಂತು ತರ್ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಾ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಯಸ್ತಥಾಪಿ ತೇ ಸತ್ಯಾ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರಮಾಣಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವಿಷಯಸತ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಯೋಸ್ತಾಟಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ತತ್ಸತ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಚಾಽಸಂಗತ್ವಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಾತ್ । ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿರಿತಿ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಾಣಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ತದೇವಮ್ “ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು” “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ” ಇತ್ಯಾದ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಾನಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೌ ವಸ್ತುತೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚೌ ಚಿನ್ಮಾತ್ರರೂಪೌ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೌ ಸಮರ್ಪಯಂತಿ, ನ ತ್ವಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ನನು ತರ್ಹ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಸಮರ್ಪಿತೌ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರಪಂಚರಹಿತೌ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಾವೇವೋಪಜೀವ್ಯ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇನೈಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಸನಿವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದಾರ್ಥಿಕತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ಚ ಕಥಮಿತಿ ಚೇದ್ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಏಕತ್ವಗೋಚರಸ್ತತ್ತ್ವಬೋಧೋ ವಿರೋಧಿನಮವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ನಿವರ್ತಯನ್ನೇವೋದೇತಿ, ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೇ ತಥಾದರ್ಶನಾತ್ । ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ನಿಷೇಧಕಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರಾಽಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ನಿಷೇಧಃ ಪರಮಾರ್ಥರಜತಗೋಚರ ಇತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಸ ಚ ರಜತನಿಷೇಧಃ ಪರಮಾರ್ಥರಜತಾರ್ಥಿನಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುಚ್ಛಿಂದನ್ನಧ್ಯಾಸಬಾಧಕತ್ವೇನೋಪಚರ್ಯತೇ । ಸಾಕ್ಷಾದಧ್ಯಾಸಬಾಧಸ್ತು ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನೈವೇತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಖ್ಯಾತೌ ಬಾಧವಿಚಾರೇಽಭಿಹಿತಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಯನ ಏವ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ನಾಽಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಾವಿತಿ ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ರ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ – ಲೋಕೇ ತುಲಯಾ ಸುವರ್ಣಂ ಸಮ್ಮಿಮಾನಸ್ಯ ಸುವರ್ಣಕಾರಸ್ಯ ಹಸ್ತಸ್ತುಲಾಯಾ ಉನ್ನಮನ ಏವ ಪ್ರಯತತೇ । ತತ್ರೈಕಭಾಗಸ್ಯಾಽವನಮನಂ ನಾಽಂತರೀಯಕಂ ನ ತು ತತ್ರ ಹಸ್ತಃ ಪ್ರಯತತೇ । ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಚ ನಾಽಂತರೀಯಕಸಿದ್ಧಾ ಅರ್ಥಾಃ ಪ್ರಯತ್ನನಿರಪೇಕ್ಷಾಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ।

ನನು ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಾದ್ಬಾಧಸ್ತತ್ರ ನೇದಂ ರಜಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥರಜತವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕೇಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚಾಽಧ್ಯಾಸನಿರಾಸಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಭಾಸೋ ನಾಂತರೀಯಕೋಽಸ್ತು, ಯತ್ರ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಾಧಕಂ ತತ್ರ ಕಥಂ ನಾಽಂತರೀಯಕತಯಾಽಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಭಾಸ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಉಚ್ಯತೇ – ನ ತಾವತ್ತತ್ರಾರೋಪಿತರಜತಾಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯಃ, ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಆರೋಪಿತರಜತತದಭಾವೌ ಹಿ ನ ಸಂಪ್ರಯೋಗಯೋಗ್ಯೌ । ನ ಹಿ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರಮಾರೋಪಿತಂ ರಜತಂ ಪ್ರತೀತೇಃ ಪೂರ್ವಮಸ್ತಿ, ಯೇನೇಂದ್ರಿಯಂ ಸಂಯುಜ್ಯೇತ । ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ರಜತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾದೇವ ತದಭಾವೋಽಪಿ ನೇಂದ್ರಿಯೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತತೋ ವಾಕ್ಯಬಾಧವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧೇಽಪೀಂದ್ರಿಯೇಣ ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವೇ ಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ನಾಽಂತರೀಯಕತಯೈವಾಽಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಏವಂಚ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೇಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾದನುಭವಾದ್ವಾ ಜಾಯಮಾನೇ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾ ತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತೇರಾರ್ಥಿಕ್ಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇಽನಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನ ವಿಷಯಾತ್ ಪೃಥಗ್ ನಿರ್ದೇಶೋ ಯುಕ್ತತರಃ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವೇದಾಂತಗಸಂದೇಹಾಪಗಮ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ವೇದಾಂತಾರಂಭಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಮ್ , ತಥಾಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತೇರ್ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವೇನ ಪುರುಷಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಚ ಪರಂಪರಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ನನು ಕೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾಮ ಯಾ ವೇದಾಂತಾರಂಭಫಲತ್ವೇನೋಪವರ್ಣ್ಯತೇ । ಸರ್ವತ್ರ ಹ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಗರ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತಿ । ನ ತು ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ, ನಾಽಪ್ಯನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ಯ ನರವಿಷಾಣಾದೇಃ । ವಿದ್ಯಾ ತು ಜ್ಞಾತಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯಂತ್ಯೇವ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ತಥೈವ ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೇತಿ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರತೀತಿತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ತತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ?

ಉಚ್ಯತೇ – ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಿತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ವಿಷಯನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತತ್ರ ಘಟಾದಿವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ವಿಷಯನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತಥಾ ಸಹಸಾ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಮ್ , ಅಸಂಭಾವನಾವಿಪರೀತಭಾವನಾಭ್ಯಾಮಭಿಭೂತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತತ್ರಾಽಸಂಭಾವನಾ ನಾಮ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪರಿಭಾವನಾಪ್ರಚಯನಿಮಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯವೃತ್ತಿಯೋಗ್ಯತೋಚ್ಯತೇ ವಿಪರೀತಭಾವನೇತಿ ಚ ಶರೀರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯಃ । ನ ಚಾಽಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸನಿಮಿತ್ತಪ್ರಮಾಣಗೃಹೀತೇ ವಸ್ತುನ್ಯುಭಯವಿಧಚಿತ್ತದೋಷಾದಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸನಿಶ್ಚಯಾಭಾವೋ ನ ದೃಷ್ಟಚರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಾರಾಣಸೀಪ್ರದೇಶಾದಾವಾರ್ದ್ರಮರಿಚಮಂಜರ್ಯಾದಿಷ್ವತ್ಯಂತಾದೃಷ್ಟಪೂರ್ವೇಷು ದೂರದೇಶಾತ್ ಸಮಾನೀತೇಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೃಶ್ಯಮಾನೇಷ್ವಪ್ಯವಿಶ್ವಾಸೇನ ಝಟಿತಿ ನಿಶ್ಚಯೋತ್ಪಾದಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಾದುತ್ಪನ್ನಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಚಿತ್ತದೋಷಪ್ರತಿಬದ್ಧಾ ತರ್ಕಂ ಸಹಾಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ವಿಷಯಂ ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ ।

ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾದಪ್ರಮಾಣತ್ವೇ ಚಾಽನುಪಕಾರಿತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರತಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಸ್ತ್ವನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವೇಽಪಿ ನಾಽತ್ಯಂತಮನುಪಕಾರಿಕಮ್ , ಪ್ರಮಾಣತಚ್ಛಕ್ತಿಪ್ರಮೇಯಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪೇ ಸಂಭವಾಸಂಭವಪ್ರತ್ಯಯರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮನುಗ್ರಾಹಕಸ್ತರ್ಕ ಇತಿ ತರ್ಕವಿದಃ । ನನು ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ತರ್ಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವೇಽಪಸಿದ್ಧಾಂತಾಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಹಿ – ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ಸ್ವತ ಏವೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ಉಭಯಮಪಿ ಪರತ ಇತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಃ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸ್ವತ ಇತಿ ಬೌದ್ಧಾಃ । ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸ್ವತ ಇತಿ ವೇದಾಂತಿನಃ । ನ ತಾವತ್ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಕಿಮೇಕಸ್ಯಾಮೇವ ಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತೌ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಯೋಃ ಸಮಾವೇಶೋಽಭಿಪ್ರೇತ ಉತ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನ ತಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನಾಽದ್ಯಃ, ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಸ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಸ್ಯಾಶ್ಚಾಽಪ್ರಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಾಭಾವಾತ್ । ಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ಸಮತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವವಾದಿನಾಽನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯುಭಯಂ ಪರತಃ । ತದಾ ಹ್ಯುತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯರಹಿತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಸಮವತಿಷ್ಠೇತ । ನ ಚೈತಲ್ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬೌದ್ಧಪಕ್ಷಃ –– ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪರತ ಇತಿ । ನಾಽಯಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪರತಸ್ತ್ವಮ್ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಜ್ಞಪ್ತೌ ವಾ ? ನೋತ್ಪತ್ತೌ ತತ್ಸಂಭವತಿ, ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಾರಣೇಭ್ಯ ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಧರ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಮವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ನನು ಜ್ಞಾನಕಾರಣಾದ್ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪಶ್ಚಾತ್ತತ್ಕಾರಣಗತಗುಣಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪತ್ತಿಪರತಸ್ತ್ವಮ್ , ತದ್ಯದಿ ನ ಸಂಭವೇತ್ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯಾಽಭಾವಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯಾಽವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ತಯೋರುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಗುಣಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರ್ದೋಷಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ದೋಷಾಭಾವಸ್ಯೈವ ಗುಣತ್ವಾತ್ । ನಹೀಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ದೋಷಾಭಾವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಗುಣೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅಥ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಗುಣಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾಪಿ ದೋಷನಿವೃತ್ತಿಹೇತೋಸ್ತಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ದೋಷಾಭಾವೇನೈವ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ನಿವೃತ್ತೇ ತು ದೋಷೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿಷ್ಪ್ರತಿಬಂಧಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನಾಽಪಿ ಸಹ ಗುಣಸ್ಯ ದೋಷಾಭಾವದ್ವಾರಾಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಪ್ರತೀಯೇತೇ, ನ ತು ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತೌ ವಿದ್ಯೇತೇ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯಾಽಭಾವ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಾರಣಂ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಥಾ ಸತಿ ದೋಷಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಸತ್ಯೇವ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದವಿರೋಧಿತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ । ನ ಹಿ ದೋಷಾಭಾವೇ ಸತಿ ದೋಷಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಅತೋ ನೋತ್ಪತ್ತೌ ಪರತಸ್ತ್ವಮ್ । ಜ್ಞಪ್ತಿರಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಪರತಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾಮ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಪರಿಚ್ಛೇದಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ತತ್ಕಿಂ ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಾದವಗಮ್ಯತೇ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದಜ್ಞಾನಾದ್ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಘಟೇ ಜ್ಞಾಯಮಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಂ ಯಾವನ್ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ತಾವದ್ ಘಟಪರಿಚ್ಛೇದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಪ್ರತೀತೌ ಘಟವ್ಯವಹಾರಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ತು ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಪಶ್ಚಾದ್ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಘಟಜ್ಞಾನವದ್ ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಾಯಕಜ್ಞಾನಾಂತರಾತ್ ಪ್ರಾಗಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವೇ ಸತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪ್ಯಯಂ ನ್ಯಾಯಸ್ತುಲ್ಯಃ । ಅಥ ಮತಮ್ – ಸಾಧನಭೂತಭೋಜನಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತೃಪ್ತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾವಗಮಃ, ಫಲಭೂತತೃಪ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತು ಸ್ವತ ಏವ ತದವಗಮಃ; ಅರ್ಥಃ ಕ್ರಿಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್ , ತತೋ ನಾಽನವಸ್ಥೇತಿ । ತದಸತ್ , ವಿಮತಂ ಸಾಧನಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಫಲಜ್ಞಾನವತ್ । ವಿಪಕ್ಷೇ ಚಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗೋ ಬಾಧಃ। ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಅನಿಶ್ಚಿತೇ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತನ್ನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ನಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತೇತಿ ಚೇತ್ , ಸತಿ ಸಂದೇಹೇ ತಥಾಽಸ್ತು । ಅಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥೇಷ್ವಭ್ಯಸ್ತಘಟಾದಿವಿಷಯಜ್ಞಾನೇಷು ಕಥಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಸುವರ್ಣಪರೀಕ್ಷಾಯಾಂ ನಿರೀಕ್ಷಣನಿಕರ್ಷಣದಾಹಚ್ಛೇದರೂಪಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಚತುಷ್ಟಯಾದರ್ಥನಿಶ್ಚಯಃ, ನ ಪ್ರಥಮಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾತ್ , ತತಃ ಪರತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಿವಾರ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ರ ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಾದಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಕಸಂಶಯಾದಿನಿರಾಸೀನಿ, ನ ತು ತತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಾಯಕಾನಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕಜ್ಞಾಪಕಾತಿರಿಕ್ತಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ತು ಜ್ಞಾನಕಾರಣಗತದೋಷಾದುತ್ಪತ್ತಿರ್ಬಾಧಾಚ್ಚ ಜ್ಞಪ್ತಿರಿತಿ ಪರತಸ್ತ್ವಮ್ ।

ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪರತೋ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಾಗಭಾವವದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾಮಾಽಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಾಃ । ತದುಕ್ತಂ ಭಟ್ಟಪಾದೈಃ –– “ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತ್ರಿಧಾ ಭಿನ್ನಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಜ್ಞಾನಸಂಶಯೈಃ ।” ಇತಿ । ಅಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಚಾಽತ್ರ ವಸ್ತ್ವಂತರಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , “ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಾಽನ್ಯವಸ್ತುನಿ” ಇತಿ ತೈರೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತತಸ್ತತ್ರ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ನಾಽಭಾವವತ್ವಮ್ ।ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ದೋಷಬಲಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮ್ , ಸ್ವತ ಉಷ್ಣಸ್ಯಾಽಪ್ಯಗ್ನೇರ್ಮಂತ್ರಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಶೈತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ।

ಯದಿ ಕಥಂಚಿದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಮಾಶಂಕೇಥಾಸ್ತದಾನೀಮಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಯಾವದ್ದೋಷಾಧಿಗಮಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ಕಥಂ ಸಮರ್ಥಯೇಥಾಃ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸ್ವತಃ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತರ್ಕಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕಥಂ ನಾಽಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಕರಣಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಶಬ್ದಶ್ಚ ತತ್ರಾಽಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನನೇ ಸಮರ್ಥಸ್ತಥಾಪಿ ದುರಿತೈಶ್ಚಿತ್ತಕೃತವಿಪರೀತಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಿಷಯಾಸಂಭಾವನಯಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಪರೀತಭಾವನಯಾ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ, ತತೋ ನಿಶ್ಚಲೋಽಪರೋಕ್ಷೋಽನುಭವೋ ನ ಜಾಯತೇ । ತತ್ರಾಽಽಶ್ರಯಮಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ ದುರಿತಾಪಗಮಃ । ಶಮಾದಿಸೇವನಾಚ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಪರೀತಪ್ರವೃತ್ತಯೋ ನಿರುಧ್ಯಂತೇ । ಮನನಾತ್ಮಕೇನ ತರ್ಕೇಣ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯಾಽಸಂಭಾವನಾ ನಿರಸ್ಯತೇ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇನ ವಿಪರೀತಭಾವನಾಂ ತಿರಸ್ಕೃರ್ವತೀ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾರ್ಥನಿರ್ಧಾರಣಸಮರ್ಥಾ ಚಿತ್ತವೃತ್ತೇರೇಕಾಗ್ರತಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತತಃ ಶಬ್ದಜನಿತಮಪರೋಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಿಶ್ಚಲಂ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ವೇದಾಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷಾವಗತಿಹೇತುತ್ವಂ “ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ” ಇತಿ ತದ್ಧಿತಪ್ರತ್ಯಯೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವ ಸಮ್ಯಗವಗತಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ತದ್ಧಿತಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ । ನ ಹ್ಯಪರೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ತತಃ ಪ್ರಥಮತ ಏವ ಶಬ್ದಾದುತ್ಪನ್ನಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಪಾಯೇ ಪಶ್ಚಾನ್ನಿಶ್ಚಲಂ ಭವತಿ । ಅಥವಾ ಯಥಾ ಸಂಪ್ರಯೋಗೋಽಭಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪುನಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತಿ ತಥಾ ಶಬ್ದ ಏವ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪುನರ್ವರ್ಣಿತಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದ್ವಿತೀಯಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ನ ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ವಿಭ್ರಮಃ, ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ಪುರುಷಾಂತರಸಂವೇದನೇ ಪರೋಕ್ಷಾನುಮಾನದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಸತಿ ಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಥಮಮಪರೋಕ್ಷಂ ಪರೋಕ್ಷಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಜಾತಮಪಿ ತಾವತೈವ ನಿಶ್ಚಲಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾ ಅಭಾವಾದಪ್ರಾಪ್ತಮಿವ ಭವತಿ । ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ ಕೃತಯೋಃ ಫಲರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಂತರಮೇವ ಫಲೋದಯದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಯೈವಾಽಂಗಿತ್ವಂ ಶ್ರವಣಮನನಯೋಸ್ತು ತದುಪಕಾರಿತಯಾಽಂಗತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯಾಽನುಭವೋತ್ಪತ್ತೌ ಕರಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಯೇನಾಽನುಭವಜನನೇ ಸ್ವಯಂ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರವಣಂ ತು ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣರೂಪಂ ಸತ್ಕರಣಭೂತಶಬ್ದಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕರಣಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಶ್ರವಣಸ್ಯೈವಾಽಂಗಿತ್ವಮುಚಿತಮ್ । ಪ್ರಬಲಪ್ರತಿಬಂಧನಿವಾರಕಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ ಸಹಕಾರಿಭೂತಚಿತ್ತಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗತ್ವಮ್ । ಮನನಂ ಹಿ ವಿಷಯಗತಾಽಸಂಭಾವನಾಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಚಿತ್ತೇ ಸಂಶಯಮಪನಯತಿ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ಚ ವಿಪರೀತಭಾವನಾಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಚಿತ್ತವೃತ್ತೇರೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಜನಯತಿ । ಶಮಾದೀನಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಚಾಽಽರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾದಿತಿ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾರೂಪತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಽಪ್ಯಂತರಂಗಾಃ ಶಮಾದಯಃ ಶ್ರವಣಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಗತವಿಪರೀತಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟದೋಷಸ್ಯ ನಿವಾರಕತ್ವಾತ್ । ಯಜ್ಞಾದಯಶ್ಚಾಽದೃಷ್ಟದೋಷಸ್ಯ ನಿವಾರಕತಯಾ ಬಹಿರಂಗಾಃ । ಅತ ಇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಯಾ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಚೋಪಕೃತಮಂಗಿಭೂತಂ ಶ್ರವಣಮೇವ ನಿಶ್ಚಲಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಜನಕಮ್ । ಯತ್ತು ಶ್ರವಣಮಾಪಾತಿಕಮಂಗಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಜನಯತಿ । ತಸ್ಯ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಂಗತ್ವೇಽಪಿ ನ ನಃ ಕಿಂಚಿದ್ಧೀಯತೇ, ಸಂಸಾರನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕಶ್ರವಣಸ್ಯೈವಾಽಂಗಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಸಂಸಾರನಿವರ್ತಕಮ್ , ಸತ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಸಾರದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ತ್ವಾಪರೋಕ್ಷಾದ್ ಸಮೂಲಾಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತೇರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿದೇಹವ್ಯತಿರೇಕಾವಗಮವತ್ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೋಽಧ್ಯಾಸವಿರುದ್ಧೋಽಪಿ ನ ತಮಪನಯೇದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ, ನ ತು ತಥಾ ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಾನಮ್ । ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸದ್ಯಃ ಶರೀರಪಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾದಪಿ ಶರೀರಾದ್ಯನುವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ಚಕ್ರಭ್ರಮಣಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನೇ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಗಂಧಾದೌ ಸಂಸ್ಕಾರದರ್ಶನಾತ್ । ನಿಃಸಾರಿತಪುಷ್ಪೇ ಪುಷ್ಪಪಾತ್ರೇ ಸ್ಥಿತಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ ಪುಷ್ಪಾವಯವಾ ಏವ ಗಂಧಬುದ್ಧಿಮ್ ಉತ್ಪಾದಯಂತಿ ನ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಏವ । ಯೇ ತು ನಾಽಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ, ತಾನ್ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾತವ್ಯಮ್ – ವಿಮತಃ ಕಾರ್ಯವಿನಾಶಃ ಸಂಸ್ಕಾರವ್ಯಾಪ್ತಃ, ಸಂಸ್ಕಾರವಿನಾಶಾದನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವಿನಾಶತ್ವಾದ್ , ಜ್ಞಾನವಿನಾಶವದಿತಿ । ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಯೋರೇವ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಬಾಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಯೋರಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಹೇತುತ್ವಮಸ್ತು । ಅವಿದ್ಯಾದಿ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದವಚ್ಛೇದಕಜ್ಞಾನಾಭಾಸರೂಪವೃತ್ತೇರನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಮಾತ್ರಕಾರಣಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಕಥಮಪರೋಕ್ಷದ್ವೈತಾವಭಾಸ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಪ್ರಪಂಚಾಪರೋಕ್ಷಕಾರಣಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತದೋಷತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯೇತಿ ವದಾಮಃ । ಅಪರೋಕ್ಷಕಾರಣನೇತ್ರಾದಿಗತಕಾಚಾದಿದೋಷಾಣಾಮಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನ ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವವದುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಧ್ವಂಸವನ್ನೋಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರವ್ಯತಿರಿಕ್ತಭಾವರೂಪಕಾರ್ಯಾಣಾಮೇವೋಪಾದಾನಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವಾಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾಶ್ರಯತ್ವನಿಯಮೇಽಪ್ಯತ್ರಾಽನುಪಾದಾನಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾಂಗೀಕಾರೇ ವಿದೇಹಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಃ, ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣೋಽಂತೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನುಸಂಧಾನಾದೇವ ಸಂಸ್ಕಾರನಿವೃತ್ತೌ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ।

ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ – ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚಾಽನುಪಾದಾನತ್ವಾನ್ನಿರುಪಾದಾನೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಃ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ? ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಜಾತೇಽಪ್ಯಾಪ್ರಾರಬ್ಧಕ್ಷಯಮವಿದ್ಯಾಲೇಶಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರಸ್ತು । ಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯಾಲೇಶೋಽಪಿ ನಿವರ್ತತೇ, ಅತಃ ಸರ್ವಸಂಸಾರನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾರಂಭಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಕೇಷುಚಿದ್ವೇದಾಂತೇಷು ಸಗುಣೋಪಾಸನಾನಿ ವಿಧೀಯಂತೇ, ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ಗೋದೋಹನಾದಿವತ್ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕತ್ವಾದುಪಾಸನಕರ್ಮಭೂತಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ರಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ । ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧೀಯಮಾನಾ ಗುಣಾ ಅಪ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯಂತೇ । ಅಪವಾದಾತ್ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಾರೋಪಿತೈಸ್ತೈಸ್ತೈರ್ಗುಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮೈ ತಸ್ಮೈ ಫಲಾಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನನು ಯದಿ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾಽವಗಂತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬೋಧಯಿತುಮಾರೋಪಿತಗುಣಪ್ರಪಂಚಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧಿಸ್ತದಾ ಮೋಕ್ಷೇಽಧಿಕೃತಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ “ಚಮಸೇನಾಽಪಃ ಪ್ರಣಯೇತ್” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಾಂಪ್ರಣಯನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ “ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ” ಇತಿ ವಿಧೀಯಮಾನೇ ಗೋದೋಹನೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕಾರಿಣ ಏವಾಽಧಿಕಾರಸ್ತದ್ವತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ತತ್ರ ಹಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕಾರಿಣ ಏವಾಽಪ್ಪ್ರಣಯನಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮತ ಏವ ಪಶುಕಾಮನಾಯಾಂ ಗೋದೋಹನವಿಧಿರಿತ್ಯಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಹ ತು ಶಬ್ದಾದಾರೋಪಿತಪ್ರಪಂಚಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಧಾನೇಽಪಿ ನಾಽಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತಾ । ನನು ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಾಯಕಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪರತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸನವಿಧಾಯಕಾನಾಂ ತದಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತೇಷಾಮಪಿ ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯ್ಯವಸಾನಾದ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಿಷಯಸ್ತದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಽನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ತತಸ್ತದ್ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಽಪಿ ತೇ ಏವ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ ।

ನನು ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯಾಽರ್ಥಃ, ತತ್ರಾಽಸೂತ್ರಿತೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಕಿಮಿತಿ ಉಪಪಾದ್ಯೇತೇ ? ಇತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯೇತೇ ಏವಾಽರ್ಥತೋ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಇಷ್ಟಸಾಧನತೈವ ವಿಧಾಯಕಾನಾಂ ಲಿಡ್-ಲೋಟ್-ತವ್ಯ-ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮರ್ಥ ಇತಿ ತಾವದುತ್ತರತ್ರಾಽಭಿಧಾಸ್ಯತೇ । ಮೋಕ್ಷಕಾಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತಾ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಾ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯೇ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇಷ್ಟಸಾಧನತಾ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಂ ತದಿಷ್ಟಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣ ಫಲಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯಾ ಮೋಕ್ಷ ಏವ ವಿಚಾರಫಲತ್ವೇನಾಽವಗಮ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತು ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಚಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಫಲೀಭೂತಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾಚ್ಚ ಅಪೂರ್ವವದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರರೂಪಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ನನು ನೇಷ್ಟಸಾಧನತಾ ಲಿಙಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ನಿಯೋಗೋ ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯಃ, ಸ ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥೇಷು ನಿಯೋಜ್ಯಂ ನಿಯುಂಜಾನಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥೇಽಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಅನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಕಿಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನತ್ವಮಂತರೇಣ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮನುಪಪನ್ನಮುತ ತತ್ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ಅಸತ್ಯಪಿ ಫಲೇ ನಿತ್ಯ-ನೈಮಿತ್ತಿಕ-ನಿಯೋಗಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ನಿಯೋಗಃ ಫಲಕಾಮನಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಃ ಉತ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರವರ್ತಕಃ ? ಆದ್ಯೇ ಫಲಕಾಮನೈವ ಪ್ರವರ್ತಯತು ಕಿಂ ನಿಯೋಗೇನ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷು ಫಲಕಾಮನಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತನೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ನದೀವೇಗಾದಿವನ್ನಿಯೋಗಃ ಫಲಕಾಮನಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತನೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ನದೀವೇಗಾದಿವನ್ನಿಯೋಗಃ ಫಲಕಾಮನಾರಹಿತಮಪಿ ಪುರುಷಂ ಬಲಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಉಪಪನ್ನಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ನದೀವೇಗೋಽಪಿ ಫಲಸಾಧನೇ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ । ನಿಯೋಗಮಾತ್ರಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಫಲಸಂಬಂಧಾಕಲ್ಪಕತ್ವೇಽಪಿ ಫಲಕಾಮಿನಾ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣೋ ನಿಯೋಗಸ್ತತ್ಕಲ್ಪಕಃ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅತ್ರಾಪಿ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ತಾವತ್ ಕಾಮ್ಯಫಲಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸಾಧ್ಯತ್ವಮಂತರೇಣಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ? ಜೀವನಾದೀನಾಮಸಾಧ್ಯಾನಾಮಪಿ “ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಜುಹುಯಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಾನಾಂ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಸಾಧ್ಯತಯಾ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಕಿಂ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧ್ಯಶಬ್ದೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಉತ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಮ್ ? ಆದ್ಯೇ ಕಲ್ಪ್ಯಕಲ್ಪಕಯೋರಭೇದಾತ್ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾಪತ್ತಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರತೀಯತೇ ಉತ ಅರ್ಥಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ವಾಚಕಪದಾಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಂತರೇಣ ಕಿಂಚಿದನುಪಪನ್ನಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಕಾಮಿಯೋಗೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಚೇತ್, ಏವಮಪಿ ನಾಽಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ , ಯದ್ಬಲಾತ್ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ಯಥಾ “ಶುಷ್ಕದಂಡೀ ದೇವದತ್ತಃ” ಇತ್ಯತ್ರ ದಂಡ ಏವ ದೇವದತ್ತವಿಶೇಷಣಮ್ , ಶುಷ್ಕತ್ವಂ ದಂಡವಿಶೇಷಣಮ್ , ತಥಾ “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋಽಧಿಕಾರೀ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಪಿ ಕಾಮನೈವಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ , ಸ್ವರ್ಗಃ ಕಾಮನಾಯಾಃ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಕಾಮನಾದ್ವಾರಾ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸಾಧ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, “ಅಧ್ಯೇತುಕಾಮೋ ಭೈಕ್ಷ್ಯಂ ಚರೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಽಪ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಭೂತಭೈಕ್ಷ್ಯಚರಣಸಾಧ್ಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । “ದ್ರವ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಾನಂ ಧರ್ಮಕಾಮೋ ಯಜ್ಞಾನ್ ಉಪಸೇವೇತ” ಇತ್ಯಾದೌ ವೈಪರೀತ್ಯಮಪಿ ದೃಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸ್ವರ್ಗತತ್ಕಾಮನಯೋರಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಮೇವ ದುರ್ನಿರೂಪಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ನ ತಾವತ್ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪುರುಷೇಣಾಽಯೋಗಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ, ನಿತ್ಯವಿಧಿಬಲಾದೇವಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಽಪಿ ತದನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಮ್ , ಅಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ನಿತ್ಯವಿಧಿವಿರೋಧಾತ್ । ನಿತ್ಯನಿಯೋಗಾದ್ ಭಿನ್ನೋ ಹಿ ಕಾಮ್ಯನಿಯೋಗಃ । ತತ್ರಾಽಯೋಗಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ನಾಽಸ್ತ್ಯುಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ಯದ್ಯಪಿ ಯಾವಜ್ಜೀವವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧ್ಯೋ ನಿತ್ಯನಿಯೋಗಃ, ಕಾಮ್ಯನಿಯೋಗಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯಬೋಧ್ಯಃ, ತಥಾಪಿ ಸಾಂಗದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸನಿಯೋಗಸ್ಯೋಭಯತ್ರೈಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾನ್ನಾಽಸ್ತಿ ಭೇದಃ । ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯವಿಭಾಗಸ್ತ್ವಧಿಕಾರಮಾತ್ರಭೇದಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಯಥಾ “ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷಾನನ್ವಾಹ” ಇತ್ಯಾದೌ ಋತ್ವಿಜಃ ಪ್ರೈಷಾನುವಕ್ತುಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ದಂಡಿವಿಶೇಷಣಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ಪ್ರೈಷಾನನ್ವಾಹ ತದ್ದಂಡೀ ಸನ್ನಿತಿ, ತಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಮಪಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ವರ್ಗಪರಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಪಾರ್ಥಸಾರಥಿನಾ –
“ಅಪೇಕ್ಷಿತ್ವಾದ್ಭಾವ್ಯಸ್ಯ ಕಾಮಶಬ್ದೋ ಹಿ ತತ್ಪರಃ ।
ವಿಶೇಷಣಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ದಂಡೀತ್ಯಾದಿಷು ದರ್ಶಿತಮ್ ॥” ಇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸ್ಯ ಫಲಮಾತ್ರಪರತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಾದಧಿಕಾರೀ ಲಭ್ಯತೇ । ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವೇ ಲಿಙಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ಬೋಧಿತೇ ಸತಿ ಮದಪೇಕ್ಷಿತಫಲಸಾಧನಮಿದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಫಲಪರಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಂ ಸಾಧನವಚನೇನಾಽನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಮರ್ಹತಿ, ತಚ್ಚೇಷ್ಟಸಾಧನತಾಯಾಸ್ತವ್ಯಾದ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ನ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ನಿಯೋಗೋ ಲಿಙಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ ।

ಅನ್ಯೇ ಪುನರ್ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ವರ್ಗಯೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಾವಗಮಮೇವಮಾಹುಃ – ವಿಷಯನಿಯೋಜ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ನಿಯೋಗಸ್ತಾವದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾದವಗಮ್ಯತೇ । ವಿಷಯೋ ಯಾಗಃ, ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ, ತಯೋಶ್ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತೃರೂಪೇಣ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯೋ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽವಗಮ್ಯತೇ । ಅನ್ವಯಾಭಾವೇ ನಿಯೋಜ್ಯೇನ ವಿಷಯೇಽನನುಷ್ಠೀಯಮಾನೇ ತದನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯೋ ನಿಯೋಗೋ ನ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯಥಾ ದಂಡಿನಾಽನ್ವೀಯಮಾನಸ್ಯ ದಂಡೇನಾಽಪ್ಯನ್ವಯಸ್ತಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಿಶಿಷ್ಟನಿಯೋಜ್ಯೇನಾಽನ್ವೀಯಮಾನಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಸ್ವರ್ಗೇಣಾಽಪ್ಯನ್ವಯೋ ಭವತಿ । ಸ ಚಾಽನ್ವಯೋ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಾದೃತೇ ನ ಸಂಭವತಿ । ತತಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಯಾಗಸ್ಯ ಗುಣಭಾವೇನಾಽನ್ವಯೇ ಸತಿ ತಯೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣಭೂತಜೀವನಗೃಹದಾಹಾದಿನಾಽಪಿ ಯಾಗಸ್ಯಾಽನ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ಉಚ್ಯತೇ – ತತ್ರ ಕಿಂ ಜೀವನಾದೇರ್ಧಾತ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗತ್ವೇನಾಽನ್ವಯಃ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ? ಆದ್ಯೇ ನಿತ್ಯದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜೀವನಸ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಂಗತ್ವೇನ ತದ್ವಿಕೃತೌ ಸೌರ್ಯಾದಾವಪ್ಯನ್ವಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಹಿ – “ಸೌರ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಃ” ಇತ್ಯನೇನ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಿಕೃತಿತ್ವಂ ನಿರ್ವಪತಿಚೋದನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರ “ಪ್ರಕೃತಿವದ್ವಿಕೃತಿಃ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಾ” ಇತಿ ಅತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಕೃತಿಭೂತದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಂಗಾನಾಂ ವಿಕೃತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ , ತದವಿಶೇಷಾಜ್ಜೀವನಮಪಿ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ತತೋ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಸೌರ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕಾಮಾಧಿಕಾರೇಣ ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ಬಾಧಾದದೋಷ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತೌ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ತಥಾ ವಿಕೃತಾವಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಜೀವನಾದೇಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಫಲವಿಶೇಷಪರಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವವಿಧ್ಯಭಿಧಾಯಿನಾ ಲಿಙಾದಿಪದೇನಾಽನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಂ ಕರೋತಿ । ನನು ಯದಿ ಲಿಙಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೈರಿಷ್ಟಸಾಧನತಾ ವಿಧೀಯತೇ, ತದಾ “ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರ ತೃತೀಯಾ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ , ತಿಙ್ - ಕೃತ್ - ತದ್ಧಿತ - ಸಮಾಸೈರನಭಿಹಿತೇ ಕರಣೇ ಕಾರಕೇ ತೃತೀಯಾವಿಧಾನಾತ್ । ನಾ‍ಽಯಂ ದೋಷಃ, ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಯಾಗಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇಽಭಿಹಿತೇಽಪಿ ಯಾಗವಿಶೇಷಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಕರಣತ್ವಸ್ಯಾಽನಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ತತ ಇಷ್ಟಸಾಧನತಾಯಾ ವಿಧಾಯಕಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತಾಯಾಂ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ, ತಥಾ ಚ “ಮೋಕ್ಷಕಾಮೇನ ವೇದಾಂತಾ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಾಃ” ಇತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯೇನಾಽಪಿ ಶ್ರೇಯೋಮಾತ್ರಸಾಧನತ್ವೇ ವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಭಿಹಿತೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಾತ್ ಶ್ರೇಯೋವಿಶೇಷೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಶಬ್ದೇನ ವಿಷಯೋಽಪಿ ಸೂಚಿತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇನೈವ ವೈಷಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯೇನ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽಪಿ ತೇಸೂಚನೀಯೇ । ತದೇವಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸದ್ಭಾವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತ್ಯೇತದ್ವರ್ಣಕತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಆತ್ಮಾ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಗಃ ।
ವಿಚಾರೋ ವಿಷಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸ ನಿರೂಪ್ಯೋಽತ್ರ ವರ್ಣಕೇ ॥

ವೇದಾಂತವ್ಯವಧಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯೋ ವಿಧೇಃ ।
ನಿರೂಪಿತಃ ಸ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ವರ್ಣಕೇ ಸಪ್ರಯೋಜನಃ ॥

ವೇದಾಂತಾ ಯದಿ ಶೂನ್ಯಾಃ ಸ್ಯುರ್ವಿಷಯೇಣ ಫಲೇನ ಚ ।
ತದಾ ದೂರೇ ತದ್ವಿಚಾರೋಽತಸ್ತಯೋಃ ಪೂರ್ವಮೀರಣಮ್ ॥

ಸಂಭಾವಿತೇ ವಿಚಾರೇಽದ್ಯ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಯಾ ಸ ಕಿಮ್ ।
ಗತೋ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ನಿರ್ಣಯೋಽತ್ರಾಽಭಿಧೀಯತೇ ॥

ನನು ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯ ನ್ಯಾಯಕಲಾಪೋಽಪೇಕ್ಷಿತಃ । ಸ ಚ “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಃ ಸೂತ್ರಿತಃ । ನ ಚ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ರ ನಿರ್ಣಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ವಿಧಿಮಾತ್ರಪರತ್ವಾತ್ । ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧಪರಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತೇಷಾಮಪ್ಯಾತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಕಲಾಪಃ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ನಿರೂಪಿತಃ ಜ್ಞಾನವಿಧಿನಿರೂಪಣಾಯೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಽಽರಭ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಿಯೋಗಪ್ರಯೋಗಾಧಿಕಾರಾಣಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತರೂಪಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನಿರೂಪಿತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯೇನ ಬೋದ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ತತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರ್ನಾಮ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಬೋಧಕಃ “ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” ಇತ್ಯಾದಿಃ । ತಥಾಽಂಗಾಂಗಿಸಂಬಂಧಬೋಧಕಃ “ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ” ಇತ್ಯಾದಿರ್ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿಃ। ಸಾಂಗಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಣ್ಯನುಷ್ಠಾನಬೋಧಕಃ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಃ । ಸ ಚ ಶ್ರೌತ ಇತಿ ಭಾಟ್ಟಾಃ । ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣೋಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣೇನ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಃ । ಫಲಕಾಮಿನೋ ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತವತೋ ವಾ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರತಿಪಾದಕೋಽಧಿಕಾರವಿಧಿಃ । ತ ಏತೇ ವಿಧಯಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನಿರೂಪಿತಾ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಯಥಾಯೋಗಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಕ್ರಿಯಾಮೇಕಾಮುದಾಹೃತ್ಯ ನಿರೂಪಿತಾಃ ಕ್ರಿಯಾಂತರೇ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಾಃ ಸ್ಯುಃ । ನನ್ವಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಭಿರ್ನಿರಾಕರಣಾಯಾಧ್ಯಾಯಾಂತರವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಂತರಮಾರಂಭಣೀಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ವೇದಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮೈಕ್ಯಶಂಕಾಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯೇ “ಯಜತಿ”, “ಜುಹೋತಿ” ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಂತರಾದಿಹೇತುಭಿರುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಭೇದಪೂರ್ವಕಃ ಕರ್ಮಭೇದೋ ನಿರೂಪಿತಃ। ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಶಂಕಾಯಾಂ ತೃತೀಯೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಪ್ರಮಾಣೈರಂಗಾಂಗಿಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ಚತುರ್ಥೇ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನೈತಾವತಾಮನುಷ್ಠಾನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚೈತಾವತಾಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ । ಪಂಚಮೇ “ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದೌ ಕ್ರಮೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಷಷ್ಠೇ ಕಾಮಿನ ಇಹಾಧಿಕಾರೋ ಜೀವನಾದಿಭಿನಿಮಿತ್ತವತಶ್ಚೇಹೇತಿ ವಿಚಾರಿತಮ್ । ಇತಿ ಪೂರ್ವಷಟ್ಕೇನ ಪ್ರಕೃತಿವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೋ ವಿಚಾರಃ ಕೃತಃ । ಸಮಗ್ರಾಂಗಸಂಯುಕ್ತೋ ವಿಧಿಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ವಿಕಲಾಂಗಸಂಯುಕ್ತೋ ವಿಧಿರ್ವಿಕೃತಿಃ । ವಿಕೃತಿವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೋ ವಿಚಾರಃ ಸಪ್ತಮಮಾರಭ್ಯೋತ್ತರಷಟ್ಕೇನ ಕೃತಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಸಪ್ತಮೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಾನಾಮಂಗಾನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ವಿಕೃತಾವತಿದೇಶೋ ನಿರ್ಣೀತಃ । ಇತ್ಥಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯುಪದೇಶಸ್ತದ್ವತ್ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯತಿದೇಶಃ । ಅಷ್ಟಮೇ ತು ಪ್ರಕೃತಿಭೂತಾಯಾಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಖ್ಯಾಯಾಮಿಷ್ಟಾವಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲ ಇತ್ಯತ್ರ ಪುರೋಡಾಶಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಭೂತಾನಾಂ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಯೇ ನಿರ್ವಾಪಾವಘಾತಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ಅಭಿಹಿತಾಸ್ತೇ ವಿಕೃತಿಭೂತಸೌರ್ಯಚರೌ ವ್ರೀಹಿದ್ರವ್ಯಸಾರೂಪ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಚರುಪ್ರಕೃತಿಭೂತವ್ರೀಹಿಷ್ವಪ್ಯತಿದಿಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಾತಿದೇಶೋ ನಿರೂಪಿತಃ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಸಪ್ತಮೇನಾತಿದೇಶೇನ ಧರ್ಮಾಃ ಸಂತೀತಿ ಸಾಧಿತೇ ।
ತತೋಽಷ್ಟಮೇನ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಯತಶ್ಚೇತಿ ನಿರೂಪಣಾ ॥” ಇತಿ ।
ನವಮೇ ತು ಪ್ರಕೃತ್ಯುಪಾದಿಷ್ಟಮಂತ್ರಸಾಮಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಕೃತಾವತಿದಿಷ್ಟಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತ್ಯೋರ್ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಭೇದೇ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಿಗತದ್ರವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಂ ವಿಹಾಯ ವಿಕೃತಿಸ್ಥಿತದ್ರವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಾದಿಲಕ್ಷಣ ಊಹೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತದ್ಯಥಾ “ಅಗ್ನಯೇ ಜುಷ್ಟಮ್” ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಿಕೃತೌ ಸೂರ್ಯಾಯ ಜುಷ್ಟಮಿತಿ ಪದಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ । ದಶಮೇ ತು ವಿಕೃತಾವತಿದಿಷ್ಟಾನಾಮಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ ಸಾವಕಾಶಾನಾಂ ವಿಕೃತಿಗತವಿಶೇಷಾಂಗೋಪದೇಶಾದಿನಾ ಬಾಧೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತದ್ಯಥಾ ವಿಕೃತಾವತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಬಂಧಿಬರ್ಹಿಷಾಂ ಶರಮಯಂ ಬರ್ಹಿರಿತಿ ವಿಕೃತಿಗತವಿಶೇಷೋಪದೇಶೇನ ಬಾಧಃ । ತಥಾ “ಕೃಷ್ಣಲಾನ್ ಶ್ರಪಯೇತ್” ಇತಿ ವಿಹಿತೇ ವಿಕೃತಿಭೂತೇ ಕೃಷ್ಣಲಪಾಕೇ ಪ್ರಾಕೃತಾ ಅವಘಾತಾದಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ, ತತ್ರ ಕೃಷ್ಣಲಾಖ್ಯೇಷು ಸುವರ್ಣಶಕಲೇಷು ರೂಪವಿಮೋಕಾಸಂಭವಾದವಘಾತಸ್ಯ ಬಾಧಃ । ತಥಾ “ತೌ ನ ಪಶೌ ಕರೋ” ಇತಿ ನಿಷೇಧಾತ್ ಪಶಾವಾಜ್ಯಭಾಗಯೋರ್ಬಾಧಃ । ಏಕಾದಶೇ ತ್ವನೇಕಶೇಷಿವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಶೇಷಸ್ಯ ಸಕೃದನುಷ್ಠಾನಾದೇವ ಸರ್ವಶೇಷಿಣಾಮುಪಕಾರಸಾಮ್ಯರೂಪಂ ತಂತ್ರನಾಮಕಮುಕ್ತಮ್ । ತದ್ಯಥಾ – ಅಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಃ, ಉಪಾಂಶುಯಾಗಮಂತರಾ ಯಜತಿ, ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯ ಏಕಾದಶಕಪಾಲ ಇತ್ಯುಕ್ತಪೌರ್ಣಮಾಸಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಯಾಜಾದೇಃ ಸಕೃದನುಷ್ಠಾನಾದೇವ ಶೇಷಿತ್ರಯೋಪಕಾರ ಇತಿ । ದ್ವಾದಶೇ ತ್ವೇಕಶೇಷಿಪ್ರಯುಕ್ತಶೇಷಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಶೇಷ್ಯಂತರೇಽಪ್ಯುಪಕಾರಃ ಪ್ರಸಂಗಾಖ್ಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತದ್ಯಥಾ ಪಶುವಿಧಿಯುಕ್ತಾಂಗಾನಾಂ ಪಶುಪುರೋಡಾಶೇಽಪ್ಯುಪಕಾರಃ । ತದೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಯಮಾಶಂಕಾಂತರನಿರಾಕರಣೇನ ವಿಧ್ಯಸಂಭೇದೋ ಯಥಾ ನಿರೂಪಿತಸ್ತಥಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧ್ಯಯೋಗಾಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಯೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಽರಭ್ಯತ ಇತಿ । ತದೇತದಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಸಿದ್ಧಾನಾಮಪಿ ಯೂಪಾಹವನೀಯಾದೀನಾಂ ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಿಸ್ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧೌ ಪೃಥಗ್ ಮೀಮಾಂಸಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ ।

ಅಥ ಮತಮ್ – “ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತಿ” ಇತ್ಯಾದೌ ನ ಯೂಪಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತಕ್ಷಣಾದಿ ವಿಧೀಯತೇ, ಯೇನ ಯೂಪಾಕಾರಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರುಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ “ಖಾದಿರೋ ಯೂಪೋ ಭವತಿ” ಇತ್ಯಾದಿನಾಽವಗತಂ ಖದಿರಾದಿಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಂ ತಕ್ಷತಿ ಯೂಪಂ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಲೌಕಿಕಯೂಪಾಕಾರಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸ ಚಾಽಽಕಾರೋ “ಯೂಪೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತಿ” ಇತಿ ವಿನಿಯೋಗದರ್ಶನಾದ್ವಿಶೇಷತೋಽವಗಮ್ಯತೇ – ತಕ್ಷಣಾದಿಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಃ ಪಶುಬಂಧಾಧಾರಃ ಕಾಷ್ಠವಿಶೇಷೋ ಯೂಪ ಇತಿ । ಏವಮಾಹವನೀಯಾದಯೋಽಪಿ । ನ ತ್ವತ್ರ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಧಕಮಸ್ತಿ । ತತ ಆರಬ್ಧವ್ಯಾ ಉತ್ತರಮೀಮಾಂಸೇತಿ । ನೈತದಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಮಂತರೇಣಾಪಿ “ಯೋಷಾ ವಾ ವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ” ಇತ್ಯಾದಾವಿವಾಽಽರೋಪಿತರೂಪೇಣೋಪಾಸನೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ತತೋಽಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಯಾ ಅಭಾವಾನ್ನೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಽಽರಬ್ಧವ್ಯಾ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನೋಽಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಮೇವಮಾಹುಃ – “ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮಃ” ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನಚ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯ” ಇತ್ಯಾದಿವೇದಾನಾಂ ವಿಧಿರಹಿತಾನಾಂ ತತ್ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ “ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿವಿಧಿಭಿರೇಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಭಾವಕರ್ಮಾರ್ಥವಾಚಿನಸ್ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತತ್ರ ವಿಧಾಯಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ವಿಧಾವಪಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ನೇಹ ವಿಧಿಃ ಸಂಭವತಿ, ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ । “ಗಂತವ್ಯಮ್” ಇತ್ಯಾದೌ ತು ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಯ ವಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾದಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಷಯೋ ವಿಧಿರ್ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಅಸ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾಯ ತತ್ರ ವಿಧಿಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಕಿಂ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಯ ಕರ್ಮೀಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಕರ್ಮಕಾರಕಗತಫಲಾಯ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅವಘಾತಾದಿವತ್ ಕರ್ಮಕಾರಕದ್ರವ್ಯೇ ಗುಣಭೂತಾಯಾ ದರ್ಶನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಯ ವಿಧಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಚತುರ್ವಿಧಂ ಹಿ ಕರ್ಮಕಾರಕೇ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಫಲಮ್ – ಉತ್ಪತ್ತಿರಾಪ್ತಿರ್ವಿಕಾರಃ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ । ತತ್ರಾಽಽದೌ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇ ನಿರ್ವಿಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ತ್ರಿವಿಧಂ ಫಲಂ ಸಂಭವತಿ । ನಾಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಾಧರ್ಮಾದಿಮಲಾಪಕರ್ಷಣಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಅವೇಕ್ಷಿತಾಜ್ಯಸ್ಯೇವ ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾಭಾವಾತ್ । ಅಥಾಽಽತ್ಮನಿ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ ವಿಧಿಃ ಸಂಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಹಿ – “ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಾತ್ ಕ್ರತ್ವಂಗತಾ ಸಕ್ತುಹೋಮಸ್ಯಾಽವಗತಾ । ತತ್ರಾಽಂಗಾನಿ ದ್ವಿವಿಧಾನಿ – ಅರ್ಥಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಾಣಿ ಚ । ತತ್ರ ಕಾರಕಾಣ್ಯನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಗೃಹೀತಾನಿ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನ್ಯರ್ಥಕರ್ಮಾಣಿ । ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಕಾರಕಗುಣಭೂತಾನಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಾಣಿ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ ಸಕ್ತುಹೋಮಸ್ಯಾಽರ್ಥಕರ್ಮತಾ, ವ್ರೀಹಿಗುಣಪ್ರೋಕ್ಷಣವತ್ ಸಕ್ತುದ್ರವ್ಯಗುಣಭೂತತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತಾ । ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ಸಂಸ್ಕಾರಃ – ವಿನಿಯುಕ್ತಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಿನಿಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ । ತದ್ಯಥಾ “ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯಜೇತ” ಇತಿ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನ್ ವ್ರೀಹೀನುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಹಿತಃ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿರ್ವಿನಿಯುಕ್ತಸಂಸ್ಕಾರಃ । “ಆಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ವಿನಿಯೋಕ್ತುಮಗ್ನೇರಾಹವನೀಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ವಿಹಿತ ಆಧಾನಾದಿರ್ವಿನಿಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸಂಸ್ಕಾರಃ । ತತ್ರ ಹೋಮೇನ ಭಸ್ಮೀಕೃತಾನಾಂ ಸಕ್ತೂನಾಂ ಕ್ರತುಂ ಪ್ರತ್ಯನುಪಕಾರಿಣಾಂ ಕ್ರತೌ ವಿನಿಯೋಗಾಸಂಭವಾನ್ನೋಭಯವಿಧಸಂಸ್ಕಾರೋಽಪ್ಯತ್ರ ಘಟತೇ । ನ ಚ ಸಕ್ತುಹೋಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಿಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಸಕ್ತೂನ್” ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಯಾಽವಗತಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿಹಾಯ ಸಕ್ತುಭಿರಿತಿ ತೃತೀಯಯಾ ಪರಿಣಾಮೇನ ಸಕ್ತೂನಾಂ ಗುಣಭಾವಂ ಹೋಮಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚೋಪಾದಾಯಾಽರ್ಥಕರ್ಮತಾ ನಿರೂಪಿತಾ । ತದ್ವತ್ “ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸೀತ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಭಕ್ತಿವಿಪರಿಣಾಮೇನಾಽಽತ್ಮಗುಣಕಮುಪಾಸನಾಕರ್ಮೈವ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿಧೀಯತೇ । ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹಿ ಶಬ್ದತಃ ಕರಣಭೂತಾ ಅಪಿ ಸಕ್ತವೋಽರ್ಥತಃ ಕರ್ಮಭೂತಾಃ, ಹೋಮಕ್ರಿಯಾಕೃತಾತಿಶಯಸ್ಯ ಭಸ್ಮೀಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸಕ್ತುಷು ಸದ್ಭಾವಾತ್ । ತತೋ “ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ಸಕರ್ಮಕಧಾತುಪ್ರಯೋಗೋ ಯುಕ್ತಃ । ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ಯದ್ಯಾತ್ಮನೋಽರ್ಥತಃ ಕರ್ಮತ್ವಂ ತದೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಾಮೇಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ನಿರಾಕೃತಮ್ । ಅಕರ್ಮಕತ್ವೇ ಚೋಪಾಸೀತೇತಿ ಸಕರ್ಮಕಧಾತುಪ್ರಯೋಗೋಽನುಪಪನ್ನಃ । ನನ್ವಾತ್ಮನ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಸ್ವರೂಪತೋ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಽಪ್ಯುಪಾಸನಾಯಾಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತೀತಿತೋಽಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿತೋಽಪಿ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವಿಧ್ಯಭಾವಾದವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರಂ ಸ್ನಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ತಾಮೇತಾಮಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ತ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನ ಏವಮವತಾರಯಂತಿ – ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ । ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ – ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ನ ಸ್ನಾತವ್ಯಮಿತಿ । ನ ಚ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧ್ಯಭಾವಃ, “ಕಟಃ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿವತ್ “ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದೌ ಕರ್ಮಕಾರಕಗತಫಲಾಯ ವಿಧ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಂಭವತಿ ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಮಲಾಪಕರ್ಷಣಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ ಆಜ್ಯಾದಿವದನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಸ್ವಯಮೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯೈವ ವಿನಿಯೋಗಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧ್ಯಭಾವಲಕ್ಷಣಾಮಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಂ ಚ ಸಮರ್ಥಯಿತುಮುತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾರಂಭ ಇತಿ । ತದೇತತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿಮತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋ ನಾಭಿಮತಮ್ । ತಥಾಹಿ – ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನಾ ವಿಧ್ಯಭಾವಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಕಾಲೇ ಪರಮಾ ಯುಕ್ತಿರಂತೇಽಭಿಹಿತಾ – ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯರೂಪಮೇವ ಪ್ರತೀತಿತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಿತಿ । ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಯಥಾ “ಹಿರಣ್ಯಂ ಭಾರ್ಯಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಭೂಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಹಿರಣ್ಯಧಾರಣಮಭ್ಯುದಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ನಿಯಮ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಽಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ತೃಸಮವಾಯಿಮೋಕ್ಷಫಲಾಯ ನಿಯಮವಿಧಿಸಂಭವಾತ್ । ಹಿರಣ್ಯಧಾರಣಸ್ಯಾಽಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಪಕ್ಷೇಽಸ್ತೀತಿ ನಿಯಮವಿಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಸ್ತು । ಇಹ ತು ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮಪ್ರತೀತೇರ್ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯನಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸನಿವೃತ್ತಯೇ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾವಿಧಿರದೃಷ್ಟಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ನಾಽಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾ ಸಂಭವತಿ । ಯಚ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇ ತೇನೈವ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನಾ ಫಲಮವಿದ್ಯಾದಿಮಲಾಪನಯನಮುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಸತ್ । ಕಿಂ ಲೌಕಿಕಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯಾಮಪನಯತಿ ಉತಾಽಲೌಕಿಕಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ತಾಮಪನಯತಿ, ಅಹಮಿತಿ ಸರ್ವದಾಽಽತ್ಮಪ್ರತೀತಾವಪ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪಿ ವಿಧಿಬಲಾತ್ । ತರ್ಹ್ಯಸಂಭಾವಿತಪಾಕೇಷು ಕೃಷ್ಣಲೇಷು ವಿಧಿಬಲಾದಪಿ ಮುಖ್ಯಃ ಪಾಕೋ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ತಾದೃಶಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮತ್ಯಂತಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮುತ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅಥವಾ ವಿಶೇಷತಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಯಾಗಾದಾವಪಿ ಹಿ ಕಂಚಿದ್ಯಾಗಂ ದೃಷ್ಟವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾಗತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧಿನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಸತ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಯಾಗವ್ಯಕ್ತಿಸದೃಶಂ ಯಾಗವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತೃಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ “ಮಮೇದಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್” ಇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಲೌಕಿಕಾತ್ಮಜ್ಞಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಪೂರ್ವಮನನುಭೂತತ್ವಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ತಾದೃಗಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಾಂತರೇ ವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಉತ ವಿಧೇಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತರ್ಯಧಿಕಾರಿಣ್ಯೇವ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪುರುಷಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯನುಪಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಧಿಕಾರಿಣಿ ವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಽರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತದೇವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನಾಽಭಿಹಿತಯೋರಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾತನ್ನಿರಾಕರಣಪ್ರಕಾರಯೋರಸಂಗತತ್ವಾನ್ನ ತೇನೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಅಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಪರೇ ಪುನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನ ಏವಮಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಹುಃ – ನ ವಯಂ ತದ್ವತ್ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧ್ಯಭಾವಲಕ್ಷಣಾಮಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಯೇನೋಕ್ತದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತು ವಿಧಿಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಿದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಮುಪ್ತತ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ರೂಪಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾವಿಧ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಯದ್ಯಪಿ ನಿರ್ಣಯಃ ಸಿದ್ಧಃ ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪ್ರತಿಬೋಧನಸಮರ್ಥೈರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರದರ್ಶನಾದ್ ವೇದಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಪರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದಾರೋಪಿತರೂಪಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾಯಾಂ ಮೋಕ್ಷಲಕ್ಷಣಾತ್ಯಂತಿಕಫಲಾಸಂಭವಾದನುಪಾಸ್ಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತಾಮಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತ್ತುಮುತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಽರಬ್ಧವ್ಯಾ । ತತ್ರ ಚೈವಂ ನಿರ್ಣೀಯತೇ – ನ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಪರೋ ವೇದಃ, ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಪರೈರ್ವೇದಾಂತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯವಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ರೂಪಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ರವ್ಯಮಪಿ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯತಿ ತದ್ವತ್ ।

ನನು ಕಥಂ ವೇದಾನಾಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಮ್ ? ನ ತಾವದುಪಾಸನಂ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪತ್ವೇನ ಫಲಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗವದವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ದೃಷ್ಟಿಜ್ಞಾನಂ, ತತ್ರ ವಿಧೇರಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾದೃಶೋ ವಿಧಿಃ ಕ್ವಚಿಚ್ಛ್ರೂಯತೇ । ಮೈವಮ್ , “ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇತ್ಮಾ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಪರಾಣಾಂ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನವಿಧೌ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತದಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಪಂಚರೂಪತ್ವವಿಧಾನೇ ಸತಿ ಆತ್ಮನೋಽಚೇತನತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನ ವಿಧೇರ್ಬೋದ್ಧುರಭಾವಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಪಂಚರೂಪತ್ವಸ್ಯಾಽಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಕಥಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ವಿಧಿಪರಮಿತಿ ? ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರಪಂಚಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತದಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯಪ್ರತಿಪನ್ನಾತ್ಮರೂಪಸ್ಯೈವ ವಿಧಾನಾತ್ । “ನೇತಿ ನೇತಿ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯಾತ್ಮೈವ ವಿಧೇಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ “ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ” ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಧಿರ್ನ ಶ್ರೂಯತೇ ತಥಾಪಿ “ಪೂಷಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗಃ” ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ ।

ತಮೇತಮಪ್ಯೇಕದೇಶಿಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಪ್ರಕಾರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ನಾಽಂಗೀಕುರುತೇ । ತಥಾ ಹಿ – “ಪೂಷಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗಃ” ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಪಿಷ್ಟೋ ಭಾಗೋ ಯಸ್ಯೇತಿ ಸಮಾಸೇ ಯಥಾ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣೋ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಃ ಸ್ವಾವಿನಾಭೂತಂ ಯಾಗಂ ಗಮಯತಿ । ಯಾಗಶ್ಚ ಸ್ವಾವಿನಾಭೂತಂ ವಿಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿಯೋಗಮಿತಿ । ಶ್ರುತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಿಧ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಾಯ ಪೂಷೋದ್ದೇಶೇನ ಪಿಷ್ಟಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಕರ್ತ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ । ತದ್ವದತ್ರ ನ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ, ಯದ್ಬಲಾತ್ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ಅಥ ಮನ್ಯೇತ – ಯಥಾ “ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಮೀಯಮಾಣೌ ಯಾಗನಿಯೋಗಾವನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇತನಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಂ ನಿಯೋಜ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯತಃ, ತಥೇಹಾಪಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಶ್ಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಯಾಗನಿಯೋಗೌ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ । ತದಸತ್ , ಅನುಪಪತ್ತೇರಭಾವಾತ್ । ಅಂತರೇಣಾಽಪಿ ಯಾಗನಿಯೋಗೌ, ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೇ ಚೇತನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನಿಯೋಗಾಭಾವೇ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವನಿಯಮೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ನ ನಿಯೋಗಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ತತ್ಸಾಧನಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ಸೋಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ಕಿಂ ಪಾಕಂ ಗಮನಂ ಕರೋತೀತ್ಯೇಕಪಾಕಗಮನಾದಿಸರ್ವಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಗತಃ ಕೃತ್ಯರ್ಥಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಉತ ಜ್ಞಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಅಥ ವೋಭಯಮ್ ? ಆದ್ಯೇ “ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ತದಯಮಾತ್ಮಾ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಃ” ಇತಿ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಶಕ್ಯವಿಧಾನಮಾಪದ್ಯೇತ । ನ ಹಿ ನಿಪುಣತರೇಣಾಽಪಿ ಘಟಃ ಪಟೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅಥಾಽಮೀ ಪಿಷ್ಟಪಿಂಡಾಃ ಸಿಂಹಾಃ ಕ್ರಿಯಂತಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಽನ್ಯದನ್ಯಾಕಾರೇಣ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪ್ಯತ್ರೇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಯಾ ಅಭಾವಾದಸಂಪೂರ್ಣೋ ವಿಧಿಃ । ನ ಹಿ ಶಮಾದಯಃ ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯನೇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾ ರೂಪಾಃ, ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರಪಂಚೇ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ವಿಧಿಬಲಾದಾತ್ಮಾಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಮಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಪಂಚಭಾವಸ್ಯಾಽನಿವೃತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಯೋಪಿದಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾಯಮಾನೇಷು ಯೋಪಿದಾದಿಭಾವೋಽಪಿ ನಿವೃತ್ತಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಪಕ್ಷದ್ವಯದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಯೋಷಿದಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ, ನ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಇಹ ತ್ವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ವಿಧೀಯಮಾನೇನ ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರವಿಲೀನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ್ಥಾಣುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಪುರುಷಭಾವಪ್ರವಿಲಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸ್ಥಾಣುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ವಿಧಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಾಪಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರಸ್ಯಾಽವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ವಿಧಾಯಕಶಬ್ದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ವೇದಾಂತಗತಾಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪಕಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತೇಭ್ಯ ಏವ ಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೇಃ ಕೃತಂ ವಿಧಿನಾ ? ನನು ಉತ್ಪನ್ನೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ಪುನಸ್ತಾದೃಶಂ ಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಂ ವಿಧೀಯತೇ । ನ ಚ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಮಂತ್ರೇಷ್ಟಿವತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುನರ್ವಿಧ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ – “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಶಾಖಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ । ಅತಸ್ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋ ಮಂತ್ರಾ ಅಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿನಾ ಪಠಿತವ್ಯತಯಾ ಸ್ವೀಕೃತಾಸ್ತೇ ಚ ಗುಹೀತಪದಪದಾರ್ಥಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಯಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯಾ ವ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ । ನ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾಪಕತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಽನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮ್ , ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೈರೇವ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾತ್ । ತತೋ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಭಿರ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವನ್ಮಂತ್ರಾಃ ಸಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಂಗಭಾವೇಽಪಿ ನ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ “ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ” ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ “ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮ್” ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ಶ್ರುತಿಃ “ಕದಾಚನ ಸ್ತರೀರಸಿ” ಇತ್ಯೇತನ್ಮಂತ್ರಸ್ಯೇಂದ್ರಪ್ರಕಾಶನಸಮರ್ಥಸ್ಯಾಽಪಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಪಸ್ಥಾನೇ ವಿನಿಯೋಗಂ ಬೋಧಯತಿ, ಶ್ರುತಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಾಲ್ಲಿಂಗಾಚ್ಛ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । “ಬರ್ಹಿರ್ದೇವಸದನಂ ದಾಮಿ” ಇತ್ಯಯಂ ಮಂತ್ರಸ್ತು ಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದ್ ಬರ್ಹಿರ್ಲವನೇ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ । ಏವಂ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಸಮಾಖ್ಯಾಭಿರಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಮಂತ್ರಾ ವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ । ತೇ ಚ ಮಂತ್ರಾಃ ಕೇನೋಪಕಾರೇಣ ಪ್ರಧಾನಾಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೇರುಪಕುರ್ವಂತೀತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತದ್ರವ್ಯದೇವತಾದಿಸ್ಮಾರಣೇನೇತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ದೃಷ್ಟೋಪಕಾರೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಂಭವತಿ ಹಿ ಹುಂಫಡಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಂತ್ರೈರರ್ಥಸ್ಮೃತಿಃ । ತದಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽರ್ಥಾಽವಬೋಧಪರ್ಯಂತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೈರ್ದ್ರವ್ಯದೇವತಾದಿಸ್ಮೃತಿಃ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಮಂತ್ರೈರೇವ ಸ್ಮೃತಾವದೃಷ್ಟವಿಶೇಷಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಾನಾಂ ತದಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಃ ಸರ್ವೈರಂಗೈರಪೂರ್ವೋಪಕಾರಂ ಕಾರಯನ್ ಮಂತ್ರೈರರ್ಥಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಮುಪಕಾರಂ ಕಾರಯತಿ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಪ್ರಯೋಗವಚನೋ ಮಂತ್ರೈರಧ್ಯಯನಕಾಲೋತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಮಪೂರ್ವೋಪಕಾರಿಜ್ಞಾನಾಂತರಮನುಷ್ಠಾಪಯತಿ ತಥಾಽತ್ರಾಪಿ ಮೋಕ್ಷೋಪಕಾರಿಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಮನುಷ್ಠಾಪಯತು । ನ ಚಾಽತ್ರ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತದ್ವತ್ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್, ತಸ್ಯ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಸರ್ವತ್ರೋತ್ಪನ್ನೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿನಿಯೋಗೋತ್ತರಕಾಲಮಧಿಕಾರಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿರನ್ವಿಷ್ಯತೇ । ಇಹ ತೂತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಧಿತ್ರಯಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಥಮತ ಏವ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಸಂಪಾದನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಧಿತ್ರಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯತ್ರ ಸುಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ – “ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕುರ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯೇವಂ ವೇದಾಂತಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಕರಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಬೋಧ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಸ್ತಾವದಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತೌ ನೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಬೋಧಕತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿವಿಧೇರಿತಿ, “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧೇರಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಸೋಮಶಬ್ದೋ ಯಾಗವಿಶೇಷನಾಮಧೇಯಂ ಗುಣವಾಚೀ ವೇತಿ ವಿಚಾರ್ಯ ವಲ್ಲೀವಿಶೇಷೇ ರೂಢಸ್ಯ ಯಾಗನಾಮತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ಗುಣವಾಚಿತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ “ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿವತ್ “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಗುಣಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾಪಿ “ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿವತ್ ಪೃಥಗುತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ಸೋಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರಿತಿ ಅಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ತದ್ವತ್ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ?

ಸ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಃ ಪರ್ಯಾಲೋಚಿತೋ ವಿನಿಯೋಗಾಧಿಕಾರಪ್ರಯೋಗಾಖ್ಯವಿಧಿತ್ರಯಾಕಾರೇಣ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಬೋಧಿತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಥಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮ್ “ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಫಲವದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಕರಣಪಠಿತಶಮಾದೀನಿ ನಿಷ್ಫಲಾನಿ ಇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಜಯನ್ನಂಗಾಂಗಿಸಂಬಂಧಬೋಧಕತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರೇವ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತತಃ ಶಮಾದೀತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾನುಗೃಹೀತೈರ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕರಣೈರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯೇವಂ ರೂಪೇಣ ನಿಷ್ಪನ್ನಃ ಸ ಏವ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿಃ ಸಾಂಗೇ ಕರ್ಮಣಿ “ಮಮೇದಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್” ಇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾರಮಧಿಕಾರಿಣಮಾಕಾಂಕ್ಷನ್ನರ್ಥವಾದಗತಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಫಲತ್ವೇನ ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನೋಪಸಂಹೃತ್ಯ “ಮೋಕ್ಷಕಾಮಃ ಕುರ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯೇವಮಧಿಕಾರವಿಧಿಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । “ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇ” ಹ್ಯೇವಮರ್ಥವಾದಃ ಶ್ರೂಯತೇ – “ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಹ ವೈ ಯ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತಿ” ಇತಿ । ತತ್ರಾಽಶ್ರುತತ್ವಾದಧಿಕಾರೀ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಭವೇತ್ ಕಿಂ ವಾಽಽರ್ಥವಾದಿಕಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕಾಮ ಇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ತತ್ರ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । “ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಫಲಸ್ಯಾಽಶ್ರುತಸ್ಯಾಽಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ “ಸ ಸ್ವರ್ಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕ್ವಚಿನ್ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಶ್ರುತಃ ಸ್ವರ್ಗ ಇತರತ್ರಾಽಪಿ ಫಲತ್ವೇನ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ತಥಾ ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಃ ಫಲಂ ತತ್ಕಾಮೋಽಧಿಕಾರೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ “ಫಲಮಾತ್ರೇಯೋ ನಿರ್ದೇಶಾತ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣೇತ್ಥಂ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ – ವಿಶ್ವಜಿದಾದೌ ಫಲಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಅಶ್ರವಣಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ನಾಮ, ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇ ತ್ವರ್ಥವಾದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠೈವ ಫಲಮ್ ; ಸಾರ್ಥವಾದೇನೈವ ವಾಕ್ಯೇನ ನಿಯೋಗಪ್ರತೀತೇಃ । ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಯಾ ಅರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ । ತತ ಆರ್ಥವಾದಿಕಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕಾಮೋ ಯಥಾ ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇಽಧಿಕಾರೀ ತಥಾ “ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್” ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾವಗತಮೋಕ್ಷಕಾಮಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಸಂಪಾದಯನ್ನಧಿಕಾರವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಃ ಸ ಏವ ಸಾಂಗತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಧಿಕಾರಿಣಾಽನುಷ್ಠಾಪಯನ್ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತತಃ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಬಲಾದ್ ಮಂತ್ರವದ್ ವೇದಾಂತಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಥಮತಃ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ಮಾನಮವಬೋಧ್ಯಾಽಪಿ ಪಶ್ಚಾದಪೂರ್ವೋಪಕಾರಿವಿಧೇಯಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರೇ ಪರ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಯಂತಿ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಪೂರ್ವೋಪಕಾರಿಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತು ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ವಿಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ, ಕುಲ್ಯಾಪ್ರಣಯನನ್ಯಾಯೇನೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಾವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಶಾಲ್ಯರ್ಥಂ ಕುಲ್ಯಾಃ ಪ್ರಣೀಯಂತೇ ತಾಭ್ಯ ಏವ ಪಾನೀಯಂ ಚ ಪೀಯತೇ ತದ್ವತ್ । ನನು ಸ್ಥಾಯಿನಾಂ ಕುಲ್ಯಾದೀನಾಂ ಯುಗಪತ್ಕ್ರಮೇಣ ವಾಽನೇಕಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಮಸ್ತು, ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ತು ನ ತಾವತ್ಕ್ರಮಕಾರಿತ್ವಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ, ವಿರಮ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಯುಗಪದರ್ಥದ್ವಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ್ಯಾಯತಸ್ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಚ ನ ಯುಗಪದ್ ನ್ಯಾಯದ್ವಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಯಾಜವಾಕ್ಯೇಷ್ವರ್ಥದ್ವಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ । “ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ”, “ತನೂನಪಾತಂ ಯಜತಿ”, “ಇಡೋ ಯಜತಿ”, “ಬರ್ಹಿರ್ಯಜತಿ”, “ಸ್ವಾಹಾಕಾರಂ ಯಜತೀತಿ” ಪಂಚವಾಕ್ಯಾನಿ ಪಂಚ ಪ್ರಯಾಜಾನ್ ಕ್ರಮಂ ಚ ತದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಬೋಧಯಂತೀತಿ ಹ್ಯಂಗೀಕೃತಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರಯಾಜವಾಕ್ಯವದುಭಯಾರ್ಥಾ ವೇದಾಂತಶಬ್ದಾ ಮಂತ್ರವದಪೂರ್ವೋಪಕಾರಿಣಿ ಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರೇ ವಿಧೇಯೇ ಪರ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಯಂತೀತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಧೇಯಸಮರ್ಪಕತಾಯಾಂ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತಾ ಸಂಭವತಿ । ವಿಧಾಯಕಸ್ಯ ಯೋಪಿದಗ್ನ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಯೋಷಿದಾದಿಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತಯಾ ನ ತತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತಾ ಇಹ ತು ವಿಧಿಬ್ರಹ್ಮಣೋರಲೌಕಿಕತ್ವಾದುಭಯಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮತ್ರ ವೇದಾಂತೇಷು ಯಾ ಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತಿರ್ವಿಧೀಯತೇ ಸೈವ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಮಾಪಯತಿ ಉತ ಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಮ್ ? ಆದ್ಯೇ ವಿರುದ್ಧತ್ರಿಕದ್ವಯಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ವೈರೂಪ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುಪಾದೇಯತ್ವಂ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯೇಕಂ ತ್ರಿಕಮ್ । ಗುಣಭಾವಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮನುವಾದ್ಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಪರಂ ತ್ರಿಕಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಪಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವಂ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತಕತಯಾ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾಭಾವಃ ತಥಾ ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಾತಿಶಯಯೋಗಿತ್ವಾಕಾರೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದುಪಾದೇಯತ್ವಂ ತಥಾ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸಿದ್ಧವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್ । ತಥೇದಾನೀಂ ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾತತಯಾಽಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ ವಿಧೇಯತ್ವಮ್ । ತಥೇದಾನೀಮುದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವಂ ಜ್ಞಾತತ್ವಾದನುವಾದ್ಯತ್ವಮ್ । ತದೇವಂ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಾದ್ಯಪಕ್ಷೇ ವೈರೂಪ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ – ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಂ ದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯತಯಾ ವಿಧಿಪರಮಿತಿ । ನಾಽಯಮಪಿ ಪಕ್ಷಃ ಸಮೀಚೀನಃ, ಶಬ್ದಸ್ಯೋಭಯಪರತ್ವಾಭಾವೇ ತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಸಕೃಜ್ಜಾತಸ್ಯಾಽಪ್ಯುಭಯಪರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯೋಭಯಪರತ್ವಮ್ , ಪ್ರಯಾಜವಾಕ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನನು ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗೋ ನ ದೋಷಮಾವಹತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಗುಣಕರ್ಮವಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಹಿ – ಕ್ರತ್ವಂಗಭೂತವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಕಾರಕಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಗುಣಕರ್ಮಾಣಿ । ತತ್ರ ವ್ರೀಹೀಣಾಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧತ್ವಜ್ಞಾತತ್ವಲಕ್ಷಣಾನಿ ಗುಣತ್ವೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾನುವಾದ್ಯತ್ವಾನಿ ತಾವದ್ ವಿದ್ಯಂತೇ । ಯಾಗಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವಾದನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧತ್ವಜ್ಞಾತತ್ವೇ । ತಥಾ ಶೇಷಿತ್ವಸಾಧ್ಯತ್ವಾಜ್ಞಾತತ್ವಲಕ್ಷಣಾನಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವವಿಧೇಯತ್ವಾನಿ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾವಶಾದ್ ವ್ರೀಹೀಣಾಮತ್ರ ಸಂಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ಪ್ರೋಕ್ಷಣಸ್ಯ ವ್ರೀಹ್ಯರ್ಥತ್ವಾದ್ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಶೇಪಿತ್ವಮ್ । ಪ್ರೋಕ್ಷಣಜನ್ಯಾತಿಶಯವದಾಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಜ್ಞಾತತ್ವೇ । ತತ್ರ ಗುಣತ್ವೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾನುವಾದ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಂ ತ್ರಿಕಂ ವ್ರೀಹಿಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವವಿಧೇಯತ್ವಾಖ್ಯಂ ತ್ರಿಕಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯವಾಚಿದ್ವಿತೀಯಾವಿಭಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತೋ ವ್ರೀಹಿಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಷು ಗುಣಕರ್ಮಸ್ವೇಕಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಿತೌ ವಿರುದ್ಧತ್ರಿಕದ್ವಯಾಪತ್ತಿರ್ದುರ್ವಾರೇತಿ ನೇಯಂ ದೋಷಾವಹೇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯೋ ವಿಭಕ್ತಿಗಮ್ಯಃ, ಕಿಂತು ವ್ರೀಹ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿಗಮ್ಯಃ । ಅತಃ ಶಾಬ್ದೇ ಜ್ಞಾನೇ ಗುಣತ್ವೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾನುವಾದ್ಯತ್ವಾನ್ಯೇವ ಪ್ರಮೀಯಂತೇ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವವಿಧೇಯತ್ವಾನಿ ತ್ವರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾನಭೇದಾನ್ನ ತತ್ರ ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಯೋರ್ಭೇದಾದವಿರೋಧೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವ್ರೀಹ್ಯಾದಾವಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನಾಂತರಸ್ಯಾಽಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಮಂತರೇಣ ಕಾರ್ಯಭೇದಃ ಸಂಭವತಿ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ವಿಧಾಯಕಪದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪದಸಮುದಾಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಥಮತಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಪುನಸ್ತದನುವಾದಜ್ಞಾನಂ ಜನಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಸಮರ್ಪಣೇನ ಪುನರ್ವಿಧಾಯಕಪದೇನ ಪದೈಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತತಃ ಪ್ರಮಾಣಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗ್ ವಾಕ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಪದಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಥಾಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ಚೇತಿ ದ್ವೇಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ಪಶ್ಚಾದರ್ಥವಾದವಿಧಿವಾಕ್ಯಯೋರಿವ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದಸತ್ ; ಅರ್ಥವಾದಾನಾಮಫಲಾನಾಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿನಸ್ತದಯೋಗಾತ್ । ಅಥ ಪ್ರಾಥಮಿಕಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನಾಽಫಲತ್ವಾತ್ ಫಲಭೂತಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತದ್ಧೇತುಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮ್ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇದ್, ತರ್ಹಿ ಯಾಗಸ್ಯ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವದ್ವಿಧೀಯಮಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ಕರಣಕಾರಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ತ್ವನ್ಮತೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೋಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ಮತಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಹೇತುತಾ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವತೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಿಧಿಬಲಾತ್ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ತತಃ ಶಬ್ದ ಏವ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಕರಣಮಿತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಮತ್ರ ಶಬ್ದಜನ್ಯಂ ಪ್ರಾಥಮಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮುತ ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನಾಽವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನಃ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವೇ ವೈರೂಪ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನಸ್ಯಾಽಶ್ರುತತ್ವಾತ್ । “ಆತ್ಮೇತ್ವೇವೋಪಾಸೀತ” ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನರೂಪಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ವಿಧಿಃ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತಸ್ಯಾಽಲೌಕಿಕಾತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿಷಯಪ್ರತಿಪಾದನೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಏವಕಾರಯೋಗಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವನಿರ್ಣಯಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಯಚ್ಛಬ್ದಯೋಗಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ತಚ್ಛಬ್ದ ಏವಕಾರಶ್ಚ ಸ್ಯಾದುಪಾದೇಯಲಕ್ಷಣಮ್ ॥” ಇತಿ ॥
ನ ಚೈತದ್ವಾಕ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ತದುಪಾಸನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ, ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ “ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮುಪಾಸನಾಂ ವಿದಧ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಮಧ್ಯೇ ಪಠಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇಃ । ನನ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ಜ್ಞಾನವಿಧಾನೇನ ಸಂತಾನವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರವಾಹೇಣಾಽವಿನಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅವಿನಾಭಾವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಕ್ವಚಿತ್ಪುರೋವರ್ತಿ ವಸ್ತು ಸಕೃದ್ ದೃಷ್ಟವತೋ ಝಟಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅಥಾಽಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ ಮಲವದ್ವಾಸಸೋ ವ್ರತಕಲಾಪವಿಧಾನವದಾತ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಸಂತಾನರೂಪಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ಏವಮಪಿ ಸಂತಾನಸ್ಯಾಽಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಽಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಹೇತುತ್ವಾಸಂಭವಾನ್ನ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಶೇಷಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ನ ಚ ಮೃತಪುತ್ರಾದೇರ್ಭಾವನಾಧಿಕ್ಯಾದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ವಿಷಯಸ್ಯಾಽಸಂಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇನ ತದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ । “ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತಿ ನಿಷ್ಫಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಽಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ನಾಽತ್ರ “ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಪಶ್ಯತಿ” ಇತ್ಯೇವಮನ್ವಯೋ ಯೇನ ಧ್ಯಾನಂ ದರ್ಶನಹೇತುಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಅಪಿ ತು ಧ್ಯಾಯಮಾನೋ ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ಪಶ್ಯತೀತಿ । ಶಾನಶಬ್ದೇಽನಾತ್ರಾಽಂತಃಕರಣಮುಚ್ಯತೇ, ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದ ಐಕಾಗ್ರ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಮ್ । ಲೋಕೇ ದುರ್ಜ್ಞೇಯವಸ್ತುದರ್ಶನೇ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಸಹಾಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸಹಕಾರಿಭೂತಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನರೂಪಂ ಧ್ಯಾನಂ ಸಾಧನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನ ಚೈವಮಶ್ರುತಾನ್ವಯಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅದೃಷ್ಟಾನುಪಪನ್ನಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾದನ್ವಯಮಾತ್ರವೈಪರೀತ್ಯಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಲಘೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಽಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ನಾಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ , ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ತು ಪ್ರಮಾಣಭೂತಃ ಶಬ್ದ ಏವ ಕಾರಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವವರ್ಣಕೇ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿವಾದೇ “ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಮ್” ಇತಿ ತದ್ಧಿತಪ್ರತ್ಯಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಅತಃ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ಸಂತಾನಸ್ಯ ವಾ ನಾಽಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಕರಣತಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಸಂಭವಃ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಯಾಜವಾಕ್ಯವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮುಭಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಂ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಪರ್ಯವಸಾನಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ತದಪೇಶಲಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಪ್ರಯಾಜಾ ಏವ ಹಿ ತತ್ರ ಶಬ್ದಗಮ್ಯಾಸ್ತದನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಸ್ತ್ವರ್ಥಾಪತ್ತಿಗಮ್ಯಃ । ನನು ನ ತಾವತ್ಪ್ರಜಾಯಾ ಏವ ಕ್ರಮಃ, ತೇಷಾಂ ಕ್ರಮಶಬ್ದಾನಭಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಕ್ರಮಃ ಸುನಿರೂಪಃ, ಏಕೈಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯಾಜೇ ಕ್ರಮಾದರ್ಶನಾತ್ । ಸಂಯೋಗವದನೇಕಾಶ್ರಿತಃ ಕ್ರಮ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಸಂಯೋಗಿನೋರಿವ ಪ್ರಯಾಜಾನಾಂ ಯೌಗಪದ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯೌಗಪದ್ಯೇ ಚ ಕಾಲಕೃತೇ ಕ್ರಮವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಮೈವಮ್ , ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕ್ರಮಸ್ಯಾಽಪಹ್ನವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಾಲಕೃತಕ್ರಮತ್ವಾದೇವಾಽಽಶ್ರಯಯೌಗಪದ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ದೇಶಕಾಲವಸ್ತೂಪಾಧಿಪರಾಮರ್ಶಮಂತರೇಣ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕ್ರಮೋ ನ ದೃಶ್ಯೇತ, ತರ್ಹ್ಯೇಕದೇಶೋಪಾಧಿಕೇಷು ವೃಕ್ಷೇಷು ವನವ್ಯವಹಾರವತ್ ಸನ್ನಿಹಿತಾನೇಕಕ್ಷಣೋಪಾಧಿಕೇಷು ಪ್ರಯಾಜೇಷು ಕ್ರಮವ್ಯವಹಾರೋಽಸ್ತು । ಅಥಾಽನುಷ್ಠೇಯಪದಾರ್ಥಾನಾಮನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ದೇಶಕಾಲವಸ್ತುಕೃತಃ ಕ್ರಮೋ ನ ಸಂಭವೇತ್ , ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಪಾಠಕ್ರಮ ಏವ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೋಽನುಷ್ಠೇಯಪದಾರ್ಥೋಽಪ್ಯುಪಕಲ್ಪತಾಮ್ । ನನು ಕಥಮಯಂ ಕ್ರಮೋಽನುಷ್ಠೇಯವಿಶೇಷಣತಯಾ ಪ್ರಮೀಯತೇ, ವಿಧಾಯಕಾಭಾವಾತ್ ; ಪ್ರಯೋಗವಚನಸ್ಯ ತದ್ವಿಧಾಯಕತ್ವೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿಹಿತೇ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಃ, ಪ್ರಯೋಗವಿಧೌ ಚ ತದ್ವಿಧಿಕಲ್ಪನೇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ತುರ್ಯುಗಪದನೇಕಪದಾರ್ಥಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತತಃ ಪ್ರಯಾಜವಾಕ್ಯಾನಾಮೇಕಾರ್ಥಪರತ್ವಾನ್ನ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥದ್ವಯಪರತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ – ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಪರೈರ್ವೇದಾಂತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ರೂಪಪ್ರತ್ಯಾಯಕೇನ ಚಕ್ಷುಷಾ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿವಸ್ತು ಸಂಪ್ರಯೋಗನಿರಪೇಕ್ಷಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚಕ್ಷುರ್ನ ತಥಾ ಪ್ರತಿಪದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಶಬ್ದಃ ಕಿಂತು ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ರ ಸಂಭೂಯೈವ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾಃ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಯೇಯುಃ । ನನ್ವೇವಂ ತರ್ಹಿ ವೇದಾಂತಶಬ್ದಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಮಾ ಪ್ರಮಾಪಯಂತು ಕಿಂತು ವಿಧಾಯಕಪದಜನ್ಯವಿಧಿಪ್ರಮಿತಿವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಮರ್ಪಯಂತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತ್ವರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ, ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಭೂತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಂತರೇಣಾಽನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇದ್ , ಮಹದಿದಂ ನ್ಯಾಯವಿಚಾರಕೌಶಲಮಾಯುಷ್ಯತಃ, ಯದೇಕಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಖ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ । ತಥಾ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ । ಅಥ ಶ್ರುತಿರ್ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಸ್ತ್ವನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ಏವಮಪಿ ನಾಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , “ವಾಚಂ ಧೇನುಮುಪಾಸೀತ” ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಜ್ಞೇಯಮಂತರೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧನೇ ತಥೈವ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪದಜನ್ಯಪ್ರಾಥಮಿಕಜ್ಞಾನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ? ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ತಾವತೈವ ಮುಕ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೌ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅಥ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರೋಪಿತವಿಷಯತಾಯಾಮದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನಾತ್ ತತೋ ವಿಷಯಪ್ರಮಿತಿಲಕ್ಷಣಂ ದೃಷ್ಟಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಸಕಲಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದೇವಮತ್ಯಂತದುಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧೇರಧ್ಯಾಹರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ “ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ” ಇತ್ಯಾದಿ ವೇದಾಂತೈರ್ಮಂತ್ರೈರಿವ ಪ್ರಯೋಗವಚನೋ ನ ಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಮನುಷ್ಠಾಪಯತಿ, ತತೋ ನಾನೇನಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನಾ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಸುಸಂಪಾದಮ್ । ನನ್ವಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಾನಾಂ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ಯದ್ಯಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಬೋಧಕತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಥಾಪಿ ನ ವೇದಾಂತವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗಮ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ವಿದ್ಯಮಾನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭಿರವಿದ್ಯಮಾನೈಶ್ಚಾಽಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಿಭಿರ್ವೇದಾಂತೋಕ್ತಸಮಸ್ತಗುಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧೌ ಶಮದಮಾದೀತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತೋಪಸಂಹಾರೇಣ ವಿನಿಯೋಗವಿಧೌ ಮೋಕ್ಷಕಾಮಿನಿಯೋಜ್ಯಸಂಬಂಧಿತಯಾಽಧಿಕಾರವಿಧೌ ಸಾಂಗೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಿಣ್ಯನುಷ್ಠಾಪಕತಯಾ ಪ್ರಯೋಗವಿಧೌ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪರ್ಯವಸಾನಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತತ್ರ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಗತತ್ವಾದಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಯಾ ಅದರ್ಶನಾನ್ನೈವಾರಬ್ಧವ್ಯೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸೇತ್ಯೇವಂ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅತ್ರಾಽಭಿದಧ್ಮೇ – ಕಿಂ ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಾಸನಾಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಜೈಮಿನ್ಯಾದಿವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ? ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಃ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಜೈಮಿನ್ಯಾದಿಭಿರವಿಚಾರಿತತ್ವಾತ್ । “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಸೂತ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮಮಾತ್ರವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರತ್ವೇನಾಽಧಿಕರಣಮಾರಚಿತಂ ನ ತು ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರತ್ವೇನ । ತಥಾಹಿ – ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಷಯಃ, ತತಃ ಕಿಮಾರಂಭಣೀಯಂ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ತದರ್ಥಮರ್ಥಾಂತರಂ ಚಿಂತ್ಯತೇ – ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿರದೃಷ್ಟಾರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೋ ವೇತಿ ? ತತಾಽದೃಷ್ಟಾರ್ಥ ಇತಿ ತಾವತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ದೃಷ್ಟಫಲಸಾಧನೇ ಭೋಜನಾದೌ ವಿಧ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಣಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ದೃಷ್ಟಫಲಂ ಸಂಭವೇತ್ । ಕಥಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥತೇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ । ನ ತಾವತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ; ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಕುತ್ರಚಿತ್ಕೃತೌ ವಿನಿಯೋಗಾದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಅಕ್ಷರಗ್ರಹಣಮಾತ್ರರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸ್ವಯಮಫಲತ್ವಾತ್ಫಲಾಂತರಾಸಾಧನತ್ವಾಚ್ಚ । ಅರ್ಥಾವಬೋಧಸಾಧನಂ ತದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಾವಬೋಧಾಕ್ಷರಗ್ರಹಣಯೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಕರ್ಮಕಾರಕಗತಫಲಾಭಾವೇ ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ಮಪ್ರಧಾನೋ ವಿಧಿರ್ನ ಸಂಭವೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ “ಅಧೀಯೀತ” ಇತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ ? ನ ಚ ಫಲಾಶ್ರವಣಾದಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಕಥಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , “ಯದೃಚೋಽಧೀತೇ ಪಯಸಃ ಕುಲ್ಯಾ ಅಸ್ಯ ಪಿತೄನ್ ಸ್ವಧಾ ಅಭಿಸಂಭವತಿ ಯದ್ಯಜೂಂಷಿ ಘೃತಸ್ಯ ಕುಲ್ಯಾ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞರೂಪಜಪಾಧ್ಯಯನಫಲತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ಘೃತಕುಲ್ಯಾದೇರಧ್ಯಯನತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಯನೇಽಪ್ಯತಿದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ; ತತೋ ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನ ಘೃತಕುಲ್ಯಾದಿಕಾಮಃ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಧೀಯೀತ” ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಧಿಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಕೇಚಿದರ್ಥವಾದಫಲಾತಿದೇಶಂ ನೇಚ್ಛಂತಿ, ತರ್ಹಿ ತನ್ಮತೇ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ವಿನಾಪಿ ವಿಧಿನಾಽದೃಷ್ಟಲಾಭಾನ್ನಹಿ ತದರ್ಥತಾ ।
ಕಲ್ಪ್ಯಸ್ತು ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸ್ವರ್ಗೋ ವಿಶ್ವಜಿದಾದಿವತ್ ॥” ಇತಿ ।
ನ ಚಾಽದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ವಾರ್ಥಾವಬೋಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಕಾ ಹಾನಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಅನ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಾಪರತಾಯಾಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯಾಽವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಕತರ್ಕರೂಪಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯಾಽನುಗ್ರಾಹ್ಯಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾನ್ನ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಂ ಬ್ರೂಮಃ –
“ಲಭ್ಯಮಾನೇ ಫಲೇ ದೃಷ್ಟೇ ನಾಽದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನಾ ।
ವಿಧೇಸ್ತು ನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥”
ಲಭ್ಯತೇ ಹಿ ಕರ್ಮಕಾರಕೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ದ್ವಿವಿಧಂ ದೃಷ್ಟಫಲಮ್ – ಅಧ್ಯಯನಕ್ರಿಯಾಜನಿತಂ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಹೇತುಭೂತಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ । ಅರ್ಥಾವಬೋಧಾರ್ಥಾಕ್ಷರಗ್ರಹಣಯೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ನ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಾಭಾವಃ, ಕ್ರತುವಿಧ್ಯುಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣಾದೇವ ವಿನಿಯೋಗಸಿದ್ಧೇಃ । ಕ್ರತುವಿಧಿರ್ಹಿ ಸ್ವವಿಷಯಾವಬೋಧಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಸ್ತಸ್ಯ ಜನಕತಯಾ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮುಪಾದತ್ತೇ । ನನೂಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕತಯಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಾತ್ರಮಾದತ್ತೇ ನ ಸಂಸ್ಕಾರಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಪ್ರಧಾನಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನವತೈವಾಽನುಷ್ಠಿತೋ ಯಾಗೋಽಪೂರ್ವಂ ಜನಯತೀತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನವದನಂಗಸ್ಯಾಽಪ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಕ್ರತೂಪಕಾರಿತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ , ತತ ಉಭಯವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಕರ್ಮಕಾರಕಗತದೃಷ್ಟಫಲಸಂಭವೇ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನಾಽಶ್ರುತಕರಣತ್ವಕಲ್ಪನಮದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನಂ ಚಾಽನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ನನು ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತಾಧ್ಯಯನೋಪರಕ್ತಮಪೂರ್ವಮಭಿಧೀಯತೇ, ನ ತು ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ಅಪೂರ್ವಾಭಿಧಾಯಿತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತತ್ವೇನೈವಾಽಪೂರ್ವಮಭಿದಧ್ಯಾನ್ನಾಽಧ್ಯಯನಗತತ್ವೇನ, ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಭೂತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪರತ್ವಾತ್ । ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಜನ್ಯತ್ವನಿಯಮೇಽಪಿ ತದುಪರಕ್ತತ್ವಾನಿಯಮೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ನನ್ವದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಷನಿರ್ಹರಣಾದಿಕಾರ್ಯಾಂತರವಿನಿಯುಕ್ತಮಂತ್ರಾದಿವದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಾದದೃಷ್ಟಾರ್ಥತಯಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಾನಮಿತ್ಯೇತಾದೃಶಂ ತ್ವನ್ಮತಮಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಅಧ್ಯಯನವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ನ ಭವತಿ, ಸ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಧ್ಯಯನಾವಚ್ಛಿನ್ನಫಲಭಾವನಾರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯೇವಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾಽಧ್ಯಯನವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಮಂತ್ರೇಷ್ವಪಿ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಮಾತ್ರಮವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವಾರ್ಥಾದನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಽಧ್ಯಯನವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಾರ್ಥಾದನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ ತೇನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾದವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ತು ಯಾಗಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಫಲಭಾವನಾರೂಪಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥಾದನ್ಯತ್ರಾಽಧ್ಯಯನಾವಚ್ಛಿನ್ನಫಲಭಾವನಾಯಾಮಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತೇ, ತತೋ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿವಾಽನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಽದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರತಿಬಂಧೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ । ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತಾವದದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇನಾಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತೇ, ಸ್ವತಂತ್ರಾಽದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಜನಕಸ್ಯ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಶಂಕಾಯಾಮಪ್ಯತ್ರ ತದಭಾವಾತ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ಕರ್ಮಗತಮದೃಷ್ಟಮವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮದ್ವಾರೇಣೈವ ಫಲಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಕ್ಷರಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವಬೋಧ ಏವ ತತ್ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಽತ್ರಾಽದೃಷ್ಟಂ ನಾಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯಾ ಬಾಧಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ ಸಾಧಕಮೇವ । ಕರ್ಮಗತಾದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಽವರ್ಜನೀಯತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಽದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾವಬೋಧಕಲಕ್ಷಣಫಲೋತ್ಪಾದನೇನ ಚರಿತಾರ್ಥತಾಯಾಂ ಚ ತತೋಽತಿರಿಕ್ತಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟಂ ತತ್ಫಲಂ ವಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯಮ್ , ಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೋಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ, ಅನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವಬೋಧಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿವಾಕ್ಯೈರಪಿ ಸ್ಮರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾದೇರ್ಮಂತ್ರೈರೇವ ಸ್ಮರಣಾಯ ನಿಯಮಫಲೋ ವಿನಿಯೋಗಃ ಕಥಂ ಸಂಗಚ್ಛೇತ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ವಿಧಿಶಕ್ತಿರ್ನ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ನಿಯೋಗೇನಾಽಪನೀಯತೇ ।
ಸ್ವತೋ ವಿಧಾಸ್ಯತಿ ಹ್ಯೇಷಾಂ ನಿಯೋಗಾತ್ಸ್ಮಾರಯಿಷ್ಯತಿ ॥” ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮಾಮ್ನಾಯಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ತದನುಗ್ರಾಹಕಂ ಧರ್ಮವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ।

ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಾಧಿಕರಣಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯಾಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಂ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಚಾರಾವಸರಂ ಚ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮಾದಿಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವವೃತೇ ನ ತು ಸರ್ವವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಯೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ನನು ವೇದವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಚಾರಯೇದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಲಿಂಗಾದ್ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಚಾರೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ಮೈವಮ್ , ತ್ವಯಾ ತದಭಿಪ್ರಾಯಾನವಬೋಧಾತ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ಹಿ ಧರ್ಮೇ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಶೇಷತೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಚೋಪನ್ಯಸ್ಯ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದೀನಾಮೇವ ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ ಬುದ್ಧಾದಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯೇವ ವಿಚಾರ್ಯಾಣೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮರ್ಥಕಥನಪುರಃಸರಮೇವಮವತಾರಯತಿ ಸ್ಮ – ಧರ್ಮಾಯ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಚಾರಯಿಷ್ಯನ್ ವೇದಸ್ಯಾಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಂ ವಿಚಾರಾವಸರಂ ಚ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮ್ “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತಿ ಸೂತ್ರಯಾಮಾಸ ಜೈಮಿನಿರಿತಿ । ತತಃ ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಧರ್ಮವಿಚಾರ ಏವ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚಾಽಯಮರ್ಥಃ – ವೇದಮಧೀತ್ಯಾಽನಂತರಮಧೀತವೇದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಚಾರಹೇತುತ್ವಾದ್ಧರ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ತತ್ರಾಽಪ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವಮಭಿಧಾಯಾಽತಃಶಬ್ದೇನ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತೂಕೃತೇ ಸತಿ ಸರ್ವವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಃ ಕರ್ತ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹೇತ್ವೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ತಥಾಪಿ ವೇದಶಬ್ದಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಧರ್ಮಶಬ್ದಮುಚ್ಚಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜಾನತಃ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ವೇದೈಕದೇಶಾರ್ಥವಿಚಾರ ಏವಾಽಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯುಕ್ತಂ ಚ ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಮ್ । ಲೋಕೇ ಹಿ ಯತ್ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ತದ್ವಿಚಾರ್ಯಮ್ , ಧರ್ಮಶ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣ ಲೋಕಪ್ರವಾದಸಿದ್ಧತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣ ವಾದಿಭಿರ್ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂದಿಗ್ಧಃ, ಪುರುಷೈರರ್ಥ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಸಾಧನತಯಾ ಸಪ್ರಯೋಜನಶ್ಚೇತಿ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯಃ । ವೇದಾರ್ಥಸ್ತು ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ಪ್ರಾಙ್ ನ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಅತ ಏವ ನ ವಿಶೇಷತೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತಯಾಽವಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯತಾ ? ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯೈವಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರ್ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯತಾ ಭವತಾಽಪ್ಯಂಗೀಕೃತೇತಿ, ಧರ್ಮತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯೈವಾಽಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಕ್ತವೈಯಧಿಕರಣ್ಯದೋಷಃ, ವಿಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿಽಹೋತ್ರಾದೇರ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ದೈವಗತ್ಯಾ ವೇದಾರ್ಥತ್ವೇನ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಪರಿಹಾರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮಮಾತ್ರವಿಚಾರಪರಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮ್ ।

ತಥಾ “ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮಃ” ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಮಪಿ ವೇದೈಕದೇಶಾರ್ಥವಿಚಾರಮೇವ ಗಮಯತಿ । “ತತ್ರ ಯಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಃ ಸ ಧರ್ಮಃ” ಇತಿ ವಚನವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಅರ್ಥಾತ್ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಃ । “ಯೋ ಧರ್ಮಃ ಸ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಃ” ಇತ್ಯನ್ವಯಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಮುಖತಃ ಅರ್ಥಾದ್ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ವಾರ್ತ್ತಿಕಕಾರೀಯಾಃ । ತತ್ರ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಯದಿ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ವೇದೋ ಧರ್ಮಮೇವಾಽವಬೋಧಯೇತ್ ತದಾ ವೇದಪ್ರಮಾಣಕೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ತು ವದನ್ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ವೇದೈಕದೇಶಮೇವ ಧರ್ಮಪರಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ , ಚೋದನಾಗ್ರಹಣಂ ವೇದೈಕದೇಶಸ್ಯ ಧರ್ಮಪರತ್ವಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾಯ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಅರ್ಥಭಾವನಾರೂಪಾಯಾಃ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವದ್ಯೋತನಾಯ । ತಥಾಹಿ – ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ಭಾವ್ಯಕರಣೇತಿ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಲಕ್ಷಣೇನಾಂಽಶತ್ರಯೇಣೋಪೇತಾ ಭಾವನಾ ನಾಮ, “ಕಿಂ ಕೇನ ಕಥಮಿತ್ಯಂಶತ್ರಯಪೂರ್ಣಾ ಹಿ ಭಾವನಾ” ಇತಿ ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯೈರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಸಾ ಚ ದ್ವೇಧಾ – ಅರ್ಥಭಾವನಾ ಶಬ್ದಭಾವನಾ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿರರ್ಥಭಾವನಾ । ಲಿಙಾದಿಶಬ್ದ ಏವಾಂಽಶತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಃ ಶಬ್ದಭಾವನೇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಕಿಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೈಃ ಪೂರ್ಣಃ ಸಮರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಧೌ ।
ತೇನ ಪ್ರವರ್ತ್ತನಾವಾಕ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಸ್ಮಿಂಶ್ಚೋದನೋಚ್ಯತೇ ॥” ಇತಿ ।

ಲಿಙಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಪುರುಷಪ್ರವರ್ತ್ತನಾಲಕ್ಷಣಃ ಶಬ್ದಭಾವನೇತ್ಯನ್ಯೇ । ಲಿಙಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಗುಣಃ ಪ್ರವರ್ತ್ತನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಃ ಶಬ್ದಭಾವನೇತ್ಯಪರೇ । ತ್ರಿವಿಧಾಯಾ ಅಪ್ಯಸ್ಯಾಃ ಶಬ್ದಭಾವನಾಯಾಃ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಾಽರ್ಥಭಾವನೈವ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನಾಽವಗಂತವ್ಯಾ । ಶಬ್ದಭಾವನಾಪ್ರತ್ಯಾಯಕಂ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಕರಣಂ ಸ್ತುತಿನಿಂದಾಽರ್ಥವಾದಾದಿಜ್ಞಾನಮಿತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾ । ನ ಚ ಶಬ್ದಭಾವನಾಯಾ ವಾಚಕಪದಾಭಾವಃ, ಲಿಙಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯಾಽಽಖ್ಯಾತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣಾಽರ್ಥಭಾವನಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇಽಪಿ ಲಿಙಾದಿರೂಪವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣ ಶಬ್ದಭಾವನಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಸ್ಯಾಽಪ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಅಭಿಧಾಭಾವನಾಮಾಹುರನ್ಯಾಮೇವ ಲಿಙಾದಯಃ ।
ಅರ್ಥಾತ್ಮಭಾವನಾ ತ್ವನ್ಯಾ ಸರ್ವಾಖ್ಯಾತೇಷು ಗಮ್ಯತೇ ॥” ಇತಿ ।
ಅಭಿಧಾಭಾವನಾಮಪ್ಯಾಹುರೇವೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ನನು “ಸಂಬಂಧಬೋಧಃ ಕರಣಂ ತದೀಯಮ್” ಇತಿ ಮಂಡನಾಚಾರ್ಯೈಃ ಸ್ವರ್ಗಯಾಗಯೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಾವಬೋಧಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತೋ ನ ಶಬ್ದಭಾವನಾಪ್ರತ್ಯಾಯಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್, ದ್ವಯೋರಪಿ ಕರಣತ್ವಾತ್ । ಹಸ್ತೇನ ಶರೇಣ ವಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾದೌ ಕರಣದ್ವಯದರ್ಶನಾತ್ । ಶಬ್ದಭಾವನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಕರಣಲಕ್ಷಣೋಪೇತತ್ವಾತ್ । ಇತಿ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾನುಗೃಹೀತೋ ಭಾವ್ಯಹೇತುಃ ಕರಣಮಿತಿ ಹಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಶಬ್ದಭಾವನಾಜ್ಞಾನಂ ಚ ಸ್ತುತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾನುಗೃಹೀತಂ ಸತ್ಪ್ರವರ್ತ್ತಕಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಭಾವ್ಯಹೇತುರಿತಿ ಕುತೋ ನ ಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಸೇಯಮಂಶತ್ರಯವತೀ ಶಬ್ದಭಾವನಾ ಸ್ವಭಾವ್ಯರೂಪಾಯಾಂ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಮರ್ಥಭಾವನಾಯಾಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇರಯಂತೀ ಚೋದನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । “ಚುದ್ ಪ್ರೇರಣೇ” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಶ್ಚೋದನಾಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ । ತಚ್ಚ ಚೋದನಾಪ್ರೇರಕತ್ವಮರ್ಥಭಾವನಾಯಾಃ ಪುರುಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮಂತರೇಣ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಅಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಪುರುಷಸ್ಯಾಽಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನನು “ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಲಿಙ್ಪ್ರತ್ಯಯಗಮ್ಯಾಯಾ ಅರ್ಥಭಾವನಾಯಾ ಧಾತ್ವರ್ಥೋ ಭಾವ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಏಕಪದೋಪಾತ್ತತ್ವೇನಾಽತ್ಯಂತಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ಸ ಚ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಸ್ತತ್ಕಥಮರ್ಥಭಾವನಾಯಾಃ ಪುರುಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್, ಉಚ್ಯತೇ – ಅನಯೈವಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಧಾತ್ವರ್ಥಂ ವಿಹಾಯ ಭಿನ್ನಪದೋಪಾತ್ತಮಪ್ಯಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ವರ್ಗಭಾವ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಃ । ತತಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಂ ಭಾವ್ಯಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಃ ಕರಣಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಯ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತೇತ್ಯೇವಮಂಶತ್ರಯಮರ್ಥಭಾವನಾಯಾಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತದೇವಮರ್ಥಭಾವನಾಯಾಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಪ್ರೇರಣಾರ್ಥವಾಚಕಸ್ಯ ಚೋದನಾಪದಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಕೃತಮ್ , ನ ತು ವೇದೈಕದೇಶಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಪರತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಿತಿ । ತದೇತದಸಾರಮ್ , ಸೂತ್ರೇ ವೇದಗ್ರಹಣೇಽಪ್ಯರ್ಥಭಾವನಾನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾಹಿ – “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಶಬ್ದಭಾವನಾ । ಸಾ ಚಾಽಧ್ಯಯನವಿಷಯಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಭಾವನಾರೂಪಭಾವ್ಯನಿಷ್ಠಾ ಸ್ವಗೋಚರಜ್ಞಾನಕರಣಿಕಾ ಘೃತಕುಲ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಯನಫಲಾರ್ಥವಾದಾದಿಜ್ಞಾನೇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಕಾ ಸತೀ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಭಾವನಾಮಧ್ಯಯನಕರಣಿಕಾಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯರೂಪಭಾವ್ಯನಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಾದೀತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ತತ್ರ ಭಾವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಫಲವದ್ವಿಜ್ಞಾನಜನನನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಂತರೇಣ ತಾಮರ್ಥಭಾವನಾಮುತ್ಪಾದಯಿತುಮಸಮರ್ಥಾ ಶಬ್ದಭಾವನಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತಲಿಙಾದಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಕ್ರತುಭಾವನಾನಾಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪರಂಪರಯಾ ಕಲ್ಪಯತಿ । ತತೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ವೇದಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲವಿಷಯಭಾವನಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವೇದಗ್ರಹಣೇನಾಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತದರ್ಥಂ ಸೂತ್ರೇ ಚೋದನಾಗ್ರಹಣಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರತ್ಯುತ ಕ್ರುತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮಪರತ್ವಂ ವದತಸ್ತವ ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಮೇವ । ಚೋದನಾಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ಸತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಧರ್ಮಪರತ್ವಂ ನೇತರೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಿಂತು ಅರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಂ ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ಲೌಕಿಕವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಧರ್ಮಪರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೇತ । ತದುಭಯವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ತ್ವನ್ಮತೇ ವೇದಪದಮೇವ ಸೂತ್ರೇ ವಕ್ತವ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ । ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಂ ಧರ್ಮವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ವೈದಿಕ್ಯೇವ ಚೋದನಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ “ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಮ್” ಇತಿ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ಏತತ್ಸೂತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ತತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಚೋದನಾನಂತರ್ಯಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ವೇದಾಧಿಕರಣೇ “ವೇದಾಂಶ್ಚೈಕೇ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಮ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರಗತವೇದಪದಾದತಿಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರಃ । ವೇದಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾಽತಿದೂರಸ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಧರ್ಮಪರತ್ವಪರ್ಯುದಾಸಾಯ ಚೋದನಾಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯವಾರ್ತಿಕಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ ।

ನ ಚ “ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್” ಇತಿ ಭಾಷ್ಯವಚನಾತ್ ಕ್ರುತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮಪರತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಗತವಿಶೇಷವಚನಾನುಸಾರೇಣ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದ್ಧಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ವೇದಸ್ಯಾಽರ್ಥಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಿತಂ ತತಃ ಕರ್ಮಾನವಬೋಧಕತ್ವಲಕ್ಷಣಮಯೋಗಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಲಕ್ಷಣಮನ್ಯಯೋಗಮ್ । ನನು “ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಕ್ರಿಯಾರಹಿತಾನಾಮಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ । ನ ತಾವದಾನರ್ಥಕ್ಯಮಭಿಧೇಯಾಭಾವಃ । ಏವಮೇವ ಭೂತಮರ್ಥಮನುವದಂತೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇಽಭಿಧೇಯಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಃ, ಸೋಽರೋದೀದಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾನಾಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಮಂತರೇಣ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯಾಽನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಪಠಿತಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ಏವೋದಾಹೃತಾ ನ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯುದಾಹೃತಮ್ । ತದೇವಂ ಭಟ್ಟಮತೇ ವೇದಾಂತಾನಾಮಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಪ್ರಾಭಾಕರಾಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಮೇವಮಾಹುಃ – ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ಹಿ ವಿಚಾರಂ ವಿದಧಾತಿ, ಸ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತಾಮಾಕಾಂಕ್ಷನ್ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಮೇವ ವಿದಧ್ಯಾನ್ನ ಧರ್ಮವಿಚಾರಮ್ । ನ ಚ ವೇದಾರ್ಥೇ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಃ, ಸಾಂಗಂ ವೇದಮಧೀತವತ ಆಪಾತತಸ್ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಃ, “ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮಃ” ಇತ್ಯಾದೌ ಪಶುಕಾಮಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತೇ, ಯಾಗವಿಧಾನಂ ಚೋದ್ದಿಶ್ಯ ಪಶುಕಾಮಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿವಚನವ್ಯಕ್ತಿಸಂದೇಹಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತ್ಯಸ್ಯಾಽಧಿಕರಣಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರೋ ವಿಷಯಃ, ಸ ಕರ್ತವ್ಯೋ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಆಲಂಬನಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಆಮ್ನಾಯಾಲಂಬನೋ ವಿಚಾರ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಶೇಷತಯಾಽಽಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯೋಗಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವಮಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತಿ, ವಿನಿಯೋಜಕಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಪ್ರಯುಕ್ತಿಶೇಷತ್ವಸ್ಯಾಽನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನಂ ತಾವದಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ತಚ್ಛೇಷತಾಮಶ್ನುತೇ, ತಚ್ಚಾಽಧ್ಯಯನಮುಚ್ಚಾರಣರೂಪಮುಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿಷ್ಪಾದ್ಯಮ್ । ಅತೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕೋಽಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಸ್ತದುಪಕಾರಿಣಮಾಮ್ನಾಯಮಪಿ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೌ ಚಾಂಗತ್ವಾನ್ನ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ – ನ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರಾದಂಗತ್ವಮ್ , ಅನಂಗಸ್ಯಾಽಪ್ಯುಪಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಸಂಭವಾದ್ ; ಅತೋ ವಿಷನಿರ್ಹರಣಾದಿಮಂತ್ರವಾಕ್ಯವದವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಂಪಾದಯಾಮಃ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನಾಽಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ತದಂಗತಾ ತಾವತ್ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽಧಿಗತಾ । ಯದ್ಯಪ್ಯಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯಮಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನಾಂಗತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕ್ರತುಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಯಾಜಾದೇಃ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಥಮಾವಗತಮಪೂರ್ವಾಂಗತ್ವಂ ನಾಽಪಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತತಶ್ಚಾಽಪೂರ್ವಾಂಗಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ “ನ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ” ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಂ ಬ್ರೂಮಃ – ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಬಲಾದಧ್ಯಾಪನಾಂಗತ್ವಮಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ, ಉತ್ತರಾನುಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯಾಽಽಧಾನಸ್ಯ ತದಂಗತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ವಿನಿಯೋಜಕಪ್ರಕರಣಾದಿಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಂಗತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ಇಹ ಚ ತಾದೃಶಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಅಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಂ ತ್ವಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನಾಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ , ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಭಿಹಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾಕಾಂಕಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಜನ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜನವದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮಿತಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯಾಽರ್ಥವಿಚಾರಃ ಕರ್ತ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಏವಂ ಚ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜಾನತಾಂ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಣಾಂ ಮತೇ ವೇದಾಂತಾನಾಮಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ದುಃಸಂಪಾದಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಯದ್ಯಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವಿಚಾರೋ ವೇದಾರ್ಥಮೇವ ವಿಷಯೀಕುರ್ಯಾತ್ ತಥಾಪ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇನ ಸೂತ್ರಕೃತಧರ್ಮಗ್ರಹಣೇನ ವೇದಾರ್ಥೈಕದೇಶವಿಷಯಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಮಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿರೋಧಃ, ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯವಿಚಾರಂ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಭೇದೇನ ವೇದಾರ್ಥೈಕದೇಶವಿಚಾರೇಽಪಿ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ “ಚಕ್ಷುಷಾ ರೂಪಂ ಪಶ್ಯೇತ್” ಇತಿ ವಿಧೇರ್ನೀಲರೂಪದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣಾಽಪಿ ಚರಿತಾರ್ಥತಾ ತದ್ವತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ಸರ್ವರೂಪದರ್ಶನಸ್ಯಾಽಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಕೋಚಸ್ತರ್ಹಿ ಅತ್ರಾಪಿ ಅವಿರಕ್ತೇನಾನಧಿಕಾರಿಣಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಚಾರಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದೇವ ಸಂಕೋಚೋಽಸ್ತು । ನ ಚೈವಮಧ್ಯಯನೇಽಪಿ ಸಂಕೋಚಪ್ರಸಂಗಃ, ತತ್ರ ವಿರಕ್ತೇರಧಿಕಾರಂ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ; ವಿಚಾರಸ್ಯ ಚಾಽಸಂಕೋಚೇ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಮನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರ ಇತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪುರುಷಾರ್ಥದ್ಯೋತನಾಯ ವೇದಾರ್ಥ ಏವ ಧರ್ಮಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ ನ; ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅವೇದಾರ್ಥೇ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಾವಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಅಥಾಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಾಭಿಧಾಯೀ ಧರ್ಮಶಬ್ದೋ ವೇದಾರ್ಥಶ್ಚ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮಿತಿ ತತ್ರ ಧರ್ಮಶಬ್ದೋ ವರ್ತ್ತತ ಇತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ತರ್ಹಿ ಶ್ರೇಯೋರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಧರ್ಮಶಬ್ದೇನಾಽಭಿಧೀಯತೇ, ಸಾಧನತ್ವಾಭಾವಾತ್ ; ತತ ಏಕದೇಶವಿಚಾರೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ । ನೋ ಚೇದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸಂಗ್ರಹಾಯ ಸೂತ್ರೇ ವೇದಾರ್ಥಪದಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽಪ್ಯಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ಸಂಗ್ರಹ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಾಂಗವೇದಾಧ್ಯಾಯಿನೋ ವಿಚಾರಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ ಧರ್ಮವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಾಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ವೇದಾರ್ಥಪದಾಭಾವಾದಾದಿಸೂತ್ರಂ ಧರ್ಮಮಾತ್ರವಿಚಾರವಿಷಯಮ್ । ತಥಾ ಲಕ್ಷಣಪರಂ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಮಪಿ ಧರ್ಮವಿಷಯಮ್ , ನ ವೇದಾರ್ಥವಿಷಯಮ್ । ಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಭ್ರಮನಿರಾಸಪರಮ್ । ತತ್ರ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವೇ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದೌ ಪ್ರಸಂಗಭ್ರಮೋ ನಿರಸ್ಯತೇ, ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿಷು ಧರ್ಮತ್ವಭ್ರಮಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನನು ವೇದಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ ಸಂತಿ – ಕಿಮರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವೇದಾರ್ಥಃ ಕಿಂ ವಾ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ, ತತಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ “ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋ ವೇದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಧರ್ಮಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ವೇದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸೋಽಶಾಬ್ದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ವೇದಾರ್ಥಮೇವ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಧರ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇದ್ ನ; ತಸ್ಯ ತದವಾಚಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಶಬ್ದೋ ವೇದಾರ್ಥಂ ಲಕ್ಷಯತಿ, ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯಾಽಧರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಭಿಧೇಯಾದನ್ಯಸ್ಯ ತೀರಾದೇರ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಽಗಂಗಾತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ಕೀದೃಶೀ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿಃ ? ಯಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಃ ಸ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಯೋ ಧರ್ಮಃ ಸ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ವಾ । ದ್ವೇಧಾಽಪಿ ನ ವೇದಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಚೋದನಾಧರ್ಮಶಬ್ದಯೋರ್ವೇದತದರ್ಥೈಕದೇಶವಾಚಿನೋಃ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದತದರ್ಥಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಚ್ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತದ್ರೂಪಂ ಯದ್ರೂಪಂ ತಚ್ಚಾಕ್ಷುಷಮಿತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತದ್ವಿಷಯಲಕ್ಷಣಾ ದೃಷ್ಟಾ । ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇಽನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವ ಉಭಯತ್ರಾಽಪಿ ಸಮಾನಃ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ –
“ಉಪನೀಯ ತು ಯಃ ಶಿಷ್ಯಂ ವೇದಮಧ್ಯಾಪಯೇದ್ ದ್ವಿಜಃ ।
ಸಕಲ್ಪಂ ಸರಹಸ್ಯಂ ಚ ತಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ॥”
ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಸಂಜ್ಞಾವಿಧಿಪರಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ , ತತೋ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಭಿಧಾನಲಕ್ಷಣಾವೃತ್ತ್ಯೋರಭಾವೇಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾ ಭವತೀತಿ, ತನ್ನ; ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ಯಥಾ “ಆಚಾರ್ಯಾಯ ಗಾಂ ದದ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾಂತರೇ ನಿಯೋಗಾರ್ಥಮಾಚಾರ್ಯಸಂಜ್ಞಾ ವಿಧೀಯತೇ ನ ತಥೇಹ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮಸ್ತಿ ಯದರ್ಥಂ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಸಂಜ್ಞಾ ವಿಧೀಯತೇ । ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥವಾಚಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಸೂತ್ರಗತಾರ್ಥಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚೋದನಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಲಕ್ಷಣಾಪರತ್ವಮಧಿಕರಣರಚನಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ತ್ವನ್ಮತೇ ವಾರಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ನ ಚ “ಶ್ಯೇನೇನಾಭಿಚರನ್ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಯೋಽರ್ಥಶಬ್ದವ್ಯಾವರ್ತ್ತ್ಯಾಃ, ತೇಷಾಮಪಿ ವೇದಾರ್ಥತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ; ಅವೇದಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಧರ್ಮಶಬ್ದೇನೈವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ಸಿದ್ಧಾಮೇವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮರ್ಥಶಬ್ದೋಽನುವದತೀತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ವೇದಾರ್ಥೈಕದೇಶಭೂತಧರ್ಮವಿಚಾರಪಕ್ಷೇ ತು ಶ್ಯೇನಾದೇಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽನರ್ಥತ್ವೇನಾಽಧರ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಿರರ್ಥಶಬ್ದಪ್ರಯೋಜನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅರ್ಥಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ಚೋದನಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಪರತ್ವಂ ಕಥಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಉಚ್ಯತೇ – ಕಿಂ ಚೋದನಾತಿರಿಕ್ತೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವೇದಭಾಗೋಽಸ್ತಿ ಉತ ನ ? ಯದಿ ನಾಽಸ್ತಿ ತದಾ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥಶ್ಚೋದನಾರ್ಥ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಯೋರೈಕ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ । ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಸೋಽಪಿ ವೇದಭಾಗೋಽರ್ಥವಾನ್ನ ವಾ ? ಅರ್ಥವಾಂಶ್ಚೇತ್ “ಕಥಂ ಚೋದನಾಪ್ರಮೇಯೋಽಚೋದನಾಭಾಗಸ್ಯಾಽರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಚೋದನಾರ್ಥಃ ಕಥಂ ಸಾರ್ಥಕನಿರರ್ಥಕಭಾಗದ್ವಯಸಮುದಾಯವೇದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಚೋದನಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ತ್ವಯಾ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಅಧಿಕರಣಂ ಚೈವಂ ತ್ವಯಾ ರಚನೀಯಮ್ – ಕಿಂ ವೇದಾರ್ಥಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಃ ಕಿಂ ವಾಽರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ । ವಿಶಯೇ ಸತಿ ನಾಽರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಕಿಂತು ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ । ಸೇಯಂ ರಚನಾಽಽನುಪಪನ್ನಾ, ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಪ್ರಾಗರ್ಥವತ್ತ್ವಸ್ಯೈವಾಽನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರಾಕರಣೇಽಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಿರಾಕೃತಮ್ । ಅನ್ಯಥೋತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ನ ಚ ದೃಢೀಕರಣಾಯ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅದಾರ್ಢ್ಯಶಂಕಾಯಾ ಅಭಾವಾತ್ । ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಾತ್ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧರೂಪತಯಾ ವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೈಕನಿಷ್ಠತ್ವಹಾನಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ, ನಾಽನ್ಯಃ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭ ಇತಿ ಚೇದ್ ನ; ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಮಾರಭಮಾಣೋ ವೃತ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯನುವದನ್ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇನ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸಾಧಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ – ಕಿಂ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋ ವೇದಾರ್ಥೋ ನಾಽರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ । ಅಯಮೇವ ಯದ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಽರ್ಥಸ್ತದಾಽರ್ಥವಾದಮಂತ್ರಾಧಿಕರಣಾನಾರಂಭಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸೂತ್ರೇ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರ್ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವನಿರಾಕರಣಾತ್ । ಸ್ತಾವಕತ್ವಾದಿನಾಽನ್ಯಪ್ರಕಾರಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಸ್ತದಧಿಕರಣಾರಂಭ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅತ್ರೈವ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವನಿರಾಕರಣೇ ತತ್ರ ಧರ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಲಕ್ಷಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಽನುದಯಾತ್ । ತದೇವಂ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠೋ ವೇದಭಾಗೋ ವಿಚಾರ್ಯತಯಾ ಪ್ರಕ್ರಾಂತೋ ವಿಚಾರಿತಶ್ಚ ನ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವನಿಷ್ಠಃ । ತಸ್ಮಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತತ್ತ್ವನಿಷ್ಠಂ ವೇದಭಾಗಂ ವಿಚಾರಯಿತುಮುತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಽಽರಬ್ಧವ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಏವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋ ನಿರೂಪಿತಃ ।
ವರ್ಣಕದ್ವಿತಯೇನಾಽಥ ಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ॥

ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಪೂರ್ವಂ ತತ್ರ ಯೋಜಯಿತುಂ ಪದಮ್ ।
ಸುಶಕಂ ತೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕಥಿತಂ ವರ್ಣಕದ್ವಯೇ ॥

ತೃತೀಯೇ ವರ್ಣಕೇ ಸೂತ್ರಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಖೇನ ತಮ್ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಂ ಪದಾರ್ಥೋಽತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ॥

ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಚತ್ವಾರೋಽರ್ಥಾ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಪ್ರಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಆನಂತರ್ಯಮಧಿಕಾರೋ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಪ್ರಕೃತಾದರ್ಥಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಚ । ತತ್ರೇತರಪರ್ಯುದಾಸೇನಾಽಽನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದೇನೋಪಾದೀಯತೇ । ತಚ್ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯಾಽವಯವಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೇ ಲಭ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಽಧಿಕಾರೋ ನಾಮ ಪ್ರಾರಂಭಃ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ವಾ ಪ್ರಾರಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಾ, ಇಚ್ಛಾಯಾ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದೋ ವಿಚಾರೇ ರೂಢಃ । ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಭಿಸ್ತತ್ರ ವಿಚಾರವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ “ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತಿ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽವಯವಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೋ ನ ಯುಕ್ತಸ್ತತೋಽಥಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಧಿಕಾರಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾರಬ್ಧಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತೀತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽತ್ರಾಽಪ್ರಸರಾತ್ । ತಥಾಹಿ – ದ್ವಿವಿಧಾ ತಾವಚ್ಛಬ್ದವೃತ್ತಿರ್ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಭೇದಾತ್ । ತತ್ರ ರೂಢಿರ್ಯೋಗಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಯಂ ಮುಖ್ಯಮ್ , ಲಕ್ಷಣಾ ಗೌಣವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಯಮಮುಖ್ಯಮ್ । ಅವಯವಾರ್ಥಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಮಾತ್ರೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನಾ ಅಶ್ವಗಜಾದಿಶಬ್ದಾ ರೂಢಾಃ । ಅವಯವಾರ್ಥದ್ವಾರಾ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿನಶ್ಚತುರಾನನಕಮಲಾಸನಾದಿಶಬ್ದಾ ಯೌಗಿಕಾಃ ।
“ಅಭಿಧೇಯಾವಿನಾಭೂತಪ್ರತೀತಿರ್ಲಕ್ಷಣೋಚ್ಯತೇ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣೈರ್ಯೋಗಾದ್ವೃತ್ತೇರಿಷ್ಟಾ ತು ಗೌಣತಾ ॥”
ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಭಿಧೇಯಾವಿನಾಭೂತತೀರಪ್ರತ್ಯಯಕೋ ಗಂಗಾಶಬ್ದೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ । ಶೌರ್ಯಾದಿಗುಣಯೋಗಾದ್ದೇವದತ್ತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಃ ಸಿಂಹಶಬ್ದೋ ಗೌಣಃ । ನ ಚ ಪಂಕಜಾದಿಶಬ್ದೇಷು ಯೋಗರೂಢ್ಯಾಖ್ಯಾ ಪಂಚಮೀ ಶಬ್ದವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ತತ್ರ ರೂಢಿಕಲ್ಪನೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ತಾಮರಸೇ ವ್ಯವಹಾರಬಾಹುಲ್ಯಾದಪ್ಯುತ್ಪಲಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹ್ಯನೇಕಾರ್ಥಸ್ಯಾಽಪಿ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ ಸಾಸ್ನಾದಿಮದ್ವ್ಯಕ್ತೌ ಪ್ರಥಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತತಶ್ಚತಸ್ರ ಏವ ಶಬ್ದವೃತ್ತಯಃ । ತತ್ರ ಯಃ ಶಬ್ದ ಏಕತ್ರಾಽರ್ಥೇ ರೂಢೋಽಪರತ್ರ ಯೌಗಿಕೋ ಯಥಾ ಛಾಗೇ ರೂಢೋಽಜಶಬ್ದ ಆತ್ಮನಿ ಯೌಗಿಕಸ್ತತ್ರಾಽಜಂ ಪಶ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತೀತಿ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರಸರತಿ । ಇಹ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದೋ ನ ವಿಚಾರೇ ರೂಢಃ । ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಲಕ್ಷಣಾದ್ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಾದ್ವಿಚಾರಸ್ಯಾಽತ್ಯಂತಪಾರ್ಥಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಚ್ಛಾ । ಜ್ಞಾನಂ ಖಲ್ವಿಷ್ಯಮಾಣಂ ವಿಷಯೇಣ ಸಹಾಽವಗತಮಿಷ್ಯತೇ, ಅನವಗತೇ ವಿಷಯೇ ಇಚ್ಛಾಯೋಗಾದ್ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಸಂದಿಗ್ಧೇ ನಿಶ್ಚಯಫಲಂ ಪರೋಕ್ಷೇಽಪರೋಕ್ಷಫಲಂ ವೇಷ್ಯತೇ । ತಚ್ಚೋಭಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯಮಾಣಮವಿನಾಭಾವೇನ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಂ ಗಮಯತಿ । ತತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಭಿರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ನ ತು ರೂಢ್ಯಾ, ಯೇನಾಽತ್ರೋಕ್ತನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರಸರೇತ್ ।

ನನು ಶಬ್ದತ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ನೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಂ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ಕಿಂತು ಇಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನಪ್ರದರ್ಶನಮುಖೇನ ತತ್ಸಾಧನಂ ವಿಚಾರಮಂತರ್ಣೀತಶ್ರುತಿಮುಪಲಕ್ಷ್ಯ ಸ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಅತೋಽರ್ಥತಃ ಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ವಿಚಾರಜ್ಞಾನಬ್ರಹ್ಮಣಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಽಽರಂಭಾಯಾಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇದ್ ; ಮೈವಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಥಶಬ್ದೇನಾಽಽನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ನ್ಯಾಯತಃ ಸಮರ್ಪಣಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿಧೀಯಮಾನೋ ವಿಚಾರೋ ನಿರಧಿಕಾರೋಽನನುಷ್ಠೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ವಿಚಾರವಿಧಿರೇವ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಕಿಮಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥೇನಾಽಥಶಬ್ದೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಯಾಽವಗತೋ ವಿಚಾರಃ ಪ್ರಾರಂಭಮರ್ಥಾದ್ಗಮಯತಿ ಕಿಂ ವಿಚಾರಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೇನಾಽಥಶಬ್ದೇನೇತ್ಯಪಿ ಸುವಚತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಭಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಸ್ತತ್ರ ನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಚೇದ್ ; ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿತ್ವಾದಾನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನಾಽಧಿಕಾರಿಸಮರ್ಪಣಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯದ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಮುಖತೋಽಸಮರ್ಪ್ಯ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ತಂ ಕಲ್ಪಯಸಿ ತದಾ ವಿಚಾರವಿಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕಾರಂ ಪ್ರಸಕ್ತಂ ಕೃತ್ವಾ ಪುನಸ್ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಮೋಕ್ಷಕಾಮಾಧಿಕಾರಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ಇತಿ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತೋ ವರಮಥಶಬ್ದೇನೈವ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಸಮರ್ಪಣಮ್ । ನನು ವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೋಃ ಕಾಲಭೇದೇ ಸತ್ಯುಕ್ತದೋಷೋ ಭವತಿ । ನೇಹ ಕಾಲಭೇದಃ । ಕಿಂತು ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನಾಽರ್ಥವಾದಗತಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಫಲತ್ವೇನ ಪರಿಣಮಯ್ಯ ಮೋಕ್ಷಕಾಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಮೋ ವಾ ವಿಚಾರಯೇದಿತಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಮಯೇಽಧಿಕಾರಿವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ; ತತೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧರೂಪಂ ಗೌರವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರೇದಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ – ಕಿಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಂ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಉತ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಮಾತ್ರಾಧಿಕಾರಮಿತಿ ? ಆದ್ಯೇ ಪ್ರತೀತೋ ವಿಧಿರುತ್ಸರ್ಗತಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಸಂಬಂಧೀ ಪಶ್ಚಾದರ್ಥವಾದಬಲಾತ್ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕವಿಶೇಷಮೋಕ್ಷಕಾಮಸಂಬಂಧೀತಿ ಕಾಲಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರುಕ್ತದೋಷೋ ದುರ್ವಾರಃ । ನನು ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಿಧಿಬಲಾತ್ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಪ್ರಸಕ್ತಾವಥಶಬ್ದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಸಮರ್ಪಣಾತ್ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಶ್ರವಣವಿಧಿಪ್ರಕರಣಪಠಿತಸ್ಯೈವ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಥಶಬ್ದೇನ ನ್ಯಾಯತಃ ಸಮರ್ಪಣಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಫಲತಃ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕಿಂ ವಾ ವಿಧಿತಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವಸ್ತುಸುಖಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಮನಸೋಽಪಿ ವಿಯೋಗಾನ್ನಿಖಿಲವಿಷಯಾನುಷಂಗನಿವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸಾ ಚ ಸಾರ್ವಭೌಮೋಪಕ್ರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಸಾನಮುತ್ಕೃಷ್ಟೋತ್ಕೃಷ್ಟಸುಖಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಸೋಪಾಯಂ ನಿವರ್ತಯತಿ; ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪುಮರ್ಥಃ, ಉತ್ಕೃಷ್ಟಸುಖನಿವರ್ತಕತ್ವಾದ್ , ವ್ಯಾಧ್ಯಾದಿವತ್ , ಇತಿ ಮನ್ವಾನೋ ಲೋಕೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮರ್ಥಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯುತ ತಸ್ಮಾದುದ್ವಿಜತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪುಮರ್ಥಃ, ನಿರತಿಶಯಾನಂದಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮವತ್ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ಚ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇದ್, ಏವಮಪಿ ದೃಷ್ಟಾನಂದೋಪಾಯಾನ್ ವಿಷಯಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಶ್ರುತಾನಂದಸಾಧನೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಅಥಾಽಽನಂದಃ ಶ್ರುತಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮಾನೇನಾಽವಿಷಯೀಕೃತಃ ।
ದೃಷ್ಟಾನಂದಾಭಿಲಾಷಂ ಸ ನ ಮಂದೀಕರ್ತುಮಪ್ಯಲಮ್ ॥” ಇತಿ ॥
ನನು ನಿಖಿಲವಿಷಯಾನುಷಂಗಸಾಧ್ಯ ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಯೇ ವಿಷಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಪಾಮರಾಣಾಂ ವಿಷಯವಿಚ್ಛೇದಿಕಾಯಾಂ ತೃಪ್ತಾವಪ್ಯುದ್ವೇಗದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಮೂರ್ಖಾ ವದಂತಿ – ಅಹೋ ಕಷ್ಟಂ ಕಿಮಿತಿ ಸೃಷ್ಟಿರೇವಂ ನ ಬಭೂವ ಯತ್ಸರ್ವದೈವ ಭೋಕ್ತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮತೃಪ್ತಿರ್ಭೋಗ್ಯಾನಾಂ ಚಾಽಽಕ್ಷಯ ಇತಿ । ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ವಿಷಯಮುಖಲೇಶಮಪಿ ನಾಽರ್ಹತೀತಿ ತೇಷಾಮಭಿಮಾನಃ । ತಥಾ ಚ ರಾಗಿಗೀತಮುದಾಹರಂತಿ –
“ಅಪಿ ವೃಂದಾವನೇ ಶೂನ್ಯೇ ಶೃಗಾಲತ್ವಂ ಸ ಇಚ್ಛತಿ ।
ನ ತು ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಗೌತಮ ! ॥” ಇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವಿಧಿತಃ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ । ದೃಷ್ಟಫಲೋ ಹ್ಯಯಮಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ಯಾವದರ್ಥಾವಬೋಧಂ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣಃ ಫಲನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ವಿಚಾರಮಪ್ಯನುಷ್ಠಾಪಯತಿ । ತಥಾ ಚಾಽಧ್ಯಯನವಿಧೇಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ತಥಾತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ನ ವಿಚಾರೋಽಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ವಿಷಯಃ, ಪಾಠಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಧಾತ್ವರ್ಥತ್ವಾದ್ । ನಾಽಪಿ ತದುಪಕಾರೀ, ವಿಚಾರಮಂತರೇಣಾಽಪಿ ಪಾಠನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ; ತಥಾಽಪಿ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ವಿಚಾರಸ್ಯ ತದ್ವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ “ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಸಕೃದವಘಾತಮಾತ್ರೇಣ ವಿಧ್ಯುಪಪತ್ತಾವಪಿ ತಂಡುಲನಿಷ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಫಲಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮವಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಹಿತಾನುಪಕಾರಸ್ಯಾಽಪ್ಯವಘಾತಪೌನಃಪುನ್ಯಸ್ಯ ವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಫಲಾದಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಕಿಮರ್ಥಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಯನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಫಲಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮ್ , ಉತ ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಾನಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಲಭ್ಯಮ್ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವದರ್ಥನಿಶ್ಚಯೋಽಧ್ಯಯನಫಲಮ್ , ಕೇವಲಾದಧ್ಯಯನಾದಾವೃತ್ತಿಸಹಿತಾದ್ವಾ ನಿಶ್ಚಯಾನುದಯಾತ್ । ವಿಚಾರೇಣ ತದುದಯೇ ವಿಚಾರಸ್ಯೈವ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದ್ ನಾಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ । ಯದ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಽಽಪಾತದರ್ಶನಮಧ್ಯಯನಫಲಂ ನ ತದಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಮ್ , ಸಾಂಗವೇದಾಧ್ಯಯನಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ನನ್ವಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಬಲಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ । ತಥಾಹಿ – ಅಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಃ ಶಬ್ದಭಾವನಾ ವಿಧಿರೂಪತಯಾಽಭಿಧೀಯತೇ । ಸಾ ಚ ಶಬ್ದಭಾವನಾಽರ್ಥಭಾವನಾಂ ನಿಷ್ಪಾದಯಂತೀ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಯತಿ । ತತ್ರ ಭಾವ್ಯಾಂತರತ್ವಾತ್ ಸಮಾನಪದೋಪಾತ್ತಮಧ್ಯಯನಂ ಕರಣತಾಮಾಪಾದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಧ್ಯಯನಮೇವ ಭಾವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾಽಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಮತಂ ತ್ವದೀಯಮಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತತಃ ಕರಣಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಭಾವ್ಯೋಽರ್ಥಾವಬೋಧೋ ವಿಧಿಬಲಾತ್ ಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ನೈತದಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ , ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿನಾ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ಮಭೂತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಭಾವ್ಯಾಭಿಧಾನೇ ಸಂಭವತಿ ಭಾವ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಸಮಾನಪದೋಪಾತ್ತಮಧ್ಯಯನಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಭಿನ್ನಪದೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ಬಹಿರಂಗಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಕಥಂ ಭಾವ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಭೂತಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾದಧ್ಯಯನಾದಪ್ಯಂತರಂಗತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ತೃತೀಯಃ, ಅಕ್ಷರಗ್ರಹಣಸ್ಯೈವಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಕ್ಷರಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಫಲತ್ವಂ ತದರ್ಥಾವಬೋಧಸ್ಯ ತ್ವಯಾ ವಿಧಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಕಾರಕಗತಫಲಸ್ಯಾಽಭಾವಾತ್ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನೇನ ಸ್ವರ್ಗಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಕಲ್ಪನಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ತತೋ ವರಮರ್ಥಾವಬೋಧಸ್ಯ ವಿಧಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮ್ , ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಸಂಭವತಿ ಹಿ ಸಾಂಗವೇದಾಧ್ಯಯನಮಾತ್ರಾದರ್ಥನಿಶ್ಚಯಃ । ಅರ್ಥಾವಬೋಧಹೇತೋರ್ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯಾ‍ಽಪ್ಯಂಗತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಅವಬುದ್ಧಾರ್ಥಾವಗತವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯ ತದಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಭೂತಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧೋ ವಿಧಿಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ನಾಽಕ್ಷರಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಅರ್ಥಾವಬೋಧಹೇತುತ್ವೇನಾಽಕ್ಷರಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಽಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಫಲಭೂತಕ್ಷೀರಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಗವಾದೀನಾಮಪಿ ಪುರುಷೈರರ್ಥ್ಯಮಾನತಾದರ್ಶನಾತ್ । ವಿಧೇರಕ್ಷರಗ್ರಹಣಮಾತ್ರೋಪಕ್ಷಯೇಽರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾಕಸ್ಮಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅರ್ಥಾವಬೋಧಸ್ಯ ಫಲಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೋಽರ್ಥಾವಬೋಧಃ, ಲೈಕಿಕಾಪ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾಽಧ್ಯಯನಾದಕ್ಷರಗ್ರಹಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ತಯೋರ್ಹೇತುಫಲಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿರ್ನಾಮ ಸ್ವಾಧೀನೋಚ್ಚಾರಣಯೋಗ್ಯತ್ವಾಖ್ಯೋಽಕ್ಷರಧರ್ಮಃ । ಅಧ್ಯಯನಂ ತು ತದರ್ಥೋ ವಾಙ್ಮನಸವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ತರ್ಹ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಕ್ಷರಗ್ರಹಣಹೇತುತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವ್ಯರ್ಥೋ ವಿಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅವಘಾತಾದಿವದದೃಷ್ಟೋತ್ಪತ್ತಯೇ ನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಹಾನಿಃ, ದೃಷ್ಟಫಲಭೂತಾಕ್ಷರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಮವೇತಸ್ಯೈವ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಽಂಗೀಕಾರಾತ್ । ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅರ್ಥಾವಬೋಧ ಏವ ಫಲಮಿತಿ ವದತಾಽಪಿ ನಿಯಮವಿಧಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚೋಪಪತ್ತಿಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ಯಕ್ಷರಗ್ರಹಣೇ ಏವ ಕಿಮಿತಿ ಪಕ್ಷಪಾತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಸ್ತಸ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನಮೇವ ಸ್ಯಾದ್ , ನ ತು ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಧ್ಯಯನಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಫಲಾಭಾವಾತ್ । ತತೋ ನ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಧ್ಯಯನಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ತು ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾವಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಜಪಾದಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ ।

ನನ್ವರ್ಥಾವಬೋಧಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮುದ್ದಿಶ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ , ನಿರಧಿಕಾರವಿಧಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧಾನೇಽಪಿ ತದವಾಪ್ತಿಕಾಮ ಏವಾಽಧಿಕಾರೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅರ್ಥಾಽವಬೋಧೋದ್ದೇಶನಪೂರ್ವಕಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಾಭಾವೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಲೋಕೇಽರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯೋಚ್ಚಾರಿತಶಬ್ದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಲೋಕವದೇವ ವಿಧಿರ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತದ್ವದತ್ರ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ರಾಗಸ್ಯಾಽಭಾವಾತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋಽಧಿಕಾರೀ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ಅಥ ವಾ ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಾಗಾಮಿತ್ಯಾದಿನೋಪನಯನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದುಪನೀತೋಽಧಿಕಾರೀತಿ ಪ್ರಕರಣಪ್ರಮಾಣೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ । ತದಸತ್ , ಅರ್ಥಾಽವಬೋಧಲಕ್ಷಣದೃಷ್ಟಫಲಕಾಮೇಽಧಿಕಾರಿಣಿ ಸತ್ಯಂತಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಽರ್ಥಾವಬೋಧಕಾಮೋಽಧ್ಯಯನೇನಾಽರ್ಥಾವಬೋಧಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಿಧಿಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ವಿಚಾರೇಣಾಽರ್ಥಾವಬೋಧಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಿಧಿಸ್ತ್ವಾರ್ಥಿಕಃ । ವಿಚಾರೇಣಾಽಪರಿಹೃತೇ ವಿರೋಧೇಽರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾನುದಯಾದರ್ಥಾವಬೋಧ ಏವ ಫಲಮಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ತತ್ರ ಕಿಂ ವಿಧಿಬಲಾದಕ್ಷರಗ್ರಹಣಮಾತ್ರೇ ನಿಷ್ಪನ್ನೇ ಸತಿ ಶ್ರುತವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇವ ವೇದಾರ್ಥೋಽಪಿ ಸ್ವತೋ ಬುಧ್ಯತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತದ್ಬೋಧಸ್ಯ ಫಲತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾಽರ್ಥಾವಬೋಧಕಾಮಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧಾನತಃ । ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕುರ್ಮಃ । ದ್ವಿತೀಯೋಽನುಪಪನ್ನಃ, ಅಧ್ಯಯನಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯಾಽಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವೇನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽವಬೋಧಸ್ಯಾಽಪ್ಯಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಕಾಮನಾಯೋಗಾತ್ । ವೇದೋಽರ್ಥವಾನ್ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಾಪ್ತವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯನುಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವಾದೇವ ನ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಕಾಮ್ಯೇತ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽನುಮಿತೋಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥೋ ನಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಗೋಚರಬೋಧೋಽಪ್ಯಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಕಥಂ ಕಾಮ್ಯೇತ । ಪಿತ್ರಾದ್ಯುಪದೇಶತ ಏವಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯವಗಮೇ ಕಾಮನಾವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತದವಸ್ಥಮ್ ।ಅಥೌಪದೇಶಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ತತ್ರ ನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನಂ ಕಾಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ನ ತಾವದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನಕಾಮನಾ ಸಂಭವತಿ, ಅರ್ಥಸ್ಯ ವಿಭ್ರಮಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂದೇಹೇ ತು ತದ್ವಿಚಾರಸ್ಯೈವಾಽವಸರೋ ನಾಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಔಪದೇಶಿಕಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಚಾರಾಯೈವ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ತದರ್ಥವಿಚಾರಶ್ಚ ವೇದಸ್ಯ ತನ್ಮೂಲಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ । ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯಸ್ತು ಕಥಂಚಿದರ್ಥಾವಬೋಧೋಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಾನಮಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂ ವೇದಾರ್ಥವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಾವುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮುತ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಯುಗಪತ್ತದಸಂಭವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽರ್ಥಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯೋಚ್ಚರಿತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೇ । ಅಥ ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದರ್ಥಮಾತ್ರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶಕ್ತ್ಯನುಸಾರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ವಿಧೇಸ್ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚ, ಕಥಂಚಿದುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧಾನೇಽಪಿ ನಾಽಧ್ಯಯನಮಾತ್ರಾದ್ದೃಷ್ಟಫಲತಯಾಽರ್ಥಾವಬೋಧಸಿದ್ಧಿಃ, ಅದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ವೇದಸ್ಯಾಽರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಾಭಾವೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಾತ್ಪರ್ಯಹೇತೋರಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನ ತಾವಚ್ಛ್ರೋತುರುಚ್ಚಾರಣಂ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಲೋಕೇ ತದಭಾವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ವಕ್ತುರುಚ್ಚಾರಣಮ್ , ಅಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ವೇದಸ್ಯಾಽರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದ್ ಉದ್ದಿಶ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಹೇತೋರಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ । ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಂ ಲೋಕೇ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪುರುಷಸಂಬಂಧಕೃತದೋಷಾಖ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನನು ವೇದಸ್ಯಾಽರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ನ ಬೋಧಕತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಬೋಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಧೀನತ್ವಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಧರ್ಮಸ್ಯಾಽತ್ರಾಽಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಹಿ ಷಡ್ವಿಧಲಿಂಗಗಮ್ಯತಯಾ ಶಬ್ದಧರ್ಮೋ ನ ಪುರುಷಧರ್ಮ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತದೇವಮಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ಯಾವದರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಮವ್ಯಾಪಾರಾನ್ನ ವಿಧಿತೋ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಿತಾ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನನ್ವಧ್ಯಯನವಿಧೇರರ್ಥಾವಬೋಧಕಾಮಾಧಿಕಾರಂ ನಾಽಂಗೀಕರೋಷಿ ಅಧಿಕಾರಾಂತರಂ ಚ ನ ಶ್ರುತಂ ತತೋಽನಧ್ಯಯನಮೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।

ಅತ್ರ ಪ್ರಾಭಾಕರಾ ಆಹುಃ – ನಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಸ್ವತಂತ್ರಮಧಿಕಾರಿಣಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಿಷಯಾನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ವಿಧಿರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ವವಿಷಯಂ ತದಂಗಂ ವಾಽನುಷ್ಠಾಪಯತಿ, ನ ಚಾಽಧ್ಯಯನಮಧ್ಯಾಪನವಿಧೇರ್ವಿಷಯೋಽಂಗಂ ವಾ ತತ್ಕಥಂ ತೇನಾಽನುಷ್ಠಾಪ್ಯತ ಇತಿ, ಅವಿಷಯಸ್ಯಾಽತದಂಗಸ್ಯಾಽಪ್ಯಾಧಾನಸ್ಯೋತ್ತರಕಾಮ್ಯಕ್ರತುವಿಧಿಭಿರನುಷ್ಠಾಪಿತತ್ವಾದಿತಿ । ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಾಭಾಕರೋಕ್ತಃ ಪರಿಹಾರೋಽನುಪಪನ್ನಃ । ತಥಾ ಹಿ – ಅಧ್ಯಾಪನವಿಧಿರಪ್ಯಶ್ರೂಯಮಾಣಾಧಿಕಾರ ಏವ । “ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ” “ತಮಧ್ಯಾಯಯೀತ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಽಚಾರ್ಯಕರಣಕಾಮ ಇತ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ । ತತ್ಕಥಮಧ್ಯಯನಂ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಯತ್ ತತ್ರಾಽಧಿಕಾರಿಣಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಿರಧ್ಯಯನಸ್ಯೋಚ್ಯೇತ । ತರ್ಹ್ಯಧ್ಯಯನೇ ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಧಿಕಾರೀ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ಲಾಘವಾದ್ । ಲಘೀಯಸೀ ಹಿ ಸ್ವವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿರನ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೇಃ । ಅಥೈಕತ್ರಾಽಧಿಕಾರಿಕಲ್ಪನಮಾತ್ರೇಣೇತರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನೇ ಸಂಭವತ್ಯುಭಯತ್ರ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಮಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ ತರ್ಹ್ಯಧ್ಯಯನ ಏವಾಽಧಿಕಾರಿಣಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಿಮನ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಬ್ರೂಷೇ ? ಯದಿ ಲಿಖಿತಪಾಠಾದಪ್ಯಧ್ಯಯನಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿರಧ್ಯಾಪನಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ, ತರ್ಹ್ಯವಿಹಿತಾಽಧ್ಯಯನೇನ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿರಹಿತೇನಾಽಪ್ಯಧ್ಯಾಪನಸಿದ್ಧೇರ್ನ ವಿಹಿತಮಧ್ಯಯನಮಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಃ ಪ್ರಯೋಜಯೇತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಪ್ರಯತಃ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಃ ಪವಿತ್ರಪಾಣಿರಧೀಯೀತೇತಿ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಯನಾಂಗಂ ಶ್ರುತಂ ತಥಾಽಧ್ಯಾಪನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಂ ಪವಿತ್ರಪಾಣಿಮಧ್ಯಾಪಯೀತೇತಿ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಶ್ರವಣಾದ್ವಿಹಿತಮೇವಾಽಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತಿ । ತರ್ಹಿ
“ಗೀತೀ ಶೀಘ್ರೀ ಶಿರಃಕಂಪೀ ತಥಾ ಲಿಖಿತಪಾಠಕಃ ।
ಅನರ್ಥಜ್ಞೋಽಲ್ಪಕಂಠಶ್ಚ ಷಡೇತೇ ಪಾಠಕಾಧಮಾಃ ॥”
ಇತಿ ಲಿಖಿತಪಾಠಸ್ಯ ನಿಂದಾಸದ್ಭಾವಾದಾಚಾರ್ಯಾಧೀನೋ ವೇದಮಧೀಷ್ವೇತ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಪೂರ್ವಕತ್ವನಿಯಮವಿಧಾನಾದಧ್ಯಯನವಿಧಿರಧ್ಯಾಪನಂ ಕಿಂ ನ ಪ್ರಯೋಜಯೇತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – “ಆಚಾರ್ಯಾಧೀನೋಽಧೀಷ್ವ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಽಚಾರ್ಯಕರಣವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಧೀಷ್ವೇತಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಆಚಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನಾದುತ್ತರಕಾಲಭಾವಿತ್ವಾದಿತಿ, ತದಸತ್ ; ತದ್ ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮ । ತದ್ ಯಸ್ಮಾತ್ಸ ಆಚಾರ್ಯ ಇತ್ಯುಪನಯನಾಖ್ಯದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮಹೇತುತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾಽಽಚಾರ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ।
“ಆಚಿನೋತಿ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಾಚಾರೇ ಸ್ಥಾಪಯತ್ಯಪಿ ।
ಸ್ವಯಮಾಚರತೇ ಯಸ್ಮಾದಾಚಾರ್ಯಃ ಸ ಉದಾಹೃತಃ ॥”
ಇತಿ ಸ್ಮೃತಾವಾಚಾರೇ ಶಿಷ್ಯಾನ್ ಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪ್ಯಧ್ಯಾಪನಾತ್ ಪೂರ್ವಮಾಚಾರ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅಧ್ಯಾಪನಾದಾಚಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿತ್ವೇ ಚಾಚಾರ್ಯಕರಣವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಧೀಷ್ವೇತಿ ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಯೋಜನಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ತಸ್ಮಾದಧಿಕಾರಿಕಲ್ಪನಾಸಾಮ್ಯಾದಿತರೇತರಪ್ರಯುಕ್ತಿಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚ ಕಾಮ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿಸಂಭವೇಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಕಥಮಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿರಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ನಾಽಧ್ಯಾಪನವಿಧೇರಧಿಕಾರೀ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ – “ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ” ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಾತ್ಮನೇಪದೇನಾಽಽಚಾರ್ಯಕರಣಸಾಧ್ಯತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸಮ್ಮಾನನೋತ್ಸಂಜನಾಚಾರ್ಯಕರಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇಣಾಽಽಚಾರ್ಯಕರಣೇ ಸಾಧ್ಯೇ ತದ್ವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಚಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂಚಿಲ್ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ ತತೋ ಯಥಾಽಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತೀತ್ಯತ್ರಾಽಽಹವನೀಯೇ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಸಂಭವಾಚ್ಚಾಽಽಧಾನಸಂಸ್ಕೃತೋಽಗ್ನಿರಾಹವನೀಯತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಃ ತಥಾ “ಆಚಾರ್ಯಾಯ ಗಾಂ ದದ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಽಚಾರ್ಯೇ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಪ್ರದಾನತ್ವೇನಾಽವಗತೇ ಸತ್ಯನುಪಕಾರಿಣಃ ಸಂಪ್ರದಾನತ್ವಾಯೋಗಾದುಪಾಕಾರಿಣೋಽತ್ರ ಸಂಭವಾಚ್ಚೋಪನಯನನಿಷ್ಪಾದನಾಖ್ಯೇನೋಪಕಾರೇಣ ಮಾಣವಕಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕುರ್ವತ ಆಚಾರ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನನ್ವೇವಮಪ್ಯುಪನಯನಸಾಧ್ಯಮಾಚಾರ್ಯತ್ವಂ ಭವೇನ್ನಾಽಧ್ಯಾಪನಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಉಪನಯನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನಾಂಗತ್ವಾತ್ । “ಉಪನಯೀತ ತಮಧ್ಯಾಪಾಯೀತ” ಇತ್ಯೇಕಪ್ರಯೋಗತಾವಗಮಾತ್ , ನ ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷವಿಧಿಭೇದಾನ್ನ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಉಪನೀಯಾಽಧ್ಯಾಪಯೇದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಕಲ್ಪನಾತ್ । ತಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನಾ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಕರ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ। ನಚೋಪನಯನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನಾಂಗತ್ವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಮಾಣವಕವಿಷಯಾಧ್ಯಾಪನೇನಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ವೀಕರಣೇನಾಽಽಧ್ಯಾಪನಕ್ರಿಯಾನಿವರ್ತಕತಯಾ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತತ್ವಾದ್ ಉಪಕಾರಕತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದ ಉಪಗಮನಾಧ್ಯಯನಾಭ್ಯಾಮುಪಕರೋತೀತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನೂಪನಯನಾಧ್ಯಯನಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಚಾರ್ಯತ್ವಂ ಫಲಂ ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಾವಧಿಕಾರೀ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ಏತತ್ಕಾಮ ಇತ್ಯಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕಾಮೋಪಬಂಧಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತಾವುಪನೀಯಾಽಧ್ಯಾಪಯೇದಾಚಾರ್ಯಕರಣಕಾಮ ಇತ್ಯೇವಮಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಃ ಸಾಧಿಕಾರಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಸ್ಮೃತಾವಪಿ । “ಉಪನೀಯ ತು ಯಃ ಶಿಷ್ಯಂ ವೇದಮಧ್ಯಾಪಯೇದ್ ದ್ವಿಜಃ । ಸಕಲ್ಪಂ ಸರಹಸ್ಯಂ ಚ ತಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ।।“ ಇತ್ಯುಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಾದಧ್ಯಾಪನೇ ವಿಧಿಶ್ರವಣಾದಾಚಾರ್ಯತ್ವಫಲಶ್ರವಣಾಚ್ಚಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಕಾಮೋ ಮಾಣವಕಮುಪನೀಯಾಧ್ಯಾಪಯೇದಿತಿ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಯನೇ ತು ನಾಽಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿಚ್ಛ್ರುತಮಸ್ತೀತಿ ವಿಶೇಷಃ । ನ ಚಾಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರವಿಧ್ಯಂತರವಿಹಿತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ವತಂತ್ರವಿಧ್ಯಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಆಧಾನದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಆಧಾನೇ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನಿಮಾದಧೀತೇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಮಾಧಾನಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾ‍ಽನುಷ್ಠೇಯಮ್ ಉತಾಽನ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ ಪುರುಷಮುದ್ದಿಶ್ಯ ನಿತ್ಯತಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರಮಾಧಾನಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವತ್ಕರ್ಮಕಾರಕಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಸ್ಯಾಽಽಧಾನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಪರತಯಾಽಗ್ನೇರುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಕಾಮ್ಯತಯಾ ತದ್ವಿಧೇಯಂ ಫಲಾಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ ಗುಣಪ್ರಧಾನವೈಪರೀತ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರತಾ ಕಾಮಾಧಿಕಾರತಾ ವಾ ಶಂಕನೀಯಾ । ಭಸ್ಮೀಭೂತಸಕ್ತುನಾ ಉಪಯೋಗಾಸಂಭವೇನ ತತ್ರ ವೈಪರೀತ್ಯಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಂಸ್ಕೃತಾಗ್ನೇಃ ಕ್ರತ್ವಂತರೇ ವಿನಿಯೋಗಯೋಗ್ಯತಯಾ ತದಸಂಭವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಧಾನಸ್ಯೋತ್ತರನಿತ್ಯಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿರುತೋತ್ತರಕಾಮ್ಯಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿಃ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಉದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯಾಽನುಪಾದೇಯಸ್ಯಾಽಽಹವನೀಯಸ್ಯ ಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಉಪಾದೇಯಮೇವ ಹಿ ವಿಧಿರನುಷ್ಠಾಪಯತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದೀನಾಮಪ್ಯನುಷ್ಠೇಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುತ್ತರಕಾಮ್ಯಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿಃ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ವಿಧಿರಿವ ಕಾಮೋಽಪ್ಯುಪಾದೇಯಮೇವಾಽನುಷ್ಠಾಪಯತಿ ಯೇನೋಕ್ತದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು ಯದ್ಯದುದ್ದೇಶ್ಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ ವಿನಾ ಕಾಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನ ಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಧಿಸಹಕಾರಿತಯಾಽನುಷ್ಠಾಪಯತಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ವಿಧಿರಾಗಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯಮ್ । “ಸೌವರ್ಣಪೀಠೇ ಸಮುಪವಿಶೇತ್” ಇತಿ ವಿಧಿಸ್ತಥಾವಿಧಪೀಠಾಭಾವೇ ಪುರುಷಂ ನ ತತ್ರೋಪವೇಶಯತಿ ರಾಗಸ್ತು ತಥಾವಿಧಂ ಪೀಠಮುತ್ಪಾದ್ಯಾಽಪಿ ತತ್ರ ನಿವೇಶಯತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಕರಣಕಾಮನೈವಾಽಽಚಾರ್ಯಪ್ರೇರಣದ್ವಾರೇಣಾಽಧ್ಯಾಪನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಮಾಣವಕೇನಾಽಽಧ್ಯಯನಂ ನಿರ್ವರ್ತಯತೀತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತದೇತತ್ಪ್ರಾಭಾಕರಮತಂ ವೇದಾಂತಿನೋ ನ ಬಹು ಮನ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಂ “ತಮಪ್ಯಧ್ಯಾಪಯೀತ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮ್ ಉತ ವಿಧಿರೂಪಮಥವಾ ನೈಯೋಗಿಕಂ ಫಲಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಉಪನಯನಾಽಧ್ಯಯನಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಧೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಆತ್ಮನೇಪದಮಾತ್ರಾಭಿಧೇಯಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿಧಿಪದಾನಭಿಧೇಯತಯಾ ವಿಧಿರೂಪತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, “ಅಾಚಾರಾನ್ ಗ್ರಾಹಯತಿ” ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವನಿಬಂಧನಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ , ಅಲೌಕಿಕಸ್ಯೈವ ನೈಯೋಗಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಪನಯನಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಲೌಕಿಕಮಾಚಾರ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮ ತದ್ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ಆಚಾರ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಾವುಪನಯನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯೈವ ಲೌಕಿಕಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಶಬ್ದನಿಮಿತ್ತತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಯದ್ಯಾಚಾರ್ಯತ್ವಮಲೌಕಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇ ಸಂಮಾನನಾದಿಭಿರ್ಲೌಕಿಕಾರ್ಥೈಃ ಸಹ ಕಥಂ ಪಠ್ಯೇತ ? ನನು ವಿಧಾಯಕಪ್ರತ್ಯಯಶ್ರವಣಾದ್ ನಿಯೋಗಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗವನ್ನಿಯೋಗಸಾಧ್ಯತ್ವೇನೈವ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮ್ , ಕಾರಕಫಲಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಽಽಚಾರಗ್ರಾಹಕತ್ವಮುಪನಯನೇ ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚಾಽಽಚಾರ್ಯಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮ್ , ವಿಕಲ್ಪಾಪತ್ತೇಃ । ಅತೋ ಮಂತ್ರಾದ್ಯಲೌಕಿಕಸಾಧನಾಂತರವಿಧಾನಾದಲೌಕಿಕಮಾಚಾರ್ಯತ್ವಮ್ । ಸಮ್ಮಾನನಾದೀನಾಂ ತು ತದಭಾವಾದ್ಭವತು ಲೌಕಿಕತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತೈಃ ಸಹ ಪಾಠೇಽಪ್ಯಲೌಕಿಕಮೇವಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪ್ಯುಪನಯನನಿಯೋಗಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ತೇನಾಽಧ್ಯಾಪನವಿಧೇಃ ಕುತಃ ಸಾಧಿಕಾರತಾ ?

ಅಥ ಮತಮುಪನಯನೇ ಶ್ರುತಮಪ್ಯಾಚಾರ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಾಪನಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಉಪನಯನಸ್ಯ ತದಂಗತ್ವಾದಿತಿ; ತನ್ನ, ತಥಾ ಸತ್ಯಂಗೇಷು ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಽಚಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾಸಂಭವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತ್ಯನಧಿಕಾರಮಧ್ಯಯನಂ ಸರ್ವಥಾ ನಾಽನುಷ್ಠೀಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಉಪನೀತಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ; ವಾಜಸನೇಯಿಶಾಖಾಯಾಮುಪನಯನಂ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಸ್ಮೃತಿಷು ಚೋಪನೀತೋಽಧೀಯೀತೇತ್ಯವಗಮಾತ್ । ಅತೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನೋಪಪತ್ತೌ ತದನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧಯೇಽಧ್ಯಾಪನೇಽಧಿಕಾರಿಣಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ಮನಃ ಖೇದನೀಯಮ್ । ನನು ನ ತಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ ಕಿಂತ್ವಸ್ತ್ಯೇವ ಸಃ, ಶ್ರುತೌ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವೇಽಪಿ “ಉಪನೀಯ ತು ಯಃ ಶಿಷ್ಯಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಮನುವಾಕ್ಯೇನ ತದವಗಮಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಾನುವಾದೇನ ಕರ್ತುರಾಚಾರ್ಯಸಂಜ್ಞಾವಿಧಾಯಕತ್ವಾದ್ , ವಾಕ್ಯಗತಯತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾಭ್ಯಾಮನುವಾದವಿಧ್ಯೋರ್ನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಆಚಾರ್ಯಸಂಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚ ನಮಸ್ಕಾರಾದಿವಿಧಾನೇಷೂಪಯೋಗಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪ್ಯಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯ ಮಾಣವಕಸ್ಯೋಪನೀತಸ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಾಽನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಧ್ಯಾಪನವಿಧಿರೇವ ಕಥಂಚಿತ್ಸಾಧಿಕಾರೋಽಧ್ಯಯನಮಪಿ ಪ್ರಯುಂಕ್ತ ಏವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ಕಿಮಧ್ಯಾಪನವಿಧಿರವಿಹಿತಮಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ಉತ ವಿಹಿತಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಪ್ರೇರಿತಾನಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭಾವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಧಿಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಯೇಽಧ್ಯಯನೇಽಧಿಕಾರ್ಯಪಿ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಃ । ವಿಷಯ ಏವ ವಿಧಿಸ್ವರೂಪಸಾಧಕೋ ನಾಽಧಿಕಾರೀತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ವಿಹಿತಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಾಭಾವಾದ್ಯಂ ಕಂಚಿದಧ್ಯಾಪಯೇದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕರಣಸಮರ್ಪಿತೇನೋಪನೀತೇನಾಽಧಿಕಾರಿಣಾ ಸಾಧಿಕಾರೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಾಧಿಕಾರವಿಧಿನೈವಾಽಪ್ರವರ್ತಿತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಬಾಲಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಃ, ವಿಧ್ಯರ್ಥಾಪರಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಸಂಧ್ಯೋಪಾಸನಸಮಿದಾಹರಣಾದಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿವತ್ಪಿತ್ರಾದ್ಯುಪದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಧ್ಯಯನಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ನನ್ವಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೌ ನಾಯಂ ಕ್ಲೇಶಃ, ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನ್ ಮಾಣವಕೋ ನ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಮಬುದ್ಧ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತೇತ ತಥಾಪ್ಯನ್ಯೋಽಪ್ರಬುದ್ಧ ಆಚಾರ್ಯಪ್ರೇರಿತಃ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯತ ಏವ । ತತಃ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾಽಧ್ಯಾಪನಂ ನ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ ಕಿಮನ್ಯೇನೋಪನೀತಾನ್ಮಾಣವಕಾನಧ್ಯಾಪಯೇದ್ ಉತ ಸ್ವೇನೈವೋಪನೀತಾನ್ , ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಉಪನಯನಸ್ಯಾಽಪಿ ತ್ವನ್ಮತೇಽಧ್ಯಾಪನಾಂಗತಯಾ ತದ್ವೈಕಲ್ಯೇ ನಿಯೋಗಾನಿಷ್ಪತ್ತಾವಾಚಾರ್ಯತ್ವಫಲಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತರ್ಹ್ಯಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯಃ, ಉಕ್ತದೋಷಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಏವಮಪಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧಸ್ಯ ದುರಪವಾದತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಅಧ್ಯಾಪನಂ ತಾವದನಿತ್ಯಮ್ , ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯಾಚಾರ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಾಪನಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿದುಃಖಪರಿಹಾರಸಾಧನರೂಪತ್ವಾಭಾವೇನಾಽಪುಮರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽದೃಷ್ಟಂ ತತ್ಫಲತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ , ದೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ತದಯೋಗಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ –
“ಷಣ್ಣಾಂ ತು ಕರ್ಮಣಾಮಸ್ಯ ತ್ರೀಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜೀವಿಕಾ ।
ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನೇ ಚೈವ ವಿಶುದ್ಧಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಃ ॥”
ಇತ್ಯಾಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನೋಪಾಯತ್ವೇನ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ನನು ಯಾಜನಸ್ಯ ಜೀವಿಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ಋತ್ವಿಗ್ಭ್ಯೋ ದಕ್ಷಿಣಾದಿವಿಧೌ ಸತಿ ಸರ್ವಾಂಗಾನುಷ್ಠಾಪಕಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾಪಕತಯಾ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದರ್ಥಿನಾ ಯಾಜನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ಭೃತಕಾಧ್ಯಾಪನನಿಷೇಧಾತ್ । ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾಭಾವಾದ್ ನ ತಾದರ್ಥ್ಯಮಧ್ಯಾಪನಸ್ಯೇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಮಾಣವಕಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವೇನ ಗುರುದಕ್ಷಿಣಾವಿಧಾನಾದಂಗಿನ್ಯಧ್ಯಯನೇಽನುಷ್ಠಾಪಕಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನವಿಧೇರ್ದಕ್ಷಿಣಾಶುಶ್ರೂಷಾದ್ಯಂಗೇಷ್ವನುಷ್ಠಾಪಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಕಾಮೇನಾಽನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದಧ್ಯಾಪನಮನಿತ್ಯಮ್ । ಉಪನಯನಾಖ್ಯಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಿತ್ಯಃ, ಅಕರಣೇ ದೋಷಶ್ರವಣಾತ್ ।
“ಆಷೋಡಶಾತ್ತು ದ್ವಾವಿಂಶಾಚ್ಚತುರ್ವಿಂಶಾಚ್ಚ ವತ್ಸರಾತ್ ।”
ಇತಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮುಪನಯನಸ್ಯಾಽಮುಖ್ಯಂ ಕಾಲಮಭ್ಯನುಜ್ಞಾಯ ಪಶ್ಚಾತ್ಸ್ಮರ್ಯತೇ ।
“ಅತ ಊರ್ಧ್ವಂ ತ್ರಯೋಽಪ್ಯೇತೇ ಯಥಾಕಾಲಮಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ।
ಸಾವಿತ್ರೀಪತಿತಾ ವ್ರಾತ್ಯಾ ಭವಂತ್ಯಾರ್ಯವಿಗರ್ಹಿತಾಃ ॥”
“ನೇತೈರಪೂತೈರ್ವಿಧಿವದಾಪದ್ಯಪಿ ಚ ಕರ್ಹಿಚಿತ್ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಾನ್ಯೌನಾಂಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಾನಾಚರೇದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಕ್ವಚಿತ್ ॥” ಇತಿ ।
ನನ್ವಕರಣೇ ದೋಷಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣೋಪನಯನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತಾಯಾಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯಾಽಪಿ ನಿತ್ಯತಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
“ಅತೀತೇ ಚಿರಕಾಲೇ ತು ದ್ವಿಗುಣಂ ವ್ರತಮರ್ಹತಿ ।”
ಇತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಕರಣನಿಮಿತ್ತದೋಷಸ್ಯ ನಿರಾಸಾಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಂತರವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನಿತ್ಯಂ ದೋಷಾಪನಯಕಾಮಿನಾಽನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಕರಣನಿಮಿತ್ತದೋಷನಿರಾಸಾಯ ದ್ವಿಗುಣಂ ವ್ರತಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ನಿರಾಕರ್ತ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವದೋಷಸ್ಯೈವಾಽತೀತೇ ಚಿರಕಾಲೇ ದ್ವಿಗುಣವ್ರತಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ನಿರಾಸ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತತೋ ನೋಪನಯನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತಾಯಾಮತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ತಚ್ಚೋಪನಯನಂ ನಿತ್ಯಭೂತಮಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವಾದಂಗಿನೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಪಿ ನಿತ್ಯತಾಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ।

ನನೂಪನಯನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ , ಅಧ್ಯಯನಮನಾರಭ್ಯಾಽಧೀತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯನಂಗತ್ವೇ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಹಿರಣ್ಯಧಾರಣವದ್ ಗತ್ಯಂತರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । “ಹಿರಣ್ಯಂ ಭಾರ್ಯಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ನ ತಾವದ್ಧಿರಣ್ಯಧಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವದರ್ಥಕರ್ಮತಾ ಘಟತೇ, ಕರ್ಮಕಾರಕಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿಧಾನಾತ್ । ಯದಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ತದಾಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಹಿರಣ್ಯದ್ವಾರಾ ಕ್ರತುವಿಶೇಷೇಣ ಸಂಬಧ್ಯೇತ ಉತ ಕ್ರತುಮಾತ್ರೇಣ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಬೋಧಕಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಏಕಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ರತೂಪಕಾರಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತಃ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಽಭ್ಯುದಯಫಲಃ ಸ್ವತಂತ್ರೋ ವಿಧಿರಭ್ಯುಪಗತಃ । ಏವಮುಪನಯನವಿಧಿರಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವಾಽಭ್ಯುದಯಫಲಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ಅನಾರಭ್ಯಾಽಧೀತಸ್ಯೋಪನಯನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವಬೋಧಕಾನಾಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ರಸ್ಥಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪರೂಪೋಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣೇನೋಪನಯನಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಅನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ವಾಚಾರ್ಯೋಪಸತ್ತಿಮಂತರೇಣಾಽಧ್ಯಯನಮ್ , ಲಿಖಿತಪಾಠಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧೇನಾಽಚಾರ್ಯಾಧೀನಶ್ಚೇದಮಧೀಷ್ವೇತ್ಯುಪಸತ್ತೌ ನಿಯಮವಿಧಾನಾತ್ । ತತೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿರುಪಸತ್ತಿಂ ಸ್ವಾಂಗತ್ವೇನಾಽಽಕ್ಷಿಪತಿ । ತಥೋಪನಯನಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜನಮಪೇಕ್ಷಮಾಣ ಉಪಸತ್ತಿಸಮವೇತಮೇವಾಽದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪಯತಿ, ದೃಷ್ಟಸಮವಾಯ್ಯದೃಷ್ಟಸಂಭವೇ ಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟಾಯೋಗಾತ್ । ತತಶ್ಚೋಪನಯನಾಧ್ಯಯನವಿಧಿದ್ವಯೋಪಾದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವಮುಪನಯನಸ್ಯಾಽವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಂಗತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವತ್ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತಯಾಽಂಗತಾ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗತೈವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಅಂಗಿಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಪಾದಕತಯಾ ಸನ್ನಿಪತ್ಯೋಪಕಾರಿಣಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಽಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ । ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗಂತು ನಾಭ್ಯರ್ಹಿತಮ್ , ಅಪೂರ್ವದ್ವಾರೇಣಾಽಽರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಮಾಣವಕಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತಯೈವೋಪನಯನಮಧ್ಯಯನಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರ್ಯಂಗಮ್ । ಕಿಂ ಚೋಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣವಚ್ಛ್ರುತಿಪ್ರಕರಣೇ ಅಪ್ಯಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವಮುಪನಯನಸ್ಯ ಗಮಯತಃ, ಅಷ್ಟವರ್ಷೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಉಪಗಚ್ಛೇತ್ಸೋಽಧೀಯೀತೇತಿ ವಾಕ್ಯವಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತಚ್ಛ್ರುತಿರೇವೋಪನಯನಸಂಸಸ್ಕೃತಂ ಮಾಣವಕಮಾದಾಯಾಽಧ್ಯಯನೇ ವಿನಿಯುಂಕ್ತೇ । ನ ಚ ತಚ್ಛಬ್ದೇನೈವ ಮಾಣವಕಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಽನಂತರಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶ್ರುತೇರನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸಮರ್ಪಣಪ್ರಸಂಗಃ, ಉಪನಯನಾಧ್ಯಯನಯೋರುಪಸತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪರಸ್ಪರಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ನನು ಸೋಽಧೀಯೀತೇತ್ಯತ್ರ ಸಂಸ್ಕೃತೋ ಮಾಣವಕಃ ಪ್ರಾತಿಪದಕಾರ್ಥ ಏವ ನ ತು ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಮಾತ್ರಮಂಗಾಂಗಿಭಾವಸಂಬಂಧಂ ಬೋಧಯಿತುಮಲಮ್ , ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾದೇರೇವ ತದ್ಬೋಧಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯಾಽಪ್ಯನ್ವಿತಾಭಿಧಾಯಿತಯಾ ಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾಭಾವೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಗ ಏವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದಶ್ರುತಿರಂಗತ್ವಂ ಗಮಯತಿ । ತಥಾ ಪ್ರಕರಣಮಪಿ ತದ್ಗಮಕಂ ವಾಜಸನೇಯಿಶಾಖಾಯಾಂ ಸರ್ವಸ್ಮೃತ್ಯನುಮಿತಶ್ರುತಿಷು ಚೋಪನಯನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಚೈವಮುಪನಯನಪ್ರಕರಣೇ ಪಠಿತಮಧ್ಯಯನಮೇವಾಽಂಗಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಾತ್ । ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನೋಪನಯನಸ್ಯೈವಾಽಂಗತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಅತ ಉಪಾದಾನಶ್ರುತಿಪ್ರಕರಣೈರುಪನಯನಸ್ಯಾಽಂಗತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಚ್ಚೋಪನಯನಂ ಸ್ವಯಂ ನಿತ್ಯಭೂತಮಂಗಿನೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಕಥಂ ನ ನಿತ್ಯತಾಮಾಪಾದಯೇತ್ । ನಹ್ಯಂಗ್ಯಭಾವೇ ಕದಾಚಿತ್ಕುತ್ರಚಿದಂಗಂ ಸಂಭವತಿ । ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಪ್ಯುಪನಯನವದಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ।
“ಯೋಽನಧೀತ್ಯ ದ್ವಿಜೋ ವೇದಮನ್ಯತ್ರ ಕುರುತೇ ಶ್ರಮಮ್ ।
ಸ ಜೀವನ್ನೇವ ಶೂದ್ರತ್ವಮಾಶು ಗಚ್ಛತಿ ಸಾನ್ವಯಃ ॥”
ಅಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ಅನನುವಾಕ್ಯಾ ಅನಗ್ನಯಃ ಶೂದ್ರಸಧರ್ಮಾಣೋ ಭವಂತೀತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನಿತ್ಯಮಧ್ಯಯನಂ ದ್ರವ್ಯಕಾಮಾನುಷ್ಠೇಯೇನಾಽನಿತ್ಯೇನಾಽಧ್ಯಾಪನೇನ ಕಥಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯೇತ ? ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕಾಮ್ಯಮಪ್ಯಧ್ಯಾಪನಂ ನಿತ್ಯಸಮೀಹಿತಜೀವನಫಲಹೇತುತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಮಿತಿ । ತಾವತಾಽಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ನಿತ್ಯವದನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಾದ್ಧಿ ನಿತ್ಯಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಮಿತೌ ಸಂಧ್ಯಾವಂದನಾದಾವಿವಾಽಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಭಯಾನ್ನಿಯಮೇನ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಅಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ತು ನ ಶಬ್ದಾನ್ನಿತ್ಯಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾ ಪ್ರಮೀಯತೇ, ಕಿಂತು ನಿತ್ಯಸಮೀಹಿತಸ್ಯ ಜೀವನಾಖ್ಯಫಲಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತಥಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ಅಧ್ಯಾಪನಮಂತರೇಣ ಯಾಜನಪ್ರತಿಗ್ರಹಾದಿನಾಽಪಿ ಜೀವನನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ।

ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಉಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಯೋರ್ನಿತ್ಯಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನಿತ್ಯಶ್ಚ ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿಃ, ನಾಽಪುತ್ರಸ್ಯ ಲೋಕೋಽಸ್ತೀತ್ಯಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಶ್ರವಣಾತ್ । ತಥಾ “ತ್ರಿಭಿರ್ಋಣೈರ್ವಾ ಜಾಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣರ್ಷಿಭ್ಯೋ ಯಜ್ಞೇನ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಿತೃಭ್ಯಃ” ಇತಿ ಋಣತ್ರಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ “ಏಷ ವಾ ಅನೃಣೋ ಯಃ ಪುತ್ರೀ ಯಜ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಚಾಽಸ್ತಿ” ಇತಿ ಪುತ್ರಿಣಃ ಪಿತೄನ್ಪ್ರತ್ಯಾನೃಣ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಚ್ಚಾಽಽನೃಣ್ಯಂ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರೇಣ ಪಿತೃತೃಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಚಾಽನುಪನೀತಸ್ಯಾಽನಧೀತಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಜಾನತೋ ನ ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧೇಃ ಫಲಪರ್ಯಂತತಾಪೇಕ್ಷಿತಮನುಶಾಸನಂ ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ವಿಧೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುತ್ರಮನುಶಿಷ್ಟಂ ಲೋಕ್ಯಮಾಹುಃ ತಸ್ಮಾದೇನಮನುಶಾಸತೀತಿ । ತತಶ್ಚ ಪಿತುರೇವ ನಿತ್ಯಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನವಿಧೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕರ್ಮವಿಧಿಶೇಷಾರ್ಥವಾದರೂಪಸ್ಯ “ತಸ್ಮಾತ್ಪುತ್ರಮ್” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽನುಶಾಸನವಿಧಾಯಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಯದಾ ಹಿ ಪಿತಾಽರಿಷ್ಟಾದಿನಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಮರಣಂ ನಿಶ್ಚಿನುತೇ ತದಾ ಸ್ವಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ವೇದತದರ್ಥತತ್ಫಲಾನಿ ಪುತ್ರೇ ಸಮರ್ಪಯೇತ್ ಸ ಚ ಪುತ್ರಸ್ತಾನ್ಯನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಸ್ವೀಕುರ್ಯಾತ್ ತದೇತತ್ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕರ್ಮ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ “ಅಥಾತಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಯದಾ ಪ್ರೈಷ್ಯನ್ಮನ್ಯತೇ ತದಾ ಪುತ್ರಮಾಹ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ಯಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ಲೋಕ ಇತಿ । ಸ ಪುತ್ರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಂ ಯಜ್ಞೋಽಹಂ ಲೋಕ ಇತಿ ।” ತತ್ರ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕರ್ಮಣಿ ಪೂರ್ವಾನುಶಸನಮಂತರೇಣಾಽಕಸ್ಮಾದೇವ ಸಕಲಕರ್ತವ್ಯಸಂಗ್ರಹಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಫಲಪರ್ಯಂತಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿನಾಽಽಕ್ಷಿಪ್ತಮನುಶಾಸನಂ ಪೂರ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಮೇವಾಽರ್ಥವಾದತಯಾಽನೇನ ವಾಕ್ಯೇನಾಽನೂದ್ಯತೇ । ನನು ಮಾ ಭೂದೇತದ್ವಾಕ್ಯೇಽನುಶಾಸನವಿಧಾನಂ ತಥಾಽಪಿ ನಿತ್ಯಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಪಿತುರುಪನಯನಾದ್ಯನುಶಾಸನವಿಧಿರ್ನಿತ್ಯ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪಿತುಃ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯನನುಷ್ಠಾಪಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ತನಂಧಯಸ್ಯೇತರಸ್ಯ ವಾ ಮೃತಪಿತೃಕಸ್ಯೋಪನಯನಾದ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನುಶಾಸನಂ ತು ಕರ್ತ್ತವ್ಯಾರ್ಥೋಪದೇಶನಮಾತ್ರಮಿತಿ ಶ್ರೌತಲಿಂಗಾದವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ಹಾರುಣೇಯ ಆಸ ತಂ ಹ ಪಿತೋವಾಚ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ವಸ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ನ ವೈ ಸೋಮ್ಯಾಸ್ಮತ್ಕುಲೀನೋಽನನೂಚ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬಂಧುರಿವ ಭವತೀತಿ” । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಪಿತರಿ ಕಥಂಚಿನ್ಮೃತೇ ಮಾಣವಕ ಏವಾಽಽಚಾರ್ಯಾಂತರಮಾಹೂಯ ನಿತ್ಯಮುಪನಯನಾದಿಕಂ ಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ತತೋಽನುಷ್ಠಾಪನಮೇವಾಽನುಶಾಸನಮಿಸ್ತ್ವಿತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಮಾಣವಕಃ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾಚಾರ್ಯಾಂತರಂ ಕರೋತಿ ಕಿಂ ವಾಽಽಚಾರ್ಯನಿಯೋಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅಧ್ಯಾಪನಪ್ರಯುಕ್ತಿಮಧ್ಯಯನಸ್ಯ ವದತಾ ಭವತಾ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪೃಥಗಧಿಕಾರಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ನ ಹ್ಯನ್ಯನಿಯೋಗೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಬುದ್ಧಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ನ ಚಾಽಕರ್ತವ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯ ಸಾಧನಸಂಪಾದನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಸಾಧನಾಂತರಪ್ರತಿನಿಧ್ಯುಪಾದಾನವದಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಪ್ರತಿನಿಧ್ಯುಪಾದಾನೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಮಾಣವಕಃ ಸಂಪಾದಯೇತ್ , ತನ್ನ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವತ್ರ ಹ್ಯಧಿಕಾರಿಣಃ ಕರ್ತವ್ಯಮನುಷ್ಠಾತುಮ್ ಸಾಧನಾಂತರಪ್ರತಿನಿಧಿರಾದೀಯತೇ । ಅಧಿಕಾರಿಪ್ರತಿನಿಧಿಸ್ತು ಕರ್ತವ್ಯಮನುಷ್ಠಾತುಮಾದೀಯೇತ । ನ ತಾವನ್ಮೃತಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ, ವಿಧಿಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿತ್ವೇನೋಪಾದೇಯಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂಭವಃ । ತಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಮಾಣವಕ ಆಚಾರ್ಯಾಂತರಮಾದಾಯಾಽಧ್ಯೇತುಮರ್ಹತಿ । ಅಥ ಮೃತಾಚಾರ್ಯಶಿಕ್ಷಿತಂ ಮಾಣವಕಮನ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಃ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಿತುಮಧ್ಯಾಪಯೇತ್ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಪೂರ್ವೋಪನೀತಸ್ಯ ಮಾಣವಕಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಾಂತರೇಣ ಪುನರುಪನಯನಾಸಂಭವೇ ಸತ್ಯುಪನೇತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽಂಗಸ್ಯ ವೈಕಲ್ಯೇಽಂಗಿನೋಽಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಽನೇನಾಽಽಚಾರ್ಯೇಣಾಽಂಗಭೂತಮುಪನಯನಂ ಮಾಣವಕಾಂತರೇಽನುಷ್ಠಿತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಸತ್ಯಂಗಿನೋಽಧ್ಯಾಪನಸ್ಯಾಽಪಿ ತತ್ರಾಽನುಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಪುನರನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವೋಪನೀತಸ್ಯಾಽಧ್ಯಾಪನಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಮೃತಾವಂಗಿಮಾತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಾಯ ಮಾಣವಕಾಂತರಸ್ವೀಕಾರಃ ತರ್ಹ್ಯನುಪನೀತಮಪ್ಯಧ್ಯಾಪಯೇತ್ । ಯದಿ ಸ್ವೋಪನೀತಾನಧ್ಯಾಪ್ಯ ದ್ರವ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಾಯಾಽನ್ಯಾನಪ್ಯಧ್ಯಾಪಯತೀತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ದರಿದ್ರಂ ನಾಽಧ್ಯಾಪಯೇತ್ । ಶುಶ್ರೂಷಾಯೈ ದರಿದ್ರಮಪ್ಯಧ್ಯಾಪಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್, ಏವಮಪಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರೋ ದುರ್ವಾರಃ । ಲೋಕೇ ಹಿ ಮಾಣವಕಕರ್ತ್ತವ್ಯನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ಏವಾಽಽಚಾರ್ಯೋಽನ್ವಿಷ್ಯತೇ ನಾಽಽಚಾರ್ಯಕರ್ತ್ತವ್ಯನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ಮಾಣವಕಃ । ವೇದೇಽಪಿ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಹ ಜಾಬಾಲೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಯಾಚಾರ್ಯಂ ಸ್ವಯಮೇವಾಽನ್ವಿಷ್ಯೋಪಸನ್ನವಾನಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ "ಸ ಹ ಹಾರಿದ್ರುಮಂತಂ ಗೌತಮಮೇತ್ಯೋವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭಗವತಿ ವತ್ಸ್ಯಾಮ್ಯುಪೇಯಾಂ ಭಗವಂತಮಿತಿ” ತದೇವಮಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಬಹುದೋಷಸದ್ಭಾವಾದನಿತ್ಯೇನ ಚ ತೇನ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತೌ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧಾತ್ ಸ್ವವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವಾಽಧ್ಯಯನಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ ।

ನನೂಪನಯನಾಧ್ಯಯನಯೋಃ ಸ್ವವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತಯೈವೋಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಸಿದ್ಧೇರುಪನಯೀತ ತಮಧ್ಯಾಪಯೀತೇತಿ ತದ್ವಿಧಾನಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ , ನಾಽತ್ರಾಽಽಚಾರ್ಯವ್ಯಾಪಾರಯೋರುಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಯೋರ್ವಿಧಿಃ, ಕಿಂತು ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಯೋರುಪಗಮನಾಧ್ಯಯನಯೋಃ । ನನು ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತುರಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೌ ಪ್ರತೀಯೇತೇ, ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುರ್ಮಾಣವಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಯೋಃ ಸ್ವೀಕಾರೇ ವಿರೋಧಾಜ್ಜೀವನಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಾಚಾರ್ಯವ್ಯಾಪಾರಾವನೂದ್ಯಾಽಪ್ರಾಪ್ತಯೋರ್ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಯೋರ್ವಿಧಾನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಶಬ್ದವಿರೋಧ, “ಏತಯಾ ಗ್ರಾಮಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪಿ ಣಿಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಯಾಜನಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಽನುವಾದೇನಾಽಪ್ರಾಪ್ತಂ ಯಜನಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ಏವಮ್ “ಅಧ್ಯಾಪಯೀತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಯಾಜಯೇದಧ್ಯಾಪಯೇದಿತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಣಿಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತಯಾಽವಗಮಾದೇಕತರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಽನುವಾದೇನೇತರಸ್ಯ ವಿಧಿರಸ್ತು । “ಉಪನಯೀತ” ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದನಭಿಧೀಯಮಾನಃ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಃ ಕಥಂ ವಿಧೀಯತೇ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮುಪನಯನೇ ಮಾ ಭೂನ್ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರವಿಧಿಃ, ಅಧ್ಯಾಪನೇ ತು ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ , ಉಚ್ಯತೇ; ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾಯಿನಾಽಪಿ ನಯತಿಧಾತುನಾ ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಽನಭಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ಗಮ್ಯಮಾನತಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ಸ ಏವ ಧಾತುನಾ ಲಕ್ಷಣಯೋಪಾದಾಯ ವಿಧೀಯತೇ, ನ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಃ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ದುಃಸಂಪಾದಾ, ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದಕ್ಷಿಣಾಶುಶ್ರೂಷಾದ್ಯಂಗಸಹಿತೇ ಹ್ಯಧ್ಯಯನೇ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ವಿಹಿತೇ ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾಽಽಚಾರ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ತದನುವಾದೇನ ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರೋಽಧ್ಯಯನಾದಿರ್ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ, ಮೈವಮ್ ; ಗ್ರಾಮಕಾಯ ಯಾಜಯೇದಿತ್ಯತ್ರ ಯಾಜನಪ್ರಾಪ್ತೇರಪಿ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದಕ್ಷಿಣಾದ್ಯಂಗಸಹಿತೇ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರೇ ವಿಹಿತೇ ಸತಿ ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚ ತದನುವಾದೇನ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರವಿಧಿರಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಸ್ವವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೇಷು ಯಾಗಾಂತರೇಷು ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಮನೂದ್ಯ ಗ್ರಾಮಕಾಮಸ್ಯ ಯಾಗವಿಶೇಷೋ ವಿಧೀಯೇತ ತರ್ಹೀಹಾಽಪಿ ವಿಧ್ಯಂತರೇಷು ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾನುವಾದೇನೋಪಗಮನಾಧ್ಯಯನಾದಿಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರೋ ವಿಧೀಯತಾಮ್ । ನನು ಯಾಜನಾತ್ಮಕ ಏವ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರೋ ಯಾಗಾಂತರೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸ್ತಿ । ಉಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಾತ್ಮಕಸ್ತು ತಥಾ ನ ವಿಧ್ಯಂತರೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಭಾವಿನೀ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತು । ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯತೇ, ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ । ನ ಚ ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶಂಕ್ಯಾ; ನಹ್ಯನಿತ್ಯೇನ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ತದನುವಾದೇನಾಽಧಿಕಾರವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ವಾಕ್ಯೇ ಜೀವನಾದಿನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಾಧಿಕಾರಯೋರಶ್ರವಣಾತ್ । ತರ್ಹ್ಯರುಣಯಾ ಪಿಂಗಾಕ್ಷ್ಯಾ ಕ್ರೀಣಾತೀತಿವದ್ ಗುಣವಿಶೇಷವಿಧಿರಸ್ತು, ಸ ಚ ಗುಣೋಽಷ್ಟವರ್ಷಬ್ರಹ್ಮಣಾಖ್ಯ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾಷ್ಟವರ್ಷತ್ವಾಖ್ಯಯೋರ್ಗುಣಯೋರುಭಯೋರಪಿ ವಿಶೇಷತಯಾ ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧರಹಿತಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಪೃಥಗ್ ವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅರುಣವಾಕ್ಯೇ ತು ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಯಾಗಸಾಧನಕ್ರಯಣಸ್ಯಾಽಪ್ಯನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿಧೇಯತಯಾಽರುಣಾದೀನಾಮನೇಕೇಷಾಮಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ತದನ್ವಯೇ ಸತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತಥೇಹ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರೋ ವಿಧೇಯಃ, ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನಾಽನೇಕೇಷು ಗುಣವಿಧಿಃ, ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕರ್ಮಣಿ ನಾಽನೇಕೋ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಗುಣಃ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ತು ವಿಧೀಯಂತೇ ಬಹವೋಽಪ್ಯೇಕಯತ್ನತಃ ॥” ಇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ಯಥಾ ವಿಧಿರ್ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ ತಥಾ ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ, “ಮಾಣವಕಮುಪನಯೀತ" ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಹಿ “ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಗ್ರಾಮಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಮೈವಮ್ ; ಶಬ್ದತೋ ನ್ಯಾಯತಶ್ಚಾಽತ್ರ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಗಮನವ್ಯಾಪಾರಪ್ರತೀತೇಃ । ಲೋಕೇ ಹಿ ನಯತ್ಯರ್ಥವಾಚಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಷು ನೀಯಮಾನಸ್ಯ ಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಶಬ್ದತಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿಃ ತಥಾ ಬಾಲಾನಾಮಕ್ಷರಶಿಕ್ಷಾಯೈ ಶಿಕ್ಷಕಗೃಹಂ ಪ್ರತಿ ಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಂ ತತೋ ನ್ಯಾಯೋಽಪಿ ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ । ನ ಹಿ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನ್ ಮಾಣವಕೋ ವಿಧಿಮಂತರೇಣಾಽಧ್ಯಯನಾದೌ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಅರ್ಥಾವಬೋಧಾದಿದೃಷ್ಟಫಲಾರ್ಥತ್ವನಿರಾಕರಣೇ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ತತೋ ವಾಕ್ಯವಿಪರಿಣಾಮೇನ ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರೋಽತ್ರ ವಿಧಾತವ್ಯಃ । ಯಥಾ “ಗ್ರಾಮಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರ “ಗ್ರಾಮಕಾಮೋ ಯಜೇತ್” ಇತಿ ವಿಪರಿಣಾಮಸ್ತಥಾ “ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ” ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ “ಅಷ್ಟವರ್ಷೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಉಪಗಚ್ಛೇತ್ , ಸೋಽಧೀಯೀತ” ಇತಿ ವಿಪರಿಣಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ನಾಽತ್ರ ವಿಧಿಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇ, ನಿರಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ನ ತಾವದತ್ರಾಽಷ್ಟವರ್ಷತ್ವಮಾತ್ರಮಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಽಪ್ಯುಪನಯನಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಮಾತ್ರಮ್ , ಜಾತಮಾತ್ರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯುಭಯಮ್ , ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ , ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ತಯೋರಪಿ ಪಾರ್ಷ್ಣಿಕಃ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾಽರುಣಾವಾಕ್ಯೇ “ಅರುಣಯಾ ಕ್ರೀಣಾತಿ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಶಾಬ್ದೇ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯೇ ಪಶ್ಚಾದೇಕಪ್ರಯೋಜನತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯಸ್ತದ್ವದಿತಿ, ತನ್ನ; ತಥಾ ಸತ್ಯಧಿಕಾರಹೇತೋರಶಾಬ್ದತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋ ನಿರಧಿಕಾರೋ ವಿಧಿರಯುಕ್ತಃ; ನೈಷ ದೋಷಃ; ಶಾಬ್ದಮೇವ ಸರ್ವತ್ರಾಽಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಸಾಂಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಽಶಾಬ್ದಸ್ಯಾಽಪ್ಯಧಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕಥಂಚಿಚ್ಛಾಬ್ದತ್ವನಿಯಮೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಸಮರ್ಪಣೇ ಶಬ್ದದ್ವಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಾತ್ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ನಾಽಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – “ತಮಧ್ಯಾಪಯೀತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತಿ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಕರ್ಮತಾಭಿಧಾಯಿನೀ ದ್ವಿತೀಯಾವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತಿ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಗಮಯತಿ, “ಕುರ್ವಂತಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಕರ್ತೃವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ “ಅಧ್ಯಾಪಯೀತ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ಮಾಣವಕಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿತ್ವಮ್ , ನ ತು ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾನುವಾದೇನ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರೇ ವಿಧಿಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಪರಿಣಮ್ಯತೇ, ನ ತು ಶಬ್ದಪ್ರಾಪ್ತಂ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪರಾಕ್ರಿಯತೇ ಅತ ಉಪಾದೇಯೋ ಮಾಣವಕಃ, ತಲ್ಲಕ್ಷಣವತ್ತ್ವಾತ್ । ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ವಿಧಿವಿಷಯತಯಾಽನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮ್ , ಕರ್ತ್ರಾದಯಶ್ಚಾಽನುಷ್ಠೇಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಪರಂಪರಯಾಽನುಷ್ಠೇಯಾಃ । ಅತಃ ಕರ್ತ್ತುರುಪಾದೇಯಸ್ಯ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಯದ್ವಿಶೇಷಣಂ ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಯಃ ನ ತದಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಮ್ । “ಲೋಹಿತೋಷ್ಣೀಷಾ ಋತ್ವಿಜಃ ಪ್ರಚರಂತಿ” ಇತ್ಯಾದೌ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಲೋಹಿತೋಷ್ಣೀಷತ್ವಾದೇರಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಕರ್ತ್ತೈವಾಽಧಿಕಾರೀ, ಕರ್ತುರನುಷ್ಠೇಯಕಾರಕತಯಾ ವಿಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತತ್ವಾದ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಶ್ಚ ವಿಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಮಿತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಽನ್ವಯಾತ್ । ನ ಚೈವಮಧಿಕಾರಹೇತೋರೇವಾಽಸಂಭವಃ, ಅನುಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ । ವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯತದ್ವಿಶೇಷಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಧಿಸಂಬಂಧ್ಯನುಪಾದೇಯಂ ತಾದೃಶವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಜೀವನಗೃಹದಾಹಸ್ವರ್ಗಕಾಮನಾದಿ । ಅತ್ರ ತ್ವಷ್ಟವರ್ಷತ್ವಾದ್ಯುಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣಂ ತತ್ಕಥಮಧಿಕಾರಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಕಿಂ ಭಾವನಾಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯೇದಂ ಬ್ರವೀಷಿ ಉತ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಅಥವಾ ಇಷ್ಟಸಾಧನಸ್ಯ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ತತ್ರಾಽಧಿಕಾರಾನ್ವಯಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರನ್ವಯಪೂರ್ವಕತಯಾ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣಸ್ಯೈವಾಽಧಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಹಿ ಭಾವನಾ, ಸಾ ಚ ಕ್ರಿಯಾತ್ಮಿಕಾ ಸತೀ ಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಪಾದಕಾನಿ ಕಾರಕಾಣಿ ಪ್ರಥಮಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತತ್ರ ಪುರುಷಾರ್ಥಧಾತ್ವರ್ಥಯೋರ್ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಕರಣತ್ವೇನ ಚಾಽನ್ವಯೇ ಸತಿ ಪರಿಶೇಷಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಯಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಽನ್ವೀಯಂತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತುರ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಾನಿ ಜೀವನಗೃಹದಾಹಕಾಮನಾದೀನಿ । ತತಃ ಕರ್ತುರೇವ ಫಲನಿಯಮಾತ್ ಸ ಏವ ಕರ್ತಾ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಾದಧಿಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅತಶ್ಚೋಪಾದೇಯಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣಾನ್ಯೇವಾಽಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತಕಾನಿ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ । ನನ್ವಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ನಿಯೋಗೋ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೋಪಾಧಿತ್ವೇನೈವ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯಾವಪೇಕ್ಷತೇ, ವಿನಾ ತಾಭ್ಯಾಂ ಕಸ್ಯ ಕಸ್ಮಿನ್ನಿಯೋಗ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಅನಿವೃತ್ತೇಃ । ತತೋ ವಾಕ್ಯಗತಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿರ್ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಶ್ಚ ವಿಷಯತ್ವೇನಾಽನ್ವೇತಿ । ನ ಚಾಽತ್ರಾಽಧಿಕಾರಾನ್ವಯಃ ಪೃಥಗಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । “ಮಮಾಽಯಂ ನಿಯೋಗಃ” ಇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತುರ್ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯೈವ ತತ್ಸ್ವಾಮಿತಯಾಽಧಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ಸ ಚಾಽಧಿಕಾರೀ ವಿಷಯಾನುಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಪತ್ತಿಮಪಶ್ಯಂಸ್ತದನುಷ್ಠಾನೇ ಕರ್ತೃತಯಾಽನ್ವಯಂ ಗಚ್ಛತಿ । ತಥಾ ಚಾಽಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಧಿಕಾರಾನ್ವಯದಶಾಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಮನುಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತಿ, ತದೇತದಸಾರಮ್ ; ಪ್ರಕೃತಾಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನಿಯೋಗವಾದಿನೋ ಹ್ಯನುಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣಮೇವಾಽಧಿಕಾರಹೇತುರಿತಿ ವದಂತೋಽಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣೇನಾಽಧಿಕಾರಿಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಂತಿ । “ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣೇನ ರಾಜತ್ವೇನ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿಣೋ ವಿಶೇಷಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ವೈಶ್ಯಾದೇರಪಿ ತದಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೈವಮನುಪಾದೇಯಮೇವಾಽಧಿಕಾರಹೇತುರಿತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಭಂಗಃ, ರಾಜತ್ವಸ್ಯ ವೈಶ್ಯಾದಿಭಿರನುಷ್ಠಾನೇನಾಽನಿಷ್ಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಽನುಪಾದೇಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯನ್ಯೇನಾಽನುಷ್ಠಾನಾದಸಂಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಽಷ್ಟವರ್ಷೋಪೇತಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಯ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪ್ಯಧಿಕಾರಹೇತುತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನನ್ವೇವಂ ತರ್ಹಿ ತೃತೀಯಃ ಪಕ್ಷೋಽಸ್ತು । ತತ್ರ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನರೂಪೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರೇಯಸೋ ಭೋಕ್ತವ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಭೋಕ್ತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ಪ್ರಾರ್ಥಮ್ಯಾತ್ತತ್ಸಾಧನಸ್ಯಾಽಪಿ ಭೋಕ್ತ್ರನ್ವಯಃ ಪ್ರಥಮಭಾವೀ । ನ ಚ ಸಾಧನಸ್ಯ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯತಯಾ ಕರ್ತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರನ್ವಯ ಏವ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಕೃತಿಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಅನಿಯಮಾತ್ । ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನೇಽಪಿ ಚಂದ್ರೋದಯಾದೌ ತದದರ್ಶನಾತ್ । ಯತ್ರಾಽಪಿ ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾಽಸ್ತಿ ತತ್ರಾಽಪಿ ಶ್ರೇಯಸಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ತದನುಸಾರೇಣಾಽನ್ವಯೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಅಥ ಸಾಧನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪೋಪಾಧಿಭೂತಂ ಹಿ ಶ್ರೇಯಃ ಕಸ್ಯ ಸಾಧನಮಿತ್ಯೇವಂ ತನ್ನಿರೂಪಕತ್ವಾತ್ । ಸಾಧಕಾಪೇಕ್ಷಾ ತು ವಿಶಿಷ್ಟಸಾಧನಪ್ರತೀತ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನಾ । ತತಃ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಶ್ರೇಯೋಽನುಸಾರೇಣ ಭೋಕ್ತ್ರನ್ವಯೇ ಸತಿ ಪಶ್ಚಾದಭಿಲಷಿತಸಾಧನತ್ವಸ್ಯಾಽತ್ರ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠತಯಾ ವಿಧಿನಾ ಚೋದಿತತ್ವಾತ್ ಕೃತೇಶ್ಚ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಸ ಏವ ಭೋಕ್ತಾಽಧಿಕಾರೀ ಕರ್ತೃತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತತೋಽಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇಽನುಪಾದೇಯಸ್ಯೈವಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತೇತಿ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನಾಽಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ; ಉಪಗಮನರೂಪೇಽಭಿಲಷಿತಸಾಧನೇ ಪ್ರಥಮಂ ಭೋಕ್ತೃತಯಾಽಧಿಕಾರಾನ್ವಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕರ್ತ್ರನ್ವಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯತೋಽಪಿ ಯದ್ವಿಶೇಷಣಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿ ತಸ್ಯಾಽನುಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ಅತೋಽಂಗಭೂತಸ್ಯೋಪಗಮನಸ್ಯ ಸಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇ ಸತಿ ಅಂಗಿನೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಪಿ ತತ್ಸಿಧ್ಯತಿ । ಅಂಗಾಂಗಿನೋಃ ಸರ್ವತ್ರೈಕಾಧಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯವದಷ್ಟವರ್ಷತ್ವಸ್ಯಾಽಪ್ಯುಗಮನಧಿಕಾರಹೇತೋರಧ್ಯಯನೇಽಪ್ಯನ್ವಯಾನ್ನವಮವರ್ಷಾದರ್ವಾಗೇವಾಽಧ್ಯಯನಸಮಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಸಾ ಚ ದುಃಶಕೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಂಗಾಂಗಿನೋಃ ಕಾಲೈಕ್ಯಾನಿಯಮಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಽಂಗಮನ್ವಾಧಾನಂ ಪರ್ವಣ್ಯನುಷ್ಠಾಯಾಽಂಗಿಭೂತಾಯಾ ಇಷ್ಟೇಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವೇತ್ । ಅತೋ ನಾಽಂಗಾಧಿಕಾರಹೇತುಃ ಕಾಲೋಽಂಗ್ಯಧಿಕಾರಹೇತುಃ । ತದೇವಂ ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಸಂಭವಾದಧ್ಯಯನವಿಧೌ ನ ಕಾಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು “ಸಕೃತ್ಕೃತೇ ಕೃತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಕೃದಧ್ಯಯನಾದೇವ ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಸಿದ್ಧೇರಾವೃತ್ತಿರ್ನ ಲಭ್ಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣದೃಷ್ಟಫಲಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಲ್ಲಾಭಾತ್ , ತ್ವಯಾಽಪ್ಯರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಾನುಪಪತ್ತ್ಯೈವ ತತ್ಕಲ್ಪನಾತ್ । ತರ್ಹ್ಯಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಾರ್ಥಾವಬೋಧ ಏವಾಽಽವೃತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಶಾಖಾಂತರೀಯೇಭ್ಯಃ ಪೌರುಷೇಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋಽಸ್ವೀಕೃತೇಭ್ಯೋಽನಾವೃತ್ತೇಭ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥಾವಬೋಧದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಮಾ ಭೂತಾಮಕ್ಷರಾವಾಪ್ತ್ಯಾವೃತ್ತೀ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜಪಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯೋರಸಂಭವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹ್ಯನವಾಪ್ತೇಷ್ವಕ್ಷರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ಜಪಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ನಾಽಪ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣಾಽಧ್ಯಯನಂ ಘಟತೇ । ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಪರ್ಯಂತವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಕ್ಷರಗ್ರಹಣಾಂತೋ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ । ಯದಿ ವಿಧೇರದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್ , ತರ್ಹ್ಯಕ್ಷರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಮವೇತಮೇವ ತತ್ಕಲ್ಪನೀಯಂ ದೃಷ್ಟಸಮವೇತಾದೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟಾಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಽಧ್ಯಯನವಿಧೇರಕ್ಷರಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ವಿಚಾರಃ ಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ಯತ್ತು ಶಾಬರಭಾಷ್ಯೇ ವೇದಸ್ಯಾಽನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ವಿಚಾರಹೇತುತ್ವಂ ವದನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ವಿಚಾರಹೇತುತಾಮಂಗೀಚಕಾರ, ತತ್ರ ಪರಂಪರಯಾ ಹೇತುತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ವಿಧೀಯಮಾನಾಧ್ಯಯನಪ್ರಾಪ್ತೋ ಹಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ ಕ್ರತುವಿಧೀನುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತೇ ಚ ವಿಧಯಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದಾಪಾತಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಅನುಷ್ಠೇಯನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣಾಽನುಷ್ಠಾಪಯಿತುಮಶಕ್ನುವಂತಸ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರಯೋಜಯಂತಿ । ನ ಚಾಽನುಷ್ಠಾನಮೇವ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನಿತ್ಯವಿಧಿಷ್ವಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯಾಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ಕಾಮ್ಯವಿಧಿಷು ತು ಫಲಕಾಮನೈವಾಽಽಧಾನಮಿವ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ । ನನ್ವನೇಕವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾದ್ವರಮಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿಕಲ್ಪನಂ ವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ವಿಧಿರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ವವಿಧೇಯಸ್ಯ ವಾ ತದುಪಕಾರಿಣೋ ವಾ ಪ್ರಯೋಜಕೋ ನಾಽನ್ಯಸ್ಯ । ವಿಚಾರಸ್ತು ನಾಽಧ್ಯಯನವಿಧೇಯೋ ನಾಽಪಿ ತದುಪಕಾರೀ । ನ ಚೈವಮುತ್ತರಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿರ್ವಿಚಾರಸ್ಯ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ತದ್ವಿಧಿವಿಧೇಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯಾಽನೇಕವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನಭೇದೇನ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಆಧಾನಸ್ಯ ಚೈಕಸ್ಯಾಽಪ್ಯನೇಕವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಯದ್ಯನೇಕವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇ ಗೌರವಾದ್ಭೀತೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಮೇವ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಬ್ರೂಷೇ, ತದಾ ಯಾಗಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ, ಲಾಘವಾತ್ । ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಚಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಫಲಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಿದ್ಧಿಪರ್ಯಂತತಯಾ ಯಾಗಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಯೋಪಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ತತಃ ಕ್ರತುವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ । ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಸಮಾನಃ, ವಿಮತಮಧ್ಯಯನಂ ಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ , ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾಪಕತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥವಿಚಾರನಿರ್ಣಯವತ್ , ಅಧ್ಯಯನಾತ್ ಪ್ರಾಗಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಂ ಕ್ರತುವಿಧೀನಾಮಧ್ಯಯನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿರಪ್ಯಧ್ಯಯನಾತ್ ಪ್ರಾಗಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಸಂಧ್ಯೋಪಾಸನಾದಿವಿಧಿವತ್ ಪಿತ್ರಾದಿಭ್ಯಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿರಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ । ನ ಚ ಕ್ರತುವಿಧಯೋಽಧ್ಯಯನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪಿತ್ರಾದಿಭ್ಯಃ ಶ್ರೋತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ, ಯೇನ ತತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಽಪಾದ್ಯೇತ । ಅತೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಮಧ್ಯಯನಂ ಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ಚ ಧರ್ಮವಿಚಾರ ಇತ್ಯಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ಧರ್ಮವಿಚಾರವತ್ ಸಕಲತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕೃತೋತ್ತರನಿತ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ಕಿಂ ಶ್ರವಣವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಕಿಂ ವಾ ಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಿಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಸರ್ವತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಾತ್ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ನಿತ್ಯವಿಧಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪರಮಹಂಸಸ್ಯೈವ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾತ್ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವನುಪಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಮನುತಿಷ್ಠದ್ಭಿರನುಷ್ಠೇಯಮಂಗಜಾತಾದಿಕಂ ವೇದಾಂತೇಷು ನಾಽಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ವೇದಾಂತಾ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಾ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಧ್ಯಯನಜನ್ಯಾಪಾತದರ್ಶನೇನೈವ ತಾವನ್ಮಾತ್ರನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ತದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಧರ್ಮವಿಚಾರವದಧೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಮಾತ್ರಸ್ಯಾಽನಧಿಕಾರಾಚ್ಛ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಪ್ರಕರಣಪಠಿತಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನತ್ವಲಕ್ಷಣಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ನ್ಯಾಯತಃ ಪ್ರಾಪಯಿತುಮಾನಂತರ್ಯವಾಚಕೋಽಥಶಬ್ದಃ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ನಾಽಽರಂಭಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನಾಯ ವಿಘ್ನೋಪಶಾಂತಯೇ ಚ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ತತೋಽಥಶಬ್ದೋ ಮಂಗಲಾರ್ಥೋಽಸ್ತು, ಸಂಭವತಿ ಹಿ ತಸ್ಯ ಮಂಗಲಾರ್ಥತ್ವಮ್ ।
“ಓಂಕಾರಶ್ಚಾಽಥಶಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಾವೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖಾತ್ ।
ಕಂಠಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ವಿನಿರ್ಯಾತೌ ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂಗಲಿಕಾವುಭೌ ॥”
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ? ತತ್ರ ಕಿಂ ಮಾಂಗಲ್ಯಂ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವಮಾಪದ್ಯಾಽನ್ವೇತಿ ಕಿಂ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವಿಶೇಷಣತ್ವಮಾಪದ್ಯ ? ನಾಽದ್ಯಃ, ಮಾಂಗಲ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಾದ್ಯನ್ಯತಮಕಾರಕತಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಮಾನಮ್ , ಕಾರಕಾಂತರೈರೇವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ, ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಸಹಕೃತಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಕರಣಮ್ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಕಾರಕಾಂತರಾಣಿ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, “ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಮಂಗಲಮ್” ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಶಂಸಾಪರತಯಾಽರ್ಥವಾದತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಾದ್ಯರ್ಥಂ ತು ಮಂಗಲಾಚರಣಮಾನಂತರ್ಯವಾಚಿನಾಽಪ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಥಕಾರಪರೋಂಕಾರಾದಿಧ್ವನೇರ್ಮೃದಂಗಾದಿಧ್ವನಿವತ್ ಮಂಗಲಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಏವಮಪಿ “ಅಥೈವಂ ಮನ್ಯಸೇ” ಇತ್ಯಾದಾವಿವಾಽಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಾದರ್ಥಾದರ್ಥಾಂತರಮಭಿದಧಾತ್ವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಹೇತುಫಲಭಾವೇನಾಽನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನೇ ಪ್ರಕೃತಾದರ್ಥಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಸ್ಯಾಽಂತರ್ಣೀತತಯಾ ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ವೈಪರೀತ್ಯೇನಾಽಽನಂತರ್ಯಮೇವಾಽಂತರ್ಣೀತತಯಾ ಸಿಧ್ಯತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಕಿಂ ನಿಯಮೇನ ಪೂರ್ವವೃತ್ತತಯಾ ಹೇತುಭೂತೋ ವಸ್ತುವಿಶೇಷೋ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತು ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಆನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮಂತರೇಣ ಹೇತುತಯಾ ಪೂರ್ವವೃತ್ತವಸ್ತುವಿಶೇಷನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಲೋಕೇ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷ್ವಪಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪೂರ್ವವೃತ್ತಾದರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಥಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾಽನುವಾದಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಯೋರನ್ಯತರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋ ನಿಯತಪೂರ್ವವೃತ್ತಪುಷ್ಕಲಕಾರಣದ್ಯೋತನಾಯಾಽಽನಂತರ್ಯಮೇವಾಽಥಶಬ್ದೇನಾಽಭಿಧಾತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನೇ ತನ್ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತಥಾಪಿ ಮುಖ್ಯಾನಂತರ್ಯಸ್ವೀಕಾರೇ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದೇವ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಾತ್ ಫಲಸ್ಯ ಯದಾನಂತರ್ಯಂ ತದೇವ ಮುಖ್ಯಮ್ , ಅವ್ಯವಧಾನಾದವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು ಹೇತುಫಲಯೋರಾನಂತರ್ಯಂ ತತ್ಕದಾಚಿದ್ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಕದಾಚಿದ್ವ್ಯವಧೀಯತೇ ಚೇತಿ ಗೌಣಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚೇದ್ , ದೃಶ್ಯತೇ ಕಿಂ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಾವಗಮೇನೇತಿ ? ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಫಲಪರ್ಯಂತೇಚ್ಛಾವಿಚಾರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।

ನನೂಕ್ತಮೇವಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ “ಅಥಾಽತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತ್ಯತ್ರತ್ಯೇನಾಽಥಶಬ್ದೇನೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ರ ಹ್ಯಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಽತ್ರಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವೇನಾಽಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಶಮದಮಾದಿಕಾರಣಪೌಷ್ಕಲ್ಯೇ ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವಾಪರಾಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ಯದ್ಯಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮನಧ್ಯಯನೇ ತದ್ವಿಚಾರಾಭಾವಾದಧ್ಯಯನಮಪಿ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣೇಽಂತರ್ಭವೇತ್ , ಏವಮಪಿ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಹೇತೋರಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಂ ಪ್ರತ್ಯಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತಯಾ ತದ್ವಿಚಾರಾವಿಚಾರಯೋಃ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾದ್ಯದನಂತರಂ ನಿಯಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತಾದೃಶಂ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋರನ್ಯೋನ್ಯೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೇನೈಕಫಲಶೇಷತ್ವಾದುಪಕಾರಕಧರ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮುಪಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣೇಽಂತರ್ಭವತೀತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಉಪಕಾರಕತ್ವೇ ಹಿ ವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನವದ್ಧರ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ನ ಚ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಭಾವೇಽಪ್ಯಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಲಂಭಾತ್ । ಅಥ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಯೇ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾ, ತದಾಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ – ಕಿಂ ತತ್ರತ್ಯೋ ನ್ಯಾಯೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯ ಉತಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮ ? ಆದ್ಯೇ ಕಿಂ ಪ್ರಥಮಪಾದೋಕ್ತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಸಾಧಕನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽಪೇಕ್ಷಯಾ ಉತ ನ್ಯಾಯಾಂತರಸ್ಯ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಉತ್ತರತಂತ್ರೇಽಪಿ “ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್”, “ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಷು ವೇದಾಂತಾಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ತು ವಾ ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಪ್ರಥಮಪಾದಾಪೇಕ್ಷಾ, ನೈತಾವತಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಥಮಪಾದಗತವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಸ್ಯಾಽಪ್ಯಧ್ಯಯನವದಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತನ್ನ್ಯಾಯಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಉತ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಧಿಚತುಷ್ಟಯನಿರ್ಣಾಯಕಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಾಂತರಸ್ಯಾಽನನುಷ್ಠೇಯಭೂತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನೇಽನುಪಯೋಗಾತ್ । “ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಯ ಉಪಜೀವ್ಯಂತ ಇತಿ ಚೇದ್ ; ನ; ತತ್ರ ಲೋಕಸಿದ್ಧಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮೇವೋಪಜೀವನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನಾಂ ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾರೂಪಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾಂತಃಪಾತಿತಯಾ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ತದಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತೂಪಾಸನಾನಾಂ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಸಂಗತಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ ಪೂರ್ವತಂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ, ಕ್ವಾಽಪ್ಯನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತೌ ತದುಪಯೋಗಃ, ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಯದಿ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಾನುಮಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಾ ಪ್ರಪಂಚೇನಾಽಪಿ ಕಾರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನೇನ । ತೃತೀಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಕಥಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗಃ । ಕಿಂ ಯಥಾ ಸೋಪಾನಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರಾಸಾದಮಾರೋಹತಿ ತಥಾ ಸಂಧ್ಯೋಪಾಸನಮಾರಭ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಲ್ಪತರಕರ್ಮಪ್ರಹಾಣೇನೋತ್ತರೋತ್ತರಮಹತ್ತರಕರ್ಮೋಪಾದಾನಾತ್ ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರೇ ನಿರತಿಶಯೇ ಕರ್ಮಣ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಪರಿಶೇಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽವತರತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಫಲಾವಾಪ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತಗೋಚರಾಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಮನುಭವೇನ ಪ್ರವಿಲಯೇ ತತ್ರ ನಿವೃತ್ತಕಾಮಃ ಪರಮಾನಂದಕಾಮನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇಽವತರತೀತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೋ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಸಕಾಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾನಧಿಕಾರಾತ್ ಕಾಮಃ ಪ್ರವಿಲಾಪನೀಯ ಏವ । ತತ್ರ ಯಥಾ ವಹ್ನಿರುಪಸ್ಥಿತಂ ದಾಹ್ಯಮಖಿಲಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ ತಥಾ ಕಾಮೋಽಪಿ ಸರ್ವಭೋಗೇನ ಪ್ರವಿಲೀಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಭೋಗಾನಾಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಕ್ಷೀಯಮಾಣತ್ವಾದನಾಗತಭೋಗವಿಷಯಕಾಮನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಗ್ನೇರಪಿ ದಾಹ್ಯಾಂತರೋಪಸ್ಥಾನೇ ಪುನಃ ಪ್ರಜ್ವಲನದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ –
“ನ ಜಾತು ಕಾಮಃ ಕಾಮಾನಾಮುಪಭೋಗೇನ ಶಾಮ್ಯತಿ ।
ಹವಿಷಾ ಕೃಷ್ಣವರ್ತ್ಮೇವ ಭೂಯ ಏವಾಽಭಿವರ್ಧತೇ ॥” ಇತಿ ।
ನನು ಕಾಮಾವಾಪ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಚ್ಛಹೃದಯಃ ಪುಮಾನ್ ಕಾರ್ಯಾಂತರಕ್ಷಮೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತತ್ರೌತ್ಸುಕ್ಯನಿವೃತ್ತಿರ್ಹೃದಯಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯೇ ಹೇತುರ್ನ ಕಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಅನುಪಭುಕ್ತವಿಷಯಸ್ಯೌತ್ಸುಕ್ಯರಹಿತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಔತ್ಸುಕ್ಯಂ ಚ ನ ಭೋಗಾದೇಕಾಂತತೋ ನಿವರ್ತ್ತತೇ, ಕಿಂತು ವಿಷಯದೋಷದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಭೋಗಾತ್ ಕಾಮೋಪಶಮ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧ ಆಗಮೋಽಸ್ತಿ । ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ ವೈದಿಕಶಬ್ದಾ ಸರ್ವೇ ಸಂಹತ್ಯ ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯಪ್ರಮಿತಿಪರಾಃ, ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನಮುಪಜೀವ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ದೇಹಾತ್ಮತ್ವಪ್ರವಿಲಾಪಕತ್ವಾದಿತಿ; ತಂ ಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧ ಏವ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾ ಸುಲಭಾ । ನನು ಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ತದಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ । ತಥಾ ಹಿ – ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಿ ಪುರುಷೇ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಗುಣಮಾದಧತಿ, ಸ ಚ ಧರ್ಮಃ ಪಾಪಾಖ್ಯಂ ಮಲಮಪಕರ್ಷತಿ ತತೋ ಗುಣಾಧಾನಮಲಾಪಕರ್ಷಣಸಂಸ್ಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಸ್ಕೃತಃ ಪುಮಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇಽಧಿಕ್ರಿಯತೇ । ತದಾಹ ಗೌತಮಃ – ಯಸ್ಯೈತೇಽಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಾಲೋಕ್ಯಂ ಚ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ಅತ್ರೈತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಗರ್ಭಾಧಾನಾದೀನಿ ಸಪ್ತಸೋಮಸಂಸ್ಥಾಂತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಕತ್ವೇ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲತಾ ನ ಸ್ಯಾದ್ , ವ್ರೀಹಿಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದೌ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಭಾವಾತ್ ; ತತ ಆಶ್ರಮಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಭಿಧಾಯಿನೀ ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತೀತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪೀಡ್ಯೇತೇತಿ । ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವತ್ ಕರ್ಮಣಾಮನ್ಯಾಂಗತಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲತಾಽವಿರೋಧಾತ್ । ಯಥಾ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ನಿರ್ಣೀತಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವನಂಗಸ್ಯಾಽಪಿ ಕ್ರತೂಪಕಾರಿತಾ ತಥಾಽನಂಗಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೋಪಕಾರಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಸ್ಮೃತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕೇವಲಾನ್ಯಭ್ಯುದಯಫಲಾನಿ, ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಸಹಕೃತಾನಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಜನಕಾನೀತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರವಿರೋಧಃ । ನ ಚ ಗೌತಮಸ್ಮೃತೌ ಸಾಲೋಕ್ಯಲಿಂಗಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಸಾಯುಜ್ಯಶಬ್ದೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ । “ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ” ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷು ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ಪಾಪಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿನಿಯೋಗಾತ್ । ಯಥಾ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದೀನಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಾಣಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಸ್ವರೂಪೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತಯಾ ಸ್ವರ್ಗೇ ಸಮುಚ್ಚೀಯಂತೇ ತಥಾ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾಣಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತಯಾ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಮುಚ್ಚೀಯಂತೇ । ನನು ತರ್ಹಿ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವದೇವ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತತೋ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವ್ರೀಹಿವದತ್ರ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ವಿಧೇಯಗುಣತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣತಂತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಯೇನಾಽಽತ್ಮನೋ ವಿಧೇಯಗುಣತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತಾ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಯೋರ್ನ ಸ್ಯಾದ್ , ವಿಹಿತಾಂಗದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಅವಿಹಿತಭೋಜನಾಂಗದಧಿಸಂಸ್ಕಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು ಯದಿ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ, ತಥಾ ಸತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಕರಣತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಪ್ರಧಾನೋಪಸರ್ಜನರೂಪಯೋಃ ಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಯೋರೇಕತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ । ಯದಿ ಚ ನೇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾ ತದಾ ದಧ್ಯಾದಿಸಂಸ್ಕಾರವದನ್ಯಾರ್ಥದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರರೂಪತಾ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇದ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ; ಉಭಯಥಾಽಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ನ ತಾವದೇಕಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, “ಅಗ್ನಿಂ ಚಿತ್ವಾ ಸೌತ್ರಾಮಣ್ಯಾ ಯಜೇತ”, “ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಸೌತ್ರಾಮಣೀಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಯೋರನ್ಯತ್ರ ಕರಣತಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರವಿಧ್ಯಂತರವಿಹಿತಯೋರಪ್ಯಗ್ನಿಚಯನವಾಜಪೇಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರ ಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯವಿಧಿವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಭೇದಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಸೌತ್ರಾಮಣ್ಯಾದೇರುಭಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಿತ್ಯವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಮೃತ್ಯನುಮಿತಶ್ರುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ನಾಪ್ಯನಿತಿಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಆಧಾನಸ್ಯಾನಿತಿಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಾತ್ ।

ನನು ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇ ಯಾವಜ್ಜ್ಞಾನೋದಯಂ ತದನುಷ್ಠಾನಾದ್ವಿವಿದಿಷಾಸಂನ್ಯಾಸೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇದ , ನ; ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್‌ಪ್ರವಣತಾಯಾಂ ಸಂಪನ್ನಾಯಾಂ ತದನುಷ್ಠಾನೋಪರಮಾಂಗೀಕಾರಾವಿರೋಧಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ – “ಪ್ರತ್ಯಕ್‌ಪ್ರವಣತಾಂ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ಶುದ್ಧಿತಃ । ಕೃತಾರ್ಥಾನ್ಯಸ್ತಮಾಯಾಂತಿ ಪ್ರಾವೃಡಂತೇ ಘನಾ ಇವ ।।” ಇತಿ । ತದೇವಂ ಸಂಸ್ಕಾರಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಃ ಸಿದ್ಧಃ । ಅಥ ವಿವಿದಿಪಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸೋಽಭಿಧೀಯತೇ । “ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾಽನಾಶಕೇನ” ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಸ್ತಾವದಿಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದ್ಭಾವನಾಸಾಧ್ಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಷ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಸಂಜಾತೇ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೇ ತತ್ರ ಕಾಮನಾನುದಯಾತ್ । ಅಸಂಜಾತೇ ತು ವಿಷಯಾನವಗಮಾದೇವ ತತ್ರ ಸುತರಾಂ ಕಾಮನಾಽಸಂಭವಾತ್ । ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವೇ ತು ಸಂಭವತ್ಯೇವ ಕಾಮನಾ । ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯದಾ ತು ಶಬ್ದ ಏವಾಽಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕಸ್ತದಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ಚಂಚಲತ್ವಾನ್ನಿಶ್ಚಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಾಮಯಿತವ್ಯಮೇವ । ತತ್ರ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಾಖ್ಯಾತಾಭಿಹಿತಭಾವನಾಕರಣತಯಾಽವಗತಾನಾಮಿಷ್ಯಮಾಣೇನ ಸಾಧ್ಯೇನೈವಾಽನ್ವಯಾದ್ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಸಾಧನತಯಾಽವಗತಾನಿ । ನ ಚೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣಾಽನ್ವಯಃ, ತಸ್ಯಾ ಅಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚಾಽಽತ್ಮಾನುಭವಕಾಮೋ ಯಜ್ಞಾದೀನ್ಯನುತಿಷ್ಠೇದಿತಿ ವಿಧಿಃ ಪರಿಣಮ್ಯತೇ । ನ ಚ “ವಿವಿದಿಷಂತಿ” ಇತಿ ವರ್ತಮಾನತಾವಿರೋಧಃ, ಲೇಟ್ಪರಿಗ್ರಹೇಣ ವಿಧ್ಯಧಿಗಮಾತ್ । ನ ಚ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಕಾಮೇನ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸಂಬಂಧಾದುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ವಿಮತಾ ಜ್ಞಾನಹೇತವೋ ಯಜ್ಞಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಾಃ, ಪ್ರಕರಣಾಂತರವಿಹಿತತ್ವಾದ್, ಯಥಾ ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇ ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್ ; ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಂ ನಾಮ ಸಂವತ್ಸರಸತ್ರಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ “ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಂತರವಿಹಿತಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಭೇದೋ ನಿರ್ಣೀತಸ್ತಥಾಽತ್ರಾಪಿ । ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನ ತಾವದಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪರಾಮರ್ಶಸಮರ್ಥಸ್ತಸ್ಯಾಽಲೌಕಿಕಾಭಿಧಾನಸ್ಯಾಽಽಖ್ಯಾತಪರತಂತ್ರತಯಾಽಽಖ್ಯಾತೋಕ್ತಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯಾಖ್ಯಾತಶಬ್ದಸ್ತತ್ರ ಸಮರ್ಥಃ, ಸ್ವಪ್ರಕರಣಪಠಿತೋಪಸದ್ಭಿರ್ಮಾಸಗುಣೇನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಕರ್ಮವಿಶೇಷೇ ಸತಿ ತಂ ವಿಹಾಯ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗಾತ್ । ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತ್ವಧ್ಯಯನಯಜ್ಞದಾನತಪೋನಾಶಕಶಬ್ದಾನಾಂ ಲೌಕಿಕಾಭಿಧಾನತಯಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಪ್ರದೇಶಾಂತರವಿಹಿತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪರಾಮರ್ಶೋಪಪತ್ತೌ ತಾನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಯೋಗಭೇದೇನ ವಿಧೀಯಂತ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಪ್ರಮಾಣಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಯಸ್ಯ ನಾಽದೃಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಾ, ಸತಿ ಪ್ರಮಾಕರಣೇ ಯಜ್ಞಾದಿಜನ್ಯಾದೃಷ್ಟಾಭಾವಾಪರಾಧೇನ ಜ್ಞಾನಾನುದಯಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಾಧಿಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಸ್ಯಾಽದೋಷತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತ್ವಾತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನೋ ಮನ್ಯಂತೇ – ನ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಿ, ಪ್ರಮಾಣರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂತು ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಾನೀತಿ, ತದಸತ್ ; “ಯಜ್ಞೇನ ವಿವಿದಿಷಂತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಕರಣತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ಯದಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವೇತ್ , ತದಾಽಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಲೋಕೇ “ಕಾಷ್ಠೈಃ ಪಚತಿ” ಇತ್ಯಾದೌ ಪರಂಪರಯಾ ಸಾಧನೇಽಪಿ ಕರಣವಿಭಕ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ವೇದೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಯಾಗಾದೇರಪೂರ್ವದ್ವಾರಾ ಕಾರಣತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ । ನ ತ್ವೇವಮತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯುತ “ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಅತಸ್ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಹೇತುತೈವ । ನನು ವಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೇ ಸಂಸ್ಕಾರವಿವಿದಿಷಾಪಕ್ಷಯೋಃ ಕೋ ಭೇದಃ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಭ್ಯಾಸಾದಿಸಹಕಾರಿಕಾರಣಸಂಪತ್ತಾವೇವ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಾಧಯತಿ, ತದಭಾವೇ ಸತ್ಯಭ್ಯುದಯಮೇವ । ವಿವಿದಿಷಾಯಾಂ ತು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ ಫಲಪರ್ಯಂತಸಾಧನಾನಿ ಸಂಪಾದ್ಯಾಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತೀತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತದೇವಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸ್ಯಾಽಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ, ನೈತತ್ ಸಾರಮ್ , ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಷ್ಠಿತೈರಪಿ ಕರ್ಮಭಿರಂತಃಕರಣಶುದ್ಧೌ ಜ್ಞಾನೋದಯಸಂಭವಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ಋಣಾಪಾಕರಣಾಯೇಹ ಜನ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾಽನುಷ್ಠಾತವ್ಯಮ್ ।
“ಋಣಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಾಕೃತ್ಯ ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್ ।
ಅನಪಾಕೃತ್ಯ ಮೋಕ್ಷಂ ತು ಸೇವಮಾನೋ ವಜತ್ಯಘಃ ॥”
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತಿ, ತದಸತ್ ; “ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವೇದವಚನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪಾಶ್ರಯಾದತಃ ।
ಆದೌ ಸಂನ್ಯಾಸಂಸಿದ್ಧೇರೃಣಾನೀತಿ ಹ್ಯಪಸ್ಮೃತಿಃ ॥” ಇತಿ ।
“ಜಾಯಮಾನೋ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿಭಿರೃಣವಾನ್ ಜಾಯತೇ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಸ್ಯಾ ಹೃದಯಾದ್ಯವದಾನಶೇಷಾರ್ಥವಾದತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽಸೌ ಭೂತಾರ್ಥವಾದಃ, ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾತ್ । ಋಣಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಕಿಂ ಪುತ್ರಯಜ್ಞಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಣ್ಯೇವೋಚ್ಯಂತೇ ಕಿಂ ವಾ ತದ್ವಿಧಯಃ ? ತತ್ರ ನ ತಾವಜ್ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಪುತ್ರಾದಿಸಂಬಂಧೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿವಿರೋಧಾತ್ । ನಾಽಪಿ ತದ್ವಿಧಿಸಂಬಂಧಃ, ವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಕಲಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಾಭಾವಾತ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಚಾಽಧಿಕಾರವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ಅಥ “ಗೃಹಸ್ಥೋ ಜಾಯಮಾನಸ್ತ್ರಿಭಿರೃಣವಾನ್ ಜಾಯತೇ” ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ, ಏವಮಪಿ “ಗೃಹಾತ್ಪ್ರವ್ರಜೇತ್” ಇತಿ ವಿಧಿವಿರೋಧಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯವಿರೋಧಶ್ಚ ದುರ್ವಾರಃ । ನ ಹಿ ವಿವಾಹದಿನೇ ಏವ ಪುತ್ರಸಂಬಂಧಸ್ತದುತ್ಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಜನ್ಮಾರಭ್ಯ ಪುತ್ರಾದ್ಯಧಿಕಾರಸಂಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗ್ವಿರೋಧಿವಿಧ್ಯಂತರಸಂಬಂಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಿದಂ ವಚನಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಸಂನ್ಯಾಸವಿರೋಧಾತ್ । “ತಸ್ಮಾದೇಷ ವಾ ಅನೃಣೋ ಯಃ ಪುತ್ರೀ ಯಜ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಸೀ ಯದವದಾನೈರೇವಾವದಯತೇ ತದವದಾನಾನಾಮವದಾನತ್ವಮ್” ಇತ್ಯೇತದಂತಮಿದಂ ವಚನಮಭೂತಾರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಮ್ ।

ನನು “ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಮಾಪ್ಯ ಗೃಹೀ ಭವೇತ್” ಇತಿ ವಿಧಿನಾ ವಿರೋಧೇ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ವಿಧೀಯತೇ । ಮೈವಮ್ , ಸಂನ್ಯಾಸಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಯೋರ್ವಿರಕ್ತಾಽವಿರಕ್ತವಿಷಯಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತು ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತಾಂಧಪಂಗ್ವಾದಿವಿಷಯತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಮನ್ಯತೇ, ಸ ವಕ್ತವ್ಯಃ ಕಿಂ ವಿಧಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಇದಮವಗಮ್ಯತೇ ಉತ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ನಾದ್ಯಃ, “ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್” ಇತಿ ವಚನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾನಧಿಕೃತಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತೀತೇಃ । ಅಧಿಕೃತಾನಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವಿಧಾನಾದನಧಿಕೃತೇಷ್ವೇವ ತದ್ವಚನಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್ ನ, “ಅಥ ಪುನರ್ವ್ರತೀ ವಾಽವ್ರತೀ ವಾ ಸ್ನಾತಕೋ ವಾಽಸ್ನಾತಕೋ ವಾ ಉತ್ಸನ್ನಾಗ್ನಿರನಗ್ನಿಕೋ ವಾ ಯದಹರೇವ ವಿರಜೇತ್ತದಹರೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್” ಇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇ ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕೃತಾನಾಮನಧಿಕೃತಾನಾಂ ಚ ಮುಖತ ಏವ ಸಂನ್ಯಾಸಧಿಕಾರಿತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಃ, ವಿರಕ್ತೇರ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ಅವಿರಕ್ತಸ್ಯ ತ್ವಂಧಾದೇರಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಪಾತಿತ್ಯಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । “ಯಸ್ತು ಪ್ರವ್ರಜಿತೋ ಭೂತ್ವಾ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಷಯಸೇವಾಯಾ ನಿಷೇಧಾತ್ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ – ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿದ್ಯಮಾನಾನ್ಯಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯಾನಿ, ತತೋ ವರಮಿಂದ್ರಿಯವಿಕಲಸ್ಯೈವ ತದಧಿಕಾರ ಇತಿ, ತತ್ರ ಕಿಮಂಗಭೂತೇ ಸಂನ್ಯಾಸೇಽನುಪಯೋಗಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿರೋಧಃ ಕಿಂ ವಾಽಂಗಿನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽನುಪಯೋಗಾದ್ ಉತ ವಿಪರೀತಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮಪಿ ಜನಕತ್ವಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, “ದೃಷ್ಟಿಪೂತಂ ನ್ಯಸೇತ್ಪಾದಮ್” “ಪರ್ಯಟೇತ್ಕೀಟವದ್ಭೂಮೌ” ಇತ್ಯಾದಿಸಂನ್ಯಾಸಧರ್ಮನಿರ್ವಾಹಾಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; “ಶರೀರಂ ಮೇ ವಿಚರ್ಷಣಂ ಜಿಹ್ವಾ ಮೇ” ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪಾಟವಸ್ಯ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ತೃತೀಯೇ ತು ವಿಪರೀತಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಪರಿತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ , ನೇಂದ್ರಿಯಸ್ವರೂಪಮ್ । ಕಾ ತರ್ಹ್ಯವಿರಕ್ತಾನಾಮಂಧಪಂಗ್ವಾದೀನಾಮಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣವಿಷ್ಣುಕ್ರಮಾದ್ಯುಪೇತಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕೃತಾನಾಂ ಗತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಾಂತರಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ; ಅತ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಕರಣಪಠಿತೇ ತದಂಗಭೂತೇ ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಶರೀರಾದಿಪಾಟವೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ವಿರಕ್ತಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಃ । ನನು ಪೂರ್ವಂ ಸಂಸ್ಕಾರವಿವಿದಿಷಾಪಕ್ಷಾವುಕ್ತೌ, ತತ್ರ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತತ್ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಽಂಗತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಉಭಯೋರಪ್ಯಂಗತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಭಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಯೋರೇಕೇನಾಽನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಃ, ಕಾಲಭೇದೇನ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಆ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ತತ ಉಪರಿ ತಾನಿ ಸಂನ್ಯಸಿತವ್ಯಾನಿ । ಏಕಫಲತ್ವಂ ಚ ಕರ್ಮತತ್ಸಂನ್ಯಾಸಯೋರ್ದ್ವಾರಭೇದಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಕರ್ಮಾಣಿ ಹಿ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾರಾದುಪಕಾರಕಾಣಿ । ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ತ್ವನನ್ಯವ್ಯಾಪಾರತಯಾ ಶ್ರವಣಾದಿನಿಷ್ಪಾದನದ್ವಾರೇಣ ಸಂನಿಪತ್ಯೋಪಕರೋತಿ । ಯಸ್ತು ಭಾಸ್ಕರಃ ಸಂಧ್ಯಾವಂದನಾದಿನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಸ್ತದಂಗಭೂತೋಪವೀತಸ್ಯ ಚ ತ್ಯಾಗಂ ನೇಚ್ಛತಿ, ಸೋಽಪರಿಚಿತಶಾಸ್ತ್ರವೃತ್ತಾಂತತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ । “ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಂ ಚ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಗೂಢಶ್ಚರೇನ್ಮುನಿಃ” ಇತಿ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದಿತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವೋಪವೀತತ್ಯಾಗೇಽಪ್ಯನ್ಯಸ್ವೀಕಾರಃ ಶಂಕನೀಯಃ ; ಜಾಬಾಲಶ್ರುತಾವಪಿ “ಅಯಜ್ಞೋಪವೀತೀ ಕಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ “ಇದಮೇವಾಽಸ್ಯ ತದ್ಯಜ್ಞೋಪವೀತಂ ಯ ಆತ್ಮಾ” ಇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ಬಾಹ್ಯಯಜ್ಞೋಪವೀತಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತ್ಯಾಽಽತ್ಮನ ಏವ ಯಜ್ಞೋಪವೀತತ್ವಸಂಪಾದನಾತ್ । ತದೇವಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಿನ್ಯಾಃ ಋಣತ್ರಯಶ್ರುತೇರಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮದ್ವಾರಾಽಪಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಅಸಿದ್ಧೌ ನ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮಪ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥತಾಮರ್ಹತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋರ್ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನಾಽಽನಂತರ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ತರ್ಹಿ ತಯೋರಾನಂತರ್ಯಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಿತಕ್ರಮಮಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯತು । “ಹೃದಯಸ್ಯಾಽಗ್ರೇಽವದ್ಯತ್ಯಥ ಜಿಹ್ವಾಯಾ ಅಥ ವಕ್ಷಸಃ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ – ಕಿಮಥಶಬ್ದಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಕ್ರಮಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರತಿಪನ್ನಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಸ್ವಯಂ ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಕ್ರಮಬೋಧಕಪ್ರಮಾಣಾಸಂಭವಾತ್ । ಕ್ರಮೋ ಹ್ಯೇಕಕರ್ತೃಕಾಣಾಂ ಬಹೂನಾಂ ಯುಗಪದನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಚಾಽಂಗಾಂಗಿನೋರ್ವಾ ಬಹೂನಾಮಂಗಾನಾಮೇಕಾಂಗಿಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಬಾಽಧಿಕಾರಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯುಪಜೀವಿನಾಂ ವಾ ಭವತಿ । ನ ಚಾಽತ್ರ ತೇಷಾಮನ್ಯತಮತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಾವಧಿಕೃತಸ್ಯೈವಾಽಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸನೇಷ್ವಧಿಕಾರಸ್ತಥಾಪಿ ನ ನಃ ಕಾಚಿದ್ಧಾನಿಃ, ಉಪಾಸನಾನಾಂ ಧರ್ಮವಿಶೇಷಾಣಾಮೇವಾಽಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನನು ಯಥಾಽಽಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಷಣ್ಣಾಂ ಯಾಗಾನಾಮಂಗಾಂಗಿತ್ವಾದಿಪೂರ್ವೋಕ್ತತ್ರೈವಿಧ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಫಲೈಕ್ಯಾತ್ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಂ ಕ್ರಮಶ್ಚ ತಥಾ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಯೋಃ ಫಲೈಕ್ಯೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । “ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ” ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿರೇವ ಮಾನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಽಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ” ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಫಲಭೇದಾವಗಮಾತ್ । “ತೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪುಣ್ಯಕೃತ್ತೈಜಸಶ್ಚ” ಇತಿ ವಚನಂ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾಯಕಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನಾಽತ್ರ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷೇ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿಃ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪುಣ್ಯಕೃತೋರುಭಯೋಃ ಪುರುಷಯೋರ್ಯೋಗೇ (ಮಾರ್ಗೇ) ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿಃ ಅನ್ವಾಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಕಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಮಾರ್ಗಾನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ  । ಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಛಬ್ದೇನಾಽತ್ರ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕೋಽಭಿಧೀಯತೇ, ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗೇಣ ಗಮನಾಭಾವಾತ್ । ಪುಣ್ಯಕೃಚ್ಛಬ್ದೇನ ಚ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸಕೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ; ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣಾಂ ಧೂಮಾದಿಮಾರ್ಗಶ್ರವಣಾತ್ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪುಣ್ಯಕೃತೋರಾವಿದ್ಯುಲ್ಲೋಕಮುತ್ತರಮಾರ್ಗೇ ಗಮನಸಮುಚ್ಚಯಪರಂ ವಚನಮ್ । ನ ಚ “ತಾನ್ಯಾಚರಥ ನಿಯತಂ ಸತ್ಯಕಾಮಾಃ” ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿಃ ಸುಸಂಪಾದಃ, ಕೇವಲಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರಃ, “ಏಷ ವಃ ಪುಣ್ಯಃ ಸುಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸತ್ಯಲೋಕಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನ ಚ “ಸತ್ಯೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಪಸಾ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ” ಇತ್ಯಯಂ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿಃ । ನಹ್ಯತ್ರ ತಪಃಶಬ್ದೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಮಾಚಷ್ಟೇ, ಕಿಂತು ಧ್ಯಾನಮ್; “ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಪರಮಂ ತಪಃ” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೇ ಮಾನಮಸ್ತಿ । ಪ್ರತ್ಯುತ “ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನ” “ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಣಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕೇವಲಕರ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾಯಿಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಪಪತ್ತೇಃ; ಅನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾಂಗತಯಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಂ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಸಂನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಧರ್ಮೈಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧ್ಯಾನಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರಿತ್ವಾತ್ ಫಲಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರಿತಯಾ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಮ್ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಾಭಾಕರಮತೇ ತೇಷಾಂ ಫಲನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಭಾಟ್ಟಪಕ್ಷೇ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಲ್ಪನಾತ್ । ವೇದಾಂತಿಪಕ್ಷೇ ಸಂಸ್ಕಾರವಿವಿದಿಷಯೋರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಯಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಚೇದ್, ನ; ಶಮಾದಿರೂಪೇತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಂತರಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾತ್ । “ಯಜ್ಞೇನ ವಿವಿದಿಷಂತಿ” ಇತಿ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ಕರಣತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ವಿಧಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಕಥಂಚಿತ್ತೇಷಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಕಲ್ಪನೇಽಪ್ಯುದಿತಾನುದಿತಹೋಮವದ್ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತಥಾ ಚ ನ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನಾ ಮೋಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಣೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಸುನಿರೂಪಃ, ನ ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಾ, “ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್” ಇತ್ಯಾದೌ ತನ್ನಿವೃತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿಮತೇ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಮಪಿ ಫಲಂ ನ ಭವತಿ । ಕಿಂ ಕರ್ಮೋಪಾಧಿನಿವೃತ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಫಲಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಃ, ಉತ ತತ್ಪ್ರವಾಹನಿವೃತ್ತಿಃ, ಅಥವಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರನಿವೃತ್ತಿಃ, ಆಹೋಸ್ವಿದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಕರ್ಮೋಪಾಧೀನಾಂ ಸತ್ಯವಸ್ತುತಯಾ ಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಮಿಥ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ನಿವೃತ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹಿನಿವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣ ಪೃಥಗುಚ್ಛೇದಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ರಜತಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತ್ಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ ನಿವೃತ್ತೌ ಸಂಸ್ಕಾರ ಏವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತೋ “ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೈವಲ್ಯಮ್” ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ನ ಪಂಚಮಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಭಾಸ್ಕರೇಣ ಪ್ರಲಪಿತಂ ಸಮುಚ್ಚಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಧರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧ ಇತಿ, ತತ್ಸಮುಚ್ಚಯನಿರಾಕರಣಾದೇವ ನಿರಾಕೃತಮ್ । ಸತ್ಯಪಿ ವಾ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ತತ್ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ವೈಪರೀತ್ಯಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ತವ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಜ್ಞಾನವತೈವಾಽನುಷ್ಠಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಂ ಸಾಧಯಂತೀತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಮುತ್ಪಾದ್ಯ ತದ್ಬೋಧವತೈವ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾ ಧರ್ಮವಿಚಾರಿಣಾ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾದಿ ಸರ್ವಂ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಪರೀತ ಏವ ಕ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿತ್ವೇಽಪಿ ಧರ್ಮವಿಚಾರಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತ್ಯಾದಾವೇವ ಮುಮುಕ್ಷೋರಾಧರ್ಮವಿಚಾರಪರಿಸಮಾಪ್ತೇರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ತಾವತ್ ತೇಷಾಂ ಭೋಗಃ ಫಲಮ್ , ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗಾದ್ವಿರಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಮುಕ್ತಿಃ, ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವಾತ್ । ಅಪೂರ್ವಾದ್ವಾರೇಣೋಪಕಾರಕತ್ವೇ ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಭಿರೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಕೃತಮಿಹ ಜನ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ । ನ ಚ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಮೇವ ನಾಽಸ್ತಿ, ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹಿ ಬಾಲ್ಯಮಾರಭ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷವಃ । ನ ಚ ಮುಮುಕ್ಷ್ವಮುಮುಕ್ಷುಸಾಧಾರಣತ್ವಾದ್ಧರ್ಮವಿಚಾರ ಏವ ಪ್ರಥಮಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತ್ವನ್ಮತೇ ಕಾಮ್ಯಮಾನಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವೇನ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಥ ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾದ್ಧರ್ಮವಿಚಾರಃ ಸಾಧಾರಣಃ, ತದಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯನಿಯಮಃ; ಕಾಮ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರಮಪಿ ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಚಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಧ್ಯಯನಾನಂತರಮೇವ ಕರ್ಮವಿಚಾರಾನನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ತದಾಽಪಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯೈಕಂ ಕರ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯತ್ತು ಪಶ್ಚಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ವಿದುಷಾಽನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಲಾಭಾತ್ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಮೇವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಧರ್ಮಾಣಾಮಿತಿ ಚೇದ್, ವೇದಾನುವಚನಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಕರಣವಿಭಕ್ತಿಶ್ರವಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ। ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ವಿಧತ್ತೇ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಾ ಜ್ಞಾನೇ ಸಮುಚ್ಚಯೋಪಪತ್ತೌ ತ್ವನ್ಮತೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮನನುಷ್ಠಾನಮೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಕಿಂ ಚ ಕ್ರತುವಿಧಯ ಏವ ಧರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕಾಃ, ನ ತ್ವಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಪ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । “ಶ್ರೋತವ್ಯಃ” ಇತಿ ವಿಧ್ಯಂತರಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಮಸ್ತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಧರ್ಮವಿಚಾರೇ ಕೢಪ್ತಪ್ರವರ್ತಕಭಾವೇನಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿನೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವೇ “ಶ್ರೋತವ್ಯಃ” ಇತಿ ವಿಧೇರಪಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಕಾಮ್ಯತ್ವಾನ್ನ ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಕಾಮ್ಯಕ್ರತುವಿಚಾರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯತಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಶಮದಮೋಪಸದನಾದ್ಯಂಗಾಧಿಕ್ಯಾದ್ವಿಧ್ಯಂತರಪ್ರಯೋಜ್ಯತೇತಿ, ಏಕಸ್ಯೈವಾಽಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ನ್ಯೂನಾಧಿಕಾಂಗೌ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೌ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಏಕ ಏವ ಹಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಿಧಿಃ ಪುರೋಡಾಶಹವಿಷ್ಕಾವಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯಾಗಾವವಘಾತಾದ್ಯಂಗಸಹಿತಂ [ತೌ?] ತದ್ರಹಿತಂ ಚಾಽಽಜ್ಯಹವಿಷ್ಕಮುಪಾಂಶುಯಾಜಂ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ನನು ವಿಧಿರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರೋಪಾದೇಯಸ್ಯೈವಾಽನುಷ್ಠಾಪಕಃ, ಶಮದಮಾದಯಸ್ತ್ವನುಪಾದೇಯಾಃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ , ತತೋ ನಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಸ್ತದನುಷ್ಠಾಪಕ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಧಿಕಾರಿಣ ಉಪನೀಯತಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇಽಪ್ಯಧಿಕಾರಿತಯಾ ಶಮಾದೀನಾಮತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ರವಣವಿಧೇರಪಿ ತದನುಷ್ಠಾಪಕತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೇವಂ ಭಾಸ್ಕರಾದಿಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿಮತಾನಾಮನೇಕಧಾ ದುಷ್ಟತ್ವಾದ್ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋಃ ಫಲೈಕ್ಯಾಯೋಗಾನ್ನ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಮಿತಿ ನ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ದ್ವಾದಶಭಿರಪಿ ಲಕ್ಷಣೈರ್ಧರ್ಮ ಏಕೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸ್ತತ್ರ ಯಥಾ ಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಕ್ರಮನಿಯಮಸ್ತಥಾ ಪೂರ್ವೋತ್ತರತಂತ್ರಯೋರಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೈಕ್ಯೇ ಕ್ರಮನಿಯಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಫಲವಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸ್ಥಾಽಪಿ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇಽನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷೋಽಭ್ಯುದಯಃ ಫಲಮ್ , ತಥೋತ್ತರತಂತ್ರೇ ಚಾಽನುಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ತಥಾ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರೋ ಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಮವಿದ್ಯಮಾನೋ ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ, ಉತ್ತರತಂತ್ರೇ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಾನಪೇಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮ್ , ಅತೋ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾಕಾರೇಣೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದೋ ನ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಪ್ರಮಾಣೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಮೇಯಭೇದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಮಾಣೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಧರ್ಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾ ವೇದೋ ವೇದಾಕಾರೇಣೈವ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಕಿಂತು ಚೋದನಾಕಾರೇಣ ಧರ್ಮಂ ಬೋಧಯತಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯರೂಪೇಣ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ । ತತ್ರ ಚೋದನೇತಿ ಶಬ್ದಭಾವನಾಂ ಕುರ್ವಾಣಃ ಶಬ್ದೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ಸಾ ಚ ಚೋದನಾ ಅಂಶತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಾಮರ್ಥಭಾವನಾಂ ಕುರ್ವತೀ ತದನವರೋಧೇ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಪ್ರುಷಪ್ರೇರಣಾರ್ಥಮೇವಾಽರ್ಥಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಪುನರ್ಬೋಧಯತ್ಯೇವ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ಬೋಧೇ ವಾ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇರಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಪುರುಷಪ್ರೇರಣಾರ್ಥಮೇವಾಽರ್ಥಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಪುನರ್ಬೋಧಯತ್ಯೇವ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ಬೋಧೇ ವಾ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇರಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾದ್ ಬೋಧಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯತಂತ್ರಸ್ಯ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾನಧೀನತ್ವಾತ್ । ಅನಿಚ್ಛತೋಽಪ್ರಯತಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾತ್ । ತದೇವಂ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋಸ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಯೋಶ್ಚಾಽತ್ಯಂತವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ನಾಽತ್ರ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಮಪಿ ಕ್ರಮಮಥಶಬ್ದೋ ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದಾನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣರೂಪಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಸೂಚನಾಯೈವಾಽಥಶಬ್ದಃ । ತಚ್ಚಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ಚತುರ್ಧಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಿತ್ಯಾಽನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ, ಇಹಾಽಮುತ್ರಾರ್ಥಫಲಭೋಗವಿರಾಗಃ, ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪದ್ , ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ “ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತಿ ವಿಧಿಪ್ರಕರಣೇ “ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಶ್ರವಣವಿಧಿಪ್ರಕರಣೇ ಚ “ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ” ಇತೀಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಫಲಭೋಗವಿರಾಗೋ ದರ್ಶಿತಃ । “ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇತ್” ಇತಿ ದರ್ಶನವಿಧಿಪ್ರಕರಣೇ “ಶಾಂತೋ ದಾಂತಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶಮಾದಯೋ ದರ್ಶಿತಾಃ । “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ” ಇತಿ ವಿಚಾರವಿಧಿಪ್ರಕರಣೇ “ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ” ಇತಿ ಗುರೂಪಸದನಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಪ್ರಾಪಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಃ, ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ಫಲಶ್ರುತಯಃ ಕಾಮನೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರೇಣ ಮುಮುಕ್ಷೋರಧಿಕಾರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾಃ; ಅನ್ಯಥಾ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾದೇವ ಫಲಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಸಂಕೀರ್ತನವೈಫಲ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಶಮಾದಯೋ ಜ್ಞಾನವಿಧಿಪ್ರಕರಣೇ ಪಠಿತಾಸ್ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ವಿಚಾರಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವವಿರುದ್ಧಮ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧಾತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ತತ್ಸಾಧನಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರತಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಚಾರವಿಧೇರ್ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಚ ತಾನ್ಯಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಾನ್ಯಪಿ ವ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ, ನ ತು ಸಮುಚ್ಚೀಯಂತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯೇನ ವಿಚಾರವಿಧೇರೇಕತ್ವಾತ್ । ನಾನಾಶಾಖಾಸು ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕರ್ಮಣಃ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಭೇದಾವಾಪ್ತೌ "ಏಕಂ ವಾ ಸಂಯೋಗರೂಪಚೋದನಾಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಫಲಸಂಯೋಗಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಲಕ್ಷಣರೂಪಸ್ಯ “ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಿಚೋದನಾಯಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಸಂಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚ ಸರ್ವತ್ರಾಽವಿಶೇಷೇಣ ಕರ್ಮೈಕ್ಯಂ ತಥಾ ವಿಚಾರೋಽಪಿ ಸರ್ವತ್ರೈಕ ಏವ । ಸ ಚೈಕೋ ವಿಚಾರವಿಧಿರಧಿಕಾರಮೀಕ್ಷಮಾಣಃ ಪ್ರಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಫಲಸಂಕೀರ್ತನವೈಫಲ್ಯಪರಿಹಾರಾಚ್ಚ ವರ್ಣಿತಧರ್ಮಕಲಾಪಮಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕರೋತಿ । ನಿರಧಿಕಾರಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನನ್ವೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಚಾರಪದಾಭಾವಾದ್ವಿಚಾರೋಽಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ – “ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ” “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಸಸ್ವ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಂತರ್ಣೀತೋ ವಿಚಾರೋ ವಿಧೀಯತೇ, ಇಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾಯಾಶ್ಚ ವಿಧೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । “ಶ್ರೋತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿಚಾರೋ ವಿಹಿತಃ । “ಪಶ್ಯೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವತ್ರ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಭ್ಯಾಮಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರವಣಂ ನಾಮಾಽಂಗಿ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು ಸರ್ವತ್ರ ಫಲಸಾಧನವಿಧೌ ಫಲಕಾಮನೈವ ಪುಷ್ಕಲಾಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷತ್ವಮೇವಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ಶಮದಮಾದಿಕಂ ತ್ವನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯ್ಯಂಗಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಅಂಗಸ್ಯಾಽಪ್ಯಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಶಮಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತ್ವಾ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತ್ಯಾಽಪಲಾಪಾಯೋಗಾತ್ । ಅಂಗಭೂತಾಯಾ ಅಪಿ ದೀಕ್ಷಾಯಾ ಉತ್ತರಕ್ರತ್ವಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತಾದರ್ಶನಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವೇ ಸತ್ಯನ್ಯಧರ್ಮಾಭಾವಾಪರಾಧೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೋ ನ ದೃಷ್ಟಚರಸ್ತಥಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಸ್ವರೂಪೋಪಾಧಿತ್ವಾದನ್ಯೇಷಾಮಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮನಿವಾರ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಾಭಾವೇ ಸತೀಹಾಽಮೃತ್ರಾರ್ಥಫಲಭೋಗವಿರಾಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನಾಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಶಮಾದಿಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವ ಉತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೋಪಾಧಿಃ ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ನ ಕಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಂ ಸಿಧ್ಯೇದ್ , ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಸ್ಯಾಽಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಯಸ್ಯಾಽನಿತ್ಯಾದ್ವಿವೇಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಃ, ವಿಮತಂ ಸರ್ವಮನಿತ್ಯಮ್ , ಸತ್ತ್ವಾದ್ , ಘಟಾದಿವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾಭ್ಯಾಮೇವೋಪಾದಾನಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಽನಾದೇಃ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಽವಧಿಭೂತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾ ಹಿ ನ ತಾವತ್ ಕಾರ್ಯಂ ನಿರುಪಾದಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ಅತ ಉಪಾದಾನಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ । ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಾನುಗತಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನತ್ವನಿಯಮಾತ್ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಾನುವೇಧಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಕಾರ್ಯೇಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚರಮೇ ಕಾರ್ಯೇಽನಂತಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಾಣಾಮನುಗತಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚೈವಮುಪಲಭ್ಯತೇ ಅತೋಽನಾದ್ಯೇವ ತದುಪಾದಾನಮ್ । ತಸ್ಯ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಸಂಭವೇಽನೇಕತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾದೇಕತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಂ ಚಾಽವಿಕಾರಿತ್ವಾದ್ , ವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಚ್ಚ ಕೂಟಸ್ಥವಸ್ತು ವಿನಶ್ಯತೋ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯಾಽವಧಿಃ । ಅನ್ಯಥಾ ನಿರವಧಿಕವಿನಾಶೇ ಸತ್ಯುಪಾದಾನಾಸಂಭವಾದ್ವರ್ತಮಾನಸೃಷ್ಟಿರೇವ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಅತಃ ಕೂಟಸ್ಥಂ ವಸ್ತು ನಿತ್ಯಮಿತಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಸಿದ್ಧೌ ತತ್ಕಾರ್ಯೋ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಾಂತೋ ಧರ್ಮಕಲಾಪೋಽಪಿ ಸಿಧ್ಯನ್ನಾಽಧಿಕಾರಿಣಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ಯಸ್ತೂಕ್ತಸಾಧನಸಂಪದ್ವಿರಹೇಽಪಿ ದೈವವಶಾತ್ ಕುತೂಹಲಾದ್ವಾ ಬಹುಶ್ರುತತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಾ ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಸ ಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪ್ಯನಂತರ್ಮುಖಚೇತಾ ಬಹಿರೇವಾಽಭಿನಿವಿಶಮಾನೋ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾಽವಗಂತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಿತವಸ್ತುಕಲಾಪಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಭಾಸ್ಕರಃ ಪ್ರಲಲಾಪ, ವಿಚಾರಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಿಲ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಶಮಾದಯೋ ನ ಬುದ್ಧಿಸಮಾರೂಢಾಃ । ನ ಚಾಽಬುದ್ಧಿಸಮಾರೂಢಮರ್ಥಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯೋಪಾದಾತುಮರ್ಹತಿ; ಧರ್ಮವಿಚಾರಸ್ತು ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢೋಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯೋಪಾದೀಯತ ಇತಿ । ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಶಮಾದೀನಾಂ ವಿಚಾರವಿಧಿಪ್ರಕರಣಪಠಿತತಯಾ ಸನ್ನಿಹಿತತರಾಣಾಮಬುದ್ಧ್ಯಾರೋಹಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಮತ್ರಾಽನುಪಯೋಗಃ; ವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಧಿಕಾರ್ಯನುಬಂಧಾಂತಃ ಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚಾಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ತೇಷಾಂ ವಿಚಾರೋಪಯೋಗಃ । ನ ಚ ತಥಾ ಧರ್ಮವಿಚಾರಃ ಸನ್ನಿಹಿತತರಃ । ಭಿನ್ನಪ್ರಕರಣೋಪಾತ್ತಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯಸಾವತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಾದುಕ್ತ ಏವಾಽಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತಃ ಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ನನ್ವಥಶಬ್ದ ಏವಾ‌ಽಽನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಹೇತುತಯಾ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮರ್ಥಂ ಗಮಯತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಃ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಹೇತುತ್ವಂ ನಾಽಥಶಬ್ದೇನಾಽಭಿಧೀಯತೇ ಕಿಂತ್ವರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತ್ರ ತ್ವತಃ ಶಬ್ದೇನಾಽಭಿಧೀಯತೇ ತೇನ ನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತಿ । ಅರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತೀತಸ್ಯಾಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತಯಾಽಥಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾದ್ “ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನ ಚಾಽಥಶಬ್ದಸ್ಯಾಽಽನಂತರ್ಯಮಾತ್ರೇ ವಿಧೇಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾರ್ಥಿಕೇಽಪಿ ಹೇತುತ್ವೇಽಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಸತ್ಯಥಾತಃಶಬ್ದಯೋಃ ಪುನರುಕ್ತಿರ್ದುಷ್ಪರಿಹರಾ । ನೈಷ ದೋಷಃ; ಅಥಶಬ್ದೇನ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಹೇತುತ್ವೇ ಪರಿಗೃಹೀತೇ ತಸ್ಯಾಽನಿರ್ವಾಹಾಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣೇನ ಹೇತುತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯಾಽತಃ ಶಬ್ದೋಪಾದಾನಾತ್ । ತಥಾಹಿ ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ಕೃತಕತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿಹೇತುಭಿರನಿತ್ಯತ್ವಮನುಮಾಯ ತಸ್ಮಾದನಿತ್ಯಾನ್ನಿತ್ಯಂ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚಾಽಯಂ ವಿವೇಕಃ ಸುಲಭಃ, ಉಕ್ತಹೇತೂನಾಂ ಪ್ರಧ್ವಂಸಪರಮಾಣ್ವಾದಾವನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾತ್ । ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ – “ಅಕ್ಷಯ್ಯಂ ಹ ವೈ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಯಾಜಿನಃ ಸುಕೃತಂ ಭವತಿ” ಇತ್ಯಾದೌ । ಅತಃ ಕಥಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಾತ್ ಕರ್ಮಫಲಾತ್ ವಿರಜ್ಯಾಽಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಪುರುಷಾಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದೋಽಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ನಾಽಸೌ ಜೀವೇನೋಪಭೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಸ್ವಾಶ್ರಯಸುಖೋಪಲಬ್ಧೇರೇವೋಪಭೋಗತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಜೀವಾಶ್ರಯತಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಲೋಕೇಽನ್ಯಸುಖಸ್ಯಾಽನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅಥ ಸುಖಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯೋಪಭೋಗತ್ವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ಏವಮಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮನುಪಪನ್ನಮ್ , ಪುರುಷಾಂತರಾನಂದಸ್ಯಾಽಽಪರೋಕ್ಷ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದಸ್ತ್ವನುಭವವಿರುದ್ಧಃ, ಅತೋ ಮೋಕ್ಷಾನ್ನಿರಾನಂದಾದ್ವಿರಜ್ಯಾಽಲ್ಪದುಃಖಮಿಶ್ರಿತೇಽಪಿ ವಿಷಯಾನಂದೇ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, “ನಹ್ಯಜೀರ್ಣಭಯಾದಾಹಾರಪರಿತ್ಯಾಗಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತಿವಿಧಾತವ್ಯಮ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಥಶಬ್ದಪರಿಗೃಹೀತೋಽರ್ಥೋ ನ ನಿರ್ವಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ; ಸೇಯಮಾಶಂಕಾ ನ ಕರ್ತವ್ಯಾ, ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪುರುಷಾರ್ಥಜಾತಸ್ಯಾಽನಿತ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ – “ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ” ಇತ್ಯಾದಿಃ । ನ ಚೇಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಶ್ರುತಿವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರೈವ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ತಾವಚ್ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಶ್ರುತಿಃ ಸುಕೃತಸ್ಯೈವಾಽಕ್ಷಯತ್ವಂ ಬ್ರೂತೇ ನ ತತ್ಫಲಸ್ಯ । ನ ಚ ಸುಕೃತಾಕ್ಷಯಕಥನಮುಖೇನ ತತ್ಫಲಾಕ್ಷಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾತ್ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿಹೇತುಭಿಃ ಫಲಾನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಮನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮ್ , ಪರಮಾಣ್ವಾದಾವಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಽಕ್ಷಯೇ ಸುಕೃತೇ ಸತಿ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಕ್ಷಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅನುಪಭೋಗವದುಪಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ಯೇವ ಹಿ ಸುಕೃತೇ ಕ್ವಚಿತ್ ಫಲಂ ನೋಪಭುಜ್ಯತೇ, “ಕದಾಚಿತ್ ಸುಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಕೂಟಸ್ಥಮಿವ ತಿಷ್ಠತಿ” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ತಥಾ ಫಲಸ್ಯ ಕ್ಷಯೋಽಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನಾಪಿ “ಹಿರಣ್ಯದಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭಜಂತೇ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಫಲನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸುಸಂಪಾದಮ್ । ಅತ್ರಾಽಪ್ಯನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಸ್ಯ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಪೂರ್ವಮನಿತ್ಯೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪುರುಷಾರ್ಥೇ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಪನ್ನಮ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ; ಆನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಾತ್ । ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ । ನ ಚ ನಿತ್ಯೇ ಜೀವಸ್ವರೂಪಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ , ಜೀವೇ ಪರಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪ್ಯನಪಾಯಾತ್ । ಸುಖಸಾಧನಾನಾಂ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರೋಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸಾಧನಾನಾಂ ಸುಖಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕತ್ವಮಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಚೇತಿ ಗೌರವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸಕಲವಿಷಯಸುಖಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಲೇಶತಯಾ ಪರಮಾನಂದರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದುಃಖಸಾಗರಾತ್ ಸಂಸಾರೇ ಉದ್ವಿಗ್ನಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ತದೇವಮುಕ್ತಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನಾಽಥಶಬ್ದಾರ್ಥನಿರ್ವಾಹಾಯಾಽತಃಶಬ್ದ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಪದೇನ “ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋಽವಗಂತವ್ಯೋ ನ ತು ಧರ್ಮಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿವಚ್ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಃ । ತತ್ರ ಹ್ಯಂತರ್ಣೀತವಿಚಾರಾರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನವಿವಕ್ಷಯಾ ಧರ್ಮಾಯೇತಿ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸ ಆಶ್ರಿತಃ । ನ ಹಿ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಯತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ತದೇವ ಕರ್ಮ, ಯೇನ ಧರ್ಮಸ್ಯೇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಾಶ್ರೀಯತೇ, ಇಚ್ಛಾಯಾಶ್ಚ ಯದೇವ ಕರ್ಮ ತದೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ತೇನ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ಚತುರ್ಥೀ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಾ । ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಹೇತುತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀಮೇವಾಽಽಶ್ರಿತ್ಯ ಸಮಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಅತ್ರ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಃ – ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜಾತಿಜೀವಕಮಲಾಸನಶಬ್ದರಾಶೀನಾಮಭಿಧೇಯತಾಮಾಶಂಕ್ಯೇತ್ಥಂ ನಿರಾಕುರ್ವಂತಿ । ನ ಖಲು ಜಾತ್ಯಾದೀನಾಮತ್ರ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಕರ್ತೃತಯಾ ವಾಽನ್ವಯಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ತಾವದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತೇಃ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಜೀವೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ, ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತದುಪಾದಾನಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ , ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಶಬ್ದರಾಶೇರ್ವೇದಸ್ಯಾಽಚೇತನಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ನಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ , ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೌತ್ಪತ್ತಿಕಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯಾಽರ್ಥವತ್ತ್ವಪ್ರಮಾಣತ್ವಯೋರ್ನಿರೂಪಿತತ್ವಾತ್ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪಿ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಂ ತತ್ಪದಾದಪಿ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೋಪದೇಶಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಯೋಃ ಸಹಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ । ಸೋಽಯಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಪ್ರಯಾಸೋ ವ್ಯರ್ಥಃ, “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತ್ಯಾದಿಶಂಕಾಯಾ ಅನುದಯಾತ್ ।

ನನ್ವೇವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ನೇಯಂ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಥಾತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಾವಪ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ತದಸಿದ್ಧೇಃ । ಯದಾ ತು ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯೇ ಷಷ್ಠೀ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅಥ ಮತಮ್ – ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ನಾಽನ್ಯಥಾ, ನ ಚ ತದಂತರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸುನಿರೂಪೇತಿ, ತನ್ನ; ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಷಷ್ಠೀಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಲಾಭಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನಮಂತರೇಣ ವ್ಯವಹಾರಮಾಲಂಬತೇ । ತತ್ರ ಕೋಽಸೌ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಕರ್ಮಿಕಾಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕರ್ಮಕಾರಕಸ್ಯಾಽಭ್ಯರ್ಹಿತತಯಾ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಸಂಗ್ರಹಾಯ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯೇ ಷಷ್ಠೀ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ನ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇದ್, ನಾಽಯಂ ದೋಷಃ; ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಮರ್ಥಸಿದ್ಧತಯಾ ಪೃಥಗವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರಾಜಾ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ತದಪೇಕ್ಷಿತಪರಿವಾರಸ್ಯ ಗಮನಂ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚಾಽಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಮುಖತಃ ಪ್ರಧಾನವಿಚಾರಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇಽರ್ಥತೋಽನ್ಯಃ । ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ತು ವೈಪರೀತ್ಯೇನ । ತತೋಽಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನ್ । ಕಿಂ ಚ ಸಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ವಿಚಾರವಿಧೇಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕೇ “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚ ತದೇಕಾರ್ಥತಯಾ ಸೂತ್ರೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇನ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯವಯವಾರ್ಥ ಉಪಾದೇಯಃ । ತಥಾ ಚೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಫಲವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಿಶ್ಚಲಾಪರೋಕ್ಷಾವಗತಿಫಲಪರ್ಯಂತತಾ ಸೂತ್ರಿತಾ ಭವತಿ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಗತೇಽನವಗತೇ ವಾ ನ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತಿ, ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನಾಽಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನ ವಾಽವಗತೇ ನಿಶ್ಚಲಾಪರೋಕ್ಷಾವಗತಯೇ ತದಿಚ್ಛೋಪಪತೇಃ । ನನು ಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಪ್ರಮಾಣಫಲಂ ಸಂವೇದನಮಿತಿ ಸುಗತಪ್ರಾಭಾಕರವೈಶೇಷಿಕನೈಯಾಯಿಕಾಃ । ಸಂವಿಜ್ಜನಕಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೀಯಾಃ । ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಮೇವೈತಿ ಕ್ಷಪಣಕಲೌಕಾಯತಿಕಾಃ । ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಮ್ , ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಸಂವೇದನಮೇವೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯವೇದಾಂತಿನಃ । ತತ್ರ ಕೀದೃಶಂ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ಉಚ್ಯತೇ – ನ ತಾವತ್ಸುಗತಾದಿಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಲೋಕಾಯತಸ್ಯ ಚ ಪಕ್ಷ ಉಪಪನ್ನಃ, ತೈರ್ಜನ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಫಲಭೂತಸಂವೇದನಸ್ಯ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಪೂರ್ವಕತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ; ವಿಮತಂ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಪೂರ್ವಕಮ್ , ಫಲತ್ವಾದ್ , ಗ್ರಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿವದಿತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಾತ್ । ಏತೇನ ಕ್ಷಪಣಕಪಕ್ಷೋಽಪ್ಯಪಾಸ್ತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ಪಕ್ಷೇ ಸಂವೇದನಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಽಜನ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ತಜ್ಜನ್ಮಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವವಿಷಯಾವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ನ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರಿಣಾಮೌ ವ್ಯಾಪಾರೌ ಯುಕ್ತೌ । ಸತ್ಯಮ್ , ಅತ ಏವ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೀಯಂ ಮತಮುಪೇಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತ್ವಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾಂತಃಕರಣಸಂಪಿಂಡಿತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಪರಿಣಾಮೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚ ತಾದೃಗಾತ್ಮನಃ ಸಂವೇದನಾಕಾರೇಣೈವ ಪರಿಣಾಮೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಂವೇದನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸಂವೇದನಸ್ಯಾಽಜನ್ಯಸ್ಯ ಫಲತ್ವಾಸಂಭವಃ, ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಂತಃ ಕರಣಪರಿಣಾಮಾಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾದಪರೋಕ್ಷಾಸ್ತಥಾಪಿ ವಿಷಯೇಣ ಸಹಾಽಪರೋಕ್ಷಹೇತುರಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮೋಽಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಿತರತ್ಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ತದ್ವಿವೇಕಃ । ತತ್ರೈತಾದೃಶಮಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮರೂಪಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಸೂತ್ರೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ।

ನನ್ವೇತತ್ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ಯದಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಂತರ್ಭೂತಂ ತದಾನೀಮಸ್ಯ ಸ್ವೇನೈವಾಽಽರಂಭಸಿದ್ಧಾವಾತ್ಮಾಶ್ರಯತಾಪತ್ತಿಃ । ಅನ್ಯೇನ ಚೇದನವಸ್ಥಾ । ಅಥಾಽನಂತರ್ಭೂತಂ ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯಾಽನಾರಂಭಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇದ್, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾದಾಪಾತಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಶ್ರವಣವಿಧಿರೇವ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಿತಾನುಬಂಧತ್ರಯವಿಚಾರಾಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮಾರಂಭಯತಿ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಯೋಜಕವಿಧಿನೈವ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾದಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರ್ಭಾವಃ । ಅಪೌರುಷೇಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾಽನವಸ್ಥಾ । ಶ್ರವಣವಿಧಿರ್ಯದಿ ಸ್ವನಿರ್ಣಯಾಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮೇವಾರಂಭಯೇತ್ ತರ್ಹ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯಾಽಽರಂಭಕಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರನಿರ್ಣೀತೇನ ತೇನೈವ ವಿಧಿನಾ ತದಾರಂಭೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ತದ್ವಿಧಿನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ವಂ ಸಮನ್ವಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಶ್ಚಾಽಸ್ಯ ಸುಲಭಾ, ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯದ್ವಾರೇಣ ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ಸೂತ್ರೇಽನುವಾದಪರಿಹಾರಾಯ ಕರ್ತವ್ಯಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯೇಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಸಂಪಾದ್ಯತಯಾಽವಗತಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತದುಪಾಯಮಂತರ್ಣೀತವಿಚಾರಮುಪಲಕ್ಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಽಪಿ ಸಾಧನತ್ವಾದ್ವಿಧಿಮುಪಪಾದ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನತಾವಿಧಿಪಕ್ಷಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಹ್ಯಾನುಭವಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರೌತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಕಥನೀಯಃ । ಕಥಿತೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಬಂಧವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾನ್ಯರ್ಥಾದವಗಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥

ತೃತೀಯವರ್ಣಕೇ ಸೂತ್ರಪದವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಈರಿತಃ ।
ಅಧಿಕಾರ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಸಾಧಿತಃ ॥ ೧ ॥

ಸೂತ್ರಿತಂ ತ್ರಿತಯಂ ತ್ವೇತತ್ಸಂಬಂಧೋ ವಿಷಯಃ ಫಲಮ್ ।
ಚತುರ್ಥೇ ವರ್ಣಕೇ ಸರ್ವಂ ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ॥ ೨ ॥

ಪ್ರಥಮೇ ವರ್ಣಕೇಽಧ್ಯಾಸಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈತತ್ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ ।
ಅಸ್ಮಿಂಸ್ತು ವರ್ಣಕೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತದೇವಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಾಧ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಯದಿ ಮಾನಾಂತರೇಷು ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ತದಾ ನಾಽಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅನಧಿಗತಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ತದವಗಮೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಏತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ತದಾಽತ್ಯಂತಮಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢೇನಾಽರ್ಥೇನ ಕಥಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸಂಬಧ್ಯೇತ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಕಮತ್ಯಂತಾದೃಷ್ಟಚರೇಣಾಽಪ್ಯರ್ಥೇನ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ವಿಚಾರಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನ ತತ್ಸಂಭವತಿ । ಸರ್ವತ್ರಾಽಽಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರಸಂಬಂಧದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಧ್ಯಯನಾದಾಪಾತಾಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯಾನಿರ್ಣೀತಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ತದವಗಮಃ ಫಲಮಿತಿ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ನನು ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಬಂಧಾ ನಾಽತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಾದಿಭಿರೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತದಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಶ್ರೋತೄಣಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣೇತೃಗೌರವಾದೇವ ವಿಷಯಾದಿಸದ್ಭಾವನಿಶ್ಚಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ಮೈವಮ್ , ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಷಯಾದಿಸತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಪ್ರಯೋಜನವಿಶೇಷಾನವಗಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ನನು ತರ್ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನವಿಶೇಷ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯೋ ನ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೌ । ಅಥ ವಿಷಯೋಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗಂ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾವಗಮಾದೇವ ಸೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ಸಂಬಂಧಿನ ಏವ ವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಲೋಕೇ ದ್ವೈಧೀಭಾವಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜನಸಮವಾಯಿನ ಏವ ಕಾಷ್ಠಸ್ಯ ಚ್ಛಿದಿಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವಿಷಯವಿಷಯಿಪ್ರತೀತೌ ತತ್ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತ ಏವೇತಿ ನ ಸೋಽಪಿ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ ; ತತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನವಿಷಯಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪತೋಽತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಃ, ಕಿಂ ವಾಽನ್ಯತರಾಭಿಧಾನೇನೇತರಯೋರರ್ಥಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ , ಉತ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಮರ್ಥತಯಾ ಸಂಭೂಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗತ್ವಾಭಾವಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೋ ವಿಷಯಃ, ಏತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯೇವಮೇಷಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ವಿಷಯತ್ವಮನ್ಯಯೋಗವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಮಯೋಗವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಶ್ಚ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ತಯೋರ್ವಿವೇಕಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸತ್ಯಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಿತರಾಭಾವದರ್ಶನೇನಾಽರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯಯೋಗಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಕಾಕದಂತಾನಾಂ ಗ್ರಂಥಾಂತರೇಣಾಽಸಿದ್ಧತಯಾ ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತಯಾ ಸಂಬಂಧೇ ಚ ಸತ್ಯಪಿ ತದ್ವಿಚಾರಣಾಯಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಃ । ತಥಾ ಪರಿಪಕ್ವಕದಲೀಫಲತ್ವಗುತ್ಪಾಟನಾದಿಷು ಕುಠಾರದಾತ್ರಾದಿನಾ ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತಯಾ ಸಂಬಂಧೇ ಪುರುಷೈರಪೇಕ್ಷ್ಯತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನೇ ಸತ್ಯಪಿ ನ ಕುಠಾರಾದಿವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅಂಗುಲ್ಯಾದಿಭಿರೇವ ತದುತ್ಪಾಟನಸಿದ್ಧೇಃ । ಏವ ಮೇರ್ವಾದೇರನ್ಯೈರಾನಾನೀತತಯಾ ವಿಷಯಭೂತಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯಾಽಪ್ಯಸ್ಮದಾದಿಕರ್ತೃಕಾನಯನವ್ಯಾಪಾರೇಣ ನ ಸಂಬಂಧಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ, ಅಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಭಿಚಾರಿಷು ನಾಽಸ್ತ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಽಪಿ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಉಕ್ತತ್ರಯಮೇಲನಮಂತರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕಾಕದಂತವಿಚಾರೇ ಕದಲೀಫಲಾದ್ಯುತ್ಪಾಟನಾಯ ಕುಠಾರಾದೌ ಮೇರ್ವಾದ್ಯಾನಯನೇ ವಾ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಲಭ್ಯತೇ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇವ ವಿಷಯೋ ನ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ, ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾದಿಸಂಭಾವನಾಹೇತುಭೂತನ್ಯಾಯಾನಾಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಿಜ್ಞಂಮನ್ಯಃ ಪರಿಜಹಾರ – ವಿಮತಂ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಂ ವೇದಾಂತೈರಭಿನ್ನಾರ್ಥಮ್ , ತದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ , ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮೇಕವಿಷಯಂ ತದಿತಿಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಿ ಯಥಾ ವಾ ಬೀಜೇನ ಸಹೈಕಕಾರ್ಯಜನಕಂ ತತ್ಸಹಕಾರಿಭೂತಂ ಜಲಭೂಮ್ಯಾದಿ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ನ್ಯಾಯಾ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಾ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಂಪರಯಾ ವಿಷಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ; ಯಥಾ ಛೇತ್ತುರ್ಹಸ್ತವ್ಯಾಪಾರಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕುಠಾರಮೇವ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಾಣೋಽಪಿ ಪರಂಪರಯಾ ಕಾಷ್ಠಮಪಿ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ತದ್ವದಿತಿ । ನಾಽಯಂ ಪಂಡಿತಂಮನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ ಸಮೀಚೀನಃ, ವಿಚಾರಸ್ಯ ವೇದಾಂತೇತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಯಥಾ ಪ್ರಯಾಜಾದೇರಿತಿಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಯಾಮಾಗಮೋ ಮಾನಂ ಯಥಾ ವಾ ಜಲಭೂಮ್ಯಾದೇಃ ಸಹಕಾರಿತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಂ ನ ತಥಾ ವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಮಸ್ತಿ । ನ ಚೇತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವಶೂನ್ಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಂ ಪ್ರತಿ ಕಥಂ ಕರಣತೇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ತದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ವಿಚಾರೋಽಪಿ ದೋಷನಿರಾಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತಯಾ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರತಿ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಭಜತ್ವಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ವೈದಿಕಶಬ್ದೇ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ವಿಚಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಪುರುಷದೋಷನಿರಾಸಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಪುರುಷದೋಷಶ್ಚ ದ್ವಿವಿಧಃ – ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ಯಥಾವಧಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಬುದ್ಧಿಶ್ಚ । ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗೇಷು ಗ್ರಾಮೇಽಸ್ಮಿನ್ನಯಮೇಕ ಏವಾಽದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಭುರಿತ್ಯಾದಿಷು ಸಜಾತೀಯಮಾತ್ರನಿವಾರಣೇ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮವಲೋಕ್ಯ ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ತಥೈವಾಽವಧಾರಯತಿ । ತದೇವದನ್ಯಥಾಽವಧಾರಣಂ ಸಮನ್ವಯವಿಚಾರೇಣ ನಿರಸಿಷ್ಯತೇ ವಿರೋಧಬುದ್ಧಿಶ್ಚಾಽವಿರೋಧವಿಚಾರೇಣ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವಾರಣ ಏವೋಪಕ್ಷೀಣಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತಾ ? ತಸ್ಮಾದ್ ನ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಶಬ್ದಾದೇವೋತ್ಪನ್ನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮೇವ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ, ನ ತು ತತಃ ಪೂರ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಿನೋ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಹೇತುತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ – ವಿಚಾರಾವಗಮ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯಾಽರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಾದ್ವಿಚಾರೋಽಪ್ಯರ್ಥಪ್ರಮಿತೇರೇವ ಹೇತುರ್ನ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಸ್ಯೇತಿ । ತದಸತ್ , ಕಿಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಿಜ್ಞಾತಮೇವಾಽರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಹೇತುರುತ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸರ್ವತ್ರ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯೇಷು ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಫಲಕವಿಚಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ಅನವಗತೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಽನ್ಯಥಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪದಾರ್ಥವಿಷಯಮ್ , ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತಾವನುಪಯೋಗಾತ್ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇ ಚಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ – ವಿಷಯಭೂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಽವಗತೌ “ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗತೌ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿರಿತಿ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ – ಪದೇಭ್ಯಃ ಪದಾರ್ಥಾನವಗಮ್ಯಾಽನಂತರಂ ನೂನಮೇಷಾಂ ಸಂಸರ್ಗೋಽಸ್ತಿ, ಸಹ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತೌ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ನ ತಾವದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾ ಸ್ಮೃತಿಃ; ಅನವಗತಾರ್ಥಗಂತೃತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸಂಶಯಃ, ಕೋಟಿದ್ವಯಾಭಾವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ವಿಪರ್ಯಯಃ, ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ಪರಿಶೇಷಾಚ್ಛಬ್ದಜನ್ಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯೇವಾಽಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಾ ದುರ್ವಾರಮ್ ।

ನನು ಗವಾದಿಪದಾನಾಂ ಗೋತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ತತಶ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮೇವ ಜ್ಞಾತತಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಸಂಭವಾತ್ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಪ್ರಮಿತೌ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ ಗೋತ್ವವಾಚಿನೋ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೋವ್ಯಕ್ತೌ ಪರ್ಯವಸಾನವತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಗೋಚರಮೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇದ್ , ಏವಮಪಿ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಮರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಹೇತುಃ । ವಿಮತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಃ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಮಾತ್ರನಿಬಂಧನಃ, ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ । ಯದಿ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಽಶಾಬ್ದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಾತ್ಪರ್ಯಾಮಾತ್ರಾತ್ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ಶಬ್ದಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಮುಖೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಾಧ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಬ್ದತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಶಬ್ದ ಏವಾಽರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಹೇತುಃ, ತಾತ್ಪರ್ಯಬೋಧಸ್ತು ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸೀತ್ಯೇವಾಽಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಹೇತೋರ್ವಿಚಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಿತ್ವಾದುಪಚಾರೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮ್ ।

ನನೂಪಚಾರೇಣಾಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಆಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಪಿ ದುಸ್ಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ । ನ ತಾವಲ್ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ವೇದೇ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಽನವಧೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । “ಲೋಕಾವಧೃತಸಾಮರ್ಥ್ಯಃ ಶಬ್ದೋ ವೇದೇಽಪಿ ಬೋಧಕಃ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದೇಽಪ್ಯಬೋಧಕತ್ವಾತ್ । ಮೈವಮ್ , ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಽರ್ಥಮಾತ್ರಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ನ ತ್ವರ್ಥವಿಶೇಷ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ತದನ್ವಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯೈವಾಽರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥವಿಶೇಷೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಃ । ರೂಢ್ಯಾ ತತ್ರಾವರ್ತಮಾನಮಪಿ ಶಬ್ದಮವಯವಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪಾದನೇನ ವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತದರ್ಥಮೇವ ಸರ್ವತ್ರ ನಿಗಮನಿರುಕ್ತವ್ಯಾಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಽತ್ರ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” “ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಪ್ರಯೋಗಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಬಾಧರಹಿತಂ ಚಿದ್ರೂಪಮಂತಶೂನ್ಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಬೃಹ ಬೃಹಿ ವೃದ್ಧಾವಿತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋರ್ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಮಹತ್ತ್ವಮಾಚಷ್ಟೇ । ತಚ್ಚ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಸಂಕೋಚಕಪ್ರಕರಣೋಪಪದಯೋರಭಾವಾನ್ನಿರತಿಶಯಮೇವ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತತೋ ದೇಶತಃ ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚಾಽಂತಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಬಾಧ್ಯತ್ವಜಡತ್ವಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾದಿದೋಷರಾಹಿತ್ಯಮಪಿ ಮಹತ್ತ್ವಮೇವ । ಲೋಕೇ ದೋಷರಹಿತೇಷು ಗುಣವತ್ಸು ಪುರುಷೇಷು ಮಹಾಪುರುಷಾ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ತತೋ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಶಾದ್ ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ವರ್ತ್ತತೇ । ಜಾತಿಜೀವಕಮಲಾಸನಾದಿಷು ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥಾಭಾವೇಽಪಿ ರೂಢಿವಶಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಬೃಂಹತಿಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಗಮನೇನ ಕಿಂ ಸೌತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಽರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಪೌರುಷೇಯಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತದಭಾವೇ ನಿರ್ಣಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ಅಥ ಶ್ರುತಿರ್ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಂ ತಥಾಽಪ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರೇ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಣೇಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಯಾಸೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; “ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ”, “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ”, “ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ”, “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಸ್ವಯಮೇವಾಽರ್ಥನಿರ್ಣಯಾತ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿದಶಾಯಾಮನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ತದರ್ಥನಿರ್ಣಯಹೇತುತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಶ್ರುತಾವಪಿ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಽನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಮಿತ್ಯಯೋಗಾದುಭಯತ್ರಾಽಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಗಮೇನಾಽರ್ಥಸ್ಯ ವರ್ಣನೀಯತ್ವಾತ್ । ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಗಮಃ ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಬುದ್ಧಿಹೇತುರ್ನ ನಿರ್ಣಾಯಕ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮಾ ಭೂನ್ನಿರ್ಣಯಃ; ಸಂಭಾವಿತಸ್ಯಾಽನಿರ್ಣೀತಸ್ಯೈವಾಽರ್ಥಸ್ಯಾಽತ್ರ ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಽಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।

ಅಥ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ಸಾಽಪಿ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಾ ತಾವದ್ “ಅಹಮಸ್ಮಿ” ಇತಿ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಸ ಏವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ; “ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರಸಂಭವಾಚ್ಛಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚಾಽತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದ್ವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನನ್ವೇವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಽಪಿ ಗೋಚರತ್ವೇನಾಽಸಾಧಾರಣತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್, ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಸ್ತುತೋ ನಾಽಸ್ತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಸ್ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ದಂಡಸರ್ಪಧಾರಾದಾವನುಸ್ಯೂತರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಮೇವ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ತಥಾಽಽತ್ಮನೋಽಪಿ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಶೂನ್ಯಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸರ್ವಜ್ಞಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಪದಾರ್ಥೇಷು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಕಂಧೇಷ್ವನುಸ್ಯೂತತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಶರೀರಾದ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಽಽತ್ಮವಾಚಿನೋಽಹಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೋಶಬ್ದವದರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಕೃತಿಕ್ರಿಯಾಗುಣಾದ್ಯರ್ಥೇಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಜಾತಿರರ್ಥತ್ವೇನ ವೈದಿಕೈಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾ, ವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಭಿಃ, ಉಭಯಂ ವೈಯಾಕರಣೈಃ, ಅವಯವಸಂಸ್ಥಾನಾಖ್ಯಾಽಽಕೃತಿರಾರ್ಹತಾದಿಭಿಃ; ತ್ರಿತಯಮಪಿ ನೈಯಾಯಿಕೈಃ । ಅಥ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೇ ಜಾತ್ಯಾದೀನಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮಾತ್ ತದರ್ಥತ್ವಶಂಕಾ, ತರ್ಹ್ಯಹಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಶರೀರಾದೀನಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮಾದೇವ ತದರ್ಥತ್ವಶಂಕಾಽಸ್ತು । ತತ್ರ ವಿಚಾರವಿರಹಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚೇತಯಮಾನೋ ದೇಹ ಆತ್ಮೇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಸ್ಕಾರವರ್ಜಿತಾ ಜನಾಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ತಥಾ ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಮಾತ್ರತತ್ತ್ವವಾದಿನೋ ಲೌಕಾಯತಿಕಾಶ್ಚ “ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ, ಜಾನಾಮಿ” ಇತಿ ಶರೀರಸ್ಯಾಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಚಾಽವಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತದೇವಾಽಽತ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ।

ಅನ್ಯೇ ಪುನರೇವಮಾಹುಃ – ಸತ್ಯಪಿ ಶರೀರೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿರ್ವಿನಾ ರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ಚೇತನಾನಿ । ನ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕರಣತಯಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಕರಣತ್ವಕಲ್ಪನಾದುಪಾದಾನಕಲ್ಪನಸ್ಯಾಽಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಕಾಣೋಽಹಂ ಮೂಕೋಽಹಮಿತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾನಿ ಚೇತನಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾಽಭ್ಯುಪೇಯಾನಿ । ಶರೀರೇ ತ್ವಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನತ್ವಂ ಚೇತನತ್ವಂ ಚಾಽಽತ್ಮಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ । ನನ್ವೇಕಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಬಹೂನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚೇತನತ್ವೇ “ಯ ಏವಾಽಹಂ ಪೂರ್ವಂ ರೂಪಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವೇದಾನೀಂ ಶಬ್ದಂ ಶೃಣೋಮಿ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ರೂಪರಸಾದಿಷು ಯುಗಪದೇವ ಸ್ಯಾನ್ನ ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್ ; ನ ಹಿ ಚೇತನೈಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಕ್ರಮಭೋಗಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಕಿಂತ್ವೇಕಶರೀರಾಶ್ರಯತ್ವಮೇವ । ತತೋ ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ ಗೇಹೇ ಬಹೂನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮೇಕೈಕಸ್ಯ ವಿವಾಹೇಽನ್ಯೇಷಾಮುಪಸರ್ಜನತ್ವಂ ತಥಾ ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮನಾಮಪ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯೋಪಭೋಗಕಾಲೇಽನ್ಯೇಷಾಮುಪಸರ್ಜನತ್ವಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು ಮನ್ಯಂತೇ – ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕೇವಲೇ ಮನಸಿ ವಿಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನತ್ವಂ ಚೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಕೇವಲೇ ಮನಸಿ ರೂಪಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತಃ ಕರಣಾನ್ಯೇವ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ । ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತು ತತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನ ಚಾಽನೇಕಾತ್ಮಸ್ವೇಕಶರೀರಾಶ್ರಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಯುಜ್ಯತೇ, ಏಕಪ್ರಾಸಾದಮಾಶ್ರಿತಾನಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಚಕ್ಷುರಾದಿ ಕರಣಂ ಶರೀರಾದ್ಯಾಧಾರಂ ಮನ ಏವಾಽಽತ್ಮೇತಿ । ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಸ್ತು ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತುನಃ ಸದ್ಭಾವಮನುಭವವಿರುದ್ಧಂ ಮನ್ವಾನಾಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಮಾಹುಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ತು ಜ್ವಾಲಾಯಾಮಿವ ಸಂತತವಿಜ್ಞಾನೋದಯಸಾದೃಶ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಹೇತುಫಲಸಂತಾನಮಾತ್ರಾದೇವ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಮಾಧ್ಯಮಿಕಸ್ತು ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಛೂನ್ಯಮೇವಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಯದಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರವಾಹಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ವಿಷಯಾವಭಾಸೋಽಪಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ನಿರಾಲಂಬನಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಜಾಗರಣಸ್ವಾಪ್ನಜ್ಞಾನಾನಾಮೇವ ಸಾಲಂಬನತ್ವಮ್ , ನ ಸೌಷುಪ್ತಿಕಜ್ಞಾನಾನಾಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ವಿಮತಂ ಸಾಲಂಬನಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್ । ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸೌಷುಪ್ತವಿಷಯಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವನಿಯಮಾನ್ನ ತತ್ರ ವಿಷಯ ಇತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ನಿಯಮೇನಾಽಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾದೇವ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಮಾ ಭೂತ್ । ನ ಚ ಶೂನ್ಯೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಸವಿಕಲ್ಪಕಃ ಸ್ವವಿಷಯವಿಪರೀತನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಜನ್ಯಸ್ತಥಾ ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಸ್ವವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಜನ್ಯ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚೋತ್ಥಾನೇ ಸತಿ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯಾಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಮನಂತರಪೂರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಲಕ್ಷಣಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯ ವಾಸ್ತವತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಛೂನ್ಯಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।

ಅಪರೇ ಪುನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ಥಾಯಿನಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ಕರ್ತಾರಂ ಭೋಕ್ತಾರಮಾತ್ಮಾನಮಾಹುಃ । ನ ಚ ಶೂನ್ಯೋಽಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಾದಾವಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನೇ ಕ್ರಮಭಾವೀ ವ್ಯವಹಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಸರ್ವೋ ಹಿ ಲೋಕೋಽನುಕೂಲಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಥಮತೋ ಜಾನಾತಿ, ತತ ಇಚ್ಛತಿ, ತತಃ ಪ್ರಯತತೇ, ತತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತತಃ ಸುಖಂ ಲಭತೇ । ಯದ್ಯೇತಾದೃಶಮೇಕಕರ್ತೃಕತಯಾ ಭಾಸಮಾನಂ ವ್ಯವಹಾರಮೇಕಸಂತಾನವರ್ತ್ತಿನೋ ಬಹವ ಆತ್ಮಾನಃ ಪರಸ್ಪರವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞಾ ಅಪಿ ನಿಷ್ಪಾದಯಂತಿ, ತದಾಭಿನ್ನಸಂತಾನವರ್ತಿನಃ ಕಿಂ ನ ನಿಷ್ಪಾದಯೇಯುಃ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಯ ಏವಾಽಹಮಿದಂ ವಸ್ತ್ವಜ್ಞಾಸಿಷಂ ಸ ಏವೇದಾನೀಮಿಚ್ಛಾಮಿ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಬಾಧಿತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಾಯ ಸ್ಥಾಯ್ಯಾತ್ಮಾಽಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ನ ಚಾಽಸೌ ವಿಜ್ಞಾನರೂಪಃ, ಅಹಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇಕತ್ವಾನುಭವಾಭಾವಾತ್ । “ಮಮೇದಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್” ಇತಿ ಹಿ ಸಂಬಂಧೋಽನುಭೂಯತೇ । ನ ಚಾಽಯಮನುಭವೋ ಮಮಾತ್ಮೇತಿವದೌಪಚಾರಿಕಃ, ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ಏತೇನ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನಸಾಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಽಪಿ ಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಽನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಹಮುಲ್ಲೇಖಸ್ಯ ತತ್ರಾಽಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವಾತ್ । ಸ ಚಾಽಯಮಾತ್ಮಾ ಸಾದಿಃ, ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿಸಮನಂತರಮೇವ ಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಮವಲೋಕ್ಯ ತದ್ಧೇತುಭೂತಯೋಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಕರ್ತಾ ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯವಗಮಾತ್ । ನ ಚಾಽಯಮನಿತ್ಯಃ, ವಿನಾಶಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ನ ತಾವತ್ ಸ್ವತೋ ವಿನಾಶಃ, ನಿರ್ಹೇತುಕವಿನಾಶಸ್ಯಾಽತಿಪ್ರಸಂಗಿನಃ ಸುಗತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೈರನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪರತಃ, ನಿರವಯವಸ್ಯ ವಿನಾಶಹೇತುಸಂಸರ್ಗಾಸಂಭವಾತ್ । ಸಂಭವೇಽಪಿ ವಾ ನ ವಿನಾಶಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತೋ ಹ್ಯನ್ಯಸಂಸರ್ಗಃ, ಸ ಚ ತತ್ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾಯಾಽಽತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಿತಿಮೇವ ಸಾಧಯೇದ್, ನ ವಿನಾಶಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಾದೇರವಿನಾಶಿನೋಽನಂತಶರೀರೇಷು ಯಾತಾಯಾತರೂಪಃ ಸಂಸಾರಃ ಸಿದ್ಧಃ । ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಭೋಗಾಸಂಭವಾದ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲರೂಪಸ್ಯಾಽಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮನಿವಾರ್ಯಮ್ । ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯನುಭೂಯಮಾನಂ ಶರೀರಾದಿಷು ವಿಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತೇಷ್ವನುಪಪನ್ನತ್ವಾದುಕ್ತಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತಥಾ ಹಿ – ಶರೀರಂ ತಾವತ್ ಪಂಚಭೂತಸಂಘಾತರೂಪಮ್ , “ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕೇ ತಾತ ! ಶರೀರೇ ಪಂಚತಾಂ ಗತೇ” ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ । ಯತ್ತು ನೈಯಾಯಿಕೋ ಮನ್ಯತೇ – ಭೂಲೋಕವಾಸಿನಾಂ ಶರೀರಂ ಪಾರ್ಥಿವಮೇವ, ತತ್ರ ಕ್ಲೇದನಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಸ್ತ್ರಾದಾವಿವ ಭೂತಾಂತರೋಪಷ್ಟಂಭಾದಿತಿ, ತದಸತ್ ; ಶೋಷಾದಿನಾ ಜಲಾದ್ಯಪಗಮೇಽಪಿ ಯಥಾ ವಸ್ತ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ನಾಽಪಚಯಸ್ತಥಾ ಕ್ಲೇದನಪಾಚನವ್ಯೂಹನಾವಕಾಶಾನಾಮಪಗಮೇಽಪಿ ಶರೀರಸ್ಯಾಽಪಚಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ಯಚ್ಚ ವೈಶೇಷಿಕೈರುಚ್ಯತೇ – ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಶರೀರಸ್ಯಾಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ವಾಯ್ವಾಕಾಶಯೋರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವೃತ್ತಿತ್ವಾದಿತಿ; ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವಾವಯವಿನಾಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಯವವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ ಪರಭಾಗಸ್ಥಿತಾಶ್ಚಾಽವಯವಿನೋಽವಯವಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಸಂಘಾತಃ ಶರೀರಮ್ । ನ ಚ ಗಂಧಾದಿಮತಾಂ ತದ್ರಹಿತಾನಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಮೇಕಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ನೀಲಾದೀನಾಮೇಕಾವಯವಿಜನಕತ್ವಸ್ಯೈಕಚಿತ್ರರೂಪಾರಂಭಕತ್ವಸ್ಯ ಚಾಽಸಂಭವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನುಭವಬಲಾದೇವ ತತ್ರ ತಥಾ ಸ್ವೀಕಾರೇ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತನ್ನ ದಂಡವಾರಿತಮ್ । ತತ್ರ ಶರೀರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತಾಂ ವದಂತೋ ಲೋಕಾಯತಾಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ – ಕಿಂ ವ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ ಉತ ಸಮಸ್ತಾನಾಮ್ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವದ್ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೋಕ್ತೃತಾ, ತದಾ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ತೇಷಾಮನ್ಯೋನ್ಯಮಂಗಾಂಗಿಭಾವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । [ನ ಚಾಂತರೇಣಾಂಗಾಂಗಿಭಾವಂ ಸಂಘಾತಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಃ ।] ಅಂತರೇಣ ಚ ಸಂಘಾತಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರಪ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯ ಭೂತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತೋಪಲಭ್ಯೇತ । ನಾಽಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ತೇಷಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ , ಸಂಘಾತಾನುಪಪತ್ತಿತಾವದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ವರವಿವಾಹಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ತದುಪಪತ್ತಿಃ, ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಏಕೈಕಸ್ಯ ವರಸ್ಯಾಽಸಾಧಾರಣತ್ವೇನೈಕೈಕಾ ಕನ್ಯಾ ಭೋಗ್ಯಾ, ನ ತಥಾ ಚತುರ್ಣಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯೂನಾಂ ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ರೂಪರಸಗಂಧಸ್ಪರ್ಶಾ ಭೋಗ್ಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಃ ತತ್ರ ಕಥಂ ಕ್ರಮಭೋಗಃ ? ಅಥ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯವತಿಷ್ಠೇರನ್ , ತದಾಽಪಿ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವವಿಷಯಸನ್ನಿಧಾನೇ ಸತಿ ಕ್ರಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ ಮುಹೂರ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಭೋಗ್ಯಕನ್ಯಾವಸ್ತುನಿ ಸನ್ನಿಹಿತೇ ವರಣಾಂ ಕ್ರಮವಿವಾಹೋ ಗುಣಪ್ರಧಾನತಯಾ ಸಂಘಾತೋ ವಾ ನಾಽಸ್ತಿ, ತದ್ವತ್ । ನಾಽಪಿ ಸಮಸ್ತಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸಂಭವಃ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಮವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಘಾತೇಽಪ್ಯಭಾವಾದ್ಭೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ – ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತೇಷು ತಿಲೇಷ್ವೇಕೈಕಸ್ಯ ಜ್ವಾಲಾಜನಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತಿಲಸಮೂಹಸ್ಯ ಯಥಾ ತಜ್ಜನಕತ್ವಂ ತಥಾ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತದಾಽಪಿ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತೌ ಹೇತುರ್ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಆಗಾಮಿಭೋಗಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಯದಿ ತಾವದ್ಭೋಗಸ್ಯ ಗುಣಭಾವಸ್ತದಾ ಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವರಹಿತಾನಾಂ ಕಥಂ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತಿಃ ? ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತು ಭೋಗಸ್ಯಾಽನುಪಪನ್ನಮ್ , ಭೋಕ್ತೃಶೇಷತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಶೋಷಿಣಂ ಭೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಭೂತಯೋಃ ಸ್ತ್ರೀಪುಂಶರೀರಯೋರ್ಭೋಕ್ತ್ರೋಃ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತಿ, ತತ್ರಾಽಪಿ ಶರೀರಯೋರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಜ್ವಾಲಾಂ ಪ್ರತಿ ತಿಲಾನಾಂ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಯೋಽಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಸೋಽಪಿ ತವಾಽಸಿದ್ಧಃ; ಸಂಘಾತಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ನ ತಾವತ್ ಸಂಘಾತೋ ನಾಮ ಭೋಗಭೋಗಿನೋರ್ವನವದೇಕದೇಶತಾಮಾತ್ರಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ವ್ಯಾಪಿನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಭೋಗಯೋಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ತದಾರಬ್ಧೋಽವಯವೀ ಸಂಘಾತಃ, ತಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಭೇದೇ ಪಂಚಮತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಭೇದೇ ಭೂತಮಾತ್ರತಯಾ ಸಂಘಾತಾಸಂಭವಾತ್ । ಭೇದಾಭೇದಯೋಶ್ಚಾಽನಂಗೀಕರಣಾತ್ । ಅಥಾಽವಯವಿನಃ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾನ್ನ ಪಂಚಮತತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ತರ್ಹಿ ಜಲಾದೇಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿತಂತ್ರತ್ವಾನ್ನ ತತ್ತ್ವಚತುಷ್ಟಯಮಪಿ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ।ನ ಚೈಕದ್ರವ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಲಂಬನಯೋಗ್ಯತಾಪತ್ತಿಃ ಸಂಘಾತಃ, ವಸ್ತುತೋಽನೇಕೇಷ್ವೇಕತ್ವಬುದ್ಧೇರ್ವಿಭ್ರಮಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈಕಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಯುಗಪದನ್ವಯಃ ಸಂಘಾತಃ, ತದಾನೀಂ ಕಾಷ್ಠಾಶ್ರಯೇಣ ವಹ್ನಿನಾ ವಾಯುಸಮುದ್ಭೂತೇನ ಜಲೇ ತಾಪ್ಯಮಾನೇ ಸತಿ ತತ್ರ ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಸಂಘಾತಾದ್ಭೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾಽಗ್ನ್ಯಯಃ ಪಿಂಡವತ್ ಸಂಶ್ಲೇಷಃ ಸಂಘಾತಃ, ಶರೀರೇ ವಾಯೋಸ್ತಥಾ ಸಂಶ್ಲೇಷಾಭಾವಾತ್ । ವಹ್ನಿವ್ಯಾಪ್ತೇ ಚಾಽಯಃಪಿಂಡೇ ಸಂತಾಪಿತಜಲೇ ವಾಯುಸಂಯುಕ್ತೇ ಭೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೋಕ್ತದೋಷಪರಿಹಾರಾಯೈಕಸ್ಯೈವ ಭೂತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವನಿಯತಿಃ ಶಂಕನೀಯಾ, ಸರ್ವಸಂನಿಧಾನೇಽಸ್ಯೈವ ಭೋಗ ಇತ್ಯನಿರ್ದ್ಧಾರಣಾತ್ । ಯತ್ತು ಲೌಕಾಯತೈಕದೇಶಿನಾಂ ಮತದ್ವಯಮ್ –  ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಸ್ಯ ಚ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ, ತದುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ನಿರಾಕರಣೀಯಮ್ ।

ನನು ಕಾನಿ ಪುನರಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಯೇಷಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ಗೋಲಕಮಾತ್ರಾಣೀತಿ ಸುಗತಾಃ, ತಚ್ಛಕ್ತಯ ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಾಃ, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾಣೀತ್ಯನ್ಯೇ ಸರ್ವೇ ವಾದಿನಃ । ನ ತಾವದ್ಗೋಲಕಮಾತ್ರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯಾದಿವಿರಹಿಣಾಮಪಿ ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಸದ್ಭಾವಾತ್ । ವೃಕ್ಷಾಣಾಂ ಚ ಸರ್ವಗೋಲಕರಹಿತಾನಾಂ ವಿಷಯೋಪಲಂಭಸತ್ತ್ವಾತ್ , “ತಸ್ಮಾತ್ ಪಶ್ಯಂತಿ ಪಾದಪಾಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ । ನ ಚ ವೃಕ್ಷಾಣಾಮಚೇತನತ್ವಮ್ , ಹಿಂಸಾಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಪ್ರಾಣಿತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಗೋಲಕಶಕ್ತಿತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಅಥ ಶಕ್ತಿಮದ್ದ್ರವ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾತ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಥಾನೇಷು ಶಕ್ತಿಮಾತ್ರಕಲ್ಪನೇ ಲಾಘವಂ ಮನ್ಯತೇ, ತರ್ಹ್ಯತ್ಯಂತಲಾಘವಾದಾತ್ಮನ ಏವ ಕ್ರಮಕಾರಿಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ಕಿಮೇಭಿರಿಂದ್ರಿಯೈಃ ? ನ ಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಗೋಲಕಪ್ರದೇಶೇಷ್ವೇವ ಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮೋಽನುಪಪನ್ನಃ, ತ್ವಯಾ ತಸ್ಯೈವ ಶರೀರಪ್ರದೇಶಮಾತ್ರೇ ಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಽನಿಂದ್ರಿಯೇಷ್ವಪಿ ಗೋಲಕಪ್ರದೇಶೇಷು ಜ್ಞಾನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಶರೀರದ್ರವ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌ, ತತೋ ನ ಮೀಮಾಂಸಕಮತಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಸಂತು ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯಾನ್ಯತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ತಾನಿ ಚ ಗೋಲಕವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನೀತಿ; ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ತೇಷು ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ವಿಮತಾ ರೂಪಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಯಃ, ಕರಣಪೂರ್ವಿಕಾಃ, ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದ್ , ಛಿದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾತ್ । ಕರಣಪ್ರೇರಣಲಕ್ಷಣೇ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರೇ ಕರಣಾಂತರಾಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾಽನವಸ್ಥಾನಾತ್ । “ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ” ಇತ್ಯಾಗಮಗಮ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಚೇದ್, ನ; ಆಗಮಸಂಸ್ಕಾರವಿರಹಿಣಾಮಪೀಂದ್ರಿಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಮನೋವತ್ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಂ ಲಿಂಗಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಮಾತ್ರೇಣ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂತ್ಯೇವೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಗೋಲಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾಗಮಾದೇವಾಽವಗಮ್ಯಂತೇ । ನ ಹಿ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಹಿತಾಸ್ತಾನಿ ಜಾನಂತಿ ಕಿಂತು ಗೋಲಕಾನ್ಯೇವ । ಯತ್ತು ತೇಷಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಹಂಕಾರಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯೈರುಚ್ಯತೇ ತತ್ರ ಕಿಮಧ್ಯಾತ್ಮಾಽಹಂಕಾರಃ ಕಾರಣಂ ಕಿಂ ವಾ ಕೃತ್ಸ್ನಕಾರ್ಯವ್ಯಾಪಿನೀ ಕಾಚಿದಹಂಕಾರಾಖ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ? ಉಭಯತ್ರಾಽಪಿ ನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಮಪಿ ಮಾನಮ್ । ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ನಾನಾಪುರಾಣವಚನಾನಿ ಮಾನಮ್ , ತನ್ನ, ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । “ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಭೂತವಿಕಾರತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಅತಃ ಪುರಾಣವಚನಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಹಂಕಾರಾಧೀನತಾಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ಯಚ್ಚ ಶುಷ್ಕತಾರ್ಕಿಕೈರ್ಭೌತಿಕತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ತೈರ್ಮಾನಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಭೌತಿಕಾನಿ, ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ ; ಸಾವಯವತ್ವಂ ಚ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಣುಪರಿಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ಬಾಧಾಭಾವೇನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಷಯಾವಭಾಸಸ್ಯಾಽಪ್ಯಣುತ್ವಪ್ರಸಂಗೋ ಬಾಧ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತ್ವನ್ಮತೇಽಣುಪರಿಮಾಣೇನಾಽಪಿ ಮನಸಾ ವಿಸ್ತೃತಾತ್ಮಾದಿ ವಸ್ತುದರ್ಶನಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಚಕ್ಷುಃ ರೂಪಗುಣವತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ರೂಪಾದಿಷು ಪಂಚಸು ಮಧ್ಯೇ ರೂಪಸ್ಯೈವಾಽಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಾದ್ , ಯದ್ಯಸ್ಯ ನಿಯಮೇನಾಽಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ತತ್ ತದ್ಗುಣವತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ಯಥಾ ರೂಪಾಭಿವ್ಯಂಜಕೋ ರೂಪಪ್ರಕೃತಿಕೋ ದೀಪಃ, ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಽಪ್ಯೂಹನೀಯಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಶಬ್ದಸ್ಯೈವಾಽಭಿವ್ಯಂಜಕೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ ಶಬ್ದಗುಣವಾದಾಕಾಶಾನಾರಬ್ಧೇಽನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶಮಾತ್ರಸ್ಯ ತ್ವಯಾ ಶ್ರೋತ್ರತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತೌ ನಾಽನೈಕಾಂತಿಕತೇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗೋ ದುರ್ವಾರಃ । ರೂಪಾದಿಚತುಷ್ಟಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕಸ್ಯ ಮನಸೋ ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಾರಭ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸುಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅಭೂತಸ್ಯಾಽಪ್ಯಾತ್ಮಾದೇರ್ಗ್ರಾಹಕತಯಾ ಮನೋ ನ ಭೂತಾರಭ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಾದೇರಪಿ ಗ್ರಾಹಕತಯಾ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಭೂತಾರಭ್ಯತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸಾಧಾರಣವಿಷಯಾರಭ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಸತಿ ಭೌತಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಮನೋಽಪ್ಯಸಾಧಾರಣವಿಷಯೇಣಾಽಽತ್ಮನಾಽಽರಭ್ಯೇತ । ಏಕದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಾವಯವದ್ರವ್ಯಾನಾರಂಭಕತ್ವೇಽಪಿ ನಿರವಯವಂ ಮನೋದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಶುಷ್ಕತರ್ಕಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವರಿದ್ಧಿಃ, ಕಿಂತ್ವಾಗಮಾದೇವ । ತಾನಿ ಪುನರಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸರ್ವಗತಾನೀತಿ ಯೋಗಾಃ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ । ತದಪಿ ಮಾನಹೀನಮ್ । ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನಾಂಸಿ ಸರ್ವಗತಾನಿ ಸರ್ವತ್ರ - ದೃಷ್ಟಕಾರ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶವತ್ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯನೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಜಗದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯತ್ರ ಶರೀರಂ ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಶರೀರೇ ಏವಾಽನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮ್ , ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಯತ್ರ ಶರೀರಂ ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ಶರೀರಕಾರ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಶರೀರಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಮಸ್ತಿ । ಅಥೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸರ್ವಗತಾನಿ, ಪರೋಪಾಧಿಕಗಮನತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶವತ್ ; ಯಥಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ಗಮನಂ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ತಥೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶರೀರೋಪಾಧಿಕಂ ಗಮನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಶರೀರಾವಯವೇಷ್ವನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿಕಂ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಗಮನಮ್ । ಕಿಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಶರೀರ ಏವ ವೃತ್ತಿಲಾಭಾನ್ನಾಽಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಬಹಿರಿಂದ್ರಿಯಸದ್ಭಾವಕಲ್ಪನಾ ನ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಯೋಜನವತೀ। ತಸ್ಮಾದಸರ್ವಗತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ।

ಯತ್ತು ತಾನ್ಯಪ್ರಾಪ್ಯಕಾರೀಣೀತಿ ಸುಗತಾಃ ಕಲ್ಪಯಂತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ತತ್ರ ಕಿಂ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಯೋರೇವಾಽಪ್ರಾಪ್ಯಕಾರಿತ್ವಮ್ ಉತೇತರೇಷಾಮಪಿ ? ನ ತಾವದಿತರೇಷಾಮ್ ; ದೂರತ ಏವ ಸ್ಪರ್ಶರಸಗಂಧೋಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರಥಮಃ, ವಿಮತೇ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇ ಪ್ರಾಪ್ಯಕಾರಿಣೀ, ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾದ್ , ಘ್ರಾಣಾದಿವತ್, ತೇಜಸಸ್ತ್ವತಿದೂರಶೀಘ್ರಗಮನದರ್ಶನಾದುನ್ಮೀಲನಮಾತ್ರೇಣ ಚಕ್ಷುಷೋ ಧ್ರುವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ವೀಚಿಸಂತಾನವತ್ ಪರಂಪರಯಾ ಶ್ರೋತ್ರಸಮವಾಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಯತ್ತಾರ್ಕಿಕೈರುಚ್ಯತೇ ತದಸತ್ , ತಥಾ ಸತಿ “ಇಹ ಶ್ರೋತ್ರೇ ಶಬ್ದಃ” ಇತಿ ಪ್ರತೀಯೇತ; ಪ್ರತೀಯತೇ ತು “ತತ್ರ ಶಬ್ದಃ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾನುಭವಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ಗಮನಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತದೇವಂ ಭೌತಿಕಾನಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಕಾರೀಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಮನೋ ನಾಮ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಽತ್ಮತ್ವಮಪರೇ ಲೋಕಾಯತೈಕದೇಶಿನೋ ಮನ್ಯಂತೇ । ನಿತ್ಯಂ ನಿರವಯವಮಣುಪರಿಮಾಣಂ ಮನ ಇತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಃ । ತತ್ರ ನ ತಾವನ್ನಿತ್ಯಮ್ , ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದ್, ಘಟವತ್ । ವಿಮತಂ ನಿತ್ಯಮ್ , ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಮತಂ ಸಾವಯವಮ್ , ಕರಣತ್ವಾತ್ , ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಾನಾಮಭಿಘಾತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಜೀವನದಶಾಯಾಂ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಮನಾಭಾವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಮರಣದಶಾಯಾಂ ತು ಸಾವಯವತ್ವೇನಾಽಭಿಮತಾನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಪ್ಯಪ್ರತಿಘಾತೋ ವಿದ್ಯತ ಏವ । ಅತ ಏವ ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಘಟಾದಿವನ್ನಾಽಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಮ್ । ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ಚ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗಃ । ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ತು ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ತದಾಽಪಿ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮೇಷು ಹಸ್ತಿಪುತ್ತಿಕಾದಿದೇಹೇಷು ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣೇಷು ಕಥಂ ತತ್ತದ್ದೇಹಸಮಾನತ್ವೇನ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ಅವಯವೋಪಚಯಾಪಚಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಶಾಕ್ಯಾಸ್ತು ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯ ಏವೋತ್ತರಜ್ಞಾನಕರಣತಯಾ ಮನ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ, ತದಸಂಗತಮ್ ; ವ್ಯಾಪ್ತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ತರಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನಪೇಕ್ಷಮೇವಾಽರ್ಥಜ್ಞಾನಜನಕಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಽನುಮಾನಾಂತಃಪಾತಿತಯಾ ತತ್ರಾಽಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನಪೇಕ್ಷಮೇವ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಜನಕಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಸಮನಂತರಾತೀತಪ್ರತ್ಯಯ ಉತ್ತರಜ್ಞಾನಂ ನ ಜನಯತಿ ಕಿಂತು ತಸ್ಯಾಽಽಕಾರಮಾತ್ರಂ ಸಮರ್ಪಯತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಆಕಾರಾಕಾರಿಣೋರಭೇದಾತ್ । ಆಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತಯಾಽನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯದೇವ ಸಾವಯವಂ ಮನ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಕಶ್ಚಾಽಯಂ ವಾಸ್ತವ ಆತ್ಮಾ ಯೋ ದೇಹಾದಿಷು ವಿಜ್ಞಾನಾಂತೇಷು ಭ್ರಾಂತೈರ್ವಾದಿಭಿರಾರೋಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸರ್ವಗತೋಽಯಂ ಜೀವ ಆತ್ಮೇತಿ ಕೇಚಿತ್ , ತದಸತ್ ; ಶುಷ್ಕತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಸಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ಮತಮ್ – ದೇಹಾದ್ಬಹಿರಂತಶ್ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೋಗಸಾಧನಾನ್ಯಾತ್ಮಭೋಗಾಯೈವ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಂತೇ । ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಶ್ಚಾಽದೃಷ್ಟವದಾತ್ಮಸಂಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಸ್ತತೋಽಸೌ ಸರ್ವಗತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಽಽತ್ಮಪ್ರದೇಶೇಽದೃಷ್ಟಂ ತತ್ಪ್ರದೇಶೇ ಸಂಯೋಗೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಉತಾಽದೃಷ್ಟೋಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮಸಂಯೋಗಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ದೇಹಾವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಸಮವೇತಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಭೋಗಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಭೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಗಮಾದೇವ ಸರ್ವಗತತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚಾಽಯಮಾತ್ಮಾ ಜಡಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಗಮೈಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸೌಷುಪ್ತಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅನುಮಾನಾನ್ಯಪಿ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಃ, ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯತಿರೇಕರಹಿತತ್ವಾತ್ , ಪ್ರದೀಪವತ್ ಸಂವೇದನವಚ್ಚ । ತಥಾ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಪ್ರದೀಪವತ್ । ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಆಲೋಕವತ್ । ಅನಿಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಸಂವೇದನವತ್ । ಆತ್ಮಾ ಸತಿ ಧರ್ಮಿಣ್ಯಜನ್ಯಪ್ರಕಾಶಗುಣಃ, ಪ್ರಕಾಶಗುಣತ್ವಾತ್ , ಆದಿತ್ಯವತ್ । ಆಗಮಶ್ಚ – “ಅತ್ರಾಽಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ” ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಸ ಚಾಽಯಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವೇಕ ಏವ , ಸರ್ವತ್ರಾಽಹಮಿತ್ಯೇಕಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯವೇದನೀಯತ್ವಾದ್ , ಗೋತ್ವವತ್ । ಶರೀರಾಣಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾದೇವಾಽತೀತಶರೀರಾದಾವಿವ ನ ಭೋಗಾನುಸಂಧಾನಪ್ರಸಂಗಃ । ನನು ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಪರಿಣಾಮಭೇದಾದ್ಭೇದೇ ಸತ್ಯತ್ರಾಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೋಗಾನನುಸಂಧಾನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ತದೇವೇದಂ ಶರೀರಮ್” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ತದೇಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ವಾಲಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವದ್ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ ಏವ ಜ್ವಾಲಾನಾಂ ಭೇದದರ್ಶನಾತ್ ; ಅತ್ರ ತದಭಾವಾತ್ । ತದೇವಮೇಕಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ಆತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತಮೇತಮಾತ್ಮಾನಮವೈದಿಕಾ ದೇಹಾದಿಬುದ್ಧ್ಯಂತಪದಾರ್ಥರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ಮೀಮಾಂಸಕಾದಯಸ್ತು ತಸ್ಯ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಾಽಪಿ ಕರ್ತಾರಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ತಮಿಚ್ಛಂತಿ । ತದೇತತ್ಸಾಂಖ್ಯಾ ನ ಸಹಂತೇ; ನ ತಾವದಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ , ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾವೇಶಾಯೋಗಾತ್ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಚೈತನ್ಯವತ್ಕ್ರಿಯಾವೇಶೋ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ವ್ಯಭಿಚರೇತ್ । ನಾಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾಗಂತುಕಮ್ , ನಿರವಯವೇ ಕರ್ತೃತ್ವಹೇತೂಪರಾಗಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಖ್ಯಾತಿವಾದೇ ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಽಸ್ತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ನ ಚೈವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ಸುಖದುಃಖಾನ್ವಯೋ ಭೋಗಃ, ಯೇನ ಕರ್ತೃತ್ವವದ್ವ್ಯಭಿಚರೇತ್ , ಕಿಂತು ಚಿದ್ರೂಪತ್ವೇನ ದೃಶ್ಯಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೋಕ್ತೈವಾಽಽತ್ಮೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಪಕ್ಷಃ । ವೈಶೇಷಿಕಯೋಗನೈಯಾಯಿಕಾ ಉಕ್ತಾದ್ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಾದತಿರಿಕ್ತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತ್ಯನುಮಿಮತೇ । ವಿಮತಂ ಜಗತ್ ಸ್ವರೂಪೋಪಾದಾನಾದ್ಯಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕಮ್ , ವಿವಿಧಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಸಾದಾದಿವತ್ । ತತ್ರ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವೇನೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವೋಪಾದಾನಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾದಯಃ । ವಿಮತಾ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಯಃ ಕಾಂಚಿತ್ಪರಾಂ ಕಾಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾತಾಃ, ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ , ಪರಿಮಾಣವತ್ ಇತಿ ಯೋಗಾಃ । ವಿಮತಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಫಲಂ ಕರ್ಮತತ್ಫಲತದ್ಭೋಕ್ತ್ರಾದ್ಯಭಿಜ್ಞೇನ ದೀಯತೇ, ವ್ಯವಹಿತಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ , ಸೇವಾಫಲವತ್ , ಇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾಃ ।

ನನ್ವೀಕ್ಷರಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ಯತೋಽತ್ರ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಾ । ನೈಷದೋಷಃ; ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಾದನ್ಯೋಽನನ್ಯೋ ವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಾವೇವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಅತ್ರ ಭಾಸ್ಕರ ಆಹ – ನೇಹ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತೇ, ಯೇನ ತದ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಪನ್ಯಸ್ಯೇತ; ಕಿಂತ್ವೀಶ್ವರ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನೋದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯತೇ, ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣಾಭಿಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭವಾದನುಭವವಿರೋಧಾದಿತಿ । ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮೀಶ್ವರೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಾದನ್ಯೋಽನನ್ಯೋ ವೇತಿ । ಅನ್ಯತ್ವೇ “ಪ್ರಧಾನಮೇಕೇ ಪರಮಾಣೂನಪರೇ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತ್ವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೇ ಜಗತ್ಕಾರಣವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಮಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಈಶ್ವರವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರೇವ ತ್ವಯಾ ದರ್ಶನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅನನ್ಯತ್ವೇ ಚ ತ್ವದೀಯಃ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದಿಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸ ಈಶ್ವರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸ್ಯಾದ್ , ನ ಚ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ಹಿ ವಾದಿನಃ ಪ್ರಧಾನಮೀಶ್ವರಃ ಪರಮಾಣುರ್ವೇಶ್ವರ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪಾಮರಾ ನಾಽನುಭವಂತಿ, ತಾಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಕುಶಲಾ ಅನುಭವಂತ್ಯೇವ । ಏವಂ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣೇನ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಶೇಷಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬೋಧ್ಯಮಾನೇ ಯಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತಾದೃಶೀ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿರ್ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇ ಯುಜ್ಯತೇತರಾಮ್ । ತಥಾ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕ್ಲೇಶಕರದೇಹಾದಿಬುದ್ಧ್ಯಂತಬಂಧನಿವರ್ತನೇನ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಾನಂದಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪರಿಶೇಷಃ ಫಲಿಷ್ಯತಿ । ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ತು ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನ ಬೋಧನೀಯಃ । ತಥಾ ಚ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇವಂ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಽಽಪದ್ಯೇತ, ಪುರುಷಾಣಾಂ ಚ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರಯೋಜನಂ ತದ್ಬೋಧೇ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಆರೋಪಿತರೂಪೇಣಾಽಪ್ಯುಪಾಸನಸಂಭವೇ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸಂಗತೋಽಯಂ ಭಾಸ್ಕರಪಕ್ಷಃ । ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಸ್ತು ಯ ಈಶ್ವರಃ ಸ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ವಿಮತೌ ಜೀವೇಶ್ವರೌ ವಸ್ತುತೋ ನ ಭಿನ್ನೌ, ಉಪಾಧಿಪರಾಮರ್ಶಮಂತರೇಣಾಽವಿಭಾವ್ಯಮಾನಭೇದತ್ವಾದ್ , ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬವತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರತಿಶಯಬೃಹತ್ಯರ್ಥಾನ್ವಯೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನದೇಶಕಾಲವ್ಯಾಪಿತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವಗತತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।

ನನು ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಾನುಗಮಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ದುಃಖಾತ್ಮಕತಾಯಾ ಅಪ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾದಪುರುಷಾರ್ಥತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಆನಂದರೂಪತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತೇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್; ನ ಹಿ ತೃಪ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯೇತಾವತಾ ವಿಷಮಿಶ್ರಿತಾನ್ನಂ ಪುರುಷೈರರ್ಥ್ಯತೇ । “ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ” ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ನ ದುಃಖಾತ್ಮಕತೇತಿ ಚೇದ್, ನ; “ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್” ಇತಿ ಸರ್ವತಾದಾತ್ಮ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಲಕ್ಷಣಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ಅಥೈಕದೇಶಿಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನಾಽನರ್ಥಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತನ್ಮತೇ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಸ್ಯ ಜನನಾಯಾಽವಿದ್ಯಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪ್ಯಪಾಯಸ್ಯ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾನ್ನ ದುಃಖಾದಿಸಂಬಂಧಸ್ತದನುಭವೋ ವಾ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ದುಃಖಾದಿಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಾದಾನತಯಾ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಯಾ ತದನುಭವಸ್ಯ ಚಾಽವಾರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಅಥೈತದ್ದೋಷಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನತ್ವಂ ವಾ ಕಾರಣಾಕಾರಣರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮದ್ವಯಂ ವಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ; ತದಾ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥೋ ನಾಽನುಗಚ್ಛೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಭವೇದಯಂ ದೋಷಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಪ್ರಪಂಚವಾದೇ, ಮಾಯಾವಾದೇ ತು ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ; ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ಲೇಪತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ದೇಹಾದಿನಿರ್ಲೇಪಬ್ರಹ್ಮಾಂತಾಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಯುಕ್ತಿಂ ವಾಕ್ಯಂ ಚ ಸಮಾಶ್ರಯದ್ಭಿರ್ವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ತತ್ರ ತನ್ಮತಸಿದ್ಧಾ ಯುಕ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ದರ್ಶಿತಾ । ವಾಕ್ಯಂ ಚ “ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ”, “ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ”, “ಪೃಥಿವೀಮಯ ಆಪೋಮಯೋ ವಾಯುಮಯ ಆಕಾಶಮಯಸ್ತೇಜೋಮಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಶರೀರಾತ್ಮವಾದೇಽವಗಂತವ್ಯಮ್ । “ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚುಸ್ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತಿ ತಥೇತಿ ತೇಭ್ಯೋ ವಾಗುದಗಾಯತ್” ಇತ್ಯಾದೀಂದ್ರಿಯಾತ್ಮವಾದೇ, “ಮನ ಉದಗಾಯತ್” ಇತಿ ಮನಆತ್ಮವಾದೇ, “ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮವಾದೇ, “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” ಇತಿ ಶೂನ್ಯಾತ್ಮವಾದೇ , “ಮಂತಾ ಬೋದ್ಧಾ ಕರ್ತಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಜೀವಃ ಸುಖದುಃಖಭೋಕ್ತಾ” ಇತ್ಯಾದಿ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತ್ರಾತ್ಮವಾದೇ, “ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ” ಇತ್ಯಾದಿ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಲಕ್ಷಣಕೇವಲಭೋಕ್ತ್ರಾತ್ಮವಾದೇ, “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮಾನಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ” ಇತಿ ತಟಸ್ಥಾತ್ಮವಾದೇ, ನಿರ್ಲೇಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಾದೇ ತು ಸರ್ವಾಣಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನ್ಯವಗಂತವ್ಯಾನಿ । ತತ್ರ ನಿರ್ಲೇಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಾದಿನಾಽಭಿಹಿತಯೋರ್ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಮೀಚೀನತ್ವಮನ್ಯೋಕ್ತಯೋಸ್ತ್ವಾಭಾಸತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರಕಾರ ಏವ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಿಷ್ಯತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯೇತದ್ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಮಶ್ರುತ್ವಾ ಪಂಡಿತಂಮನ್ಯತಯಾ ದೇಹಾದಿತಟಸ್ಥೇಶ್ವರಾಂತೇಷ್ವಪ್ಯನ್ಯತಮಂ ಯಂ ಕಂಚಿದಾತ್ಮಾನಮವಲಂಬಮಾನೋ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ನ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಲಭ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಪಾಪಿಷ್ಠಸ್ಯ ಕದಾಚಿನ್ನಿಷ್ಕೃತಿರಸ್ತಿ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಮಹತ್ತರಂ ಪಾಪಮ್ ,
“ಯೋಽನ್ಯಥಾ ಸಂತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ಕಿಂ ತೇನ ನ ಕೃತಂ ಪಾಪಂ ಚೋರೇಣಾಽಽತ್ಮಾಪಹಾರಿಣಾ ॥”
ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅತಃ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿರೂಪಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಸತ್ಕಲ್ಪನಾಮಾಪಾದಯತಸ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಘಾತಿನಃ ಕಷ್ಟಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ –
“ಅಸುರ್ಯಾ ನಾಮ ತೇ ಲೋಕಾ ಅಂಧೇನ ತಮಸಾವೃತಾಃ ।
ತಾಂಸ್ತೇ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಗಚ್ಛಂತಿ ಯೇ ಕೇ ಚಾತ್ಮಹನೋ ಜನಾಃ ॥” ಇತಿ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇಣ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ನಿಷ್ಪನ್ನೇಽಪಿ ನ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತೇರಭಾವಾತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ; ಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಸತ್ಸ್ವಪ್ಯಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾವಾದಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ವಿಷಯೋಪರಾಗಾಭಾವಾದ್ವಾ ಏತದ್ದರ್ಶನಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ನಿರಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇವ ರೂಪಾದಿದರ್ಶನಮಿತ್ಯೇಕಃ ಪಕ್ಷಃ । ಇತರಸ್ತು ಸರ್ವದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿಪಕ್ಷಃ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತದೇವಮಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಽತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದ್ವಿಶೇಷತೋ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯಸ್ಯಾಽಪಿ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ವಿಶೇಷೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರೇಷ್ವಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಭಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಭಿಹಿತತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಶೇಷಮತಿಮಂಗಲಮ್ ।

“ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತುಕಾಮೇನ ಜ್ಞಾನೋಪಾಯಭೂತಮಿದಂ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಲಕ್ಷಣಸ್ವಾರ್ಥಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾಽಂತರ್ಣೀತವಿಚಾರಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ತದಂಗಾನಿ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲಾನ್ಯಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾನ್ಯೇವೇತಿ ಲಕ್ಷಣಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇತರಾಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಮಪುರುಷತಂತ್ರಾಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇಚ್ಛಾನುಪಯುಕ್ತಾನಿ ಲಕ್ಷಣಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಃ ಸೂತ್ರಕೃತೋ ಮಹದಕೌಶಲಮಾಪದ್ಯೇತ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಸಾಧನಾದ್ಯಧೀನತ್ವಾತ್ ಸಾಧನಾದೀನ್ಯೇವ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಚಾರ್ಯಾಣಿ, ತಥಾಪಿ ತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಯುಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿರಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಸಾಪೇಕ್ಷಾಣ್ಯುಪಸರ್ಜನಾನಿ ಚ । ಅತೋ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಭಗವಾನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಂ ಲಕ್ಷಯತಿ – “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” ಇತಿ ।

ನನ್ವಜ್ಞಾತೇ ಸ್ವರೂಪೇ ಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾತೇ ವಾ ? ನಾಽಜ್ಞಾತೇ, ಕಿಮಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುದಯಾತ್ । ಅಸ್ಯೇದಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧಾಪರಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ । ನಾಽಪಿ ಜ್ಞಾತೇ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಚ ಸವಿಶೇಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇನ ವಿನಾ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತೀತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಚ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಥಂಚಿತ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪ್ಯಸ್ಯ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಪ್ರಧಾನಾದಾವಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಅತೋಽನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಕಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ? ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ –
ಜಗಜ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಧ್ವಂಸಾ ಯತಃ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ಕಾರಣಾತ್ ।
ತತ್ ಸ್ವರೂಪತಟಸ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ॥
ಅಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ವಿದಿತಪದಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಽಽಪಾತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶೇಷತೋ ಜ್ಞಾತುಮಾಕಾಂಕ್ಷತಃ ಕೢಪ್ತಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧತ್ವೇನ ಸಾರ್ಥಕಮೇವೇದಂ ಲಷಣಾಭಿಧಾನಮ್ । ತತ್ರ ತಾವಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಂ ಮಾಯಾವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ । ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತತ್ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ತು ತಸ್ಯ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಪ್ರಧಾನಾದೇರ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಪರಿಹಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣನಿರ್ಣಯಾಯಾಽತ್ರೈವಾಽರ್ಥಾತ್ಸೂತ್ರಿತೇ ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತೀ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇ ತಯೋರೇವ ಪ್ರಮಾನಯುಕ್ತ್ಯೋಃ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನನು ಜನ್ಮಾದೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಬಹುವ್ರೀಹೌ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಯೋರನ್ಯಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪುಲ್ಲಿಂಗದ್ವಿವಚನೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ? ನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ,ಜನ್ಮನೋಽಪ್ಯನ್ಯಪದಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ಜನ್ಮನೋ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಜನ್ಮಾದಿ ತ್ರಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಪುಲ್ಲಿಂಗಬಹುವಚನಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ । ಯದದ್ಯಪ್ಯನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ನ ಜನ್ಮನೋ ವಸ್ತುತ ಆದಿತ್ವಂ, ತಥಾಪಿ ಜನಿತ್ವಾ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪ್ರಲೀಯತೇ ಇತಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೀಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಪಜೀವ್ಯ “ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ” ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಜನ್ಮನ ಆದಿತ್ವನಿರ್ದೇಶಸ್ತಮುಪಜೀವ್ಯಾ‍ಽಯಂ ಸೌತ್ರೋಽಪಿ ನಿರ್ದೇಶ ಉಪಪನ್ನಃ । ಅಸ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಪ್ರತೀಕೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರತೀತಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದಭಿಧೀಯತೇ, ಇದಮಃ ಸರ್ವನಾಮತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರೇವಾಽತ್ರ ಸಂಕೋಚಕಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದೇರಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಷಷ್ಠೀವಿಭಕ್ತ್ಯಾ ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಜಾಗತಶ್ಚ ಸರ್ವ ಏವೇಹ ಸಂಬಂಧೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ಜಗದಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಗೃಹಾಶ್ರಿತಕಾಕವಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸಂಬಂಧರಹಿತತ್ವಾದಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಮಾಯಾವಿಶಿಷ್ಟಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ । ಯತ ಇತ್ಯನೇನ ಹಿ ಸೂತ್ರಪದೇನ ಕಾರಣಮೇವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ನ ತು ಶುದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಕಾರಣತ್ವಮಪಿ ನ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂತರ್ಗತಮ್ । ಕಾರಣತ್ವಂ ಹಿ ನಾನಾವಿಧಕಾರ್ಯಗೋಚರಕ್ರಿಯಾವೇಶಾತ್ಮತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಸವಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ವಾ । ನ ಚ ತದುಭಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ವಿಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಂತರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತತಃ ಕಾರಣಸಂಬಂಧಿನೋ ಜನ್ಮಾದೇರಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಕಾಕಾಧಿಕರಣತ್ವವದುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಾಕಾಧಿಕರಣತ್ವಂ ಹಿ ನ ಗೃಹೇಽಂತರ್ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಕಾಕವಿಗಮೇ ಗೃಹೈಕದೇಶಭಂಗಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋ ಗೃಹಸ್ಯಾಽಧಿಕರಣತ್ವಂ ನಾಮೌಪಾಧಿಕೋ ಧರ್ಮಃ, ಸ ಚ ಪರಿಶೇಷಾಲ್ಲಕ್ಷಣೇ ಏವಾಽಂತರ್ಭವತಿ । ತನ್ನಿರೂಪಕಸ್ಯ ಕಾಕಸ್ಯ ಯಥಾ ಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾರಣತ್ವಮೌಪಾಧಿಕೋ ಧರ್ಮೋ ಲಕ್ಷಣಾಂತಃಪಾತೀ । ತನ್ನಿರೂಪಕಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದೇರ್ಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಕಾ ತವ ಹಾನಿಃ ?

ನನು ಲಕ್ಷಣಾಂತಃಪಾತಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕೀದೃಶಮ್ ? ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮೇವ ಉತೋಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ಅಥೋಭಯಮ್ ? ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯೌ, ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ವಾಽನ್ಯಸ್ಯಾಽವಶ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಾನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನಂತ್ಯಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ತೃತೀಯಃ, ಏಕಸ್ಯೋಭಯಕಾರಣತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರಾಽನುಮಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ – ಭೂತಭೌತಿಕಂ ಜಗತ್ ಪಕ್ಷೀಕ್ರಿಯತೇ ಭೂತಮಾತ್ರಂ ವಾ ? ಆದ್ಯೇ ಭಾಗೇ ಬಾಧಃ, ಭೌತಿಕೇಷ್ವಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನವತ್ತ್ವಸಾಧ್ಯವೈಪರೀತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಘಟಾದಿಷ್ವೇವ ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತೋರನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಸೂತ್ರಗತಯಾ “ಯತಃ” ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯಾ ದ್ವಿವಿಧಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಜಾಯಮಾನವಸ್ತುಪ್ರಕೃತೌ ಹೇತೌ ಚ ಪಂಚಮೀವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಚ ತಂತುಷ್ವನೇಕೇಷು ಪ್ರಕೃತಿತ್ವದರ್ಶನಾದೇಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಕಿಂ ಮಹಾಭೂತಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಭೌತಿಕಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸತ್ತಾಪ್ರಕೃತಿಕಾನಿ, ತದನುರಕ್ತತ್ವಾದ್ , ಯೋ ಯದನುರಕ್ತಃ ಸ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಃ, ಯಥಾ ತಂತ್ವನುರಕ್ತಸ್ತಂತುಪ್ರಕೃತಿಕಃ ಪಟಃ । ಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚೈಕತ್ವಂ ಲೋಕವದೇವಾಽಸತ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ದಿಕ್ಕಾಲಾದಿಷು ದ್ರವ್ಯತ್ವಜಾತ್ಯನುಗಮೇಽಪ್ಯತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಾದನೈಕಾಂತಿಕತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವೇದಾಂತಿಭಿರ್ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಸತ್ತಾಯಾ ಏವ ಹ್ಯೌಪಾಧಿಕಾ ಭೇದಾ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಯೋ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾಃ । ಅತೋ ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೌ ಸತ್ತಾದ್ರವ್ಯತ್ವೋಭಯಪ್ರಕೃತಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಭೌತಿಕೇಷ್ವಪಿ ಸತ್ತಾನುರಕ್ತೇಷು ಭೂತದ್ವಾರಾ ಭೂತಾನುಗತಸತ್ತಾಯಾ ಏವ ಲಾಘವನ್ಯಾಯೇನ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕೃತೇರೇವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಮಾನಾಸಂಭವಃ, ವಿಮತಂ ಜಗದ್ ಅಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಮ್ , ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಜನಿತತ್ವಾದ್ ಆತ್ಮಗತಸುಖದುಃಖರಾಗದ್ವೇಷಾದಿವತ್ । ಅಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕದೋಷನಿಮಿತ್ತಕಶುಕ್ತಿರಜತವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಘಟಾದೀನಾಮಪಿ ಪಕ್ಷತ್ವಾನ್ನಾಽನೈಕಾಂತಿಕತಾ । ಕುಲಾಲಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ ನ ಭಾಗೇ ಬಾಧೋಽಪಿ । ಅದೃಷ್ಟಾದಿನಿಮಿತ್ತಭೇದದರ್ಶನಾತ್ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಉಪಾದಾನಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರೋರೇವೈಕತ್ವಾನುಮಾನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಜಗತ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಽದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯದೃಷ್ಟೋಪಹಿತಸ್ಯಾಽತ್ಮನ ಏವ ಸುಖಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಥ ಕುತರ್ಕೋಪಹತಮತಿಃ ಸನ್ನಸ್ಮಿನ್ನನುಮಾನೇಽತ್ಯಂತಂ ನ ಪ್ರೀಯಸೇ, ತರ್ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇಕಸ್ಯೋಭಯಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಂ ಚ “ತದೈಕ್ಷತ” ಇತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್” ಇತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ಸಂತೋಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತಥಾಭೂತೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಪಂಚಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಣಾಮವಾದಮವತಾರಯಂತಿ । ತತ್ರ ತಥಾಭೂತತ್ವಂ ನಾಮ ಕಿಂ ಸತ್ಯಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವೋಪಾಧಾವಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಮ್ ಉತ ಸ್ವಾಶ್ರಯೋಪಾಧಾವಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ಅಥವಾ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಽಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ? ನಾಽದ್ಯಃ, ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟೇಃ ಸತ್ಯಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದ್ಬುದ್ಧೇರಪಿ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶ್ರುತೇಸ್ತು ನೈವಮಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ ಏವಮಪೀದಂ ರಜತಂ ಮಿಥ್ಯಾ, ಬಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯೇ ರಜತೇ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಮಾಯಾವಾದಿಭಿರಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪನ್ನಸೃಷ್ಟೇಃ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಶ್ಯಾಮತ್ವಘಟಾಕಾಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದೀನಾಮೌಪಾಧಿಕಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೋಪಾಧಾವಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ಸೃಷ್ಟೇರಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವಾಂಶೇನೈವ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಸೃಷ್ಟೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ್ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಸೃಷ್ಟಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರಮಾಣಯೋ ಪ್ರವೃತ್ತಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ವರೂಪಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೌ ತತ್ಸತ್ಯತಾಯಾ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರೂಪಪ್ರಮಾಪಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಃ ಶಬ್ದಾಭಾವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಪರಾಧಮಾತ್ರೇಣ ಸತ್ಯತಾಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನೇ ಸ್ವಪ್ನವಿಷಯಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯತಾ ತೂಭಯತ್ರ ಸಮಾನಾ ದುಃಖತತ್ಸಾಧನಾಂಶೇಽನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಸಮಮ್ । ಸೃಷ್ಟಿಸತ್ಯತಾಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ವಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಜಗನ್ನಿತ್ಯತ್ವವಾದಿಮೀಮಾಂಸಕಮತೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಪರಿಣಾಮವಾದಾಽನವತಾರಾತ್ । ಮತಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯವಗಮಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತತೋ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನೈವ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಮಾನಾಂತರಾಽನವಗತಾಖಂಡೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಾಯ ಮಹಾವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಸ್ತು –
“ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ ।
ನಾಽನ್ಯತ್ರ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ನ ಚೇತ್ತತ್ರ ಕ್ವ ತದ್ಭವೇತ್ ॥”
ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಖಂಡೈಕರಸತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೇತಿ ನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ । ನನು ಯಥಾ “ಇದಂ ರಜತಮ್” ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿತೋ ರಜತಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಗೋಚರತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತೋ ರಜತಾಭಾಸಗೋಚರತ್ವೇನಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಥಾ ಶ್ರೌತಸೃಷ್ಟಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ರ ಯಥಾ ರಜತಾಭಾಸಾದನ್ಯನ್ಮುಖ್ಯರಜತಂ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದ್ವದತ್ರ ಸೃಷ್ಟ್ಯಂತರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಽಭಾವಾತ್ತಸ್ಯಾ ಏವ ಮುಖ್ಯಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇನ ತದ್ಗೋಚರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮುಖ್ಯರಜತಜ್ಞಾನವತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಪ್ರಪಂಚಭಾವಾಪತ್ತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಮಾಯಯಾ ಮಿಥ್ಯಾವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಾವಾಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ, “ಮಾಯಾ ಹ್ಯೇಷಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಾ” ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾದ್”, “ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಮಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟೇರ್ದರ್ಶಯತಃ । ಘಟಾದ್ಯಭಾವಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಸೃಷ್ಟೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಯಥಾ “ಇದಂ ರಜತಮ್” ಇತ್ಯತ್ರೇದಂತೋಪಾಧೌ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯೇವ ತದುಪಾಧೌ “ನೇದಂ ರಜತಮ್” ಇತಿ ಬಾಧಃ ತಥಾ “ಅಸ್ತಿ ಘಟಃ” ಇತ್ಯತ್ರಾಽಸ್ತ್ಯರ್ಥೋಪಾಧೌ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ತದುಪಾಧಾವೇವ ನಾಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೈವ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನನು ದೇಶಕಾಲವಿಶೇಷೇ ತದುಪಾಧಿಕಾಸ್ತ್ಯರ್ಥೇ ವಾ ಘಟಸ್ಯ ನಿಷೇಧೋ ನಾಽಸ್ತ್ಯರ್ಥಮಾತ್ರೇ, ತತೋ ದೇಶಾಂತರೇ ಕಾಲಾಂತರೇ ಚ ಘಟಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಯದಾ ದೇಶಕಾಲೌ ನಿಷಿಧ್ಯೇತೇ ತದಾ ದೇಶಕಾಲಾಂತರಾಭಾವೇ ನ ಕೇವಲಾಽಸ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನಿರುಪಾಧಿಕನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ । ತತಸ್ತತ್ರ ಕೢಪ್ತೋಪಾಧೇರ್ಘಟಾದಿನಿಷೇಧಸಂಭವೇ ಸತ್ಯನ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚೈವಮೇವಾಽಸ್ತ್ಯರ್ಥನಿಷೇಧೇಽಸ್ತ್ಯರ್ಥಾಂತರಾಭಾವಾನ್ನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯಾಽನುಪಾಧಿತ್ವಾನ್ನಿರುಪಾಧಿಕನಿಷೇಧೋಽಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಸ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಽನುಯಾಯಿನೋ ನಿಷೇಧಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಘಟಾದ್ಯಭಾವಬೋಧಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಮಾನಮ್ । ಯಸ್ತ್ವಭಾವಸ್ಯ ಷಷ್ಠಮಾನಗಮ್ಯತ್ವಮಾಹ ತಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕೈಕಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟವಸ್ತ್ವಂತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಾ ಷಷ್ಠಮಾನಮೇವ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಬೋಧಯತು ।

ಅನುಮಾನಾನ್ಯಪಿ ತದ್ಬೋಧಕಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ – ವಿಮತಾ ವಿಕಾರಾಃ ಸ್ವಾನುಸ್ಯೂತೈಕವಸ್ತುನಿ ಕಲ್ಪಿತಾಃ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕಸ್ವಭಾವಾನುವಿದ್ಧತ್ವಾದ್ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ, ಚಂದ್ರಸ್ವಭಾವಾನುವಿದ್ಧಚಂದ್ರಕಲ್ಪಿತಜಲಚಂದ್ರಭೇದವತ್ । ಶೂನ್ಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾಪರಿಹಾರಾಯ ವಸ್ತುನೀತಿ ಪದಮ್ । ಅನೇಕೇಷು ವಿಷಯೇಷು ವಿಜ್ಞಾನಾಕಾರಃ ಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕೇತಿ । ಕ್ಷಣಿಕೈಕಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾನುಸ್ಯೂತೇತಿ । ವನಾಕಾರಾನುವಿದ್ಧೇಷು ತತ್ರಾಽಕಲ್ಪಿತೇಷು ತರುಷ್ವನೈಕಾಂತಿಕತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿತಿ । ಭೇದಃ ಕಲ್ಪಿತೋ ಜಡತ್ವಾತ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ರಜತವತ್ ; ಭೇದತ್ವಾತ್ ಚಂದ್ರಭೇದವತ್ ; ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ದೇಹಾತ್ಮಭಾವವತ್ ; ವಿರೋಧಿಕಾರಣಸ್ವಭಾವಾಽನುಪಮರ್ದೇನ ವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ , ಮಾಯಾವಿವ್ಯಾಘ್ರವತ್ ; ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಹ ಕಾಲೇನ ಸ್ವೋಪಾಧೌ ಶೂನ್ಯತ್ವಾದ್ , ದೇಹಾತ್ಮಭಾವವತ್ । ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಏವ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ನ ಸ್ವೋಪಾಧಾವಿತ್ಯಾಶಂಕಾವ್ಯುದಾಸಾಯ ಸಹ ಕಾಲೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರಪಿ – ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಂತರೇಣಾಽನುಪಪನ್ನೌ ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ, ಅಮಿಥ್ಯಾಭೂತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಶೂನ್ಯಯೋರ್ಜನ್ಮವಿನಾಶಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರಪಂಚಜ್ಞಾನವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮನುಮೀಯತೇ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವರೂಪತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದ್ । ವಿಷಯತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತು “ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ” ಇತಿ ವಚನವಿರುದ್ಧಮ್ । ನನ್ವಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ಸ್ಥೂಲಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತರೂಪಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತು ಸ್ಥೂಲಾದಿರೂಪಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ತತಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಹೇತುರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸ್ಥೂಲಪ್ರಪಂಚತಾದಾತ್ಮ್ಯವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ಯರೂಪವಿವಕ್ಷಯಾಽಪ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಹಿ ಶುಕ್ಲಾಯಾಂ ಗವಿ ಕ್ಷೀರಸಂಪತ್ತಿಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನ ಶುಕ್ಲಾ ಗೌರಿತಿ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಕ್ಷೀರಸಂಪನ್ನಾ ಗೌರಿತಿ । ತತಃ ಸ್ಥೂಲಾದಿಪ್ರಪಂಚಂ ನಿಷಿಧ್ಯೈವ ರೂಪಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತ್ಯಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾನ್ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಾನಾರಂಭಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತರ್ಕಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ, ಕಿಂತು ಪರಕೀಯತರ್ಕನಿರಾಕರಣಾಯೈವ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮ್” “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿದ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಕದಾಚಿಚ್ಛೂನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ತು ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣೈವಾಽವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ತದನುಸಾರಿತರ್ಕಾನ್ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯಃ । ಅತೋಽನುಮಾನಮಪಿ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಿ ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತ್ಯೇವ । ನ ಚ “ಸನ್ ಘಟಃ” ಇತ್ಯಾದಿ ಸದ್ಬುದ್ಧ್ಯನುಗಮವಿರೋಧಃ, ಅನುಗತಸತ್ತಾಯಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದ್ ಘಟಾದಿವಿಶೇಷಾಣಾಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಶ್ರೌತಃ ಪರಿಣಾಮವಾದ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಏವಂ ಚ ಸತಿ ವಿವರ್ತ್ತವಾದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತೌ ದ್ವಿವಿಧಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ಕಾರಣತ್ವಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಯದ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತಂ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ನ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಽದ್ವಿತೀಯತ್ವವಿರೋಧಃ । ನ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ನ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧೋ ಹಿ ಲಕ್ಷಣತ್ವಪ್ರಯೋಜಕೋ ನ ಲಕ್ಷಣಸತ್ಯತ್ವಮ್ । ಸತ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಸಂಬದ್ಧಾನಾಂ ಕಾಕಾದೀನಾಂ ಗೃಹೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅಸತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಸಂಬದ್ಧಾನಾಂ ರಜತಾದೀನಾಂ “ಯದ್ರಜತಮಿತ್ಯಭಾತ್ ಸಾ ಶಕ್ತಿಃ” ಇತ್ಯಾದೌ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚಾಽತ್ರ ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವಾಸ್ತವಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧಃ । ಅತಃ ಪ್ರಪಂಚಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವೇನ ತಟಸ್ಥೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನಿರ್ವಿಘ್ನಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚೋಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಿ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ, ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ; ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಯೋಶ್ಚ ಸೂತ್ರಸ್ಥಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸಾ ಚ ವಿವಕ್ಷಾ ಸೂತ್ರಗತೇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಭೂತಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಲಭ್ಯತೇ । ತಂ ಚ ಪ್ರಪಂಚಂ ವಾದಿನಃ ಸ್ವಪ್ರಕ್ತಿಯಾನುಸಾರೇಣ ವಿಭಜಂತಿ । ತಥಾಹಿ – ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಾನೀತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೀಯಾಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಗವಿಧಿದುಃಖಾಂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಜಗದೀಶ್ವರಸಮಾಧಿತ್ರಿಪವಣಸ್ನಾನಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮೋಕ್ಷಾಃ ಪಂಚೇತಿ ಶೈವಾಃ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾಃ ಷಡಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾಃ । ಜೀವಾಜೀವಾಽಽಸ್ರವಸಂವರನಿರ್ಜರಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಃ ಸಪ್ತೇತಿ ಕ್ಷಪಣಕಾಃ । ತತ್ರ ಬದ್ಧೋ ಮುಕ್ತೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ಜೀವಪದಾರ್ಥಃ । ಪುದ್ಗಲಾಸ್ತಿಕಾಯೋ ಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯೋಽಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯ ಆಕಾಶಾಸ್ತಿಕಾಯಶ್ಚೇತ್ಯಜೀವಪದಾರ್ಥಶ್ಚತುರ್ವಿಧಃ । ಆಸ್ರಾವಯತಿ ಪುರುಷಂ ಜ್ಞಾನಜನನೇನ ವಿಷಯೇಷ್ವಿಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸ್ರವಃ, ಸ್ರೋತಸೋ ದ್ವಾರಂ ಸಂವೃಣೋತೀತಿ ಶಮದಮರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂವರಃ, ನಿಶ್ಶೇಷೇಣ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯೇ ಸುಖದುಃಖೋಪಭೋಗೇನ ಜರಯತೀತಿ ತಪ್ತಶಿಲಾರೋಹಣಾದಿನಿರ್ಜರಃ, ಅಷ್ಟವಿಧಂ ಕರ್ಮ ಬಂಧಃ, ಅಲೋಕಾಕಾಶೇ ಸತತೋರ್ಧ್ವಗಮನಂ ಮೋಕ್ಷಃ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಪಾರತಂತ್ರ್ಯಶಕ್ತಿನಿಯೋಗಾ ಅಷ್ಟಾವಿತಿ ಚಿರಂತನಾ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಃ; ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಸಮವಾಯಶಕ್ತಿಸಂಖ್ಯಾಸಾದೃಶ್ಯಾನ್ಯಷ್ಟಾವಿತ್ಯಾಧುನಿಕಾಃ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಸಂಶಯಪ್ರಯೋಜನದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಾವಯವತರ್ಕನಿರ್ಣಯವಾದಜಲ್ಪವಿತಂಡಾಹೇತ್ವಾಭಾಸಚ್ಛಲಜಾತಿನಿಗ್ರಹಸ್ಥಾನಾನಿ ಷೋಡಶೇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾಃ । ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಪ್ರಾಣಪಂಚಭೂತಾಹಂಕಾರಮಹದವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಾಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿರಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ವೇದಾಂತಿನಸ್ತು “ತ್ರಯಂ ವಾ ಇದಂ ನಾಮರೂಪಂ ಕರ್ಮ”, “ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ವಾಽಂಗೀಕುರ್ವಂತಿ ।

ಯುಕ್ತಶ್ಚಾಽಂತ್ಯಃ ಪಕ್ಷಃ, ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸೃಜ್ಯಗೋಚರನಾಮರೂಪಯೋಃ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾರೋಹಾತ್ । ಲೋಕೇ ಘಟಂ ಚಿಕೀರ್ಷೌ ಕುಲಾಲೇ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ । ಮೂಲಕಾರಣಮಪಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢಂ ಸೃಜತಿ, ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ , ಕುಲಾಲವತ್ । ಏತಾವತಾ ಜಗದ್ ಬುದ್ಧಿಮಚ್ಚೇತನಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಜೀವಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಾನಾಂ ಸರ್ವಜೀವಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ , ಜಗತಃ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಫಲಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶೋತ್ಪಾದಾಃ ಕೃಷ್ಣಮೃಗಾದಯಃ। ಪ್ರತಿನಿಯತಕಾಲೋತ್ಪಾದಾಃ ಕೋಕಿಲಾದಯಃ । ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಮಿತ್ತಾ ನವಾಂಬುದನಾದಸಂಭವಾ ಬಲಾಕಾಗರ್ಭಾದಯಃ । ಪ್ರತಿನಿಯತಕ್ರಿಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಯಾಜನಾದಯಃ । ಪ್ರತಿನಿಯತಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸುಖಂ ನರಕೇ ದುಃಖಮಿತ್ಯುದಾಹಾರ್ಯಮ್ । ತಾಮೀದೃಶೀಂ ನಿಯತಿಮಸಾಂಕರ್ಯೇಣ ಕಥಮಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸಂಪಾದಯೇತ್ । ನಾಽಪಿ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ , ಜಗತೋ ಮನಸಾಽಪ್ಯಚಿಂತ್ಯರಚನಾರೂಪತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯೇಕಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಶರೀರರಚನಾಯಾ ವಿವಿಧನಾಡೀಜಾಲಾದಿಸನ್ನಿವೇಶವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾ ರೂಪಂ ಮನಸಾಽಪಿ ಶಕ್ಯಂ ಚಿಂತಯಿತುಂ ದೂರೇ ಜಗದ್ರಚನಾಯಾಃ । ತದೀದೃಶಂ ಜಗತ್ ಕಥಮಸರ್ವಶಕ್ತಿರ್ವಿರಚಯೇತ್ ? ತದೇವಂ ಸೂತ್ರಗತಯಚ್ಛಬ್ದೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸೂತ್ರಂ ಚೋಪಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಪಾದಕಮೇವಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ – ಅಸ್ಯೋಕ್ತವಿಧಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿ ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಕಾರಣಾದ್ ಭವತಿ ತತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ನನ್ವತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ನೋಕ್ತಮ್ , ನ ಚ ತದಂತರೇಣ ಸ್ವರೂಪಮವಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ಮತ್ವಮನುಕ್ತ್ವಾ “ಶಾಖಾಗ್ರೇ ಚಂದ್ರಃ” ಇತ್ಯೇವೋಕ್ತೇ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಾನವಗಮಾತ್ । ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ತದುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ ಕಿಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಮ್ ಉತ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಪ್ರಧಾನಾದಾವಪಿ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸರ್ವೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ದುರ್ಭಣಮ್ । ಕಿಂ ಷಡ್ಭಿಃ ಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ ಉತ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೈವ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವದ್ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಯುಗಪತ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಕಿಂ ಸರ್ವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ ಉತ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಾನಾಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಷಡ್ಭಿಃ ಪ್ರಮಾಣೈಃ ಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಪಿ ಕಿಂ ಬಾಹ್ಯೇನ ಉತ ಮಾನಸೇನ ಅಥವಾ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ದೇಶಕಾಲವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ । ಪರಂಪರಯಾ ಸಂಬಂಧೇಽಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಕೇವಲೇನ ಮನಸಾ ಉತ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಜನ್ಯಾತಿಶಯಯುಕ್ತೇನ ಅಥವಾ ಸರ್ವವಿಷಯಸಂಸ್ಕಾರಯುಕ್ತೇನ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಕೇವಲಮನಸೋ ಬಹಿರಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅತಿಶಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯ ಏವ ಪ್ರಭವಾತ್ । ಮಾರ್ಜಾರಾದಿದೃಷ್ಟೀನಾಮಪಿ ಯೋಗ್ಯರೂಪೇಷ್ವೇವಾಽತಿಶಯವತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಪ್ರಥಮತಃ ಸರ್ವಗ್ರಹಣಾಭಾವೇ ತತ್ರ ಸಂಸ್ಕಾರಾಯೋಗಾತ್ । ಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಕಲ್ಪನೇಽಪ್ಯತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಾನಾಮನಂತಾನಾಮಿಯತ್ತಾನವಧಾರಣಾತ್ ಸರ್ವಗ್ರಹಣಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ, ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವತ್ತಸ್ಯಾಽತೀತಾನಾಗತಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಽಸ್ತಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಸರ್ವವಿಷಯಾಕಾರಧಾರಿಷು ಮಾಯಾಪರಿಣಾಮೇಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸರ್ವಾನುಭವ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯೈರಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಾದ್ವರ್ತಮಾನಕಾಲೇ ತಾವತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತೀತವಿಷಯಾಣಾಂ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಮಾಯಾವೃತ್ತೀನಾಂ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾನುಭವಾನಾಂ ಚ ನಿವೃತ್ತೌ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾದಸ್ಮದಾದಿಷ್ವಿವಾಽತೀತವಿಷಯಾಃ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಾ ಮಾಯಾಪರಿಣಾಮಾ ಭವಂತಿ । ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾನುಭವೇನಾಽತೀತವಿಷಯಜ್ಞತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಥಾ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸ್ರಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪದಾರ್ಥಾವಧಾರಣಸ್ಯ ಕುಲಾಲಾದಿಷು ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಾಗಾಮಿಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವಮಾಯಾಪರಿಣಾಮವಶಾದ್ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಾ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ । ನ ಚಾಽತ್ರ ಮಾನಾಭಾವಃ; “ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾಸಂಭವಃ, ಲಕ್ಷಣಾಭಿಧಾನಾವಸರೇ ಸರ್ವಜ್ಞಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶಾಖ್ಯವಿಕಾರತ್ರಯಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೂತ್ರ ಏವ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಪಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವೃದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಾಪಕ್ಷಯಾಸ್ತ್ರಯೋ ಭಾವವಿಕಾರಾ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಸ್ತಥಾಪಿ ವೃದ್ಧಿರ್ಜಾಯತೇ ವೃದ್ಧಿಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ವೃದ್ಧಿರ್ನಶ್ಯತೀತ್ಯೇವಮೇವ ವೃದ್ಧ್ಯಾದಯೋ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ ನಾಽನ್ಯಥಾ । ತತೋ ವೃದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಜನ್ಮಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವಾನ್ನ ಸೂತ್ರಗತಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪೃಥಗ್ ಗ್ರಹಣಮ್ । ನ ಚ ನಿರುಕ್ತಕಾರಪಠಿತಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ ನಾಽಸ್ತ್ಯಂತರ್ಭಾವಪ್ರಯಾಸ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತದಾ ಹ್ಯಾರ್ಪೇಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ತಾವದನುಮಾನಾದಿ ಮೂಲಮ್ , ಅಸ್ಮಾಕಮಪಿ ತತ್ಸಂಭವೇನ ತದ್ವಾಕ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜನ್ಯಮಹಾಭೂತವಿಕಾರಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಮಂತರೇಣಾಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಭೌತಿಕವಿಕಾರಾ ಏವ ಮುನಿನಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣೇ ಭೌತಿಕಕಾರಣಭೂತಪಂಚಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಸೂತ್ರೇ ಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾ ಜನ್ಮಾದಯಸ್ತ್ರಯ ಏವಾಽತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ । ನ ಹಿ ಶ್ರುತಿರ್ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಯೇನೋಕ್ತದೋಷಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಅತೋ ಯತ್ಕಿಂಚಿಜ್ಜನ್ಮವದ್ಭೂತಭೌತಿಕಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಽತ್ರ ಲಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಸೂತ್ರೇ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಜನ್ಮೈವ ಸೂತ್ರ್ಯತಾಂ ತಾವತೈವೋಕ್ತಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕೇವಲನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಶಂಕಾವ್ಯುದಾಸಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಯೋಃ । ನಹ್ಯನುಪಾದಾನೇ ಕೇವಲನಿಮಿತ್ತೇ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯೌ ಸಂಭವತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾ ನಿರುಕ್ತಕಾರೇಣಾಽಪ್ಯುಕ್ತಾಸ್ತಥಾಪಿ ನ ತದ್ವಚನದ್ವಾರಾ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯಪರತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಋಷಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸೂತ್ರೈರುದಾಹೃತ್ಯ ನಿರ್ಣೀಯೇರನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ” ಇತ್ಯೇತಚ್ಛ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನೇವ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶಾನ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸೂತ್ರೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ನನು ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ವರೂಪಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ರೂಪಾಂತರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಉತಾಽಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ವಿವರ್ತತೇ ? ಆದ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟೇರುಪರಿ ಜ್ಞಾನಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುನರಪಿ ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಂದಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮೇತ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುನರ್ಜಗದಾಕಾರಪರಿಣಾಮಸ್ವಭಾವಿತ್ವಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಃ ಪರಿಣಾಮೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ತಸ್ಯಾಃ ಸೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರೋಪಕ್ಷೀಣಾಯಾಃ ಪೂರ್ವರೂಪಪರಿತ್ಯಾಗಾಪರಿತ್ಯಾಗಯೋಸ್ತಾಟಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪರಿಣಾಮೇ ಸಂಭವತಿ , “ಅಜ ಆತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ ಧ್ರುವಃ” ಇತಿ ಧ್ರುವಶಬ್ದೇನ ಪರಿಣಾಮವಿರುದ್ಧಕೌಟಸ್ಥ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವಯವತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್ ।

ನನು ನಿರವಯವಮಪಿ ಪರಿಣಮತ ಏವ । ತಥಾ ಹಿ – ಹೇಮಗತರುಚಕಾದಿಪರಿಣಾಮಃ ಪರಂಪರಯಾ ಪರಮಾಣುಪರ್ಯವಸಾಯೀ, ಅವಯವವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗವತ್ । ಸಂಯೋಗೋ ಹ್ಯವಯವ್ಯೇಕದೇಶಸಮವೇತಃ ಪರಂಪರಯಾ ನಿರವಯವಪರಮಾಣುಸಂಯೋಗಪುರಃಸರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ । ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕೋಽಯಂ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ । ಮೃತ್ಪಿಂಡಸ್ಯ ಘಟರೂಪಾಪತ್ತಾವಿವ ಸ್ವಾವಯವಾನಾಂ ಪೂರ್ವಸಂಯೋಗಾತ್ಸಂಯೋಗಾಂತರಾಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಮೂರ್ಛಿತಾವಯತ್ವಂ ಪರಿಣಾಮಃ, ತಕ್ರಾದ್ಯಾತಂಚನಾವಯವಸಂಯೋಗೇನ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ದಧಿಭಾವವದವಯವಾಂತರಸಂಯೋಗೇನ ಸಮ್ಮೂರ್ಛಿತಾವಯವತ್ವಂ ವಾ, ಯೂನೋ ವೃದ್ಧತ್ವವದವಸ್ಥಾಂತರಂ ವಾ, ಕಾಷ್ಠಸ್ಯ ಸ್ತಂಭಾದ್ಯಾಪತ್ತಿವದನ್ಯಥಾಭಾವೋ ವಾ, ಅಣೋರಣ್ವಂತರಸಂಯೋಗೇನ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಪತ್ತಿವದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಸಂಯೋಗೋ ವಾ, ಉದಕಸ್ಯ ನದೀಭಾವವತ್ಪರಿಸ್ಪಂದೋ ವಾ । ಪಕ್ವಫಲಸ್ಯ ವರ್ಣಾಂತರವದ್ ಗುಣಾಂತರೋದಯೋ ವಾ, ಉಪಾದಾನಾನುರಕ್ತದ್ರವ್ಯಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾ ? ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯೌ, ನಿರವಯವಸ್ಯ ತಾದೃಶಪರಿಣಾಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಽಪಿ ತೃತೀಯಚತುರ್ಥೌ, ತಥಾ ಸತಿ ಜಗದಾಕಾರಪರಿಣಾಮೇ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತಾವನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಹಿ ವೃದ್ಧಃ ಕದಾಚಿದಪಿ ಯುವಾ ಭವತಿ । ನಾಽಪಿ ಸ್ತಂಭಾ ವೃಕ್ಷರೂಪೇಣ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ । ಕ್ವಚಿತ್ಪುನಃಪ್ರರೋಹೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾ ಪುನಃ ಪರಿಣಾಮರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪಂಚಮಷಷ್ಠಸಪ್ತಮಾಃ, ಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ವಸ್ತ್ವಂತರಸಂಯೋಗಿನ್ಯಾಕಾಶೇ ಪರಿಸ್ಪಂದಮಾನೇ ಭ್ರಮರೇ ಲೌಹಿತ್ಯೋದಯವತಿ ಚ ಪಟೇ ದ್ರವ್ಯಪರಿಣಾಮಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ನಾಽಪ್ಯಷ್ಟಮಃ, ಅವಯವಿನಸ್ತಥಾ ಪರಿಣಾಮೇಽಪ್ಯವಯವಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ದುರ್ಭಣತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಹೇಮಾವಯವಾನಾಂ ರುಚಕರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಿಂ ವಾ ರುಚಕೋಪಯುಕ್ತದ್ರವ್ಯಾಂತರರೂಪೇಣ ಉತ ರುಚಕೋಪಯುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಂತರರೂಪೇಣ । ನ ತಾವದ್ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯೌ, ರುಚಕವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತದುಪಯುಕ್ತದ್ರವ್ಯಾಂತರಾವಸ್ಥಾಂತರಯೋರದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪ್ರಥಮಃ, ರುಚಕಸ್ಯಾಽವಯವಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅವಯವಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚಾಽಽರಂಭವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾಽವಯವಾನಾಂ ರುಚಕಾನುಗಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅವಯವಿದ್ವಾರಾ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಽಽಶ್ರಯಾವಯವೇಷು ವಿಕಾರಮಂತರೇಣಾಽಽಶ್ರಿತಾವಯವಿನಿ ವಿಕಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಪರಮಾಣೌ ಅಸತೋರೇವ ಜನ್ಮವಿನಾಶಯೋರ್ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ದರ್ಶನಾತ್ । ಜನ್ಮವಿನಾಶವ್ಯತಿರಿಕ್ತಧರ್ಮಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕಪಾಲೇಷ್ವಸತ್ಯಾ ಏವ ಘಟತ್ವಜಾತೇರ್ಘಟಸಮವೇತತ್ವಾತ್ । ವ್ಯಾಪಕಾನಾಮವಯವಾನಾಮವಸ್ಥಾಂತರಮಂತರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯಾಽವಯವಿನೋಽವಸ್ಥಾಂತರಂ ನೋಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವ್ಯಾಪಕಯೋರ್ಜಾತಿಗುಣಯೋರವಸ್ಥಾಂತರಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ । ಅಸ್ತು ವಾಽವಯವಾನಾಂ ಪರಿಣಾಮಸ್ತಥಾಪ್ಯವಯವಿಪರಿಣಾಮಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾಽಽಸೌ ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಯವಕಂ ಪರಿಣಾಮಿ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ, ಯತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಣಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿರವಯವತ್ವಾದವಯವಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಯತ್ತು ನಿರವಯವಸಂಯೋಗವತ್ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ, ತತ್ರಾಽಪಿ ಕಿಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಾವಯವಿಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಪರಮಾಣುಸಮವೇತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಉತ ಪರಮಾಣುಸಂಯೋಗಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪರಮಾಣುಗತರೂಪಾದಿವದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅವಯವಿನ್ಯೇವ ಘಟತ್ವಜಾತಿಸಮವಾಯವತ್ ಸಂಯೋಗೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅವಯವಾನಾಂ ಸಂಯೋಗೇಽನುಗಮಸ್ತ್ವವಯವಿದ್ವಾರಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಃ । ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಽವಯವಿವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಕೃತ್ಸ್ನವ್ಯಾಪಿತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನಾಽವಯವೇಷ್ವೇವ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯವಯವಿನಾಂ ತಂತೂನಾಂ ಸಂಯೋಗಾಸಂಭವೇನ ಪಟಾನಾರಂಭಪ್ರಸಂಗಃ । ಕೃತ್ಸ್ನವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ತು ತಾರ್ಕಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯವಯವಾವೃತ್ತಿಪರಮಾಣುಸಂಯೋಗೋದಾಹರಣೇನ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಕಾಶವರ್ತೀ ಶಬ್ದ ಉದಾಹಾರ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಯೋಗದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನಿರವಯವಪರಿಣಾಮೋಽನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಃ ।

ನನು ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವಯವತ್ವಮ್ , ಯೇನ ಪರಿಣಾಮೋ ನಿರಾಕ್ರಿಯೇತ ? ಸಾವಯವತ್ವಸ್ಯ ದುರ್ಭಣತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ವದಾಮಃ । ಸಾವಯವತ್ವೇ ಕಿಮವಯವಾವಯವಿನೋರುಭಯೋರಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ ಉತಾಽನ್ಯತರಸ್ಯೈವ ? ಆದ್ಯೇ ತಯೋರಿತರೇತರಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಕೇನಚಿದಪಿ ಸಾವಯವತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಘಟಾತ್ಮನೋರಿವ ತಯೋರ್ನಾಶಂಶಿಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ “ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್” ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾವಯವಶೂನ್ಯತಾಮಾಹ । ನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿಕ್ರಿಯಾಪಿ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಮಾಯಯಾ ಸಕ್ರಿಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽಸ್ತು; “ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರೂಪ ಈಯತೇ” ಇತಿ ವಿನಿಗಮಶ್ರುತೇಃ । ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾನುಭವೇನ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಮಾಯಿಕತ್ವೇ ಯುಕ್ತ್ಯಭಾವಃ, ಸ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿವನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತದೇವಂ ನಿರವಯವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪರಿಣಮತೇ, ಕಿಂತು ವಿವರ್ತತೇ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವರೂಪಮಪರಿತ್ಯಜತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಾಜ್ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ವಿಕರಿಷ್ಯಮಾಣಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಕಿಂಚಿದಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ । ತತ್ಕಿಂ ಮಾಯಾ ಉತಾಽನ್ಯತ್ ? ನಾಽನ್ಯತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಮಾಯಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ।

ಮಾಯಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕಿಂ “ಮಾಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ತಥಾ ಮೇಧಾ” ಇತ್ಯಾಭಿಧಾನಮನುಸೃತ್ಯ ಮಾಯಾಶಬ್ದೇನ ಪಜ್ಞೋಚ್ಯತೇ ಉತ ಪಾಮರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಮಂತ್ರೌಷಧಾದಿಃ ಅಥವಾ ಸ್ವಕೀಯಪಂಡಿತಮ್ಮನ್ಯತ್ವೇನ ಜಡಾತ್ಮಿಕಾ ಕಾಚಿತ್ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಶಕ್ತಿಃ ಕಿಂ ವಾ “ನಾಽಸದಾಸೀತ್” ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರತೋಽನಿರ್ವಚನೀಯಶಕ್ತಿಃ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ “ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯರೂಪಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಮಾಯಾತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, “ಭೂಯಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ”, “ದೈವೀ ಹ್ಯೇಷಾ ಗುಣಮಯೀ”, “ಮಾಯಯಾಽಪಹೃತಜ್ಞಾನಾ” ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಮಾಯಾಯಾ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಗುಣಮಯತ್ವಪ್ರಜ್ಞಾನಾವರಣತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ , ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದಸಂಭವಾತ್ । ನಾಽಪಿ “ಧೀಃ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಶೇಮುಷೀ ಮತಿಃ” ಇತ್ಯಭಿಧಾನೋಕ್ತಾಯಾ ಬುದ್ಧಿರೂಪಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಮಾಯಾತ್ವಮ್ , ಬುದ್ಧೇರುಪಾದಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ನ ಹಿ ಲೋಕೇ ಮಂತ್ರೌಷಧಾದೌ ಮಾಯಾಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ಗಂಧರ್ವನಗರಾದೌ ಬಾಧಿತೇ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಶಕ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಚತುರ್ಥೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಸಾ ಮಾಯಾ ಕಿಂ ಜಗತ ಉಪಾದಾನಂ ಕಿಂ ವಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ತೌ ಕಾರಣಮಿತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ? ತತ್ರ “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್” ಇತಿ ಶ್ರುತೇರುಪಾದಾನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ “ಪ್ರಕ್ರಿಯತೇ ಅನಯಾ” ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಃ ಕರಣೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಃ, ಉಪಾದಾನೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ , ರೂಢೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ । “ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ” ಇತಿ ತೃತೀಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ರಾಽಽತ್ಮನೋ ಬಹುತ್ವಾಪತ್ತಾವೇವ ಕರಣತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ತಾವತಾ ಚ ಪ್ರಪಂಚೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ ? “ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ” ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ತತೋ ನ ಮಾಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ಪಂಚಮೀಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಮಾಯೈವ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ,ಜಾಡ್ಯರೂಪೇಣ ಮಾಯಾಯಾಃ ಪ್ರಪಂಚೇಽನುಗತತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಾಽಪಿ ಸತ್ತಾರೂಪೇಣ ಸ್ಫೂರ್ತಿರೂಪೇಣ ವಾಽನುಗತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಮಾಯಾ ಚೇತ್ಯುಭಯಮ್ ಉಪಾದಾನಮಸ್ತು । ತಥಾ ಚ ಮಾಯಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತೇನ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣೇನ ವಿಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಏಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರನಿರಪೇಕ್ಷೋಪಾದಾನದ್ವಯಾಽಸಂಭವಾನ್ಮಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಮಿಲಿತ್ವೈಕಮೇವೋಪಾದಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ – ರಜ್ಜ್ವಾ ಸಂಯುಕ್ತಸೂತ್ರದ್ವಯವತ್ ಸಮಪ್ರಧಾನಭಾವೇನೋಭಯಮಪಿ ಜಗತ ಉಪಾದಾನಮ್ । ತತ್ರ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯಂಶಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಯೋಗಃ । ಜಾಡ್ಯವಿಕಾರಾಂಶಯೋಸ್ತು ಮಾಯಾಯಾ ಇತಿ ಕೇಚಿದಾಹುಃ ।

“ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಮ್” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಬಲಾನ್ಮಾಯಾಖ್ಯಾ ಶಕ್ತಿರೇವ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಾದಾನಮ್ । ಶಕ್ತೇಶ್ಚ ನಿಯಮೇನ ಶಕ್ತಿಮತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಶಕ್ತಿಮತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯರ್ಥಾದ್ ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯನ್ಯೇ । ಆರೋಪಿತಾಯಾ ಮಾಯಾಯಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಂತರೇಣ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವರೂಪಾಂತರಾಭಾವಾದ್ ಮಾಯಾಯಾ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮವರ್ಜನೀಯಮಿತ್ಯಪರೇ । ಆದ್ಯೇ ಪಕ್ಷೇ ಮಾಯಾವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋಸ್ತು ಮಾಯಾಯಾ ಏವ । ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪಿ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣ ಔಪಚಾರಿಕಮೇವೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಮುಖ್ಯೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಔಪಚಾರಿಕೋಪಾದಾನಸ್ಯ ತು ತತ್ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಕಿಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾಽಭಿಪ್ರೇತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಮಾಯಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಿಂ ವಾ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಮಾಯಾಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂತಃ ಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ , ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣರೂಪೇಣ ಮಾಯಾಯಾಮವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವರೂಪತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣೇನ ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿರೂಪಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇನ ಚ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ ।

ನನು ನ ತಾವತ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮ್ , ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ಘಟಾದೀನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ವಿಮತಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯವಃ ಜಾಯಂತೇ, ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯುಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯುಭಾಗವತ್ । ಆಕಾಶಕಾಲದಿಗಾದಯೋ ಜಾಯಂತೇ, ವಿಭಕ್ತತ್ವಾದ್, ಘಟಾದಿವತ್ । ನನು ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನಮಸ್ತಿ – ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ನ ಜಾಯಂತೇ, ಮಹಾಭೂತತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶವತ್ । ಆಕಾಶಶ್ಚ ನ ಜಾಯತೇ , ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್; ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಾನ್ಮಹಾಭೂತತ್ವಹೇತೋರಪಿ ವಿಶೇಷವಿಷಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದ್ । ತದುಕ್ತಂ ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯೈಃ –
“ಬಾಧಃ ಸಾಮಾನ್ಯಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಷಯಾದ್ಯಥಾ ।
ಅನುಮಾನಾಂತರೈರೇವಮನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧನಮ್ ॥” ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಜನ್ಮಾಭಾವಾನುಮಾನೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸಾಧನವಿಕಲಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ನಿರ್ಗುಣಾತ್ಮನಿ ಗುಣವತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜಾಯಮಾನಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕೃತ್ಸ್ನಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮ್ ।

ನನು ವಾದಿನೋ ಜಗದುಪಾದಾನೇ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ತಥಾಹಿ – ವಿಮತಾಃ ಸರ್ವೇ ವಿಕಾರಾಃ, ಸುಖದುಃಖಮೋಹಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ, ತದನ್ವಿತಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ , ಯೇ ಯದನ್ವಿತಸ್ವಭಾವಾಸ್ತೇ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ, ಯಥಾ ಮೃದನ್ವಿತಾ ಮೃತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ ಶರಾವಾದಯಃ । ತಥಾ ವಿಮತಾಃ ಸರ್ವವಿಕಾರಾ ಅವಿಭಕ್ತೈಕಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ, ಪರಿಮಿತತ್ವಾತ್ ಅನೇಕತ್ವಾತ್ ವಿಕಾರವಚ್ಚ, ಶರಾವಾದಿವತ್ , ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮನುಮಿಮತೇ । ವಿಮತಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಸ್ವಪರಿಮಾಣಾದಣುತರಪರಿಮಾಣಾರಬ್ಧಮ್ , ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪಟವತ್ ಇತಿ ಪರಮಾಣೂಂಸ್ತದ್ವಾದಿನಃ ಕಲ್ಪಯಂತಿ । ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮಭಾವಪುರಃಸರಮ್ , ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯನುಪಲಭ್ಯಮಾನಪೂರ್ವಾವಸ್ಥತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮವತ್ , ಇತಿ ಶೂನ್ಯಂ ಶೂನ್ಯವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ಯೋಗಾಃ ಶೈವಾಶ್ಚ ಸ್ವಕೀಯಾಗಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪಶುಪತಿಂ ಚಾಽಽಹುರಿತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ – ಆಂತರಾಣಾಂ ಸುಖಾದೀನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಘಟಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋ ಭೇದಪ್ರತೀತೌ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ವಿತತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಘಟಾದಿವಿಕಾರಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಾಃ, ಸ್ವಾಭಿವ್ಯಂಜಕಚಿತ್ತೋಪಾಧೌ ಸುಖಾದ್ಯಾಕಾರಪ್ರತಿಭಾಸಹೇತುತ್ವಾದ್ , ಯಥಾ ದರ್ಪಣೋಪಾಧೌ ಮುಖಾಕಾರಪ್ರತಿಭಾಸಹೇತುರ್ಮುಖಾತ್ಮಕೋ ಬಿಂಬ ಇತಿ ಹೇತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಥಾ ಸತ್ಯೇಕಮೇವ ಪದಾರ್ಥಮುಪಲಭಮಾನಸ್ಯ ಯುಗಪತ್ಸುಖಾದಿತ್ರಿತಯೋಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟವಶಾದೇಕೋಪಲಂಭ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅದೃಷ್ಟೇನ ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಯಮಾಯೋಗಾತ್ । ನಹ್ಯದೃಷ್ಟವಶಾತ್ ಪಾಷಾಣೋ ಮೃದುರ್ಭವತಿ । ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯ ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಲಂಭನಿಯಾಮಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ಸುಖಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ವಿತತ್ವಹೇತುರನೈಕಾಂತಿಕಃ । ಶುಕ್ಲಾದಿಗುಣೈರ್ಘಟತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೈಶ್ಚಾಽಽನ್ವಿತಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಪರಿಮಿತತ್ವಮಪಿ ವಸ್ತುಕೃತಂ ಚೇತ್ , ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರ್ನಿತ್ಯಯೋರನೈಕಾಂತಿಕತಾ । ದೇಶಕಾಲಕೃತಂ ಚೇದ್, ಘಟಹಿಮಕರಕಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಭಿನ್ನಪ್ರಕೃತಿಕೇಷ್ವನೇಕಾಂತಮ್ । ಏತೇನಾಽನೇಕತ್ವವಿಕಾರತ್ವಹೇತೂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ । ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಚ ದೀರ್ಘವಿಸ್ತೀರ್ಣದುಕೂಲದ್ವಯಾರಬ್ಧೇ ಸಂಕುಚಿತೇ ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯೇಽನೈಕಾಂತಿಕಮ್ । ಅಥ ದುಕೂಲದ್ವಯಸಂಯೋಗಮಂತರೇಣ ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯಂ ನಾಮಾಽನ್ಯನ್ನಾಽಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನಗ್ರಸ್ತಮ್ । ವಿಮತಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ಸಾವಯವಾರಬ್ಧಮ್ , ಸಾವಯವತ್ವಾದ್ , ಘಟವತ್ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಪ್ರಯೋಗಃ । ಶೂನ್ಯವಾದಿನೋಽಪಿ ಘಟಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾರೂಪಾ ಮೃತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧೇತ್ಯಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ । ಯೋಗಶೈವಾಗಮಾಸ್ತು ವೇದವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಾಣಮ್ ।

ನನು ವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತಾವಪಿ ನ ಪ್ರಮೇಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ನ ಹಿ ಚಕ್ಷುರುಪದ್ರವಮಾತ್ರೇಣ ದೃಶ್ಯರೂಪಾದಿಹಾನಿರ್ದೃಷ್ಟೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯನ್ಯದೀಯಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್ ಉತೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಅಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವೇ ಕುಲಾಲಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನೈವ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಕುಲಾಲಾದಿವದನೇಕತ್ವಾಭಾವಾದೇಕಸ್ಯ ಸರ್ವಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟುಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವೇ ಅರ್ಥಾತ್ ಭವಿಷ್ಯತಃ । ಏವಮಪಿ ವಿಮತಂ ಜಗಜ್ಜೀವೇಶ್ವರಾಭ್ಯಾಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ , ಘಟಾದಿವತ್, ಇತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗೋ ದುರ್ವಾರಃ । ಅದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಜೀವಸ್ಯಾಽಪಿ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಘಟಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ರಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ತು ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಸಂಭಾವನಾಽಪ್ಯಸ್ತಿ, ಜಗತಃ ಸದನ್ವಯಾತ್ । ಸದನ್ವಯಃ ಸಂವೃತ್ತಿಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶವತಃ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕರಾಸಂಭವೇನ ತತ್ಸದೃಶೋ ವರ್ತಮಾನಕಲ್ಪ ಇತಿ ನಿಯಮೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಕರ್ಮತತ್ಫಲತತ್ಪ್ರಮಾಣವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಃ । ವಿಶಿಷ್ಟಸನ್ನಿವೇಶಯುಕ್ತದೇವಾದಿಭಾವಕಾಮನಯಾಽನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಣಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ತಥಾವಿಧವೇದಾದಿರೂಪಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕರ್ಮೋಚ್ಛೇದಃ । ಅತ್ಯಂತಪುಣ್ಯಕಾರಿಣ ಆಕಲ್ಪಂ ಸ್ವರ್ಗಮನುಭೂಯ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಪೂರ್ವಜಾತಿಸ್ಮರಣಪೂರ್ವಕಂ ಜನ್ಮ ಶ್ರುತೌ ಫಲತ್ವೇನ ಶ್ರುತಂ ತಚ್ಚ ಫಲಂ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾನ್ನ ಸಂಭವೇತ್ । ತಥಾ ಪೂರ್ವವೇದಸ್ಯ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶೇ ಸತಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ಗೋಚರನೂತನಪದರಚನಾಯಾಃ ಪುರುಷೈಃ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಣಮಪ್ಯುಚ್ಛಿದ್ಯೇತ । ತದಂಗೀಕಾರೇ ಚ ತಥೈವ ತದಭಿಮತಕರ್ಮತತ್ಫಲತತ್ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಪ್ಯುಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಭಾವಾದೇವೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಸ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಃ – ಕಿಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಕಿಂ ವಾ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಆತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಘಟಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವೌ ಯುಗಪತ್ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಕ್ರಮಕಾರಿನಿಮಿತ್ತನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಕ್ರಮಕಾರಿತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಚೇತ್ಸ್ವಭಾವವಾದಃ । ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽನವಸ್ಥಾಪಾತಃ । ಕಾಲಭೇದೇನ ತಸ್ಯೈವ ಕ್ರಮಕಾರ್ಯವಸ್ಥಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಸ ಕಾಲಕ್ರಮಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಶ್ಚೇತ್ ಸ್ವಭಾವವಾದಃ । ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಶ್ಚೇದನವಸ್ಥೇತಿ । ತದಸತ್ ; ಕಿಮನೇನಾಽವಸ್ಥಾಪಾದನೇನ ವಸ್ತೂನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಸತಿ ವಸ್ತೂನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾನುಸರಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ? ಆದ್ಯೋಽಂಗೀಕೃತ ಏವ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತೀತಮಪಿ ದುರ್ನಿರೂಪಮಿತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್ । ಘಟಮಾರಭಮಾಣಸ್ಯ ಕುಂಭಕಾರಸ್ಯ ದಂಡಚಕ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸರ್ವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವವಾದಿನೋ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಸ್ಯಾಽಲಂಕಾರತ್ವಾತ್ । ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಮೇವ ತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವೈಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ವಭಾವವಾದ ಏವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥೇ ಹೇತೂಪನ್ಯಾಸೇ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನುಪನ್ಯಾಸೇ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ । ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರಣತ್ವೇ ಚಾ‍ಽನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಾಪಾತಃ । ತದೇವಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಸಂಭಾವನಾನಿರಾಕರಣೇ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಸ್ಮದುಕ್ತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರೀಶ್ವರ ಏವ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತಾದೃಶೀ ಯುಕ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಾಯಾಽನೇನೈವ ಸೂತ್ರೇಣ ತಂತ್ರೇಣಾಽಽವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾ ಸೂತ್ರಿತೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅನಯಾ ಚ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸಂಭಾವನಾಯಾಂ ಪಶ್ಚಾದಾಗಮೇನ ತತ್ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯಥಾಽಹುಃ –
“ಸಂಭಾವಿತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪಕ್ಷಃ ಸಾಧ್ಯೇತ ಹೇತುನಾ ।
ನ ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಿಸ್ತ್ರಾಣಮುತ್ಪತನ್ನೇವ ಯೋ ಹತಃ ॥” ಇತಿ ।

ನನ್ವನುಮಾನಾದೇವ ಯಥೋಕ್ತೇಶ್ವರಸಿದ್ಧೋ ಕಿಮಾಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಮ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾಗಮೇಽನುಮಾನಪ್ರಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , “ಯತೋ ವಾ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಸ್ಯಾಽನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಾತ್ । ಅನುಮಾನಂ ಚೈವಂ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಮ್ – ವಿಮತಂ ಜಗದ್ ಉಪಾದಾನೋಪಕರಣಾದ್ಯಖಿಲಾಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ , ಗೃಹವತ್ , ಇತಿ ವೈಶೇಷಿಕೈರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಮತಂ ಜಗದ್ಬಹುಕರ್ತೃಕಮಸರ್ವಜ್ಞಕರ್ತೃಕಂ ವೇತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಸ್ಯಾಽಪಿ ತದ್ವತ್ಸುಸಾಧತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಯ ಉತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಕ್ವಚಿತ್ಪರ್ಯವಸಿತಾಃ, ಉತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಧರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಪರಿಮಾಣವತ್ , ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಯೋಗಾಶ್ಚ ವದಂತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ನಿರೀಶ್ವರವಾದಿನಾಂ ದೇವಾದಿಭಿಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿಮತಿ ಪರ್ಯವಸಿತತ್ವಸಾಧನೇಽಪಿ ಗುರುತ್ವರಾಗದ್ವೇಷದುಃಖಾದಿಷ್ವನೈಕಾಂತಿಕತಾ । ಪುಣ್ಯಪಾಪಫಲಂ ಕರ್ಮ ತತ್ಫಲಾದ್ಯಭಿಜ್ಞೇನ ಪ್ರದೀಯತೇ, ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ , ಸೇವಾಫಲವತ್ , ಇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾ ಅನುಮಿಮತ ಇತಿ ಚೇದ್ ,ನ; ದೇವಾದಿಭಿರೇವ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇನಾಽಽಗಮೋಪಕಾರಿಣೀಮಸ್ಮದುಕ್ತಾಂ ಯುಕ್ತಿಮೇವಾಽಜ್ಞಾನಾದ್ ವೈಶೇಷಿಕಾದಯೋಽನುಮಾನಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ನ ಹಿ ಯುಕ್ತಿರೇವಾಽನುಮಾನಮ್ । ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಭಾಸೋಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾಭಾಸ ಉದಾಹರಣಮಾತ್ರದರ್ಶನಂ ಚೇತ್ಯೇತತ್ತ್ರಯಂ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಜನಕತ್ವೇನ ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅವ್ಯಭಿಚರಿತವ್ಯಾಪ್ತಿಕಮರ್ಥನಿಶ್ಚಾಯಕಮನುಮಾನಮ್ । ಅತೋ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಪ್ರಯೋಗಾಣಾಂ ಸತ್ಯಪ್ಯನುಮಾನದೋಷೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇನಾಽಸ್ಮದುಕ್ತಯುಕ್ತಿತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಯುಕ್ತಿವ್ಯಾಜೇನ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯಭಿಮತಮನುಮಾನಮೇವ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಚೇದ್ , ಅನುಮಾನಮಾತ್ರಾತ್ಕಾರಣಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಗಮಮಂತರೇಣಾಽಸಿದ್ಧೇರಾಗಮಗ್ರಥನ ಏವ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಆಗಮವಾಕ್ಯಾನಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸೂತ್ರೈಃ ಉದಾಹೃತ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ನಿರ್ಣೀಯಂತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನುಸಾರಿಭಿರ್ನ್ಯಾಯೈರ್ಬಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾಧೀನತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣಾಂತರನಿರ್ಣೇತೄಣಾಂ ವೈಶೇಷಿಕಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽಪೌರುಷೇಯಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯಮನುಮಾನಂ ಮೂಲಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚೈವಮನುಮಾನಸ್ಯಾಽತ್ಯಂತಾನಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಿನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । “ಪಂಡಿತೋ ಮೇಧಾವೀ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವಾಽಽಗಮಸ್ಯ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾಽಧ್ಯಯನಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೌ “ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ” ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ಗುರೂಪದೇಶನಿಯಮೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಆಚಾರ್ಯೋ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಭಿರ್ದೃಷ್ಟಾಂತೈಃ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್ಢ್ಯಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ತಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್ಢ್ಯಂ ಮನನರೂಪತ್ವಾದವಗತಿಹೇತುಃ । ಏತದೇವ ಹಿ ಮನನಂ ಯದಾಚಾರ್ಯಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಶ್ರೌತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದಾರ್ಢ್ಯಾಪಾದನಮ್ । ಮನನಸ್ಯ ಚಾಽವಗತಿಹೇತುತ್ವಂ “ಮಂತವ್ಯಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ವೇದಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾನ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಾಽನುಮಾನಾದಿ । ತತ್ರಾಽಪಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಸಮಾಖ್ಯಾ ನಿರ್ಣಯಹೇತವಃ । ಪದಾಂತನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿಃ । ಶ್ರೌತಸ್ಯಾಽರ್ಥಸ್ಯಾಽರ್ಥಾಂತರೇಣಾಽವಿನಾಭಾವೋ ಲಿಂಗಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಸಂನಿಧಿಯೋಗ್ಯತಾವಂತಿ ಪದಾನಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾರಭ್ಯಾಧೀತವಿಷಯಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಕ್ರಮವರ್ತಿನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಮವರ್ತ್ತಿಭಿಃ ಪದಾರ್ಥೈರ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಥಾನಮ್ । ಸಂಜ್ಞಾಸಾಮ್ಯಂ ಸಮಾಖ್ಯಾ । ತೈರೇವ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯೋಽಪ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಯೋರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ಪ್ರಸಾಧಿತಾ । ಅನುಭವೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಕೋಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಃ । ನ ಚ ತಮಂತರೇಣ ಜ್ಞಾನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ನಿವರ್ತತೇ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮನುಭವಿತುಮಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಘಟಾದಿವತ್ಸಿದ್ಧವಸ್ತುತ್ವಾತ್ । ವಿಮತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮನುಭವನಿರಪೇಕ್ಷಫಲಪರ್ಯಂತಜ್ಞಾನಜನಕಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಭೂತವೇದವಾಕ್ಯತ್ವಾದ್ , ಧರ್ಮವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನುಭವಾಯೋಗ್ಯವಿಷಯತ್ವೋಪಾಧಿಹತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯೋ ಧರ್ಮೋಽನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ವಾಕ್ಯಬೋಧಾವಸರೇಽನುಭವಿತುಂ ಯೋಗ್ಯಃ । ಅನುಷ್ಠಾನಂ ತು ವಿನಾಽಪ್ಯನುಭವಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯನಪೇಕ್ಷಿತ ಏವ ಧರ್ಮಾನುಭವಃ ।

ನನ್ವನುಭವಯೋಗ್ಯತ್ವಾನುಭವಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮೇಣ ಸಹ ವೈಷಮ್ಯಾಂತರಂ ನಾಽಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯುತ ವೇದಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ ಸಮಮೇವ । ತತೋಽನುಭವಕೃತವೈಷಮ್ಯಮಪಿ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಕರ್ತವ್ಯಸಿದ್ಧಯೋಃ ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಾನಧೀನತ್ವಾದಿಭೂಯೋವೈಷಮ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಲೋಕೇ ತಾವದ್ದೇವದತ್ತೋಽಶ್ವೇನ ಗಚ್ಛತಿ ನ ಚ ಗಚ್ಛತಿ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಗಮನಸ್ಯ ಕರಣಾಕರಣಾನ್ಯಥಾಕರಣೇಷು ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ವೇದೇಽಪಿ “ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ” ಇತಿ ಕರಣಾಕರಣೇ ಶ್ರೂಯೇತೇ । “ಉದಿತೇ ಜುಹೋತ್ಯನುದಿತೇ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ಕರಣಾನ್ಯಥಾಕರಣೇ । “ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಯಜೇತ”, “ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇತ್” ಇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧೌ । “ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯಜೇತ ಯವೈರ್ವಾ” ಇತೀಚ್ಛಾವಿಕಲ್ಪಃ । ಪಠ್ಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಃ । “ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ”, “ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ” ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದೌ । ಪ್ರಕೃತೇರತಿದಿಷ್ಟಾನಾಂ ಕುಶಮಯಬರ್ಹಿಷಾಂ ವಿಕೃತಾವುಪದಿಷ್ಟಶರಮಯಬರ್ಹಿರ್ಭಿರ್ಬಾಧಃ । ಪ್ರಕೃತಾನಾಂ ನಾರಿಷ್ಟಹೋಮಾನಾಂ ವೈಕೃತೈಃ ಉಪಹೋಮೈಃ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾಽನುಷ್ಠಾನಮಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ । “ಉದಿತೇ ಜುಹೋತ್ಯನುದಿತೇ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಕಲ್ಪಃ । ನ ಚೈವಂ ಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧೇಚ್ಛಾವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಬಾಧಾಭ್ಯುಚ್ಚಯವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಕಲ್ಪಾದಯಃ ಸಂಭವೇಯುಃ । ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನ್ಯಪಿ ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನತ್ವೇನಾಽವಸ್ತುತಂತ್ರಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಽಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ । “ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೋತಮಾಗ್ನಿಃ” ಇತ್ಯಾದೌ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನಮವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ಧ್ಯಾನಮಾಗಮಿಕಂ ಸಮ್ಯಗುಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽಪಿ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮಾತೃಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನತ್ವಾದ್ದ್ವಸ್ತ್ವಪಿ ಪುರುಷಾಧೀನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಯಾಮಿದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರ ವಸ್ತ್ವಭಾವೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಗೋಚರಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಸಿದ್ಧಗೋಚರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವೇತಿ ನ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಮ್ । ಅತೋ ಧರ್ಮಾದತ್ಯಂತಂ ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತಾ ಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಾಪೇಕ್ಷಾ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುತ್ವೇನ ಘಟಾದಿವನ್ಮಾನಾಂತರಗೋಚರತ್ವಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಮೇವಾಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನ ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮವೇದಾಂತಾನಭಿಜ್ಞಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗಮ್ಯಮ್ , ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವಾತ್ । ಅನುಮಾನಮಪಿ ಕಿಂ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಸಕಾರಣಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಕಮ್ ಉತ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಕಮಿತಿ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿಕಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ತಾವತಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಿದ್ಧೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವೇಽನುಮಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತದವಿಷಯತ್ವೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾಸಿದ್ಧಿಃ ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತ್ಯನುಮಾನಚ್ಛಾಯೋಪಜೀವಿಯುಕ್ತೀನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೋಚರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸತ್ಯಮೇವಂ ತಥಾಪಿ ಶಬ್ದಾವಗಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಹೇತವೋ ಯುಕ್ತಯಃ । ತಥಾ ಹಿ – ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈರುಪಾದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽನಿರೂಪಣಾದದ್ವಿತೀಯತಾ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಽಽತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಾರೋಪಿತತ್ವಮ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮ್ , ರಜ್ಜುಸರ್ಪದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಃ, ಘಟಾಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಽಸಂಗತಾದ್ವಾರೇಣ ವಿಶುದ್ಧಾದ್ವಿತೀಯಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಾ , ತಪ್ತಪರಶುದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸತ್ಯತಾ । ತಥಾ ಚ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧವಾಕ್ಯಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ತಕತ್ವನಿವರ್ತಕತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಿತಸ್ತುತಿನಿಂದಾರ್ಥವಾದವತ್ ಸ್ವರೂಪವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತಾಪೇಕ್ಷಿತಸಂಭಾವನಾರ್ಥವಾದತಾಂ ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಯಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ನಿರರ್ಥಕಾಸ್ತಾಃ ಸ್ಯುಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಕಾರಕಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾಪೂರ್ವಕಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮೇವ ಸೂತ್ರಮ್ ।

ನನು ಸರ್ವತ್ರ ವೇದವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯಾಽಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಪದಂ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮರ್ಪಯಿತುಮಲಮ್ । ತತಃ ಕಿಂ ತದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ಸೂತ್ರೇ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಾನಂದಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಽಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದನುವಾದೇನ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅರ್ಥಾಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಾನವಗತಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಮಾಣರೂಪತ್ವಾತ್ । ವಾಕ್ಯಂ ತು “ಯಸ್ಮಾದಾಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ ಸ ಆತ್ಮಾ” “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯೇವಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪಾಠಕ್ರಮಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಯೋಜನೀಯಮ್ , ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾಽನುವಾದ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯಾಽಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅನ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯುಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾನ್ಯೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾಕತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಾನಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ “ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ” ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ “ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯೇತದಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ । ತತ್ರಾಽಪಿ “ಭೃಗುಃ” ಇತ್ಯಾದಿ “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ” ಇತ್ಯೇತಚ್ಚ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ । ತತ್ಸೂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಯೋರಧಿಕಾರನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನಕರ್ತವ್ಯತಯೋಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನುದಾಹರಣೇಽನುಗಮಾತ್ । “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ” ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಹಾಯ “ಯತೋ ವಾ” ಇತ್ಯಾದಿ “ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ , ತಯೋಃ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಯೋರರ್ಥೈಕ್ಯಾನುಗಮಾತ್ ।

ನನು ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ, ಯತ ಇತಿ ತಸಿಲ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಹುತ್ವೈಕತ್ವಯೋಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತದನುವಾದೇನ ಕಥಮದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – “ಯೇನ ಜಾತಾನಿ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದೇಕತ್ವವಿಷಯ ಏವ ತಸಿಲ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿರ್ದ್ಧಾರ್ಯತೇ । ಸ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಾರಣೈಕತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಪಯತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಾತ್ರಸ್ಯಾಽನುಮಾನತೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧೇರನುವಾದ್ಯತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯೈಕತ್ವಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ನನು ಕಿಮೇಕತ್ವಮತ್ರ ಲಕ್ಷಣಂ ಕಿಂ ವಾ ಲಕ್ಷ್ಯಮ್ ಉತಾಽನ್ಯತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ? ಆದ್ಯೇ ಕಾರಣತ್ವಮೇಕತ್ವಂ ಚೇತಿ ಲಕ್ಷಣದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋಸ್ತು ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ, ಏಕತ್ವಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಆದ್ಯೇ ಕಾರಣತ್ವಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮೇಕತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತ್ಯುಭಯೋಃ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಾರಣಮನೂದ್ಯೈಕತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ । ತೃತೀಯೇ ತು ಯತ್ಕಾರಣಂ ತದೇಕಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಕಾರಣಮನೂದ್ಯೈಕತ್ವಂ ವಿಧಾಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಯದೇಕಂ ಕಾರಣಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಾರಣಮೇಕತ್ವಸಹಿತಮನೂದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯೈಕತ್ವೇ ಸೃಜ್ಯಗೋಚರಜ್ಞಾನಶಕ್ತೀ ವಿಹಾಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವೇ ಅಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಾಕ್ಯೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾಽರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಃ ।

ನನು “ಯೋ ಗೋಸದೃಶಃ ಸ ಗವಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ” ಇತಿವದ್ಯದೇವಂ ಕಾರಣಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಸಂಜ್ಞಾಸಂಜ್ಞಿಸಂಬಂಧಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥರೂಪವಸ್ತು ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ” ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಕೀದೃಶಂ ತದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತದ್ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥರೂಪಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಸಂಜ್ಞಾಸಂಜ್ಞಿಸಂಬಂಧಸ್ತ್ವಾರ್ಥಿಕೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯೇಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಕಂ ಸರ್ವತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ।

ನನು ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ವರೂಪಕಥನಮಂತರೇಣ ಸೋಪಾಧಿಕತಾಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ನ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಯತೋ ಯತ್ಸುಷಿರಂ ತದಾಕಾಶಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿವತ್ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮೇವ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಬೃಹತ್ತ್ವಧರ್ಮಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಯಥಾ ಮಹಾನ್ ಘಟ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಃ ಘಟೋ ಧರ್ಮಿತಯಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥೇಹಾಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಸಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಧೇಯಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಮಹಾಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಯಥಾ ಸನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಘಟ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರಪರ್ಯವಸಾನತ್ವೇನ ಮಹಾಸಾಮಾನ್ಯೇನಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥೇಹಾಪ್ಯವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ । ಜ್ಞಾನಮೇವ ಬೃಹತ್ತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವೇದಾಂತಿಮತೇ ವಿಜ್ಞಾನವತ್ವಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖರಾಗದ್ವೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮಹಾಸಾಮಾನ್ಯರೂಪತ್ವೇನ ತತ್ರಾಽಪ್ಯವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯಾಧಾರವ್ಯಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಅನಿರ್ವಚನಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – “ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲು” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಽಽನಂದ ಏವ ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಚ “ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್” ಇತಿ ಸುಖಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮಾಹ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ “ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮ್” ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ – ಕಿಂ ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನೀಲೋತ್ಪಲವದ್ ಗುಣಗುಣಿಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ ಕಿಂ ವಾ ದ್ರವ್ಯಂ ಘಟ ಇತಿವತ್ಪರಾಪರಸಾಮಾನ್ಯಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, “ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಗುಣಸ್ಯ ಗುಣಿನಾ ಭೇದಾಭೇದಯೋರನಿರೂಪಣಾದುಪಪನ್ನಂ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಮ್ ।

ಅತ್ರ ಭೇದಾಭೇದವಾದೀ ನ ನಿರ್ಗುಣಂ ದ್ರವ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಜಲ್ಪತಿ । ಮಾ ಭೂನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ದ್ರವ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನ ದ್ರವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಆರಂಭವಾದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಉಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಾತ್ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಗುಣಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವಗತಜ್ಞೇಯತ್ವವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ । ಗುಣೋ ನಾಮ ಧರ್ಮಃ, ತಥಾ ಚ ನ ನಿರ್ಧರ್ಮಕಃ ಪದಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತಾಯಾ ಅಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಽನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ನಿರ್ಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಚನಂ ದರ್ಶನಪ್ರದ್ವೇಷಮಾತ್ರಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೋಽಂಗೀಕೃತ ಏವ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಾಮಾನ್ಯಪರಂ ತದ್ವಿಶೇಷ ಆನಂದಃ, ಸ ಏವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರಪಂಚೋಪಾಧಿಕತಯಾ ತೇಷಾಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಮಪಿ ದುಃಖರಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಕತ್ವಾದನಿರ್ವಚನೀಯಮೇವ । ತಾದೃಶಸಾಮಾನ್ಯಾಧಾರೇ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿಣ್ಯಾನಂದೇ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಾರೋಽಪ್ಯುಪಪನ್ನ ಏವ । ನನು ಯಥಾ ಕಲ್ಪಿತರಜತತ್ವಾಧಾರಭೂತಾಯಾಂ ಶುಕ್ತಾವಮುಖ್ಯೋ ರಜತವ್ಯವಹಾರಸ್ತಥಾಽಽನಂದೇ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತದ್ವದತ್ರ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸಾಮಾನ್ಯಾಂತರಾಭಾವೇನ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತದೇವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವ ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಾದಶೇಷಮತಿಮಂಗಲಮ್ ।

ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣದ್ವಯಮಭಿಹಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ – “ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್” ಇತಿ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವ ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಾಧನಾದ್ವ್ಯರ್ಥಮೇತದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ;
“ಶಬ್ದೋಪಾದಾನಭಾವಾದ್ ಧ್ವನಿಗತವಿಷಯದ್ಯೋತನಾಶಕ್ತಯೋಽಂತ-
ರ್ಬಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ಯುರಗ್ನೇರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೀ ದೀಪಶಕ್ತಿಃ ಖಲೂಚ್ಚೈಃ ।
ದ್ರಷ್ಟುಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರ್ನನು ನ ಕರಣತಾ ಕಿಂತು ದೀಪಪ್ರಭಾವ-
ತ್ಸಂಯುಕ್ತದ್ಯೋತನೈವೇತ್ಯಪರಮಿಹ ಪುನಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಮ್ ॥”
ಅಯಮರ್ಥಃ – ಸಾಧಿತಮಪಿ ಪುನರ್ಹೇತ್ವಂತರೇಣ ದೃಢೀಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಚ ಪುನರುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಶಂಕಯಾಽಽಕ್ಷಿಪ್ತೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಸಮಾಧೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ವಿಮತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಗತಸರ್ವವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತ್ಯಾಧಾರಃ, ವೇದೋಪಾದಾನತ್ವಾದ್ , ಯಥಾ ದೀಪಗತಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತ್ಯಾಧಾರೋ ದೀಪೋಪಾದಾನಭೂತೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ಹಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಯದ್ಯಪಿ ವೇದೇ ಕರಣಶಕ್ತಿರಪ್ಯಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಚೇತನತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರೇವಾಽನುಮೇಯಾ । ನ ಹಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಕರಣಶಕ್ತಿಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ನ ಚೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಯೋಃ ಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯನುಗತ್ಯಾ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ, ಅಗ್ನಿಕಾರ್ಯಭೂತಾಯಾಂ ಪ್ರಭಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಶಕ್ತೇರೇವಾಽನುಗಮಾದ್ ದಾಹಶಕ್ತೇರನನುಗಮಾತ್ । ಏವಂ ವೇದೋಪಾದಾನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬೋಧಶಕ್ತಿರೇವಾಽನುಗಚ್ಛತು ಕೋ ವಿರೋಧ ಇತಿ । ನ ಚ ವೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ , ಪುರಾಣಾದ್ಯನೇಕವಿದ್ಯೋಪಬೃಂಹಿತೇನ ವೇದೇನಾಽವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವೇದೋಪಾದಾನತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ , ವೇದಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವೇದೋಪಾದಾನಮ್ , ವೇದೋಕ್ತಾಖಿಲಾಭಿಜ್ಞತ್ವಾತ್ , ಋಷ್ಯಾದಿವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ವೇದೋಕ್ತಮಾತ್ರಾಭಿಜ್ಞತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ವೇದೋಕ್ತಾದಪ್ಯಧಿಕಂ ಜಾನಾತಿ । ತಥಾಹಿ – ವೇದಃ ಸ್ವವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಾದಪ್ಯಧಿಕವಿಷಯವಿತ್ಪ್ರಣೀತಃ, ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಪಾಣಿನಿಪ್ರಣೀತಶಾಸ್ತ್ರವತ್ । ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ಹ್ಯೇತತ್ಸಾಧ್ಯಮ್ , ಲೋಕೇ ವಾಗವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ಷೀರಗುಡಾದಿಮಾಧುರ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಽನುಭವಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವೇದಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ್ಯಸರ್ವವಸ್ತುಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ವೇದೋಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತು ವ್ಯವಹಾರಾತೀತಂ ನಿಜಸ್ವರೂಪಮಪಿ ಸ್ವಚೈತನ್ಯೇನಾಽಭಿವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ನಿರತಿಶಯಸರ್ವಜ್ಞಮ್ । ಅಥ ವೇದೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಕಾಶಯೇತ್ ತಥಾಪಿ ವೇದಃ ಕಿಂಚಿನ್ಮುಖ್ಯಯೈವ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷೇಣ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತಿ ವೇದಾದಪ್ಯಧಿಕಾಭಿಜ್ಞಮೇವ ।

ನನು ವೇದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪ್ರಣಯನಂ ನಾಮೋಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರಂ ಚೇದುಪಾಧ್ಯಾಯವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ರಚಿತವ್ಯೇ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿವದ್ವೇದಃ ಪರುಷೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾಽರ್ಥಮುಪಲಭ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ರಚಿತಾ ವ್ಯಾಕರಣಾದಯೋ ಮಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪೌರುಷೇಯಾ ಭವಂತು ನಾಮ ವೇದಸ್ಯ ತು ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯನಿತ್ಯೇಚ್ಛಾವತಾ ಈಶ್ವರೇಣ ರಚಿತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕಥಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ತಾದೃಗೀಶ್ವರೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಅನುಮಾನಾನಾಮೀಶ್ವರಾಸಾಧಕತ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಆಗಮಸ್ತತ್ಸಾಧಕ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಉಕ್ತೇಶ್ವರಸಿದ್ಧೌ ತತ್ಪ್ರೋಕ್ತಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚೋಕ್ತೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ವೇದಸ್ಯಾಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನೇಶ್ವರಪ್ರೋಕ್ತತ್ವಾದ್ ಅತೋ ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪೀಶ್ವರೇಚ್ಛಾ ನಿತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾ ಚೇತಿ ವ್ಯಾಹತಿರ್ದುಷ್ಪರಿಹರಾ । ಅಥಾಽರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ರಚಿತ್ವೇ ಸಮೇಽಪಿ ವ್ಯಾಕರಣಾದೀನಾಂ ವಕ್ತ್ರಭಿಪ್ರಾಯಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ವೇದಾನಾಂ ತ್ವಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದಪೌರುಷೇಯತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಮತಾ ವೇದಾ ವಕ್ತ್ರಭಿಪ್ರಾಯಪ್ರಯುಕ್ತಾ ನಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾ ವಾ, ಅರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ರಚಿತತ್ವಾದ್ , ವ್ಯಾಕರಣಾದಿವದಿತಿ ಪೌರುಷೇಯತಾಯಾ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವೇದಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಲಷಿತಸಾಧನೋಪರಾಗೇ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಾತ್ ।

ನನ್ವಪೌರುಷೇಯಾ ವೇದಾಃ ಪ್ರವಾಹಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಸತ್ಯಸ್ಮರ್ಯಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮತ್ರ ಸ್ಮರಣಾಗೋಚರಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಹೇತುಃ ಉತಾಽಪ್ರಮೀಯಮಾಣಕರ್ತೃಕತ್ವಮ್ ? ಆದ್ಯೋ ಜೀರ್ಣಕೂಪಾದಾವನೈಕಾಂತಿಕಃ । ದ್ವಿತೀಯೋಽಸಿದ್ಧಃ, ವೇದೋ ವಿಶಿಷ್ಟಬಹುಜ್ಞಪುರುಷಪ್ರಣೀತಃ, ಬಹ್ವರ್ಥವಿಷಯವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದ್ , ಭಾರತವತ್ ; “ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಋಚೋ ಯಜೂಂಷಿ ಸಾಮಾನಿ” ಇತ್ಯನುಮಾನಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ವೇದೇ ಕರ್ತುಃ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ತಾವನ್ನಿತ್ಯೇಚ್ಛಾದಿಮದೀಶ್ವರರಚಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ದೂಷಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಮಹಾಜನಪರಿಗ್ರಹಾದ್ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಾದೀನಾಂ ಮಹಾಜನಪರಿಗೃಹೀತಾನಾಮೇವಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಪಿತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯವದರ್ಥಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಕಿಂ ವೇದಾರ್ಥಭೂತೌ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಽನುಭೂತೌ ಉತಾಽಗಮಾಂತರೇಣ । ನ ಚರಮಃ, ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಪ್ರಥಮೇಽಪಿ ನ ಹಿ ತಾವದಸ್ಮದಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವುಪಲಭಾಮಹೇ । ನಾಪಿ ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತದ್ಗ್ರಾಹಕಮ್ , ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯರೂಪಾದಿಷ್ವೇವಾಽತಿಶಯಕರತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಸಮವೇತತಯಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವೇದಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರ್ಭಾವಿನೋರವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತೌ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ತದಾ ವರ್ತೇತೇ ಏವೇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಪೂರ್ವವೇದಸೃಷ್ಟಾವಪಿ ತಥೇತ್ಯನವಸ್ಥಾಯಾಮಂಧಪರಂಪರಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದುಃಸಂಪಾದಮ್ । ಅತ ಏವ ಸುಗತಾ ಆರ್ಹತಾಶ್ಚಾಽಪ್ರಮಾಣಂ ವೇದಮಾಹುರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಗಮೇಷ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತ ಏವ ಲೋಕಾಯತ ಆಗಮಮಾತ್ರಂ ನೇಚ್ಛತೀತಿ ಚೇದ್ ,ನ; ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಮಾತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವಾದಾನಧಿಕಾರಃ, ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಕಿಮಪರಾದ್ಧಂ ವೇದವಾಕ್ಯೈಃ । ತದೇವಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ವೇದಸ್ಯೇಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಭಜ್ಯೇತ ? ಅಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಧ್ಯಾಯವದಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ತಾವನ್ನ ಸಹಾಮಹೇ । ತಥಾಹಿ – ಕಿಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥತತ್ಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಪರುಷೇಯತ್ವಮುತ ಕ್ರಮಾವಸ್ಥಿತವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾವಜ್ಜೀವಾಃ ಕರ್ತಾರಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಾಗರಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಮೇರುಶಬ್ದಮಪಿ ವಾಚಕತ್ವೇನ ಪ್ರಯುಂಜೀತ, ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ನಾಪೀಶ್ವರಃ ಕರ್ತಾ, ಕಲ್ಪಾದಿಷು ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವ್ಯವಹಾರಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವ್ಯವಹಾರಪರಂಪರಾಧೀನಃ, ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯವ್ಯವಹಾರತ್ವಾದ್ , ಇದಾನೀಂತನವ್ಯವಹಾರವತ್ , ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾನುಮಾನಾತ್ । ನ ಚ ಡಿತ್ಥಾದಿಸಾಂಕೇತಿಕಶಬ್ದೇಷ್ವನೇಕಾಂತಃ, ತೇಷಾಂ ಗವ್ಯಾದಿಶಬ್ದವದಭಿಧಾನಾಭಾಸತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೀನಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ಪೂರ್ವವೇದಾಧ್ಯಯನಾನುಸ್ಮೃತಿನಿಬಂಧನಮ್ , ವೇದಾಧ್ಯಯನತ್ವಾದ್ , ಇದಾನೀಂತನವೇದಾಧ್ಯಯನವತ್ , ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಗ್ರಂಥೇಷ್ವಿದಮನಾದಿತ್ವಂ ಸುಸಾಧಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತೈಸ್ತೈರೇವ ಗ್ರಂಥೈಸ್ತತ್ಕರ್ತೄಣಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ತದಾಗಮವಿರೋಧಾತ್ । ಇಹಾಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ವೇದಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಿಷಯಯಾ “ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಋಚೋ ಯಜೂಂಷಿ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಿಂ ವೇಶ್ವರವಿಷಯಯಾ “ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, “ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ವೇದಸದ್ಭಾವಾವಗಮಾತ್ । ಸತಾಮೇವ ವೇದಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಾಥಮಿಕಮಾವಿರ್ಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಸೃಜತೇತಿ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯುಪಪನ್ನಾ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಉಪಾದಾನಪ್ರಕರಣಪಠಿತಾ ಸಾ ಶ್ರುತಿಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವೇದೋಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ಬ್ರೂತೇ ನ ತು ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ । ಈಶ್ವರೋಪಾದಾನತ್ವಮಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಏತಾದೃಶಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯಾಽಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ । ಭಾರತಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಸಾದಿಭಿರ್ಮಾನಾಂತರೇಣಾಽರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ರಚಿತತ್ವಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮ್ । ತತೋ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಂ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ವೇದೋ ನಾರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ರಚಿತಃ, ಅಸರ್ವಜ್ಞವಚನತ್ವಾಭಾವೇ ಸತಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತೇಶ್ವರಬುದ್ಧಿವತ್ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ವೇದಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನ ಕಾಚಿದ್ಧಾನಿಃ ।

ನನು ಪ್ರಮಾಣದೃಷ್ಟವಾದೀ ಹ್ಯಾಪ್ತಃ, ತದದೃಷ್ಟಸ್ಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಚ ವಕ್ತಾ ನಾಽಽಪ್ತಃ । ತಥಾ ಚ ವೇದೋ ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಆಪ್ತಾಪ್ರಣೀತವಾಕ್ಯತ್ವಾದ್ , ಉನ್ಮತ್ತವಾಕ್ಯವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ವೇದಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಅನಾಪ್ತಾಪ್ರಣೀತವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮನ್ವಾದಿವಾಕ್ಯವತ್ , ಇತ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ – ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತು ಕಾರಣದೋಷಾದಿತಿ ಹ್ಯಸ್ಮತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಅತ್ರೋನ್ಮತ್ತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತ್ಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಯಾ ವಾ ದುಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮೂಲಮ್ , ಇತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಚಿತಮ್ । ಮನ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸತ್ಯಾಪ್ತಪ್ರಣೀತತ್ವಾಖ್ಯೋ ಗುಣೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಕಾರಣದೋಷನಿವಾರಕತಯೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ವೇದಸ್ಯ ತು ಪ್ರತಿಬಂಧಾಸಂಭವಾದಂತರೇಣೈವ ಗುಣಂ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನನ್ವಾಪ್ತಪ್ರಯೋಗಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇನಾಽಪಿ ಘಟಶಬ್ದೇನ ಘಟಃ ಪ್ರಮೀಯೇತ ? ಪ್ರಮೀಯತಾಂ ನಾಮ, ಯತ್ರ-ಕುತ್ರಚಿತ್ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ತು ಘಟರಹಿತೇ ಸ್ಥಲೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ ನ ಪ್ರಮಾಸ್ಯತೇ । ಅಥ ಮತಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕದಾಚಿದಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೋದಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸ್ಥಲೇ ಘಟಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಮೀಯತೇ, ತರ್ಹ್ಯಾಪ್ತಪ್ರಯೋಗ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಹೇತುರಸ್ತು । ಸ ಚ ಪ್ರಯೋಗೋ ದ್ವೇಧಾ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ – ಮನ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಮಾನಾಂತರೇಣಾಽರ್ಥಮುಪಲಭ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ । ವೇದವಾಕ್ಯಾನಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗಾನನುಸ್ಮೃತ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ । ಉನ್ಮತ್ತವಾಕ್ಯಾನಿ ಪುನಸ್ತದುಭಯಾಭಾವಾದಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವ । ನನ್ವೇವಂ ವೇದೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಧಪರಂಪರಾಗ್ರಸ್ತಂ ಭವೇದಿತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯೇವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽಸ್ತು । ಸ್ಮರ್ಯಮಾನಶಬ್ದೇಭ್ಯಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾಽರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಃ । ವೇದೇ ಪುನರಧ್ಯಯನವಿಧಿತಾತ್ಪರ್ಯಾದಾಪ್ತಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಿತಿರುತ್ಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ । ನ ಚಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಸ್ವೇನೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚೈವಮಾತ್ಮಾಶ್ರಯೋ ದೋಷಃ, ಶಬ್ದಶಬ್ದವತ್ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕೇಷ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮವದ್ವೇದಸ್ಯಾಽಪಿ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮನಾದಿತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ, ನ ತು ಕಾಲಿದಾಸಾದಿಗ್ರಂಥವತ್ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಽನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಪುರಾಣವಾಕ್ಯವದನ್ಯಥಾಸನ್ನಿವೇಶಪ್ರಣಯನಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ನಿಯತಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮೇವ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಕಾಂಡಾದೀನಾಂ ವೇದಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಕಲ್ಪಾದಿಪ್ರಲಯಯೋರಪ್ಯಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಮಾತ್ರಭಾಜಾಂ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತರ್ಹಿ ವೇದೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಃ, ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ, ಬ್ರಹ್ಮವದಿತಿ ಚೇದ್ , ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವೋಪಾಧಿಹತತ್ವಾತ್ । ವೇದಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಪರತಂತ್ರಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾದ್ , ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಮಾರೋಪಿತೋ ರಜ್ಜುತಂತ್ರಃ ಸರ್ಪಃ ।

ನನು ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವೇದಸ್ಯ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತಥಾಹಿ – ಕಿಂ ವರ್ಣಮಾತ್ರಂ ವೇದಃ ಕಿಂ ವಾ ಕ್ರಮಸಹಿತಾ ವರ್ಣಾಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ಅಕ್ರಮವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೋಚ್ಚಾರಿತೇಷು ವರ್ಣೇಷು ವೇದಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಸ ಕ್ರಮಃ ಕಿಂ ವರ್ಣನಿಷ್ಠ ಉಚ್ಚಾರಣನಿಷ್ಠೋ ವಾ ಉಪಲಬ್ಧಿನಿಷ್ಠೋ ವಾ ? ವರ್ಣನಿಷ್ಠತ್ವೇಽಪಿ ತಾವತ್ಕ್ರಮೋ ನ ದೇಶಕೃತಃ ಸಂಭವತಿ, ವರ್ಣಾನಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಕಾಲಕೃತಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ವಸ್ತುಕೃತಃ, ವಿರೋಧಾತ್ । ನಹ್ಯೇಕದೈವ ರಾಜಾ ಜಾರೇತಿ ಜಕಾರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರಭಾವೋ ಯುಕ್ತಃ । ನಾಽಪ್ಯುಚ್ಚಾರಣನಿಷ್ಠಃ ಕ್ರಮೋ ವರ್ಣೇಷೂಪರಜ್ಯತೇ, ಉಚ್ಚಾರಣತತ್ಕ್ರಮಯೋಃ ಶ್ರೋತ್ರಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವೇದಸ್ತು ವರ್ಣಾತ್ಮಾ ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಉಪಲಬ್ಧಿನಿಷ್ಠೋಽಪಿ ಕಿಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಧರ್ಮ ಉತ ವರ್ಣೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ವರ್ಣಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ; ಅನ್ಯನಿಷ್ಠಸ್ಯಾಽನ್ಯಧರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಃ ಕ್ರಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಾ ವರ್ಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಾ ವೇದಶಬ್ದಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾದ್ ಅವಿವೇಕಮಾತ್ರಮೇವ ವೇದ ಇತಿ ಅರ್ಥಾವಬೋಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತೌ ಪುನರ್ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಽನಂಗೀಕಾರಾದ್ , (ಅವಿವೇಕಮಾತ್ರತ್ವಾತ್) ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಽಭಾವಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತೋ ವೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅತೋಽನಿರ್ವಚನೀಯೋ ವೇದಃ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯಾಪಿ ತುಚ್ಛವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ದೇಹಾತ್ಮವದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ತದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತಯಾಽಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ವೇದಸ್ಯಾಽನಾದಿತ್ವಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಮಾನಾಂತರಾದರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಪೂರ್ವಕಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಪೌರುಷೇಯತ್ವದೋಷಃ, ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕವೇದೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಧ್ಯಾಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಸರ್ವಜ್ಞತ್ವದೋಷೋಽಪಿ ನ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಸಿದ್ಧೌ ವೇದೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ತತ್ಸಾಧನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಾಯ್ವಾಕಾಶರಸಗಂಧಾದಿಸಂಸರ್ಗಿಣಃ ಸವಿತೃಕಿರಣಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಸಮರ್ಥಸರ್ವವೇದೋಪಾದಾನತಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಾಧನೀಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಅಥವಾ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇ ಲಕ್ಷಣಮಭಿಧಾಯಾಽನೇನ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ – ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಿತಿ, ವೇದಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇಕಾರ್ಥಸೂಚಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಽಲಂಕಾರೋ ನ ವಾಕ್ಯದೋಷಮಾವಹತಿ, ವಿಶ್ವತೋಮುಖಮಿತಿ ಸೂತ್ರಲಕ್ಷಣೇ ದರ್ಶನಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕಂ ಚ ವೇದವಾಕ್ಯಂ “ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ” ಇತ್ಯಾದಿ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತತ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವೋದಾಹೃತಂ ತಥಾಪ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ನಾಽಸ್ತಿ, ಏತತ್ಸೂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕವೇದ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಯಾಽ‍ಽಗಮಗ್ರಥನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಯ ಯುಕ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಮಾತ್ರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕೋ ನಿವಾರಯೇತ್ ? ಯುಕ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಮಾತ್ರತ್ವೇ ಚ ಪ್ರತಿಕಾರ್ಯಂ ಪೃಥಕ್ಕಾರಣಜನ್ಯತಾಯಾ ಅಪಿ ಸಂಭವಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ನ ಚ ಬೃಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ, ಬೃಹತ್ಯರ್ಥವಾಚಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಽಪಿ ವೇದ ಏವ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಲೋಕೇ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಅತೋ ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಪ್ರಮಾಣಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತಾವದಿದಮೇಕಂ ಸೂತ್ರಮ್ , ತಾವತಾ ಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರಶಂಕಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ಪೃಥಕ್ಕರಣಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸುಸಂಪಾದಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರೇಣ ಕಥಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕರಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯೇನ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರ ಬಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ಕಾರಣಂ ಜೀವಾಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮವಿದ್ಯಾನುಬಂಧಾ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ಮಾಯಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತತ್ವಾಲಂಬನಂ ಜೀವಾಶ್ಚಾಽವಿದ್ಯಾನುಬಂಧಾ ಇತ್ಯನ್ಯೇ । ಪ್ರಥಮೇ ಪಕ್ಷೇ ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ಭೇದಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಕಾರಾಸ್ತ್ವೇವಮಾಹುಃ – ಜೀವಾ ಏವ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರಪಂಚಾಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಭ್ರಾಮ್ಯಂತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಮಾಯಾವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬಿಂಬರೂಪಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಂ ವಾ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್ । ಯತ್ತ್ವಯಾ ದೃಷ್ಟಂ ತನ್ಮಯಾ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಸಂವಾದಸ್ತು ಬಹುಪುರುಷಾವಗತದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರವತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಸ್ವರೂಪೇಣಾಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವವ್ಯಪದೇಶ ಇತೀಷ್ಟಸಿದ್ಧಿಕಾರಾಃ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವರ್ಣಯಂತಿ । ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತತೇ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವದಿತಿ । ಸರ್ವೇಽಪ್ಯೇತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಃ, ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಾಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಂ ನಿರ್ಮಲಮ್ ।

ತೃತೀಯಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಚತುರ್ಥಸೂತ್ರೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪಾದ್ಯತೇ । ನನು ಸೂತ್ರಕಾರವಚನವಿರೋಧಾದ್ಭೂತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯತ್ವಾದನಧಿಗತಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ಸೂತ್ರಕಾರೋ ಹಿ ಜೈಮಿನಿಃ “ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾಽಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವಾಽಽಹ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯದರ್ಶನಾದ್ ನಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಸಂಭವಸ್ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಘಟತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಾ ವೇದಾಂತಾ ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಮಾನಾಂತರಾನುಪಲಭ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬೋಧಕತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಸ್ಪರ್ಶಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಾಽನುಪಲಭ್ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ರಗತನಿಮ್ನೋನ್ನತಭಾವಸ್ಯ ಬೋಧಕಂ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನಮ್ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಣಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯಮ್ , ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುತ್ವಾದ್ , ಘಟಾದಿವತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಪ್ರಮಾಣವೇದ್ಯಮ್ , ಪರಿನಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ , ಗಂಧಾದಿವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಚಕ್ಷುಃಸ್ಪರ್ಶನಗ್ರಾಹ್ಯೇಷು ಘಟಾದಿದ್ರವ್ಯೇಷ್ವನೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಯೋಗ್ಯಮ್ , ತುಚ್ಛವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾದ್ , ಘಟವತ್ , ಇತ್ಯಾಭಾಸಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪರಿನಿಷ್ಠಿತತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಅನುಮೇಯಭವಿಷ್ಯದ್ವೃಷ್ಟ್ಯಾದೌ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತುಚ್ಛವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಗೌರವಂ ತನ್ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಲಾಘವಮಿತಿ ನಾಽಸ್ತ್ಯೇವ ಸಾಮ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಶಬ್ದೈಕಗಮ್ಯಮ್ , ರೂಪಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾದಿಭಿಶ್ಚ ಹೀನತ್ವಾತ್ , ಪರಕೀಯಕಾರ್ಯವತ್ , ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನುಭವಗಮ್ಯತಾಯಾ ಅಪಿ ಭವದ್ಭಿರಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಥಮಾನುಮಾನೇ ಹೇತುಗತಂ ಮಾನಾಂತರಾನುಪಲಭ್ಯಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನುಮಾತೄಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾಸಿದ್ಧೌ ವಿಶೇಷಣಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತಃ ಪ್ರಥಮಾನುಮಾನೇನ ಸಂವಾದಕಮೂಲಪ್ರಮಾಣರಹಿತಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅಪೌರುಷೇಯವಚಸಾಂ ನ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ “ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ “ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪಃ” ಇತಿವದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ । ಉಕ್ತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಬಾಧಕತ್ವೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯೇಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಿಷ್ಟಪರಿಹಾರರೂಪಪ್ರಯೋಜನಾಸಂಭವಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯರಹಿತಾ ವೇದಾಂತಾ ನೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಲಭಂತೇ ।

ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ನ ಪ್ರಯೋಜನಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಂ ಕಿಂತ್ವನವಗತಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಮಿತಿ । ಏವಮಪಿ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ವೇದಃ ಪ್ರಮಾಪಯತು ನ ತು ತದ್ಯೋಗ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾದನರ್ಥಕಾ ವೇದಾಂತಾಃ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಿಗೃಹೀತಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕರ್ತೃರೂಪಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ದೇವತಾರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಸ್ತು, ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿವತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಧಾಯಕತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುನ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನನು ನ ತಾವದ್ವೇದಾಂತಾ ಏಕಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಶೇಷಭೂತಾಃ, “ಸೋಽರೋದೀತ್” ಇತ್ಯಾದಿವತ್ಪ್ರಕರಣಪಾಠಾಭಾವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸರ್ವವಿಧಿಸಮೂಹಸ್ಯ, ಭಿನ್ನವಸ್ತು ಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ಸರ್ವವಿಧೀನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಮೇಕಮೇವ ಸರ್ವವಿಧಿಭಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಽನುಷ್ಠಾನಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಯಥಾ ಸರ್ವಕ್ರತುಸಂಬಂಧಿನ್ಯಾ ಜುಹ್ವಾಃ ಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಂ ಸಮರ್ಪಯತ್ಪರ್ಣಮಯೀವಾಕ್ಯಮನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಪಿ ಸರ್ವಕ್ರತುವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಶೇಷಭಾವಂ ಭಜತೇ ತಥಾ ಕರ್ತುಃ ಸಮರ್ಪಕಾ ವೇದಾಂತಾ ಅಪೀತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ ; ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಧಾನೈರ್ವೇದಾಂತೈರಾತ್ಮನಿ ಸ್ತೂಯಮಾನೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನೇ ವಾ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಾವನುಪಯೋಗಾತ್ । ನ ಚೋಪಯೋಗಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸರ್ವವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷಾ ವೇದಾಂತಾಃ ।

ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸಗುಣೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷಾ ಭವಂತು, ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ ; ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷೈರಪಿ ವೇದಾಂತೈಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ಸಂವಾದಕಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಉಪಾಸ್ಯಾಽಸಿದ್ಧೌ ಕಥಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಃ ದೂರೇ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ಅನುಮಾನಾದನಿರ್ದಿಷ್ಟವಿಶೇಷೇ ಜಗತ್ಕಾರಣೇಽವಗತೇ ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧೌ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತತ್ವಾದ್ಯುಪಾಸ್ಯಗುಣಾರೋಪೇಣ ವೇದಾಂತಾನಾಮನ್ವಯಾತ್ । ನನು ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವೇನ ದೇವತಾಕಾಂಡೇಽನ್ವಯಸ್ತಾವನ್ನಾಽಸ್ತಿ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾತ್ ; ಸ್ವಕಾಂಡೇ ತು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿನಿ ನ ಕೋಽಪಿ ವಿಧಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, “ಪೂಷಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಭಾಗಃ” ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧವದತ್ರ ವಿಧಿಕಲ್ಪಕಸ್ಯಾಽಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧೇಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಫಲಂ ಚ “ಏತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಮ್” ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಗತಂ ಮೋಕ್ಷರೂಪಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಕಿಂತೂಪಾಸನಾಯಾಮ್ ।

ಇತ್ಯೇವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರ ಆಹ – “ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್” ಇತಿ । ತು ಶಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತದಿತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ – ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತೈಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ? ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸಮ್ಯಗನ್ವಿತತ್ವಾತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಹಿ ಪುರುಷಧರ್ಮಃ , ಸ ಚ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನ ಹಿ ವಿವಕ್ಷೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಸತ್ಯಾಮಪಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಶಬ್ದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಪುರುಷಪ್ರಯೋಗಮಾತತ್ರಮ್, ಉನ್ಮತ್ತಪ್ರಯೋಗೇ ತದಭಾವಾತ್ । ಅತಸ್ತದರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಶೇಷತ್ವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಶಬ್ದಧರ್ಮ ಏವ । ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಿವಕ್ಷೈವ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಿಕೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ಸತ್ಯಪಿ ತದರ್ಥ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಾಪರಾಧೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ವಿವಕ್ಷಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮಕಾಭಾವಃ, ಉಪಕ್ರಮಾದೀನಾಂ ಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಮೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮಕಮ್ , “ ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ” ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಸತ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರಾಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರ್ಯವಸಾನಮನುಮೀಯತಾಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಮಿತಿತಾತ್ಪರ್ಯಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಾರ್ಯವಿಷಯಪ್ರಮಿತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಸಿದ್ಧೇ ಚ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ನನು ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಃ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಃ, “ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವ” ಇತ್ಯಾದೌ ವಾಕ್ಯಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾ ವಿಷಯಭೋಜನಪ್ರಮಿತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇನ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್  । ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವಾರಕಂ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಥಮತೋ ವಾಕ್ಯಾದೇವ ಕಾರ್ಯಪ್ರಮಿತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪಶ್ಚಾತ್ತಥೈವ ಕಾರ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಪುನಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಕಾರ್ಯಪ್ರಮಿತಿರ್ಭಾವ್ಯತೇ ತತೋ ನಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮ್ , “ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವಾ ವಾ ಜುಹುಯಾತ್”, “ಗವೀಧುಕಯವಾಗ್ವಾ ವಾ” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸತ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । “ಅನಾಹುತಿರ್ವೈ ಜರ್ತಿಲಾಶ್ಚ ಗವೀಧುಕಾಶ್ಚ” ಇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇನಾಽರಣ್ಯತಿಲಾನಾಂ ಗವೀಧುಕಾನಾಂ ಚ ನಿರಾಕರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮಾದೀನ್ಯೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾನಿ ,
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಭ್ಯಾಸೋಽಪೂರ್ವತಾ ಫಲಮ್ ।
ಅರ್ಥವಾದೋಪಪತ್ತೀ ಚ ಲಿಂಗಂ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ॥
ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ಹಿ ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಕ್ರಮಾದೀನಿ । ತತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವೇದಾಂತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಾಃ ।

ಅನ್ವಯಸ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಂ ನಾಮೇತರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನಾಽರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ಇತರತ್ರ ಹಿ “ಗಾಮಾನಯ” ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಸಂಸರ್ಗಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । “ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರೋದ್ಭಿದ್ಯಾಗಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನಿಯೋಗಾಕಾಂಕ್ಷಾ ವಿದ್ಯತೇ । “ನೀಲಮುತ್ಪಲಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಗುಣಗುಣಿನೋರ್ಭೇದಾಭೇದೌ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೌ । ಏಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕೇಷ್ವಪ್ಯನ್ಯೇಷು ಶಬ್ದೇಷು ಲಿಂಗಸಂಖ್ಯೇ ಅವರ್ಜನೀಯೇ । ವೇದಾಂತಾಸ್ತು ನ ತಥಾ ಸಂಸರ್ಗಂ ವಾ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಾರ್ಥಂ ವಾ ಭೇದಾಭೇದೌ ವಾ ಲಿಂಗಸಂಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ, ಕಿಂತ್ವಭಿಧಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಯೋಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ವಾಽಖಂಡೈಕರಸಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಾನುವಾದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋಽನೇಕವಿಕಾರಯುಕ್ತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯೇ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ । ಆನಂದಶಬ್ದಶ್ಚ ಶುದ್ಧಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಾಯಾಮತ್ಯನುಕೂಲತಯಾ ಸ್ಫುರಂತ್ಯಾಂ ಕಸ್ಯಾಂಚಿದ್ವ್ಯಕ್ತೌ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತಾವೇತೌ ಜ್ಞಾನಾನಂದಶಬ್ದೌ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ವಿರೋಧಾದ್ ವೃತ್ತ್ಯಂಶಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಽನುಕೂಲತಯಾ ಸ್ಫುರಂತೀಂ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಃ । ತಥಾ ಚ ವೃತ್ತಿತ್ಯಾಗಾಂಶೇ ಲಕ್ಷಣಾ, ಇತರಾಂಶೇ ತು ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿಃ । ಏಕಸತ್ಯಾನಂತಶಬ್ದಾಃ ಸ್ವಗತಭೇದಾಭಾವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭಾವಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತಂತೇ । ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಶ್ಚಾಽನಿರ್ವಚನೀಯಪ್ರಪಂಚೋಪಾಧಿತಯಾ ತತ್ರ ವರ್ತಂತೇ । “ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ”, “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಶ್ಚ ಭಾಗತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ವರ್ತಂತೇ । ತದೇವಂ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಅಖಂಡೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾಃ ।

ನನು ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವೇ ಕಥಮಖಂಡೈಕರಸೇ ವೃತ್ತಿಃ ? ಏಕಾರ್ಥತ್ವೇ ಪುನರುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತ್ಯಾನಾಮಸತ್ಯಜಡಾದೀನಾಮನಿರ್ವಚನೀಯಾರ್ಥಾನಾಮನೇಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽನಿರ್ವಚನೀಯಪದಾರ್ಥೇನ ತದಭಾವೇನ ವಾ ಪರಮಾರ್ಥಭಾವರೂಪಾದ್ವೈತಸ್ಯ ಕಾಚಿತ್ ಕ್ಷತಿರಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಮಹಾವಾಕ್ಯಾನಿ “ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದಖಂಡೈಕರಸಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ತಥಾಹಿ – ಏಕಂ ದೇವದತ್ತಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚ ದ್ವೌ ಪುರುಷೌ ದೃಷ್ಟವಂತೌ, ಪುನರ್ದೇಶಕಾಲಾಂತರೇ ತಮೇವ ತಾವೇವ ದದೃಶತುಃ । ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ “ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜಾನಾತ್ಯೇಕಃ । ಅಪರಸ್ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾದ್ ದೇವದತ್ತಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಪಶ್ಚಾದ್ ದೃಷ್ಟಂ ಮನ್ಯತೇ । ತಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಹೀನಮಿತರೋ ಬೋಧಯತಿ “ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ” ಇತಿ । ತತ್ರ ಬೋಧಯಿತ್ವಾ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭೇದೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಯೋಸ್ತತ್ತದ್ದೇಶಕಾಲಯೋಸ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರ್ವಾ ದೇವದತ್ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜಾನಾತಿ, ವಿರೋಧಾತ್ ; ಕಿಂತು ವಿಶಿಷ್ಟದ್ವಯೋಪಲಕ್ಷಿತ ಏಕೋ ದೇವದತ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಗೋಚರಃ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ದೇವದತ್ತಸ್ವರೂಪಪೈಕ್ಯಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾಯಿಭ್ಯಾಂ “ಸೋಽಯಮ್” ಇತಿ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೈಕದೇಶಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈಕದೇಶಲಕ್ಷಣಯಾ ಪರಸ್ಮೈ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ।

ನನು “ಸೋಽಯಮ್” ಇತಿ ಪದಾರ್ಥಯೋರ್ಯದ್ದೇವದತ್ತೈಕ್ಯಂ ತದೇವ ವಾಕ್ಯೇನಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಉತಾಽನ್ಯತ್ ? ಆದ್ಯೇಽನುವಾದಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಐಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಽಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಪ್ಯನೇನ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಭಿಜ್ಞಾವಗತಸ್ಯೈವೈಕ್ಯಸ್ಯ ಬೋಧನೇಽನುವಾದಕತ್ವಮ್ , ಐಕ್ಯಾಂತರಂ ತು ನಾಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸುವಚತ್ವಾತ್ । ಏಕಸ್ಯ ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ಚೇದ್ ,ನ; ತಸ್ಯಾಽಪ್ಯಭಿಜ್ಞಾದ್ವಯೇನೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽನಧಿಗತಾರ್ಥಗಂತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಭೇದಭ್ರಮವ್ಯುದಾಸಿತ್ವಾದಭಿಜ್ಞಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಭ್ರಮಾವ್ಯುದಾಸಿನೀಭ್ಯಾಂ ಫಲತೋ ವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತರ್ಹಿ “ಸೋಽಯಮ್” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಸ್ತು । ಏವಂ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಮಪಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಂಶಂ ವಿರೋಧಿನಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಮಾತ್ರಮುಪಾದಾಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇ ಪರೋಕ್ಷಾದ್ಯಂಶಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾಽವಶಿಷ್ಟೇನ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇಣೈಕ್ಯಂ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಸಮಯೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮಪಿ ಭೇದಭ್ರಮವ್ಯುದಾಸಾಯ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ತದಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ – ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಅಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ , ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತದ್ರವ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಸತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವದ್ ಇತಿ ।

ನನು ಮೃದ್ಘಟೋ ನೀಲಮುತ್ಪಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಪದಾರ್ಥಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಸಾಧಾರಣಮೈಕ್ಯಮೇಕೈಕಪದಪ್ರಮೇಯಂ ಪದಾರ್ಥಯೋರಿತರೇತರೈಕ್ಯಂ ತು ವಾಕ್ಯಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯನಧಿಗತಾರ್ಥಗಂತೃತ್ವಾದೇವ ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಥಾಽತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತು । ತಥಾ ಚ ಭೇದಭ್ರಮವ್ಯುದಾಸಮಾತ್ರವಿಶೇಷಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯೇಷಾ ಕಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಶ್ಚ ಭಿನ್ನಯೋರೈಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ “ವ್ಯವಹಾರೇ ಭಾಟ್ಟನಯಃ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತ್ರ ತ್ವಖಂಡೈಕರಸಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ತಿ ಮಹದ್ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ – “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನ” “ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಪಿ ಭೇದಾಭೇದಾವಭ್ಯುಪೇಯೌ । ಅನ್ಯಥಾ ಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥಯೋಃ ಸಾಂಕರ್ಯಾದಿತಿ, ತೇ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ – ತತ್ರ ಭೇದೋ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ? ನ ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿವರ್ತ್ತ್ಯತೇ ಚೇತ್ , ತದಾಽಪಿ ಭೇದಾಭೇದವಿಷಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿವರ್ತಕಮ್ ಉತಾಽಭೇದಮಾತ್ರವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮ್ । ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯನಿರಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಭೇದಜ್ಞಾನಜನಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ತ್ವನ್ಮತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಭೇದಾಭೇದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾದಭೇದಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತ್ಯತ್ವೇ ಭೇದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇನಾಽಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ, ಭೇದಸ್ತು ಕರ್ಮಭಿರ್ವಿನಶ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” ಇತ್ಯೇವಕಾರಾಭಿಧೇಯಭೇದನಿರಾಸಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವವದ್ಭೇದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಕಿಂ ಯೇನೈವಾಽಽಕಾರೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಸ್ತೇನೈವಾಽಭೇದೋಽಪಿ ಉತಾಽಽಕಾರಾಂತರೇಣ ? ಆದ್ಯೇ ಭೇದನಿವೃತ್ತಾವಭೇದೋಽಪಿ ನಿವರ್ತೇತ, ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಾಕಾರಸ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ನಿರವಯವಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಧರ್ಮಭೂತೋ ಭೇದೋ ನ ತಾವತ್ಕರ್ಮಣಾ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಯದಿ ತೇನ ಭೇದೇನೋಪಲಕ್ಷಿತೋ ಜೀವಸ್ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತರ್ಹಿ ಭೇದನಾಶೇ ಜೀವೋಽಪಿ ನಶ್ಯೇತ್ । ಅಥ ವಿಶಿಷ್ಟಾಕಾರನಾಶೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶೋ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯರೂಪಂ ಮೋಕ್ಷಮನುಭವೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಃ ಸ ಏವ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶೋ ಜೀವ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ; ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಏತೇನೈತದಪ್ಯಪಾಸ್ತಂ ಯದಮೃತಾನಂದೇನೋಚ್ಯತೇ ನ ಯುಗಪಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಾಭೇದೌ ವಿರೋಧಾತ್ , ಕಿಂತು ಪದಾರ್ಥತ್ವದಶಾಯಾಮತಿರೇಕೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವದಶಾಯಾಂ ಚಾಽಖಂಡತ್ವಮಿತಿ । “ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ । ನ ಚ “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಭೇದಾಭೇದೌ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ, ಕಿಂತು ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಭೇದಮನೂದ್ಯಾಽಭೇದಮೇವ ಬೋಧಯತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥಯೋಃ ಸಾಂಕರ್ಯಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಉಚ್ಯತೇ – ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ ಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಾಂಕರ್ಯಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತಿ । ವಾಚ್ಯಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಪದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಹಾವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽಖಂಡಾರ್ಥತಾಯಾಂ ನ ಕದಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯಾದ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಮಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ , ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವತ್ । ತತ್ರ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚಂದ್ರಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಾನಭಿಜ್ಞಃ ಕಂಚಿತ್ಪಪ್ರಚ್ಛ ಅಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲೇ ಕಶ್ಚಂದ್ರೋ ನಾಮೇತಿ ? ಸೋಽಪಿ ಚಂದ್ರಪ್ರತಿಪಾದಿಕಮಾತ್ರಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷೇ ವರ್ತತೇ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಕರ್ಷಗುಣಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷೇ ವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ಗುಣಸಾಮಾನ್ಯಯೋಶ್ಚಂದ್ರಪದಾನಭಿಧೇಯತ್ವಾತ್ತದುಭಯಂ ವ್ಯುದಸ್ಯ ತತ್ಸಮವಾಯಿಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷ ಏವ ಚಂದ್ರಪದಾಭಿಧೇಯತಯಾ ಸಮರ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಚಂದ್ರಶಬ್ದಾನಾಮೇಕಾರ್ಥತಾ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನ ಚೈವಂ ಪದದ್ವಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಅಪ್ರಕಾಶಮೇಘಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಪ್ರಕಾಶಪದಸ್ಯಾಽಲ್ಪಪ್ರಕಾಶನಕ್ಷತ್ರಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಪ್ರಕರ್ಷಪದಸ್ಯ ಚೋಪಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥತಾ ಯೋಜನೀಯಾ ।

ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುತಯಾ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಮಾನಾಂತರೇಣಾಽನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತದ್ಬೋಧಕಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚಿತ್ರಗತನಿಮ್ನೋನ್ನತಭಾವಬೋಧಕಚಕ್ಷುರ್ವದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ತದನುತ್ಪತ್ತೌ ವಿಷಯಸ್ಯಾಽಭಾವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ತತ್ರ ಶಬ್ದಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪೌರುಷೇಯವಚೋವತ್ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಉತ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಯೋಗ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಾಶಂಕೇತಿ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಮಾನಾಂತರಾನುದಯಮಾತ್ರೇಣ ತಥಾತ್ವೇ ಸರ್ವತ್ರಾಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪೌರುಷೇಯವಚಸಾಂ ಮಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ವೇದವಚಸಸ್ತದಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಮಾನಾಂತರಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ವಿಮತಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಮಾನಾಂತರಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥಮ್ , ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾದ್ ನದೀತೀರಫಲಸತ್ತಾವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪೌರುಷೇಯವಚನತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಅನುಭೂತಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿವದಿತಿ ನಿದರ್ಶನೇಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಜ್ಞಾನಾಂತರಜನ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ನ ಹಿ ವೇದವಾಕ್ಯಂ ಮಾನಾಂತರೇಣಾಽರ್ಥಮುಪಲಭ್ಯ ವಿರಚಿತಂ ಯೇನ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ – ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ತೇನ ಚ ಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥತಾ ಸಾಧನೀಯೇತಿ, ತರ್ಹಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ತುಚ್ಛವ್ಯಾವೃತ್ತಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯವಿಷಯತಯಾ ಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥತಾ ಕೇನ ವಾರ್ಯತೇ ? ನ ಚ ವಿಧಿವಾಕ್ಯತ್ವಾದೇವ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಃ, ಲೌಕಿಕವಿಧಿವಾಕ್ಯೇಷು ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರಾಽಪಿ ತದಯೋಗ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾಸಂಭವಾದ್ವೇದೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ವೈದಿಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯಾತೀತಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ ನ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತಾ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ವಭಾವತ್ವಾದೇವ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತಾ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನಾಂತರಂ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದ್ । ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ನ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವದೋಷಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಪುರುಷಾಂತರಸಂವೇದನಗೋಚರಾನುಮಾನಸ್ಯ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವದೋಷಾದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪಿ ತೃತೀಯಃ, ಸ್ಪರ್ಶಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯದ್ರವ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷೋಽನುವಾದಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಶಬ್ದ ಏವೇಯಮನುವಾದಕತೇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ತಾಮಾಶಂಕಾಂ ಕಥಂ ಪರಿಹರಿಷ್ಯಸಿ । ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ವಿಧ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವೈದಿಕಸ್ಯ ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಭೂತಾರ್ಥೇಽಪಿ ತತ್ಸಮಾನಮ್ । ನ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯೈವಾನುವಾದಕತ್ವಶಂಕೇತಿ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಶಬ್ದಾವಗತೇಽರ್ಥೇ ಮಾನಾಂತರಮೇವಾಽನುವಾದಕಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಸುವಚತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮಪಿ ವೈದಿಕಂ ವಚೋ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।

ನನು ಸರ್ವತ್ರೋತ್ತಮವೃದ್ಧೋ ಮಾನಾಂತರೇಣಾಽರ್ಥಮುಪಲಭ್ಯ ತತ್ರ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ । ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಶ್ಚ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ತಮರ್ಥಮವಗತ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಾಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮುಪಲಭ್ಯ ಬಾಲೋ ವ್ಯುತ್ಪದ್ಯತೇ ಯಥಾವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಮ್ । ತತೋ ಮಾನಾಂತರಸಂಭಿನ್ನಸ್ಯೈವಾಽರ್ಥಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಮೇಯತಯಾ ಕಥಂ ವಚಸೋ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ; ಬಾಲೋ ಹಿ ಸ್ವಯಂ ಮಾನಾಸಂಭಿನ್ನಂ ಘಟಾದಿಪ್ರಮೇಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರವಗತ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಃ ಸ್ವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯಾಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಾಮಿಶ್ರಿತಶುದ್ಧಪ್ರಮೇಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಿಕಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮನುಮಾಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಮೇಯಮಾತ್ರೇ ಶಬ್ದಸ್ಯೋತ್ತಮವೃದ್ಧಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮವಗಚ್ಛತಿ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಂಭಿನ್ನಸ್ಯೈವ ತದ್ವಿಷಯತೇತಿ । ತತ್ರ ತಾವತ್ ಕಾರ್ಯವಾಕ್ಯಗತಸಿದ್ಧಪದಾನಿ ಮಾನಾಂತರಾಸಂಭಿನ್ನೇಽರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿಮಂತಿ ಕಾರ್ಯವಾಕ್ಯಗತತ್ವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಪದವತ್ । ತಥಾ ಚ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತರೇಷಾಮಪಿ ಸಿದ್ಧಪದಾನಾಂ ತತ್ಸಾಧನೀಯಮ್ । ಯತ್ತೂತ್ತಮವೃದ್ಧಸ್ಯಾಽರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಹೇತುಭೂತಂ ಮಾನಾಂತರಂ ತದ್ವಿವಕ್ಷೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುರ್ನ ತು ಶಬ್ದಪ್ರಮೇಯೇಽಂತರ್ಭವತಿ ತಚ್ಚ ಬಾಲಸ್ತದಾಽವಗಮಿಷ್ಯತಿ ಯದಾ ಸ್ವಯಮುತ್ತಮವೃದ್ಧೋ ಭೂತ್ವಾ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿಚ್ಚೋದಯಂತಿ – ವ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿರೂಪಣಪ್ರಯಾಸಃ । ಶಬ್ದಸ್ಯಾಽರ್ಥಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯಂಗುಲ್ಯಗ್ರೇ ಹಸ್ತಿಯೂಥಶತಮಾಸ್ತ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ । ಯತ್ರಾಽಪ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಮೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಪಿ ಮಾನಾಂತರನಿಬಂಧನಾ ಸಾ ಪ್ರಮಿತಿರ್ನ ಶಬ್ದನಿಬಂಧನೇತಿ । ತದೇತಚ್ಚೋದ್ಯಂ ಪ್ರಾಭಾಕರಃ ಪರಿಹರತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯೈರ್ನಾಭಿಧೇಯಸಂಸರ್ಗಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ ತಥಾಪ್ಯೇವಮಯಂ ಪುರುಷೋ ವೇದೇತಿ ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ ಏವ । ಅಂಗುಲ್ಯಗ್ರಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಸ ಚ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷೋ ಜ್ಞೇಯವಿಶೇಷಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ । ಸೋಽಯಂ ಪರಿಹಾರೋಽನುಪಪನ್ನಃ, ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ಶಬ್ದಸ್ಯಾಽರ್ಥಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವೇ ಚೋದಿತೇ ಲಿಂಗಸ್ಯ ತತ್ಸಂಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ । ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಮೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । “ಗಾಮಾನಯ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನವಾಚಕಪದಾಭಾವಾತ್ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾನತಿರೇಕಾತ್ । ಅತಿರೇಕೇಽಪಿ ಕಿಂ ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಉತ ಜ್ಞೇಯವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಾದಪ್ರಮಿತೇ ಜ್ಞೇಯೇ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತೋ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽಪ್ಯಬೋಧಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಜ್ಞೇಯಮೇವ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಪ್ರಮೀಯತಾಮ್ , ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಲಕ್ಷಣಲಿಂಗಾನುಮೇಯತಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು ಜ್ಞೇಯಮಪ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ , ಶ್ರೋತಾ ಹಿ ಪದೇಭ್ಯಃ ಪದಾರ್ಥಾನವಗತ್ಯ ನೂನಮೇಷಾಂ ಸಂಸರ್ಗೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಹಪ್ರಯೋಗಬಲಾದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾ ಏವಾಽತ್ರ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಪ್ರಮಿತಿತ್ವಾತ್ । ನ ತಾವದಿಯಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾ ಸ್ಮೃತಿಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸೇಷ್ವಂತರ್ಭವತಿ, ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಕೋಟಿದ್ವಯಬಾಧಾನಾಮಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಮಿತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಕಾರಣಾಂತರಾಭಾವಾದ್ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯತ್ವಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನೇನಾಽನುಮಿತೇನ ಜ್ಞೇಯಮಂತರೇಣಾಽನುಪಪದ್ಯಮಾನೇನ ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ತಥಾ ಸತಿ ವೇದೇ ವಕ್ತುರಭಾವಾತ್ಸಂಸರ್ಗಪ್ರಮಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಬ್ದಮೇವ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಮ್ । ಅಂಗುಲ್ಯಗ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತ್ವನಾಪ್ತಸಂಸರ್ಗಾದರ್ಥಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಮ್ । ಅರ್ಥಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರಣದೋಷೇ ಸತಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹ್ಯಪೌರುಷೇಯಸ್ಯಾಽದ್ವೈತಾಗಮಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಸಂಸರ್ಗಃ ಸಂಭವತಿ ಯೇನಾಽರ್ಥಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೇತ । ಯದಿ ದ್ವೈತಾವಭಾಸೀನಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನೀತಿ ತೇನ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ ತದಾ ತಾನ್ಯೇವ ಬಾಧ್ಯಂತಾಮ್ । “ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಾಯಾಖ್ಯದೋಷಜನ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ದೋಷಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನವದ್ವ್ಯವಹಾರಾವಿಸಂವಾದೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಲಾಭಾತ್ । ಅದ್ವೈತಾಗಮೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಂಶಮೇವ ಬಾಧತೇ ನ ವ್ಯವಹಾರಸಂವಾದಾಂಶಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಯಥಾ ಮಾಯಾಕಾರ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯೇಷು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪದಾರ್ಥೇಷು ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಥೈವಾಽದ್ವೈತಾಗಮಸ್ಯ ಮಾಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯದ್ವೈತೇ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಚೈವಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಜ್ಞಾನೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ತತ್ರಾಽಪಿ ಯಾವದ್ಬಾಧಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇಷು ರಜತಾದಿಷು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಿವಾರಣಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ವಿಶೇಷದರ್ಶನಕಾಲೀನಬಾಧಪರ್ಯಾಲೋಚನಯೈವಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ನ ಚಾಽದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕದಾಚಿದ್ಬಾಧೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನೈತಾದೃಶಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಚ್ಯೇತ ।

ನನು ಚಿತ್ರಗತನಿಮ್ನೋನ್ನತವಿಷಯಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಗತಶ್ಯಾಮಾದಿರೇಖಾಸನ್ನಿವೇಶವಿಶೇಷಾಖ್ಯಾದ್ದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಽತ್ರಾಪ್ಯದ್ವೈತಾಖ್ಯಾದ್ವಿಷಯದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ರಾಽಪಿ ಸ್ಪರ್ಶಜ್ಞಾನಬಾಧಾದೇವಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಗಂತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ನ ಸಂವಾದಾಪೇಕ್ಷಾ ಶಂಕಿತುಮಪಿ ಶಕ್ಯಾ । ನ ಚಾಽಽಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸರ್ವಸ್ಯಾಽಽಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚೇತರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ನ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಯೋರಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಿಷ್ಟಪರಿಹಾರಯೋರಭಾವಾದಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಲೋಕೋ ಹೀಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಿಷ್ಟಪರಿಹಾರಾವೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ, ತಯೋರಾಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅಪ್ರಾಪ್ತಗ್ರಾಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಾವಪರಿಹೃತರೋಗಾದಿಪರಿಹಾರೇ ಚಾಽಽಯಾಸಮಂತರೇಣಾಽಭಿಲಷಿತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಾಯಾಸಂ ಪುರುಷಃ ಸಹೇತಾಽಪಿ, ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಕಂಠಚಾಮೀಕರಾದಿಕಮಜಾನಾನಃ ಪುರುಷಃ ಪುನಃ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ ಪರಿಹೃತಮೇವ ಚ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಕಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷತಿ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದಭೀಷ್ಟಸಿದ್ಧೌ ಕುತ ಆಯಾಸಂ ಸಹೇತ । ನ ಹಿ ತತ್ರಾಽ‍ಽಯಾಸೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯುತ ಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವೋಽಪ್ಯಾಯಾಸಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪರಿಹಾರೇ ಚ ಹೇತುಭೂತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕುತೋಽಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಶಂಕಾ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕೇನಾಽಪಿ ವಾರಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮ್ । ಕಿಂಚ, ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಗುರುಮತೇ ದುಃಸಂಪಾದಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಫಲಮಸ್ತಿ, ಕಿಂತ್ವನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಯಾಸ ಏವ, ಅನನುಷ್ಠಾನೇ ತು ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ಸ್ಪಷ್ಟಃ । ತತ ಉಭಯಥಾಽಪ್ಯನರ್ಥಹೇತೂನಾಂ ತೇಷಾಂ ಕಥಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಽಪ್ಯನಧಿಗತಾಬಾಧಿತಾಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಮಿತ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಮಾನಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ಮಹತಾ ಪ್ರಯಾಸೇನ ಯದ್ವಿಧಿಪರತ್ವಕಲ್ಪನಂ ತದಕಾಂಡೇ ತಾಂಡವಿತಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ।

ಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಯೇ ಮನ್ಯಂತೇ ತೇಷಾಂ ಮತಂ ಪೂರ್ವವರ್ಣಕೇ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಯೇ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಏವ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿರಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಕಾರ್ಯಶೇಷತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತೈಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ ಇತಿ ಕಥಯಂತಿ, ತೇಷಾಂ ಮತಮಸ್ಮಿನ್ವರ್ಣಕೇ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತೇ ಹ್ಯೇವಮಾಹುಃ – ಉತ್ತಮವೃದ್ಧೇನ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇಽನಂತರಂ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಗವಾನಯನಂ ವ್ಯುಪ್ತಿತ್ಸುರ್ಬಾಲೋ ಗವಾನಯನಕಾರ್ಯಮನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧಿತಮಿತ್ಯವಗತ್ಯ ಪುನರಶ್ವಮಾನಯ ಗಾಂ ಬಧಾನೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಾವಾಪೋದ್ಧಾರಾಭ್ಯಾಮೇಕೈಕಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಷ್ಟಸಾಧನೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಅತೀತೇ ಇಷ್ಟಸಾಧನಾದೌ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಕೃತಿಯೋಗ್ಯೇ ಇಷ್ಟಸಾಧನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಕಾರ್ಯಮೇವ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಗತಲೌಕಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ ವೇದೇ ನಿಯೋಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕಾರ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಽನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಕೇನಾಽನ್ವಿತ ಇತಿ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಲೌಕಿಕತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಬಾಧೋಽಸ್ತಿ । ನನು ಸಿದ್ಧಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಪದಸ್ಯ ನ ತತ್ಸಂಭವಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಽಪಿ ಕಾರ್ಯತಯಾ ತದನ್ವಿತಯೋಗೇ ಕಾರ್ಯಪದಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕೇ “ಫಲಿತೋ ದ್ರುಮಃ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಕಾರ್ಯರಹಿತಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ತಥಾಪಿ ತತ್ರ “ತಂ ಪಶ್ಯ” ಇತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೋಽವಗಂತವ್ಯಃ, ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಂತರೇಣಾಽಬೋಧಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಪ್ರಯೋಜನಮಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠಾ ವೇದಾಂತಾಃ । ನ ಚ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಕಂಠಚಾಮೀಕರಾದಾವಿವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಯೋಜನಮುಪಲಭಾಮಹೇ । ನ ಚೈತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೀಯಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಶ್ರವಣೋತ್ತರಕಾಲೀನಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರವಿಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಸತ್ಯೇಕೈವ ಮೀಮಾಂಸಾ ಷೋಡಶಲಕ್ಷಣೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ಭೇದಸಿದ್ಧೇಃ । ಯಾನಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಿ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್” ಇತ್ಯಾದೀನಿ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ “ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿವಿಧಿಷು ಕೋಽಸಾವಾತ್ಮೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತಚ್ಛೇಷತಯೈವಾಽಽತ್ಮವಿಶೇಷಂ ಸಮರ್ಪಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಶೇಷಾದ್ವಿತೀಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಾಽಸ್ತೀತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ನ ತಾವನ್ನಿಯೋಗಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಉಭೇ ಅಪಿ ವೇದಾಂತೈಃ ಪ್ರಮಾತುಂ ಶಕ್ಯೇತೇ, ವಿರುದ್ಧತ್ರಿಕದ್ವಯಾಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇ ವಿಸ್ತೃತಮ್ । ನಾಽಪಿ ನಿಯೋಗಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ವಿಧೇಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ನ ತಾವಚ್ಛಾಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಽಽಪಾತಿಕಸ್ಯಾಽಧ್ಯಯನಾದೇವ ನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ । ನಿರ್ಣಯಶ್ಚ ವಿಚಾರಜನ್ಯಃ । ಅನ್ಯಥಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನ ತದ್ವಿಚಾರಾಭ್ಯಾಮಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಶಬ್ದಾವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನೋ ವಿಧೇಯಃ, ತದ್ವಿಧೇರದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಪಿ ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವೇನಾಽನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥಾಽಂಗಮರ್ದನಪ್ರವಾಹೇಣ ಶರೀರೇ ಸುಖಪ್ರವಾಹೋತ್ಪತ್ತಿವದಭೀಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನೇನಾಽಪಿ ಸುಖಸಂತಾನೋ ದೃಷ್ಟಫಲಂ ಭವೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಂ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನವಿಧೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತದಾಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಜನಯೇತ್ ಉತಾಽದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಅಥವಾ ವಿಜ್ಞಾನಾಂತರದ್ವಾರಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ನ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂತಾನೋ ವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಜನಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಅನ್ಯಥಾಽನುಮಾನಜ್ಞಾನಸಂತಾನೋಽಪ್ಯನುಮೇಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮುತ್ಪಾದಯೇತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನ ತಾವತ್ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಜನ್ಯಮದೃಷ್ಟಮಾತ್ರಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋತ್ಪಾದನೇ ಪ್ರಭವತಿ; ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಽಪ್ಯದೃಷ್ಟಸಹಕಾರಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣೇನೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತ್ಪತ್ತಾವದೃಷ್ಟವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಜನ್ಯಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನಕಮ್ ಉತಾಽದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇತ್ಯಾದಿ ವಿಕಲ್ಪದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಶಬ್ದಾವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಧ್ಯಾನಂ ವಿಧೀಯತಾಮ್ । ನ ಚ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನ ಏವ ಧ್ಯಾನಮ್ , ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುಗೋಚರತ್ವಾದ್ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಽರೋಪಿತವಿಷಯತಯಾಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪ್ರಚಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ಮೃತಪುತ್ರಾದ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತದ್ವದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಽಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಸಂವಾದಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನವಸ್ತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾಽಪಿ ಕಸ್ಯಚಿಜ್ಜಾಗರಣಜ್ಞಾನಸಂವಾದೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದರ್ಶನಾತ್ , ನೈತತ್ಸಾರಮ್ ; ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹಾನಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣ ವಸ್ತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ಜಾಗರಣಸಂವಾದಸ್ತು ಸಾದೃಶ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಥ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಧ್ಯಾನಯೋರವಿಧೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾದನ್ಯದೇವ ಜ್ಞಾನಮಲೌಕಿಕಂ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಕರಣಕಂ ವೇದಾನುವಚನಾದೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಫಲಕಂ ಮೋಕ್ಷಕಾಮಃ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕೇ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಲ್ಪನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾ ಲಘೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಾರಣಮ್ , ಕಿಂತು ಪ್ರಮಿತಿಜನನಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಿಧಿನಿಷ್ಠಮಪಿ ಸ್ಯಾದ್ , ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಪ್ರಮಿತಿಶ್ಚ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಜಾಯತೇ, ನ ವಿಧೌ । ನ ಚ ಲೌಕಿಕಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದನ್ಯದೇವ ವೈದಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಿಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಯಥಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾ ಯ ಏವ ಲೌಕಿಕಾಸ್ತ ಏವ ವೈದಿಕಾಸ್ತಥಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಲೋಕವೇದಯೋರೇಕತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ವೇದಾಂತೇಷು ನ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧೇಯಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ।

ನಾಽಪಿ ನಿಯೋಗಃ ಸುನಿರೂಪಃ । ಲೋಕೇ ಹ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ ಶಿಷ್ಯಂ ನಿಯುಂಕ್ತೇ ಇತ್ಯಾದಾವುತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಽವರಪುರುಷಪ್ರೇರಣಾತ್ಮಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯಭೇದೋ ನಿಯೋಗತ್ವೇನಾಽಭಿಮತಃ । ನ ಚಾಽಸಾವಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ಸಂಭವತಿ । ನನು ನಿಯೋಗೋ ನಾಮ ಪ್ರವರ್ತಕಃ, ಪ್ರವರ್ತ್ತಕತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮಿದಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಾಮ ಕಿಂ ಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಕಿಂ ವಾ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯಮ್ ಅಥವಾ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವಿಲಕ್ಷಣಂ ಕಿಂಚಿದಲೌಕಿಕಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಕೃತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಅಂಶತಃ, ಆತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ದುಃಖಸಾಧನಾನಾಮಪಿ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯತಯಾ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಗೋಚರಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಪರಾಭಿಮತಕಾರ್ಯಾನಂಗೀಕಾರೇ ಪ್ರವರ್ತಕಾಭಾವಃ, ಕೃತಿಯೋಗ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಕೃತಿಯೋಗ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣೋಪಾದಾನಾನ್ನ ಚಂದ್ರೋದಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಬಾಲಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತಯಾ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಗವಾನಯನಾದಿಲಕ್ಷಣಮಿಷ್ಟಸಾಧನಮೇವ । ಅತಶ್ಚ ಯೇಯಂ ಮಹತಾ ಪ್ರಯಾಸೇನ ಕಾರ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾಧಿತಾ ಸಾ ನಾಽಸ್ಮಾಕಮನಿಷ್ಟಾ, ಇಷ್ಟಸಾಧನಸ್ಯೈವ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏಕಮೇವ ಹಿ ವಸ್ತುಕೃತಿನಿರೂಪ್ಯತಯಾ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಇಷ್ಟನಿರೂಪ್ಯತಯಾ ಚೇಷ್ಟಸಾಧನಮಿತಿ । ನ ಚ ಪರಾಭಿಮತಾಲೌಕಿಕಕಾರ್ಯೇ ಇವೇಷ್ಟಸಾಧನೇಽಪಿ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯೇಽನನುಭೂತೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಅತೀತೇಷ್ವನ್ನಪಾನಾದಿಷ್ವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮವಗತ್ಯಾಽನಾಗತೇಷ್ವಪಿ ತೇಷು ತದನುಮಾನಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಪರಕೀಯಕಾರ್ಯಮನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಲೌಕಿಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನಮೇವ ವಿಧ್ಯರ್ಥೋ ನ ತು ನಿಯೋಗಃ । ನ ಚೈತಾದೃಶೋಽಪಿ ವಿಧಿರ್ವೇದಾಂತೇಷು ಸಂಭವತಿ । ತತ್ರಾಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷ ಇಷ್ಟಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ । ಸೋಽಯಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ । ಶುಕ್ತಿತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ತದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಸ್ತದ್ವಿಧಿಪರತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಮನುವಾದಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನನು ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ಪ್ರಭಿನ್ನಕಮಲೋದರೇ ಮಧೂನಿ ಮಧುಕರಃ ಪಿಬತಿ” ಇತ್ಯಾದಾವಪ್ರಸಿದ್ಧಮಧುಕರಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇಽಪಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಮಾಣಯೋರಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ತಸ್ಯೈವಾಽದ್ಯಾಪ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿನ್ಮನ್ಯಂತೇ – ನ ಖಲು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಮಸ್ತಿ, “ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ” ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾದ್ಬಹಿರವಸ್ಥಾನಶ್ರವಣಾತ್ । ಯದಿ ಸರ್ವಗತ್ವಶ್ರುತಿಃ ಕುಪ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ವರ್ತಮಾನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವೈರ್ವಾ ಪ್ರಪಂಚೇನ ವಾ ನ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ , “ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । “ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವಾರೋಪಿತತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪೇಣೋಪಾಸನಂ ವಿದಧಾತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೋಪಾಸನಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಿಷ್ಯತಿ ಯಾಗಾದಿವ ಸ್ವರ್ಗಃ । ನ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಃ, ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಯೋರಭಾವೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಾದ್ಭಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯದ್ವೈತಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಕಾರಾತೀತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ನೈಯೋಗಿಕಫಲತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದನಿತ್ಯತಾ, “ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಽನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಾದಿತಿ ।

ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ಆದ್ಯಂತಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ಮಕಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । “ವಿಮುಕ್ತಶ್ಚ ವಿಮುಚ್ಯತೇ”, “ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽನಾದಿತಾಮಾಹ । “ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ”, “ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ” ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಚಾಽವಿನಾಶಿತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ತಥಾ ತದನುಗ್ರಾಹಕೋ ನ್ಯಾಯೋಽಪ್ಯನುಸಂಧೇಯಃ । ಸಾದಿತ್ವೇ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಂತವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಂತವತ್ತ್ವೇ ಚ ಪುನರ್ಬಂಧಾನ್ಮೋಕ್ಷಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಭ್ಯುದಯಫಲವಚ್ಛರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಬಂಧ ಉಪಚಯಾಪಚಯತ್ವಂ ಚ ಕೇನ ವಾರ್ಯೇತ । ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ವೈಚಿತ್ರ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಛರೀರಾದಿರಹಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ತತ್ಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಶರೀರಾದಿರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ನ ತಾವದಾತ್ಮನೋ ದೇಹೇನ ಸಂಯೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸಮವಾಯಃ, ದೇಹಂ ಪ್ರತಿ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿರೂಪತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಏವಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿನಿರಾಕರಣಮೂಹ್ಯಮ್ । ತತೋ ವಾಸ್ತವಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಶರೀರತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಸಶರೀರತ್ವಂ ತು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕೃತಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ।

ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಭಿರ್ನಿವರ್ತತೇ ? ನಾಽಪ್ಯಶರೀರ ಏವ ಮೋಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಭಿರನ್ಯಥಾ ಪರಿಣಮ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಾಯೋಗಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪ್ಯುಪಾಸನಾಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕಥಮುಪಚಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ಉಚ್ಯತೇ – ತತ್ರೋಪಾಸನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸಂಖ್ಯಾತಃ ಕಾಲತೋ ವಾ ಪರಿಮಿತಿರಸ್ತಿ ನ ವಾ? ನ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯನಿರ್ಧಾರಿತವಿಶೇಷಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯಾಽನುಷ್ಠಾನಮಶಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸಾ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಾ ? ನ ಹಿ ಸಾಂಗದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪರಿಮಿತಿವದೇತಾವದಿದಮಿತ್ಯುಪಾಸನಾಸ್ವರೂಪಪರಿಮಿತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಂಖ್ಯಾತಃ ಪರಿಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಸಹಸ್ರಂ ಲಕ್ಷಂ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತ್ಯೇತಾದೃಶಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಸ್ಯಾಽದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಕಾಲತಃ ಪರಿಮಾಣಮಸ್ತಿ, ಏಕಂ ಶತಂ ಸಹಸ್ರಂ ವಾ ಸಂವತ್ಸರಾಣಾಮುಪಾಸೀನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ನಿಯಮಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಮರಣಮೇವಾಽವಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವದೇಕಾಕಾರಾ ಸಾಧನಪರಿಮಿತಿರ್ನ ಲಭ್ಯತೇ । ಏಕೇನ ದಶಭಿಃ ಶತೇನ ಸಹಸ್ರೇಣ ವಾ ಕಾಲೇನ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮರಣಾತ್ ಪುರುಷಭೇದೇಷೂಪಚಯಾಪಚಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಉಪಾಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮವಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕೇನಚಿತ್ಕಾಲೇನಾಽಽಪರೋಕ್ಷ್ಯಾತ್ಸಾಧನೋಪಚಯಾಪಚಯೌ ತದವಸ್ಥಾವೇವ । ಅತಸ್ತತ್ಫಲೇ ಮೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯುಪಚಯಾಪಚಯೌ ದುರ್ವಾರೌ । ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಕ್ರಿಯಾತಾರತಮ್ಯಾತ್ ತತ್ಫಲೇಽಪಿ ತಾರತಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚೋಪಾಸನೈಕರೂಪ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಫಲೈಕರೂಪ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಽನ್ಯಥಾಽನುಪಪತ್ತೌ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ “ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್” ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯಾನುಸಾರೇಣಾಽನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ।

ಯತ್ತೂಕ್ತಮಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿಬಾಧಿತೋಽಯಂ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ, ತದಸತ್ । ತತ್ರ ಕಿಂ “ಬ್ರಹ್ಮ ಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯತೇ” “ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ” ಇತ್ಯೇಷಾ ಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧಿಕಾ ಉತ “ಏಷೈವ ದೇವಪಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಪಥ ಏತೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತ” ಇತ್ಯೇಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಭಿಸಂಪತ್ತಿಸಮಯೇ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಸಕ್ತಾ, ಅಥ ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತಿಷ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತನ್ನ; “ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಜಿತಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾಽನುಮಾನೇನ ಚ ವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಶ್ರುತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾಽಶ್ರುತಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾಸಂಭವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಿಮಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಮಾನವಾಂತರೇ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇಽನಾವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪುನರಾವೃತ್ತೇರಾರ್ಥಿಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸವಿಶೇಷಣವಾಕ್ಯೇಷ್ವಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ದುಷ್ಪರಿಹರತ್ವಾತ್ । ನನ್ವೇಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಕಲ್ಪೇ ಕಲ್ಪೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾ ತತ್ರ ತತ್ರಾಽಽವೃತ್ತಿಂ ನಿಷೇಧತಿ ತತೋಽರ್ಥಾದನಾವೃತ್ತೇರಾತ್ಯಂತಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರತಿಪತ್ತೃಭೇದಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಮಾಗಾಮಿಕಲ್ಪೇ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಂ ತತ ಉಪರಿಕಲ್ಪೇ ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ।

ನನ್ವಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯನಿತ್ಯ ಏವ ಮೋಕ್ಷಃ, ಅನಿತ್ಯಸ್ಯಾಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದೇಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಚೋಪಾಸನಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ನ್ಯಾಯಾನುಸಾರೇಣೈವಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ನ್ಯಾಯವಿತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಭಿರೇವ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವೈಶೇಷಿಕನೈಯಾಯಿಕಬೌದ್ಧಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವೈಃ ಸ್ವಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾನುಸಾರೇಣಾಽನಾದಿಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತೌ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವತಿ ಸ ಚ ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯೇವಾಽಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, “ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ”, “ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇ” , “ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತಾ ಯೋಽಸ್ಮಾಕಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ”, “ಭೂಯಾಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ”, “ಯ ಏತದ್ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವಂತಿ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಸಮಕಾಲಮೇವಾಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವವಿನಾಶಿನಂ ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಂತ್ಯೋ ನ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಶಂಕಾಮಪಿ ಸಹಂತೇ ।

ನನು ಅಹಂ “ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ” ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಪರಂ ಕಿಂತು ಜೀವವಿಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಸಂಪದಧ್ಯಾಸಕ್ರಿಯಾಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರೇಷ್ವನ್ಯತಮಮಪರಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತತ್ರ ಸಂಪದ್ ನಾಮಾಲ್ಪೇ ವಸ್ತುನ್ಯಾಲಂಬನೇ ಮಹದ್ವಸ್ತುದರ್ಶನಮ್ । ಯಥಾಽಲ್ಪೇ ಮನಸಿ ವೃತ್ತ್ಯನಂತತ್ವಸಾಮ್ಯೇನಾಽನಂತವಿಶ್ವೇದೇವಸಂಪಾದನಂ ಕೃತ್ವಾ ಅನಂತಲೋಕಜಯಃ । “ಅನಂತಂ ವೈ ಮನೋಽನಂತಾ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಅನಂತಮೇವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಜೀವೇ ಚಿದ್ರೂಪಸಾಮ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸಂಪಾದನಂ ಕೃತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಫಲಮವಾಪ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಾಸಸ್ತ್ವನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯತ್ವದೃಷ್ಟಿಃ । ಯಥಾ “ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಶಾದಬ್ರಹ್ಮರೂಪ ಆದಿತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಽತ್ರಾಪ್ಯಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ । ತತ್ರಾಽಽಲಂಬನಮವಿದ್ಯಮಾನಸಮಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಂಪಾದ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಚಿಂತನಂ ಸಂಪದ್ , ಆಲಂಬನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಚಿಂತನಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ತದ್ವಿವೇಕಃ । ಕ್ರಿಯಾಯೋಗಸ್ತು ಯಥಾ “ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ ಸಂವೃಣೋತೀತಿ ಸಂವರಣಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಾದ್ ದ್ವಯೋಃ ಸಂವರ್ಗಗುಣತ್ವೇನೋಪಾಸನಂ ತಥಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಗತೇನ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಯೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣತಯೋಪಾಸನಮ್ । ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಕರ್ಮಾಂಗಸ್ಯ ವ್ರೀಹ್ಯಾಜ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾವೇಕ್ಷಣಾದಿನಾ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಕರ್ತೃತಯಾ ಕರ್ಮಗುಣಭೂತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।

ನೈತತ್ಸಾರಮ್ ; ಕಿಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸವಿರೋಧಭಯಾತ್ ಸಂಪದಾದಿಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಕಿಂ ವಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದ್ ? ಉತ ಫಲಾನುಸಾರಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅಭೇದೇಽಪಿ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬವದ್ಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, “ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ” ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯ “ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ” ಇತಿ ಪ್ರವೇಶಾರ್ಥವಾದೇನ “ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ” ಇತಿ ಭೇದನಿಂದಯಾ ಚೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸರ್ವಂಶ್ರುತಿಷ್ವಪ್ಯೈಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಪ್ರವೇಶಾದಿಕಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಶ್ಚ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಚ ಸಂಪದಾದಿಪರತ್ವೇ ತದುಪಪದ್ಯತೇ, ಸಂಪದಾದೀನಾಮಯಥಾವಸ್ತುತ್ವೇನಾಽಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾನಾಮವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾಽಽನ್ಯಾತ್ಮತ್ವವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದೈಕ್ಯಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ।

ಅತ್ರ ಕಶ್ಚಿದಾಹ – ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನೌ ಜೀವಃ । ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತಾ ಜೀವಸ್ಯ ನಿತ್ಯಬುದ್ಧತಾ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮಶ್ನುತೇ । ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ವಸಂಸರಾಯ ಕಥಂ ಜಗದುತ್ಪಾದಯೇತ್ । ವಿರುದ್ಧಾ ಚ ವಿಶುದ್ಧಸ್ಯಾಽಶುದ್ಧತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ನ ತಾವತ್ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿಭಾವೋ ಗುಣಗುಣಿಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಮಂಶಾಂಶಿಭಾವೋ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ, ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತದಭಾವೇ ಕ್ವಚಿದ್ಭೇದಾಭೇದೌ ದೃಶ್ಯೇತೇ, “ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ” ಇತಿಸ್ಮೃತೇರಂಶಾಂಶಿತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ನಿಷ್ಕಲಮ್” ಇತಿ ನಿರಂಶತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । “ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನಾಶಾಂಶಿಭಾವಂ ಬ್ರೂತೇ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಾನಂತ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ಜೀವಸ್ಯಾಽಲ್ಪತಾಮಾತ್ರಮಾಹ । ಅನ್ಯಥಾ ಸಾಂಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಘಟಾದಿವದವಯವಾರಭ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ನಿರವಯವತಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಸಾಂಶತ್ವಮಿತಿ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ವಾಸ್ತವಭೇದೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ನ ಹಿ ನಿರವಯವಮಾಕಾಶಂ ಖಡ್ಗಧಾರಾದಿಭಿರ್ವಸ್ತುತೋ ಭೇತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಥಾಽಂತಃಕರಣೋಪಾಧೀನಾಂ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಸ್ಯಾಽನರ್ಥಾಯ ಕಥಮುಪಾಧೀನ್ ಸೃಜೇತ್ । ನ ಚ ಜೀವಾರ್ಥಾ ತತ್ಸೃಷ್ಟಿಃ, ತತ್ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗ್ ಜೀವವಿಭಾಗಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾ ಅಂತಃಕರಣೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗ್ವಿದ್ಯಮಾನಾ ಅಪಿ ಜೀವಂ ವಿಭಜಂತೇ, ಅಂತಃಕರಣದ್ರವ್ಯಸ್ಯೈವ ಜೀವೋಪಾಧಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನನು ನೀಲಪೀತಾದಿವದ್ಭೇದಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿನಿಬಂಧನಶ್ಚಾಽಭೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ “ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನೀಲಂ ಪೀತಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ನ ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಭೇದೋ ನಾಽಪ್ಯನಾದಿಃ ಕಿಂತೂಪಾಧಿನಿಬಂಧನಃ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ಸ ತರ್ಹ್ಯತಸ್ಮಿಂಸ್ತದಾರೋಪೋ ವಿಭ್ರಮ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಕಥಂ ವಿಭ್ರಮತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪ್ರಸರಾತ್ । ಆಗಮಸ್ತು ನ ಭೇದಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಪ್ರತ್ಯುತ “ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ” ಇತ್ಯಭೇದಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ “ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ” ಇತಿ ಭೇದಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ । ನ ಚ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಭೇದೇ ಮಾನಮ್ , ಅಭೇದಸ್ಯಾಽಪ್ಯಂಗೀಕೃತತ್ವೇಽನಾಽವ್ಯವಸ್ಥಾತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಕಾಶಂ ಘಟೇನಾಽವಚ್ಛಿದ್ಯ ತದಂತರ್ಧೂಮಾದಿಸಮಾವೇಶೇ ಸತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಧೂಮಾದಿಸಂಯೋಗಃ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಭಾಗಸಹಿತಸ್ಯೈವಾಽಽಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽಪಿ ಭೇದಾಂಶಮುಪಜೀವ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥೋಚ್ಯೇತ ತರ್ಹ್ಯಸ್ಮನ್ಮತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸರ್ಗಾಸಂಸರ್ಗಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಸ್ತುನಿ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವೌ ವಿರುದ್ಧಾವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಭೇದಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕತ್ರ ತ್ವಯಾಽಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅಭೇದೋ ನಾಮ ನ ಭೇದಾಭಾವಃ, ಕಿಂತ್ವೈಕ್ಯಾಖ್ಯಂ ಧರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಭೇದಾಭೇದೌ ವಿರುದ್ಧಾವೇವ ಪರಸ್ಪರನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । “ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ” ಇತಿ ಪ್ರತೀತಂ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ “ನಾಽಹಂ ಮನುಷ್ಯೋಽಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ” ಇತ್ಯನೇನ ದೇಹಾತ್ಮಭೇದಭಾನೇನ ನಿವರ್ತತೇ । ತಥಾ ದ್ವೌ ಚಂದ್ರಾವಿತಿ ಪ್ರತೀತೋ ಭೇದಶ್ಚಂದ್ರೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತತೇ । ಅತೋ ವಿರೋಧಭೀತಸ್ತ್ವಂ ಕಥಂ ಭೇದಾಭೇದಾವಂಗೀಕುರ್ವೀಥಾಃ । ತದಂಗೀಕಾರೇ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಾಸಂಸರ್ಗೇಣ ತಯೋರ್ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಪಪಾದಯಿತುಂ ಸುಶಕಯೋಃ ಕಸ್ತವ ಪ್ರದ್ವೇಷಃ । ನ ಚಾಂಶಭೂತೇ ಜೀವೇ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಸತ್ಯಂಶಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಭಾವೇ ತವಾಽಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನ ಹಿ ವಸ್ತ್ರೈಕದೇಶೇ ದೇಹೈಕದೇಶೇ ವಾ ಚಂಡಾಲಸೂತಿಕಾದಿಭಿರುಪಸ್ಪೃಷ್ಟೇ ಕೃತ್ಸ್ನೌ ವಸ್ತ್ರದೇಹಾವಪ್ರಕ್ಷಾಲನೀಯೌ ಭವತಃ । ಅತೋ ನ ತ್ವನ್ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುತ ಸರ್ವಜೀವೈಃ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೇನ ಚಾಽಭಿನ್ನತಯಾ ಸರ್ವಂ ದೋಷಜಾತಂ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಯೇತ್ । ತಥಾ ಚ ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇರಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಾದಿಕಮನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಭಿಃ ಸ್ವೋಪಾಧೌ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರವಿಲಾಪಿತೇಽಪ್ಯಶೇಷಜೀವೋಪಾಧಯಃ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವೋ ದೋಷಃ ಪರಿಹ್ರಿಯೇತ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬಶ್ಯಾಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಬಿಂಬಸಂಬಂಧಾದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿನಿರ್ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ಸ್ವಪ್ನಕಲ್ಪಿತವಸ್ತೂನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಬೋಧೇ ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಶುಕವಾಮದೇವಾದಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವೋಪಾಧಿನಿವೃತ್ತಾವಿದಾನೀಂ ಸಂಸಾರಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ಏಕೈಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೈಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಮುಕ್ತಾವಪ್ಯನಂತಜೀವಾನಾಮತೀತಾನಂತಕಲ್ಪೇಷು ಮುಕ್ತೌ ಕಥಂ ಸಂಸಾರ ಉಪಲಭ್ಯೇತ । ಅನುಭವಮವಲಂಬ್ಯೇದಾನೀಂತನಸಂಸಾರಸಮಾಧಾನಮುಭಯೋಃ ಸಮಾನಮ್ । ಉಪಪತ್ತಿಸ್ತ್ವೇಕಾತ್ಮವಾದಿಭಿರಸ್ಮಾಭಿರೇವ ಕಥಂಚಿದ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಯಸ್ತ್ವಂ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ಸ ತ್ವಮೇಕ ಏವ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಶ್ಚಿದೇಕರಸ ಆತ್ಮಾ ತ್ವದನ್ಯೇ ಮುಕ್ತಾ ಮುಚ್ಯಮಾನಾ ಮೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಜೀವಾಸ್ತ್ವದವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಇವ ಕಲ್ಪಿತಾಃ । ವಾಮದೇವಾದಿಮುಕ್ತಿಶ್ರುತಿಶ್ಚ ತ್ವತ್ಪ್ರರೋಚನಾಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಾ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಕಸ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಿತ್ಯೇಷ ಸಂದೇಹಸ್ತವ ತಾವತ್ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ವಾ ನ ಜಾಯತೇ । ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತತ್ತತ್ಪುರುಷದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸ ಸ ಏವಾಽಽತ್ಮೇತಿ ಗುರುಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಬೋಧಿತೇ ಸತಿ ನ ಕಸ್ಯಾಽಪಿ ಸಂದೇಹ ಉದೇತೀತಿ ಕಿಮತ್ರಾಽನುಪಪನ್ನಮ್ । ಅತೋಽಖಂಡೈಕರಸಾತ್ಮವಾದೇಽನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ತತ್ತತ್ಪರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಬೋಧಿತೇ ಸದ್ಯ ಏವಾಽವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಯೋಃ ಸ್ವಪ್ನವತ್ ಪ್ರವಿಲೀನಯೋಃ ಸತೋರದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಪದಾದಿರೂಪೇಣೋಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕೋಽವಸರಃ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ - “ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮುನತೇ ಯೇನಾಹುರ್ಮನೋ ಮತಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ” ಇತಿ । ನ ಚ ವೇದ್ಯತ್ವವದುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , "ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽಪಿ ನಿಷೇಧಾತ್ । ಅವೇದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಖಂಡೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯುಕ್ತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಯಾ ವಿದ್ಯಯಾಽವಿದ್ಯಾತತ್ಕರ್ಯನಿವೃತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರವೇದ್ಯತ್ವಮುಪಚರ್ಯತೇ । ಏತಾಂ ವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣಾಽಖಂಡೈಕರಸತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ವಾಕಾರಸಮರ್ಪಕತಯಾ ಸ್ವಸ್ವಾಕಾರಸಮರ್ಪಕಘಟಾದಿವದ್ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಿಪ್ರೇತ್ಯ “ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್”, “ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ”, "ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಮ್" ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ಜಡೇಷು ಘಟಾದಿಷ್ವಿವ ಪ್ರಮಾಣಕೃತಸ್ಫುರಣಾತಿಶಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಭಾವಲಕ್ಷಣಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚ “ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರತ್ಯಪೀಪದನ್ । ನ ಚಾಽತ್ರಾಽತ್ಯಂತಂ ಫಲಾಭಾವಃ, ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಫಲತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ । ಘಟಾದಿಷ್ವಪ್ಯಸ್ಯೈವ ಫಲತ್ವವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ಪರಾಗರ್ಥಪ್ರಮೇಯೇಷು ಯಾ ಫಲತ್ವೇನ ಸಮ್ಮತಾ ।
ಸಂವಿತ್ ಸೈವೇಹ ಮೇಯೋಽರ್ಥೋ ವೇದಾಂತೋಕ್ತಿಪ್ರಮಾಣತಃ ॥” ಇತಿ ।
ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಮುಪಾಂತ್ಯಕ್ಷಣೇಽವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಫಲಾವಸ್ಥಂ ಭೂತ್ವಾ ಚರಮಕ್ಷಣೇ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಿಕಾಂ ವೃತ್ತಿಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ತತ ಉಪರ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾಭಾವಾತ್ ಫಲಾವಸ್ಥತಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಸಜ್ಜೀವಭಾವಮಾಪಾದ್ಯ ಸಂಸರತಿ ಸ್ವವಿದ್ಯಯಾ ಚ ವಿಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।

ನನ್ವೇವಂ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” ಆದಿಮಹಾವಾಕ್ಯೇಷು ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಭೇದಾಭೇದಾವಭ್ಯುಪೇಯಾವಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಥಾ ಸತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇನ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾಹಿ – ಕಿಮುಪಪತ್ತಿತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ? ಉತ “ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಾತ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ತ್ವನ್ಮತೇ ದೇಹಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಾಸ್ತವಯೋರ್ಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ತದ್ಗೋಚರಜ್ಞಾನೇನ ದೇಹಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಿನ ಆಗಮಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿವಿರೋಧೇಽರ್ಥವಾದತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ದೇಹಾದಿನಿವೃತ್ತಾವಾಗಮಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಯದಿ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಭೇದಾಂಶೋ ನ ನಿವರ್ತೇತ ತದಾ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿರಪ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತತೋ ನ ಸಂಸಾರಾದ್ವಿಶೇಷಃ । ಯದಿ ಚ ಭೇದಾಂಶನಿವೃತ್ತಿಃ, ತದಾಪಿ ನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ತ್ವನ್ಮತೇ ಭೇದಸ್ಯಾಽಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಕರ್ಮಭಿಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ; ಆಗಮವಿರೋಧಾತ್ । ಆಗಮಸ್ಯ ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕಭೇದಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಭೇದಾಭೇದವಾದೇ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೌ ಸುನಿರೂಪೌ, ತತ್ರ ಕೋಽಸೌ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ಜೀವಃ ? ಕಿಂ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮಂಶಭ್ಯಾಮಂಶೀ ಕಿಂ ವಾಂಶದ್ವಯಸಮುದಾಯ ಉತಾಂಶದ್ವಯಮೇವ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಯದ್ಯಭೇದಾಂಶೋ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾಂಶತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಸಾವಯವತ್ವಮಾಪದ್ಯೇತ । ಅಥಾಽಭೇದಾಂಶೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ತರ್ಹ್ಯತ್ಯಂತಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಜೀವಸ್ಯಾಽವಸ್ತುತ್ವಪ್ರಸಂಗತ್ । ಸಮುದಾಯಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಮುದಾಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಭೇದಾಂಶ ಏವ ಜೀವಃ ಕಿಂ ವಾ ಭೇದಾಂಶ ಏವ ಉತಾಂಶದ್ವಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ ಅಥವಾಂಶದ್ವಯಂ ಪರಸ್ಪರಮಭಿನ್ನಮ್ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಸ್ಪರಮಪಿ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜೀವತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅತ್ಯಂತಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಜೀವದ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜೀವ ಇತಿ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಪಂಚಮಃ, ಭೇದಾಭೇದಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಸ್ಯ ಚಾಽಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶಃ । ನ ತಾವದಭೇದಾಂಶಸ್ಯೋಪದೇಶಃ, ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ತಸ್ಯೋಪದೇಶಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಭೇದಾಂಶಸ್ಯೋಪದೇಶಃ । “ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ” ಇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮಭಿನ್ನತಯಾ ಯುಜ್ಯತೇ ಸಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ಭೇದಾಂಶಸ್ಯ ಪುನರಭೇದಃ ಸಂಭವತಿ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷೋಽಪಿ ನ ತಾವದಭೇದಾಂಶಸ್ಯ ಯುಕ್ತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಭೇದಾಂಶಸ್ಯ, ಉಪಾಧಿಜನನಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ಭೇದಾಭಾವತ್ । ಅಥೋಪಾಧಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಭಿನ್ನೋಂಽಶೋಂಽಶೀ ವಾ ಜೀವಸ್ತಥಾಪಿ ತದಂಶವಿನಾಶೇ ಜೀವವಿನಾಶಾತ್ ಕಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷ ಉಪದಿಶ್ಯೇತ, ಅಭೇದಾಂಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಶ್ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” ಇತ್ಯೇವಕಾರವಿರೋಧಃ ಸಂಸಾರಾದವಿಶೇಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವರ್ಗನರಕಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಯೇ ಭೇದಾಭೇದಾವಪೇಕ್ಷಿತೌ, ಭೇದೇನೈವ ಕಥಂಚಿತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತಾವೇಕತ್ರ ಯುಕ್ತೌ । ಭೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಭಿನ್ನೇ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಸ್ತುನಿ ತದಯೋಗಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪುನರ್ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಇತಿ ಭೇದೋಪಮರ್ದೇನೈಷ ತ ಆತ್ಮೇತ್ಯಭೇದಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ, ನ ತು ಭೇದಾಭೇದೌ । ಅಥ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸ್ವಭಾವಾದ್ಭೇದಃ ಸ ತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ । ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮೇತಿ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಪರ್ಶಪರಿಹಾರಾಯೈವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ, ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ವಿಕಾರಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವೇಽಪ್ಯಸಂಗಸ್ವಭಾವತಯಾ ತತ್ಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇನ ಸಾವಯವತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

“ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೂರದೇಶವರ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಾಽಸೌ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ನ ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ, ದೂಷಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭ್ಯಾಮಾರಭ್ಯಮಾಣಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮ್ , ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಗತತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಸಾವಯವತ್ವಾಯೋಗಾದ್ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾರಂಭಕತ್ವಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನ ತಾವತ್ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಅಣುಮಹತೋರ್ವಿರುದ್ಧಯೋಸ್ತದಯೋಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸಮವಾಯಾದಿಃ, ಭಿನ್ನದ್ರವ್ಯಯೋಃ ಸಂಯೋಗಾತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ । ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಚ ವಿಪ್ರಯೋಗಾವಸಾನತಯಾ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾದಪುನರಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ “ಸ ಸ್ವರಾಡ್ ಭವತಿ” ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ಸ್ವರಾಡ್ಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರವಣಾದನೇಕೇಶ್ವರಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿರವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯಾ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ “ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ” ಇತಿ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಗಮನಂ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನಾಽಮೃತತ್ವಂ ನಾಮ ಮೋಕ್ಷಃ, ಕಿಂತೂತ್ತಮಲೋಕೇ ಚಿರಕಾಲಾವಸ್ಥಾನಮ್ । “ಅಾಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡ್ಯಾ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಾಂ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸಕಾನಾಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೈತದಿಷ್ಟಮ್ , ತೇಷಾಮಾವಿದ್ಯುಲ್ಲೋಕಮೇವ ಗಮನಮಿತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽಪಿ “ಸ ಏವ ತಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಶ್ಚಿದಮಾನವಃ ಪುರುಷಃ ಸಮ್ಮುಖಮಾಗತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾನ್ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿದ್ಯುಲ್ಲೋಕಾದುಪರಿತನಾನ್ ವರುಣೇಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತಿಲೋಕಾನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯೇವಂ ಗಮನಮೇವ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತಸ್ಯ ಗಮನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಾನುಗಮಾತ್ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಽತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣಿ ರೂಢತ್ವಾತ್ । ರೂಢಿಶ್ಚ ಯೋಗವೃತ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸೀ, ಶೀಘ್ರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ರೂಢಿರಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ “ಬ್ರಹ್ಮ ಲೋಕಾನ್ ಗಮಯತಿ” ಇತಿ ಭೋಗಭೂಮಿವಿಶೇಷವಾಚಿಲೋಕಶಬ್ದಶ್ರವಣಾದನ್ಯಾಸ್ವಪಿ ಶಾಖಾಸು ತಟಾಕಾಶ್ವತ್ಥರಾಜಗೃಹದ್ವಾರಪಾಲವೇಶ್ಮಸಭಾಪರ್ಯಂಕಾದೀನಾಂ ಭೋಗ್ಯವಸ್ತೂನಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಕಿಂಚಾಽರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛತಾಂ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವತಾಂ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ “ಸ ಏತಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ” ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನ್ ಪರಮೃಶತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದಾಮೇವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಫಲತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಿಂಚ, ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಯದ್ಯೇಕರೂಪಂ ಫಲಂ ತದಾ ಗುಣೋಪಚಯಾಪಚಯಾಭ್ಯಾಮುಪಾಸನೋಪಚಯಾಪಚಯೌ ವ್ಯರ್ಥೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಫಲಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಃ । ಅಥೋಪಚಯಾಪಚಯವತ್ತತ್ಫಲಂ ತರ್ಹಿ ನ ವಿಕಾರಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಿಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತತ್ರ ತದಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚ, ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸನಫಲಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರಾಪತ್ತಿರ್ಯದೀಷ್ಯತೇ ತದಾ ವಿಕಾರಾಸಂಸೃಷ್ಟೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಂ ತದುಪಪದ್ಯೇತ । ಅಥ ನೇಷ್ಯತೇ, ತದಾ “ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚ ಪಿತ್ರಾದಿಸಂಕಲ್ಪೈರ್ವಿಕಾರಾಸಂಸೃಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಭೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಚೇತ್ , ಪಿತ್ರಾದಿಸಂಕಲ್ಪಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ।

ಸ್ಯಾಚ್ಚೇದ್ವಿಕರಾವರ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಿತ್ರಾದಿಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್  । ಕಿಂಚ, ವಿಕಾರಾವರ್ತಿಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪಿ “ಬ್ರಹ್ಮೈವೈತಿ ಮನಸೈತಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಪಶ್ಯನ್ ರಮತೇ ತೇನ ಪಿತೃಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಭೋಗಃ ಸಾಧನೈರ್ದರ್ಶಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಽಽಪ್ತಕಾಮತಾ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ನ ಪಿತ್ರಾದಿಸಂಕಲ್ಪೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೋಗೋಽಭಿಧೀಯತೇ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ನಿಖಿಲವಿಷಯಾನಂದಾಂತರ್ಭಾವಾದೈಶ್ವರ್ಯವಿಶೇಷ ಉಪಚರ್ಯತ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಬಹ್ವೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮುಪಚಾರಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ತನ್ನಿರ್ಣಾಯಕಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯಚತುರ್ಥಪದವೈಫಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ, ವಿಕಾರಾವರ್ತಿಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಲಿಂಗಶರೀರಮಸ್ತಿ ಚೇತ್ , ಕಲಾಪ್ರಲಯಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತ । ನಾಽಸ್ತಿ ಚೇದ್ , “ಮನಸೈತಾನ್” ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತ । ಕಿಂಚ, ತಸ್ಯ ಲಿಂಗಶರೀರವಿಲಯನಿಮಿತ್ತಂ ವಿದ್ಯೈವ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಕಾಲೇ ವಿಲಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಲಿಂಗಶರೀರಾರಂಭಕಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ । ಅಮಾನವಪುರುಷಕರಸಂಸ್ಪರ್ಶಶ್ಚೇತ್ , ತದಾಪಿ ವಿದ್ಯುಲ್ಲೋಕೇ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಭಯಥಾಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾದುಪರಿ ಲಿಂಗಶರೀರವಿಲಯಃ । ಕಿಂಚೌಪಾಧಿಕಜೀವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯ ನ ವಿಕಾರಾವರ್ತಿಬ್ರಹ್ಮಗಮನಂ ಸಂಭವತಿ । ನಿರವಯವಾವಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಘಟಾಕಶಸ್ಯೇವೋದ್ಧೃತ್ಯಾಽಽನಯನಾಯೋಗಾತ್ । ಉದ್ಧರಣೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶೂನ್ಯೋಽಯಂ ಪ್ರದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಚಯಃ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಾಧಿಗಮನಾದಾತ್ಮನಿ ಗಮನವಿಭ್ರಮಃ । ನನೂಪಾಧೇರಪಿ ಗಮನಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ತದುಪಾದಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಲನಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಮೃದಿ ನಿಶ್ಚಲಾಯಾಂ ಘಟಸ್ಯ ಗಮನಮಸ್ತೀತಿ ಚೇದ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾಪ್ನಗಮನವತ್ ಮಾಯಾವಿಜೃಂಭಿತೋ ಗಮನಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಃ । ತದೇವಮಾಪ್ತಿರಪಿ ಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಿಕಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಸಂಸ್ಕೃತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನ ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಾಧಾನಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ, ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯರೂಪತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ದೋಷಾಪನಯನಲಕ್ಷಣಃ, ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವೇ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ನಿರ್ಮಲಸ್ವಭಾವೇಽಪಿ ದರ್ಪಣೇಽನ್ಯಸಂಪರ್ಕಕೃತಮಲಸ್ಯಾಽಪನಯನಂ ಯಥಾ ನಿಘರ್ಷಣಕ್ರಿಯಯಾ ಭವತಿ, ತಥಾಽಽತ್ಮನ್ಯಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತದೋಷಸ್ಯಾಽಪನಯನಂ ಕ್ರಿಯಯಾಽಸ್ತ್ವಿತಿ; ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ – ಕಿಮಾತ್ಮಾಶ್ರಿತಯಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ದೋಷಾಪನಯಃ ಕಿಂ ವಾಽನ್ಯಾಶ್ರಿತಯಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಸ್ವರ್ಗಗತೇ ನಿರವಯವ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽನ್ಯದ್ರವ್ಯೈಃ ಸಂಯೋಗಾಭಾವೇನ ತಾತ್ತದಾಶ್ರಿತಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಽಽತ್ಮನಿ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರಿಣಾಮಯೋರಭಾವೇಽಪಿ ಮಂತ್ರದೇವತಾಭಿಧಾನಾದ್ವಿಷನಿರಾಸವದೀಶ್ವರಾಭಿಧಾನಾದ್ದೋಷಾಪನಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇ ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಕಾರಮಂತರೇಣಾಽಪಸಾರಣಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮನೋ ವಿಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ, “ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ದೋಷಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ವಿದ್ಯಯೈವ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಕ್ರಿಯಯಾ । ನನು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೈಃ ಸ್ನಾನಾಚಮನಾದಿಕರ್ಮಭಿರಾತ್ಮನೋ ಗುಣಾಧಾನಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಅಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮನಸ್ತಚ್ಛ್ರವಣಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾನನುತಿಷ್ಠತಸ್ತತ್ಫಲಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಸ್ಕೃತಿರಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಭವತಿ । ತತಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಚತುರ್ವಿಧಫಲಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೇ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ ತದತಿರೇಕೇಣಾಽನ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸ್ಯಾಽಭಾವಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷೋ ಗೋಚರೋ ನ ಕ್ರಿಯಯಾಃ । ನನು ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಧ್ಯಾನವತ್ ಮಾನಸಕ್ರಿಯೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಫಲತಃ ಕಾರಣತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ವಸ್ತುಸ್ಫುರಣಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಫಲಂ ತಚ್ಚಾಽಽತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಜನ್ಯಮ್ । ತಜ್ಜನ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ತು ತದಭಿವ್ಯಂಜಕಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಜನ್ಮೋಪಾಧಿಕಃ । ನ ಚೈವಂ ಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾಫಲಮಜನ್ಯಮ್ , ಗರುಡದೇವತಾದಿಧ್ಯಾನಾದ್ವಿಷನಿರ್ಹರಣವಶ್ಯಾಕರ್ಷಣಾದಿಫಲಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯೈವ ಜನ್ಮದರ್ಶನಾತ್ । ಕಾರಣಂ ಚ ಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚೋದನಾಜನ್ಯಪುರುಷೇಚ್ಛಾಪೂರ್ವಕಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ನ ವಿಷಯಸದ್ಭಾವಃ, ಅಸತ್ಯಪಿ ವಿಷಯೇ ವಿಧಿತೋ ಯೋಷಿದಗ್ನ್ಯಾದಿಧ್ಯಾನದರ್ಶನಾತ್ । ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಜನ್ಯಂ ನ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಮನುವರ್ತತೇ, ಅನಿಚ್ಛತೋಽಪಿ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯನುಮಾನಶಬ್ದಾದಿಷು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಪ್ರಮೇಯಜನ್ಯತ್ವನಿಯಮಃ, ಅತೀತಾನಾಗತವಸ್ತುಜ್ಞಾನೇಷು ತದಸಂಭವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ಲಿಂಗಶಬ್ದಾದಿತಂತ್ರಮೇವ ತತ್ರಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾತಂತ್ರಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾತೋ ವಿಲಕ್ಷಣಮೇವ ।

ನನು ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪರಂಪರಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕ್ರಿಯೈವ ನಾಽಸ್ತಿ, ಯತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಪಾದ್ಯೇತ । ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪರಂಪರಾವತಿ ಹಿ ಶ್ಯೇನಾದೌ ಚಲತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಜಾಯತೇ । ನ ಚೈವಂ ಸ್ಥಾಣಾವಪಿ ಶ್ಯೇನಸಂಯೋಗವಿಭಾಗವತಿ ಚಲನಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆಕಾಶಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ತದಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಣುರಾಕಾಶಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷೈಃ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ ವಿಭಜ್ಯತೇ ವಾ । ತಸ್ಮಾದತಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾನ್ನಾಽಸ್ತಿ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪ್ರಚಯಾತಿರೇಕಿಣೀ ಕ್ರಿಯೇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಬಹುಲಾಂಧಕಾರಾವೃತೇ ನಭಸ್ಯಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ತತ್ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾನಾಮಪ್ಯಪ್ರತೀತೌ ಖದ್ಯೋತೋ ಚಲತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸದ್ಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಯೋಗಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾ । ಪ್ರಾಭಾಕರಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯತಾಂ ಮನ್ವಾನ ಇತ್ಥಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ – “ವಿಮತಾವಾದ್ಯಸಂಯೋಗವಿಭಾಗೌ, ಸ್ವಾಶ್ರಯಗತೇನಾಽವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಕ್ಷಣೋತ್ಪನ್ನೇನಾಽತಿಶಯೇನ ಜನ್ಯೌ, ವ್ಯವಸ್ಥಿತದ್ರವ್ಯೇ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಜನ್ಯಕಾರ್ಯವತ್” ಇತಿ । ತತ್ರ ಯೋಽಸಾವತಿಶಯಃ ಸ ಏವ ಕ್ರಿಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಈಶ್ವರೇಚ್ಛಯಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಜನ್ಯಾದೃಷ್ಟವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯಾಽವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇತಿ । ದ್ರವ್ಯೇಣ ಸಹೋತ್ಪನ್ನೇ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಾವನೈಕಾಂತಿಕತ್ವವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ದ್ರವ್ಯೇ ಇತಿ । ಮೈವಮ್ ; ಕಿಮತ್ರ ಸಯೋಗಿನೋರ್ದ್ವಯೋರಪ್ಯತಿಶಯಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾಽನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಉತಾಽವಿಶೇಷಿತಮತಿಶಯಮಾತ್ರಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಶ್ಯೇನಸ್ಥಾಣುಸಂಯೋಗಾದಾವಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಽನ್ಯತರಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಉಭಯಕರ್ಮಜನ್ಯೇ ಮಲ್ಲಮೇಷಸಂಯೋಗಾದೌ ಸಾಧ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಸೌ ಕ್ರಿಯಾಖ್ಯೋಽತಿಶಯಃ ಸ್ಥಿರಾದೇವ ದ್ರವ್ಯಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಉತಾಽತಿಶಯಾಂತರಾತ್ ? ಆದ್ಯೇ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಯೋರೇವ ತಸ್ಮಾದ್ ದ್ರವ್ಯಾದುತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತು ಕಿಮನೇನಾಽತಿಶಯೇನ । ದ್ವಿತೀಯೇಽನವಸ್ಥಾಪಾತಃ ।

ಅಥ ಮತಂ ಭೂಮಿಪಾದಯೋಃ ಸಂಯೋಗಃ ಪಾದಾಶ್ರಿತಕರ್ಮಣಾ ಜಾಯತೇ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮ ನ ಕರ್ಮಾಂತರೇಣ ಜಾಯತೇ, ಕಿಂತು ಪ್ರಯತ್ನವದಾತ್ಮಪಾದಸಂಯೋಗೇನ, ತತೋ ನಾಽನವಸ್ಥೇತಿ, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಯತ್ನವದಾತ್ಮಪಾದಸಂಯೋಗಸ್ಯೈವ ಭೂಪಾದಸಂಯೋಗಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತಯಾ ನ ಕರ್ಮ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನಾಽನುಮೇಯಾ ಕ್ರಿಯಾ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೈವ । ನ ಚ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕಥಮಿಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಕ್ಷಣದ್ವಯಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶಬ್ದವಿದ್ಯುದಾದಿವದವಿರೋಧಾತ್ । ಅತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಕ್ರಿಯಾತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಪನ್ನಮ್ । ನನ್ವಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮರೂಪತ್ವಾದ್ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಕ್ರಿಯೈವ । ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಧ್ಯಾನವತ್ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಿಧಿಯೋಗ್ಯಕ್ರಿಯಾತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಸ್ತ್ಯೇವ । ಯಥಾ ಯೋಷಿತ್ಯಗ್ನಿಧ್ಯಾನಂ ವಿಧಿಜನ್ಯಪುರುಷೇಚ್ಛಾವಶಾತ್ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ನ ತಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಗ್ನಾವಗ್ನಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಾತುಂ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾಽನುಷ್ಠಾತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಾಮಪೀಚ್ಛಾಯಾಂ ಮನಃಸಹಕೃತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಃ ಸ್ಪರ್ಶನೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ವಾಽಗ್ನಿಸಂಯೋಗಮಂತರೇಣ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನುದಯಾತ್ । ಸತಿ ತು ತತ್ಸಂಯೋಗೇ ವಿನಾಽಪೀಚ್ಛಾಂ ಜ್ಞಾನೋದಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಕರಣಂ ತು ದೂರಾಪಾಸ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ಪುರೋವಸ್ಥಿತೋಽಗ್ನಿರ್ನಿಪುಣತರೇಣಾಽಪಿ ಸ್ತಂಭಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾಽವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ರಜ್ಜೌ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭಾಸತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸೋಽಪ್ಯಾಭಾಸಃ ಪುರುಷತಂತ್ರಃ ಅನಿಚ್ಛತಃ ಕಂಪಮಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ಜಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನನು ಲೋಕೇಽಮುಮಗ್ನಿಂ ಪಶ್ಯೇತಿ ಕೇಚನೇದ್ವಿಹಿತೇ ಸತ್ಯನ್ಯೋಽಪಿ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ತದಭಿಮುಖೋ ಭೂತ್ವಾ ತಂ ಪಶ್ಯತಿ ಅಸತ್ಯಾಂ ತ್ವಿಚ್ಛಾಯಾಂ ವಿಮುಖೋ ಭೂತ್ವಾ ಚಕ್ಷುಷೀ ನಿಮೀಲ್ಯ ವಾ ನ ಪಶ್ಯತಿ ತಥಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾದಾಹವನೀಯಾದ್ಯಗ್ನೀನ್ ಕರಣಾದ್ಯುಪೇತಾನವಲೋಕಯತಿ ।

ಅತಃ ಕಥಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಕರಣಾಽಕರಣಾಽನ್ಯಥಾಕರಣೇಷು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಃ । ಉಚ್ಯತೇ – ಅಾಭಿಮುಖ್ಯವೈಮುಖ್ಯೇ ದರ್ಶನಾದರ್ಶನಯೋಃ ಸಾಮಗ್ರ್ಯೌ । ತತ್ರ ತತ್ಸಂಪಾದನಲಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ । ಅತಃ ಪಶ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಮಗ್ರೀಂ ಸಂಪಾದಯೇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಧಾರಾವಾಹಿಕದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯತ್ನನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯಗಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪರಂಪರಾ ಸಕೃತ್ಪ್ರಯತ್ನಮತ್ರಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅಥ ಬಾಣವಿಮೋಕಚಕ್ರಭ್ರಮಣಾದೌ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯತ್ನಾದೇವ ಕ್ರಿಯಾಪರಂಪರಾ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತನ್ನ; ತತ್ರೋತ್ತರೋತ್ತರಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ವೇಗಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಧಾರಾವಾಹಿಕಜ್ಞಾನೇಷು ತಥಾ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾದುತ್ತರೋತ್ತರಜ್ಞಾನಪರಂಪರಾ ಜಾಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸ್ಮೃತಿತ್ವೇ ಚೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಾದಿಜ್ಞನಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಪಿ ತಥಾತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರಯತ್ನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಪ್ರಮಾಣಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪಾದನವಿಷಯತಯೋಪಪದ್ಯೇತೇ । ಏವಂ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಾಧೀನಂ ನ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಾಧೀನಮ್ , ಸದೃಶದರ್ಶನಾದದೃಷ್ಟವಶಾದ್ವಾ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೇ ಪ್ರಯತ್ನಮಂತರೇಣಾಽಪ್ಯನಿಷ್ಟವಿಷಯಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಯದಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಸ್ಮೃತಿವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಾ ದೃಶ್ಯೇತ ತದಾಽಪಿ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಚಿಂತಾಪರಪರ್ಯಾಯಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಮೇವ ಜಾಯತೇ, ನ ತು ಸ್ಮೃತಿಃ । ತೇನ ಚೈಕಾಗ್ರ್ಯೇಣ ಸಂಸ್ಕಾರ ಉದ್ಬೋಧ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಮ್ – “ಸದೃಶಾದೃಷ್ಟಚಿಂತಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಿಬೀಜಸ್ಯ ಬೋಧಕಾಃ” ಇತಿ ।

ಯತ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾದಾಹವನೀಯಾದೀನಾಂ ಶರೀರಾವಲೋಕನಮ್ , ತನ್ನಾಽಸ್ತಿ ಕ್ವಚಿದಾಹವನೀಯದೇವತಾಯಾ ಮೂರ್ತಿರಿತಿ ಯೋಽಯಂ ಪರೋಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮೂರ್ತಿವಿಶೇಷವಿಷಯಃ ಸ ನ ಪುರುಷತಂತ್ರಃ, ವಿನೈವ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಮೂರ್ತಿವಿಶೇಷವಾಚಿಶಬ್ದೈರೇವ ಜಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಪುರೋವರ್ತ್ಯಂಗಾರಾಣಾಂ ತನ್ಮೂರ್ತಿವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣ ಭಾವನಂ ತನ್ನ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಅಯಥಾವಸ್ತುತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಽಯಥಾವಸ್ತುತ್ವೇ ಕಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಂಗಾರಾಣಾಂ ಹಸ್ತಪಾದಾದೀನವಯವಾನ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂತರ್ಹ್ಯಯಥಾವಸ್ತುಗೋಚರೇಣಾಽಪಿ ಭಾವನೇನ ಫಲವಿಶೇಷಃ ಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ನ ಚಾಽಸೌ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವೋ ಮಿಥ್ಯಾ ತತೋ ಭಾವನಸ್ಯಾಽಯಥಾವಸ್ತುತ್ವೇಽಪಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಾಚಿದ್ಧಾನಿಃ । ಭಾವನಸ್ಯ ಚ ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಮಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಪೇಯತ ಏವ , ತಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ । ನನು ಧ್ಯಾನಮಪ್ಯನುಭವತಂತ್ರಮೇವ ಧಾರಾವಾಹಿಕಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನನುಭೂತೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಯೋಷಿದಾದೇರಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪತ್ವಂ ಕಿಂಚಿದನುಭೂತಮ್ । ನನು “ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ” ಇತ್ಯಾಗಮಾತ್ತದನುಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕಿಮಸ್ಮಾದಾಗಮಾತ್ ಪ್ರಮಿತಿರ್ಜಾಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ವಿಪರ್ಯಯಾನುಭವಃ ? ಆದ್ಯೇ ಯೋಷಿದಗ್ನಿತ್ವಪ್ರಮಿತಿಪರೇಣಾಽನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಧ್ಯಾನವಿಧಿರ್ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಅಥ ವಿಧಿಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ತದಾ ನ ಯೋಷಿದಗ್ನಿತ್ವಂ ಪ್ರಮೀಯತೇ । ಉಭಯಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ವಿರುದ್ಧತ್ರಿಕದ್ವಯಾಪತ್ತಿಶ್ಚ । ಯೋಷಿದಗ್ನಿತ್ವಪ್ರಮಿತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಶ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ದೋಷರಹಿತಸ್ಯಾಽಽಗಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಾನುಭವಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈತೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರ್ಯೋಷಿದಗ್ನ್ಯೋಸ್ತದಾತ್ಮ್ಯಮನುಭವಿತಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿರೂಪಾಯಾಃ ಶಾರೀರಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಂ ತದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ ಪ್ರಮೀಯತೇ ತಥಾಽಸ್ಮಾದಪಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಕಸ್ಯಾಶ್ಚಿನ್ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಫಲವಿಶೇಷಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರಮೀಯತೇ ತರ್ಹಿ ಯೋಷಿದಗ್ನಿಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕ್ರಿಯಾಭಾಜೋ ಮನಸ ಆಕಾರವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಕತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ “ಗೋಕರ್ಣಾಕರೇಣ ಪಾಣಿನಾಽಽಚಾಮೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಗೋಶಬ್ದಃ ಕರ್ಣಶಬ್ದೋ ವಾಽಽಚಮನಾಂಗಸ್ಯ ಪಾಣೇಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸದೃಶಾಕಾರಂ ಕೇವಲಂ ಸಮರ್ಪಯತೋ ನ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಃ ತಥಾ ಯೋಷಿದಗ್ನಿಶಬ್ದಾವಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ವಾರ್ಥಮಸ್ಪೃಶಂತಾವೇವ ತತ್ಸದೃಶಾಕಾರಂ ಮನಸೋ ಧ್ಯಾನಾಂಗಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸಮರ್ಪಯೇತಾಮ್ ? ನ ಚ ಯೋಷಿದಗ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಽತ್ಯಂತಮಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತತ್ಸದೃಶಾಕಾರಸಮರ್ಪಣಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಽತ್ಯಂತಾವಿದ್ಯಮಾನಾಕಾರಸಮರ್ಪಕತ್ವಾಭಾವಃ ಕಿಂ ವಾ ಮನಸಸ್ತದಾಕಾರಭಾಕ್ತ್ವಾಭಾವಃ ? ಉಭಯಮಪಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ , ಯತೋ ನರಸ್ಯ ವಿಷಾಣಸ್ಯ ಚಾಽತ್ಯಂತಾವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಸಂಬಂಧಾಕಾರಂ ನರವಿಷಾಣಶಬ್ದಃ ಸಮರ್ಪಯನ್ನುಪಲಭ್ಯತೇ ಮನಶ್ಚ ತಮಾಕಾರಂ ಭಜತೇ । ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತಿಸಮರ್ಪಿತಾಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾ ಮಾನಸಾಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರವಾಹೋ ಧ್ಯಾನಂ ನ ತು ಸ್ಮೃತಿಪ್ರವಾಹಃ । ನನ್ವವಿದ್ಯಮಾನವಿಷಯೇ ಧ್ಯಾನಸ್ಮೃತಿಪ್ರವಾಹಯೋರಸಾಂಕರ್ಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನವಿಷಯೇ ಚತುರ್ಭುಜಧಾರಿವಿಷ್ಣ್ವಾದೌ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಽನುಭೂತೇ ವಿಧೀಯಮಾನಂ ಧ್ಯಾನಂ ನ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರವಾಹಾದ್ವಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನಾಽನುಭೂತಾಯಾ ಮೂರ್ತೇರಪರೋಕ್ಷಶಾಲಗ್ರಾಮಪ್ರತಿಮಾದಾವನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗನುಭೂತತಾಭಾವೇನ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಪರೋಕ್ಷತಯಾಽನುಭೂತೇಷ್ವಪಿ ವಸ್ತುಷು ಸ್ಮೃತಿರ್ಧ್ಯಾನಾದ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ – ಬಾಲ್ಯೇ ಪಠಿತ್ವಾ ವೇದಂ ಚಿರಕಾಲವ್ಯವಧಾನೇ ಸತಿ ಪುನಃ ಪರ್ಯಾಲೋಚಯನ್ನೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಚಿರಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಯಥಾಪಠಿತಮೇವಾಽವಗಚ್ಛತಿ ಸೈಷಾ ಸ್ಮೃತಿಃ । ನ ಚಾಽತ್ರ ಪುರುಷಃ ಸ್ವತಂತ್ರಃ, ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯೇ ಸಂಪಾದಿತೇಽಪಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ ವಾಕ್ಯವಿಶೇಷೇ ಸ್ಮೃತ್ಯನುದಯಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮಪಿ ವಾಕ್ಯಮನ್ಯಥಾ ಸ್ಮರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅವೇದವಾಕ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವಶಾದಸ್ಮರ್ತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಅನಿಚ್ಛತೋ ಶೌಚಾವಸರೇಽಪಿ ಕದಾಚಿದ್ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಮೃತೇರನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಾ ಯಥಾನುಭೂತಂ ವಸ್ತ್ವವಿಲಂಘಯಂತೀ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಮತ್ರಾಧೀನಾ ಸ್ಮೃತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಧ್ಯಾನಂ ತ್ವನುಭೂತೇಽನನುಭೂತೇ ವಾ ವಸ್ತುನಿ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ವಾ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ನಿರಂಕುಶಂ ಕಲ್ಪನಂ ಯಲ್ಲೋಕೇ ಮನೋರಾಜ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಪುರುಷಃ ಪರತಂತ್ರಃ, ಸ್ವೇಚ್ಛಾಮನೋಭ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಸಾಧನಾಂತರಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ತರ್ಹ್ಯಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ದೇವತಾದಿಧ್ಯಾನಂ ಸ್ವೇಚ್ಛಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತತ್ಕೇನ ನಿವಾರ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಮನೋರಾಜ್ಯಂ ರಾಜಾದಿನಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಾ ನಿವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಪರಂತು ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಧ್ಯಾನೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಃ ಫಲವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ ನೇತರತ್ರ, ಅದೃಷ್ಟೇ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ಯಯಥಾವಸ್ತುಗೋಚರಧ್ಯಾನೇನ ಕಥಂ ಫಲವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ವಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪರ್ಯನುಯೋಕ್ತುಂ ಪ್ರಭವಾಮಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಽಚಿಂತ್ಯಮಹಿಮತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕ್ವಾಽಽಹುತಿಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ ಕ್ವ ವಾ ಸ್ವರ್ಗಃ ಕಾಮತ್ರೋಪಪತ್ತಿಮದ್ರಾಕ್ಷೀಃ ? ಅಥಾಽಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾಜಾಡ್ಯೇನ ಯೋಷಿದಗ್ನ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ಕಾಂಚಿದ್ದೇವತಾಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತದ್ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರೂಷೇ ತರ್ಹ್ಯಾದಿತ್ಯೋ ಯೂಪೋ ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ತತ್ತದ್ರೂಪಾಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಸ್ತು ಭವತೋಽಪಿ ಸಮಾನಃ । ನ ಚೈವಮಿಂದ್ರಾದಿದೇವತನಾಮಪ್ಯಪಲಾಪಃ, ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನನು ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ವಸ್ತುಷ್ವಭಿಮಾನಿನ್ಯೋ ದೇವತಾಃ ಸಂತಿ “ಮೃದಬ್ರವೀತ್”, “ಆಪೋಽಬ್ರುವನ್” ಇತ್ಯಾದೌ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ತದಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಽಪ್ಯಗ್ನ್ಯಭಿಮನಿನೀ ಕಾಚಿದ್ದೇವತಾ ಯೋಷಿದಭಿಮಾನಿನೀ ಚಾಽಪರೇತಿ ದೇವತಾದ್ವಯಮಸ್ತು । ನ ಚ ತೇ ದೇವತೇ ಅತ್ರ ಧ್ಯೇಯೇ ಕಿಂತು ಯೋಷಿದಗ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾವಸ್ತವಸ್ಯಾಭಿಮಾನಿನೀ ದೇವತಾ ಸಂಭವತಿ, ನರವಿಷಾಣಾದಾವತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಯೋಷಿದಗ್ನಿನಾಮಿಕಾ ಕಾಚಿದ್ದೇವತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ನಾಮಮಾತ್ರತ್ವೇ ಯೋಷಿದವಯವೇಷು ಯಥಾಯೋಗಮಗ್ನ್ಯವಯವಸಂಪಾದನವೈಫಲ್ಯಾತ್ । ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ಹಿ ತಥಾ ಶ್ರುತೌ “ಯಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಸ್ತಸ್ಯಾ ಉಪಸ್ಥ ಏವ ಸಮಿಲ್ಲೋಮಾನಿ ಧೂೂಮೋ ಯೋನಿರರ್ಚಿಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಥೈತದ್ಧ್ಯಾನಫಲಪ್ರದಾತಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏತದ್ದೇವತಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಥಾಪಿ ನಾಸಾವತ್ರ ಧ್ಯೇಯಃ । ನಹಿ ಸರ್ವಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ಜಗದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಽತಿಜುಗುಪ್ಸಿತಯೋಷಿದವಯವರೂಪೇಣ ಧ್ಯಾನಮುಚಿತಮ್ । ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ “ತಂ ಯಥಾಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ” ಇತ್ಯನಯಾ ನ್ಯಾನುಗೃಹೀತಯಾ ಶ್ರ್ಯತ್ಯೋಪಾಸ್ಯಾಕಾರಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಫಲತ್ವಾವಗಮಾದುಪಾಸಕಸ್ಯಾಽತ್ರ ಜುಗುಪ್ಸಿತಯೋಷಿದವಯವತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಾವಗ್ನಿರೂಪತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ವಾ ಸತ್ಯಾಮನರ್ಥಫಲೈವ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾದತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ತರ್ಹಿ ತದ್ಬಲಾದೇವ ವಿನಾಽಪ್ಯುಪಾಸ್ಯದೇವತಾಮವಸ್ತುವಿಷಯೇಣ ಧ್ಯಾನೇನ ಫಲಸಿದ್ಧೌ ಶಾಸ್ತ್ರಭಕ್ತಂಮನ್ಯೇನ ತ್ವಯಾ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುವಿಷಯತಾಯಾಂ ನಾಽತ್ಯಂತಮಭಿನಿವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅಥೋಚ್ಯೇತ ।
“ಉಪಪಾಪೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಪಾತಕೇಷು ಮಹತ್ಸು ಚ ।
ಪ್ರವಿಶ್ಯ ರಜನೀಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಂ ಸಮಾಚರೇತ್ ॥”
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಯಥಾವಸ್ತುವಿಷಯಧ್ಯಾನಮವಗಮ್ಯತೇ ಇತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಧ್ಯಾತೃದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಾ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ಧ್ಯಾತಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಜಾನಾತಿ ತದಾ ನಾಽಸೌ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇಽಧಿಕರೋತಿ, ಪಾತಕಾದಿಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ನ ಜಾನಾತಿ ತದಾಽಸಾವಾತ್ಮಾನಮಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಚ ಪರೋಕ್ಷತಯಾಽವಗಚ್ಛನ್ನಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಧ್ಯಾನಂ ಕಥಂ ವಸ್ತುವಿಷಯಂ ಮನ್ಯೇತ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಧ್ಯಾತಾ ಹ್ಯಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಧ್ಯಾಯತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ರಾಽಂತಃಕರಣಾಂಶಂ ವಿಹಾಯ ಚಿದಂಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂವಾದಿ ತಥಾಽಪಿ ನ ತಾವತಾ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಽನೇನ ನ್ಯಾಯೇನಾಂಶತಃ ಸಂವಾದಿನಾಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಸಂವಾದಿಲಿಂಗಾಭಾಸಾದಿಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ನನು ವಿದಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನಾಮಪಿ “ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಃ” ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾದ್ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪ್ರಬಲಪೂರ್ವವಾಸನಯಾ ಪ್ರಚ್ಯುತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾನುಭವೇ ತಸ್ಯಾಮೇವಾಽವಸ್ಥಾಯಾಮೇವಂ ವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮನುಭವಂತ ಏವಂ ವ್ಯವಹರ್ತುಮರ್ಹಂತಿ । ನ ಹಿ ಲೋಕೇ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯತ್ವಮನುಭವನ್ ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಧ್ಯಾಯಾಮಿ ಧ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ವಾ ವ್ಯವಹರತಿ । ನನು “ಧ್ಯಾಯತಿ ಪ್ರೋಷಿತನಾಥಾ ಪತಿಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ವಸ್ತುವಿಷಯೇಽಪಿ ಧ್ಯಾನವ್ಯವಹಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ರ ಧ್ಯಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಪತಿವಿಷಯಸ್ಮರಣಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ ವಿರಹಾತುರಾ ಮನೋರಾಜ್ಯಂ ಕರೋತೀತಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಧ್ಯಾನಮಸ್ತು । ತಸ್ಮಾದವಸ್ತುವಿಷಯೇ ಧ್ಯಾನೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಚ್ಛಂದಪ್ರವೃತ್ತೌ ಕಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಃ ? ನನು ಸಕೃತ್ಪ್ರಯತ್ನಮಾತ್ರೇಣ ಘಟಿಕಾಮಾತ್ರಂ ಧ್ಯಾನಾನುವೃತ್ತಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಪ್ರಾಥಮಿಕಮನೋವ್ಯಾಪಾರಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯೇತರೇಷಾಂ ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಪ್ರಯತ್ನನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ ಧಾರಾವಾಹಿಕಜ್ಞಾನನ್ಯಾಯೇನ ತನ್ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಪ್ರಾಥಮಿಕಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತಿ ಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪಾದನ ಏವ ಪ್ರಯತ್ನ ಉಪಕ್ಷೀಯತಾಂ ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಾದ್ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಕೃತಂ ವೈಷಮ್ಯಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮಿದಾನೀಮೇವಾಽಽರಭ್ಯಾಽಭ್ಯಸ್ಯತಾಮಪಿ ಸಕೃತ್ಪ್ರಯತ್ನಾದ್ ಧ್ಯಾನಾನುವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂ ವಾ ಪಟ್ವಭ್ಯಾಸವತಾಮೇವ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರತಿಮನೋವ್ಯಾಪಾರಂ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮೇವ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯತ್ನಾನಾಮಭ್ಯಾಸಪಾಟವಾಭಿಭೂತತಯಾಽನಭಿಮನ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಬಾಲಸ್ಯೈಕಹಾಯನಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕಗಮನಾಭ್ಯಾವಸರೇ ಪ್ರತಿಪಾದವಿನ್ಯಾಸಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯತ್ನೋಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ನ ತಥಾ ಪುನಃ ಶೀಘ್ರಗಮನೇ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಸ್ತಿ । ನ ಚಾಽತ್ರ ಪುನಃ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯತ್ನಾಭಾವಃ, ವಿಷಮಸ್ಥಲೇ ವ್ಯವಧಾನಪತನಾದಿನಾ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ । ಏವಂ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪಾಟವೋಪೇತಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕಧ್ಯಾನಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷಾ ಅವಗಂತವ್ಯಾಃ । ಅಥವಾ ಯಥಾ ವಕ್ರಬಾಣೇ ವೇಗರಹಿತೇಽಪ್ಯೃಜೂಕೃತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವೇಗಸ್ತಥಾಽಭ್ಯಾಸಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ವೇಗಶೂನ್ಯೇಽಪಿ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಾದೃಜೂಕೃತೇ ಮನಸಿ ವೇಗಾಖ್ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನತಂತ್ರತ್ವಂ ನಾಽಪೈತಿ । ಬಾಣ ಇವ ಗಮನಸ್ಯಾಽಪ್ಯಾದ್ಯಕ್ರಿಯಯಾಃ ಪ್ರಯತ್ನನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಧಾರಾವಾಹಿಕಜ್ಞಾನೇಷು ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯತ್ನಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ಯಥಾಽನಭ್ಯಸ್ತವಿಷಯೇ ಧ್ಯಾನೇ ಪ್ರಾಥಮಿಕೇ ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರಾವೃತ್ತ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಿಂಚಿದ್ವ್ಯವಧಾನಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯತ್ನಗಮಕಮಸ್ತಿ ನ ತಥಾ ಪ್ರಾಥಮಿಕೇಽಪಿ ಧಾರಾವಾಹಿಕಜ್ಞಾನೇ ತದಸ್ತಿ । ಪ್ರಮಾಪ್ರಮೇಯಸಂಬಂಧಜನ್ಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಬಾಲವೃದ್ಧಯೋರ್ವಿಶೇಷಾಽದರ್ಶನಾತ್ । ಅಥ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನಾಕಾರಪರಿಣಾಮಪರಂಪರಾನಿರ್ವಾಹಾಯ ಮನಸಿ ವೇಗಃ ಕಥಂಚಿತ್ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ತಥಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷತಂತ್ರಮ್ । ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಯತ್ನಾನಂತರಮೇವ ಜಾಯತೇ, ಕಿಂತು ತೇನ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಪ್ರಮಾಣಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಸಂಪಾದಿತಾಯಾಂ ಪಶ್ಚಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಥಾಽಜ್ಞಾನೇ ನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ನ ಪ್ರಯತ್ನಾನಂತರಭಾವಿನೀ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ವಿರೋಧಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಸಂಪಾದಿತಾಯಾಂ ಪಶ್ಚಾನ್ನಿವರ್ತತೇ । ಏವಂ ಚ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರಯತ್ನತಂತ್ರತ್ವೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಪುರುಷೇಣ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ವದಿನಾಂ ವಿಭ್ರಮಃ । ಅನ್ಯಥಾಕರಣಂ ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽತ್ಯಂತಮನಾಶಂಕನೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ । ನ ಚ ಧ್ಯಾನಮಪಿ ಪ್ರಯತ್ನಸಂಪಾದಿತಸಾಮಗ್ರೀತಂತ್ರಂ ನ ಪ್ರಯತ್ನತಂತ್ರಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಪ್ರಯತ್ನಾತಿರಿಕ್ತಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ । ಅತೋ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಽನ್ಯವ್ಯವಧಾನಮಂತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಕರಣಾಕರಣೇ ಸುಶಕೇ । ಅನ್ಯಥಾಕರಣಂ ತು ನಿರಂಕುಶಂ ಸಂಭವತಿ । ತದೇವಮಜನ್ಯಫಲಂ ವಸ್ತುವಿಷಯಂ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜನ್ಯಫಲಂ ವಸ್ತುನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಮಾತ್ರಜನ್ಯಂ ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಯೋರ್ಮಾನಸತ್ವೇನ ಸಮಯೋರಪಿ ಫಲತೋ ವಿಷಯತಃ ಕಾರಣತಶ್ಚ ಮಹದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯಪುರುಷತಂತ್ರತಯಾಽನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಿಯೋಗ್ಯಂ ನ ಭವತೀತಿ “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಽರ್ಹಾರ್ಥೋಽವಗಂತವ್ಯಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ದರ್ಶನವಿಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ದರ್ಶನಸಾಧನಭೂತಾಂತರ್ಮುಖತ್ವಾದಿವಿಧಿತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚಾಽಸ್ಮಭಿರ್ವಿಚಾರವಿಧಿಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರತೃತೀಯವರ್ಣಕೇ । ತದೇವಂ ಮೋಕ್ಷಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಯೋಗ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಜ್ಞಾನಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಚ ವಿಧ್ಯಸಂಭವಾದಹೇಯಾನುಪಾದೇಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತೀತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ।

ನನ್ವಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾವಸೇಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಪರ್ಯವಸಿತಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯೈರೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನನ್ಯವೇದ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಸಂಸರ್ಗಶೂನ್ಯ ಏವಾಽಽತ್ಮನಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪರ್ಯವಸನಾತ್ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಫಲಾ ವೇದಾಃ ಶೀಲವೃತ್ತಫಲಂ ಶ್ರುತಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಕಾರೈಃ ಸರ್ವೋ ವೇದೋ ಧರ್ಮೇ ವಿನಿಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಶಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ”, “ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ಪದಮಾಮನಂತಿ”, “ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಶಾತ್ ಪೂರ್ವಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ನನ್ವಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮಿತಿ ವದನ್ ಜೈಮಿನಿರಿತ್ಥಂ ಮನ್ಯತೇ – ಉತ್ತಮವೃದ್ಧೋಕ್ತಶಬ್ದಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತಯಾ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಮನುಮಾಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತ ಏವಾಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸುರ್ಜಾನಾತಿ । ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನ್ಯಗೃಹೀತಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ಬೋಧಕತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ಯದ್ವೈತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಬೋಧಕತ್ವಂ ನಾಽಸ್ತೀತಿ, ಮೈವಮ್ ; ಕಿಂ ಭಾಟ್ಟಮತಮವಲಂಬ್ಯೈವಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಭಾಕರಮತಮವಲಂಬ್ಯ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ । ಅಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದೀ ಹಿ ಭಾಟ್ಟಃ । ಸ ಚೈವಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ರಚಯತಿ – ಉತ್ತಮವೃದ್ಧೇನ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಶ್ರೋತುರ್ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಂ ಶಬ್ದಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾಽನುಮಾಯ ಶಬ್ದಸಮುದಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಸಮುದಾಯೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಗಾಮಾನಯ ಗಾಂ ಬಧಾನೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಾವಪೋದ್ಧಾರಾಭ್ಯಾಮಾನಯನತತ್ಸಂಸರ್ಗವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಗೋಮಾತ್ರಸ್ಯಾಽನ್ವಯಾದ್ ಬಂಧನೇಽಪಿ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೋಮಾತ್ರೇ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ನ ತ್ವಾನಯನತತ್ಸಂಸರ್ಗಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚರಿತಯೋಃ । ಏವಂ ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇಷು ಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಸರ್ಗಬೋಧಃ ಕಿಂನಿಬಂಧನ ಇತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಶಬ್ದಾವಗತಪದಾರ್ಥನಿಬಂಧನ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತತಃ ಪದೇಭ್ಯಃ ಪದರ್ಥಾಃ ಪದಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯಭಿಹಿತಾನ್ವಯ ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯೇತನ್ಮತಾನುಸಾರೇಣ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಿಂತು ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ । ತತಃ ಸೂತ್ರಗತಾನರ್ಥಕ್ಯಪದೇನಾಽಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ನಾಽಭಿಧೇಯಾಭಾವೋ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಅಥ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೋ ವರ್ಣ್ಯೇತ, ತನ್ನ ; ಸೋಽರೋದೀದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ।

ನನ್ವಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ, ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದಿನಾ ಪ್ರಭಾಕರೇಣ ಭಾಟ್ಟವದ್ವಿರಲಪದಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಸ ಹ್ಯೇವಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ರಚಯತಿ – ಶುಕ್ಲಾಂ ಗಾಮಾನಯ ದಂಡೇನೇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಶ್ರೋತುರ್ಗವಾನಯನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂಪಲಭ್ಯ ಗವಾನಯಕರ್ತ್ತವ್ಯತಾಽನೇನ ಶ್ರೋತ್ರಾ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ಭೂತಾರ್ಥಸಂಸೃಷ್ಟೇ ಕಾರ್ಯೇ ಶಬ್ದಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬಾಲಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಪುನಶ್ಚ ಗಾಂ ಬಧಾನಾಽಶ್ವಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇಷು ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯಾಽನ್ವಯೇ ಕಾರ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟಗವಾಕೃತೇರನ್ವಯಾತ್ತದುದ್ಧಾರೇ ಚ ಕಾರ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟಗವಾಕೃತೇರೇವೋದ್ಧಾರಾತ್ ಕಾರ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟಾಯಾಂ ಗವಿ ಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಆನಯನತತ್ಸಂಸರ್ಗವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸಂಸರ್ಗಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಯಥಾಽಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದೇ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಾವಗತಸಂಸರ್ಗಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯಾಽಪವಾದೋ ವಾಕ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಪದಾರ್ಥತಚ್ಛಕ್ತಿವ್ಯವಧಾನಗೌರವಂ ಚೇತಿ ದೋಷದ್ವಯಮಸ್ತಿ ನ ತಥಾಽನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದೇ ತದಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯುತ ಪದಾನಾಮೇವ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಲಾಘವಮಿತಿ । ನೈತತ್ಸಾರಮ್ , ನ ಹಿ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇಷು ಕಾರ್ಯಸಂಸರ್ಗ ಏವ ಗವಾಕೃತೇರ್ನಿಯಮೇನ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಕಿಂತು ಗುಣದ್ರವ್ಯಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಸಂಸರ್ಗಶ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ – ಶುಕ್ಲಾಂ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯತ್ರ ಗುಣಸ್ಯ ಜಾತಿಯುಕ್ತೇನ ದ್ರವ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥೇನ ಕಾರಕೇಣ ಪುನಶ್ಚ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಯಾ ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ನಿಯೋಗಕಾರ್ಯೇಣೇತಿ ವ್ಯವಹಿತಃ ಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧಃ । ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧೋಪಾದಾನಸಿದ್ಧಯೇಽನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ , ಲಾಘವತ್ । ಅನ್ಯಥಾಽನುವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇಷು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೃಹೀತೇಷು ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಣಾದಪಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಕಥಮನುವಾದೋ ನ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯೇಣ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾನಾಮವ್ಯವಹಿತಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ಯೇನ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪದರ್ಥೈಃ ಸಂಬಂಧಃ ಶೇಷಶೇಷಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಿತಾ ನಾಮ ಕಿಂ ಸ್ವಾಮಿತಾ ಕಿಂ ವಾಽವಯವಿತಾ ಉತ ಸಾಧ್ಯತಾ ಅಥವಾ ಪರಮಸಾಧ್ಯತಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಅಚೇತನಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಇತರಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯವಯವತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ನ ತೃತೀಯಃ, ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಏವ ಸರ್ವತ್ರ ಕಾರಕಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ಸ್ವರ್ಗಾದೇರೇವ ಪರಮಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸರ್ವಾನುಗತೈಕಪ್ರಯೋಜಕಲಾಭಾಯಾಽನ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಯದಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಕಾರ್ಯಪದಸ್ಯ ತನ್ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ , ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಥಮತಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನಿಯೋಗಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಧಾತ್ವರ್ಥೇ ವಿಷಯತ್ವೇನಾಽನ್ವಿತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕರಣಭೂತಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಽನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಕರ್ಯತ್ವಂ ನ ತು ನಿಯೋಗಾನ್ವಯಕಾಲೇ । ನ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಪದೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಭಯೇನ ಬಹೂನಾಂ ಪದಾನಾಮವ್ಯಭಿಚರಿತಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥತ್ವಹಾನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಸತ್ಯರ್ಥಗತಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽಪ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿತಯಾ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಬಲಾತ್ ಸರ್ವತ್ರ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಂ ತು ಪ್ರಯೋಗನಿಮಿತ್ತತಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ ; ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೃಹೀತ ಏವಾಽರ್ಥೇ ಸಂಭವತಿ ನಾಽನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನೋಕ್ತಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ । ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಽವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಮಪ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ । ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ವಿನಾ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಅತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಲಿಂಗದರ್ಶನಹೇತುಕಾರ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ದೇವದತ್ತೋ ಭುಕ್ತ್ವಾ ನಿರ್ಗತ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ ಕಾರ್ಯಶೂನ್ಯೈರಪಿ ವಾಕ್ಯೈರ್ಲೋಕೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಽರ್ಥಪ್ರಮಿತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯರಹಿತಸ್ಥಲೇ ಕಥಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನಿಘಂಟುವ್ಯಾಕರಣೋಪದೇಶೈರಪಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾರ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾಽನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪದಾನ್ಯಭಿದಧತಿ ।

ನನ್ವನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಾಂಗೀಕಾರೇ ಗೋಶಬ್ದ ಆನಯನಬಂಧನಾದ್ಯನೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾನ್ವಯವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಮಭಿದಧ್ಯಾದ್ ಆನಯಶಬ್ದಶ್ಚ ಗವಾಶ್ವಾದ್ಯನೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾನ್ವಯವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾ ಚ ಗಾಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽರ್ಥೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ಗೋಶಬ್ದಾರ್ಥಾನ್ವಯಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಮಾನಯಶಬ್ದೋ ನಿಯಚ್ಛತಿ ತಥಾಽಽನಯಶಬ್ದಾರ್ಥಾನ್ವಯಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಂ ಗೋಪದಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಬಲಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಗೋಪದಸ್ಯಾಽಽನಯನಸಂಸೃಷ್ಟಗೋತ್ವಮರ್ಥಃ । ಆನಯಪದಸ್ಯಾಽಪಿ ಗೋತ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಮಾನಯನಮಿತ್ಯರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ ; ನ ಹಿ ಗಾಮಿತಿ ಪದಮಾತ್ರಾದಾನಯನಾನ್ವಿತತ್ವಂ ಗೋಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಆನಯೇತಿ ವಾ ಪದಮಾತ್ರಾದಾನಯನಸ್ಯ ಗವಾನ್ವಿತತ್ವಂ ಕಿಂತು ಪದದ್ವಯೇನ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಿತತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅತೋ ನೋಕ್ತದೋಷಃ ।

ನನು ಗೋಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣೇ ಕೃತೇ ಗವಾಕೃತಿರೇವ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಂ ಸರ್ವಮಿತಿ । ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಭೂಯಸ್ತ್ವಾದ್ಗವಾಕೃತೇರಿತರೇಷಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನನು ಗೋಶಬ್ದೇನಾಽಽನಯಶಬ್ದೇನ ಚ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವಾದರ್ಥಭೇದ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆಹಿತಾಗ್ನ್ಯಗ್ನ್ಯಾಹಿತಶಬ್ದಯೋರಪ್ಯರ್ಥಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಗೋಶಬ್ದೇನ ಗೋತ್ವೇಽಭಿಹಿತೇ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಮಾನಯನಮಿತರೇಣಾಽಭಿಧೀಯತೇ ತಥಾಽಽನಯಶಬ್ದೇನಾಽಽನಯನೇಽಭಿಹಿತೇ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಗೋತ್ವಂ ಗೋಶಬ್ದೇನಾಽಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ; ತತ್ತತ್ಪದಶ್ರವಣದಶಾಯಾಂ ಸ ಸೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಅಂತ್ಯಪದೋಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಂ ಚ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಪದಾನಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾನಿ ಸಂಭೂಯ ಸ್ವಾರ್ಥನ್ ಪೂರ್ವಮಭಿಹಿತಾನೇವಾಽನ್ಯೋನ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಕುತ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತಾ । ತದುಕ್ತಂ ಶಾಲಿಕನಾಥೇನ –
“ಪದಜಾತಂ ಶ್ರುತಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ಮಾರಿತಾನನ್ವಿತಾರ್ಥಕಮ್ ।
ನ್ಯಾಯಸಂಪಾದಿತವ್ಯಕ್ತಿ ಪಶ್ಚಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕಮ್ ॥” ಇತಿ ॥
ನ ಚೈವಮಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದಾರ್ಥಾದವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಃ, ಅಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದೇ ಹಿ ಪದಾನಿ ಪದಾರ್ಥಾನಭಿಧಾಯೋಪಕ್ಷೀಯಂತೇ ಪದಾರ್ಥೇಭ್ಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದೇ ತು ಪದಾನಾಮೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾದನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದೇ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ ಫಲಿತೋ ದ್ರುಮ ಇತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಶೂನ್ಯವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಾಣಾಂ ಚ ಲೋಕೇ ಭೂಯಸಾಮುಪಲಂಭಾದ್ವೇದೇಽಪಿ “ವಷಟ್ಕರ್ತುಃ ಪ್ರಥಮಭಕ್ಷಃ” , “ತಸ್ಮಾತ್ಪೂಪಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗಃ” ಇತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯರಹಿತವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಲಂಭಾದನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ತೇಷು ವೇದವಾಕ್ಕ್ಯೇಷು ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪದಮಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಯೇ ತದಧ್ಯಾಹಾರಃ, ಅಂತರೇಣಾಽಪ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ಅಪೂರ್ವಾರ್ಥದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾವಗಮಾಧೀನಸ್ತದಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಯತ್ತು ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರಿಣಾ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ – “ತದ್ ಭೂತಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ” ಇತಿ, ತತ್ರ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಕ್ರಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ,ನ ತು ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ, ಯತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೈವ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಸಮನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಯದಿ ಜೈಮಿನೀಯಸೂತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಪರಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ತದಾನೀಮಖಂಡೈಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಿ ಬಾದರಾಯಣಸೂತ್ರಾಣಿ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ ।

ನನು “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಾನಾಮೇಕರಸಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾಽನ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಾವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕಾರಕತಯಾಽನ್ವಯೇ ಸತಿ ಕಥಮಖಂಡೈಕರಸತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪಾಣಿನಿನಾ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಥಮಾವಿಭಕ್ತೇಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತತ್ರ ಲಿಂಗಸಂಖ್ಯಾದಯಸ್ತ್ವರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾ ಅಪಿ “ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ನನು ಪ್ರಥಮಾಂತಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ಕಾತ್ಯಾಯನಃ ಸಸ್ಮಾರ, ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಸ್ತೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಽಖಂಡತ್ವಂ ಭಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇದ್ , ಮೈವಮ್ , “ಏತೇ ದ್ರುಮಾಃ ಫಲಿತಾಃ”, “ಅಯಂ ಪುರುಷೋ ರಾಜಕೀಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷು ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿಷ್ವಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಹಾರಸ್ಯೋಪಯೋಗಾಭಾವಾದ್ಯಥಾ ನಾಽಧ್ಯಾಹಾರಸ್ತಥಾಽಖಂಡಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿಷು ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಕಿಂಚ, ಕ್ರಿಯಾಯಾಮತ್ಯಂತಭಕ್ತೇನಾಽಪಿ “ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಭೂತಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚಾಽತ್ರಾಽಸಂಭವಾತ್ , ಹನನಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮ್ , ಔದಾಸೀನ್ಯರೂಪತ್ವಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಪ್ರಾಭಾಕರ ಆಹ ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಚಿ ನಞ್ಪದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಽಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥೇನ ಹನನೇನ । ಹಂತೃಮನಸಿ ಪ್ರವೃತ್ತತಯಾ ಹನನಸ್ಯಾಽಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನ ಫಲಪ್ರಾರ್ಥನಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುನಾ ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಾ । ತ್ರಿವಿಧಸ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಽತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಯಥಾ “ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಮ್” ಇತ್ಯತ್ರೇಕ್ಷಣವಿರೋಧ್ಯನೀಕ್ಷಣಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ವಿಧೀಯತೇ ತಥಾಽತ್ರಾಽಪಿ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಹನನವಿರೋಧ್ಯಹನನಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ । ತದೇತದಸಾರಮ್ , ನಞ್ಪದಸ್ಯಾಽಭಾವೇ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಭಾವಾಂತರಮೇವಾಽಭಾವಃ, ತಥಾ ಸತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ತದನ್ಯತದ್ವಿರೋಧಿನಾವಪಿ ನಞ್ಪದಸ್ಯಾಽರ್ಥೌ । ತದುಕ್ತಮ್ –
“ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೀ ತು ನೈವ ನಞ್ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಃ ।
ವದತ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಧರ್ಮಾವನ್ಯಮಾತ್ರವಿರೋಧಿನೌ ॥” ಇತಿ ।
ಮೈವಮ್ , ತತ್ರ ನಞ್ಪದಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಽನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಽನ್ಯಾಯ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನೇಕ್ಷೇತೇತ್ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಪ್ರಕರಣತ್ವಾತ್ ತದನುಸಾರೇಣ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೋಽಪಿ ವಿಧ್ಯರ್ಥೋಽನುಷ್ಠೇಯವ್ರತಲಾಭಾಯ ಸ್ವೀಕೃತಃ । ನ ಚಾಽತ್ರ ತಥಾ ಮುಖ್ಯಮಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ಹನನಾಭಾವ ಏವಾಽನುಷ್ಠೇಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನಾದೇಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರೋ ಲೌಕಿಕೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ನನು ನಞ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥೇನಾಽನ್ವಯೇ ಸತಿ ಹಿ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವೋಽತ್ರಾಽರ್ಥೋ ಭವತಿ । ನ ಚ ತದನ್ವಯಃ ಸುಲಭಃ, ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನ ನಞರ್ಥಸ್ಯಾಽನ್ವಯೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ನಞ್ಪದಸ್ಯ ನಾಽತ್ರ ಪ್ರತಿಷೇಧಪರತ್ವಮಪೈತಿ । ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಹಿ ವಿಧಿಂ ಬ್ರೂತೇ । ವಿಧಿರ್ನಾಮೇಷ್ಟಸಾಧನಮ್ । ತತಶ್ಚ ಹನನಸ್ಯ ಯದಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ಪಾಮರದೃಷ್ಟಿಸಿದ್ಧಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ತದೇವ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನಾಽನೂದ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ – ಬ್ರಾಹ್ಮಣಹನನಮಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ನ ಭವತೀತಿ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅದೃಷ್ಟಾವಿರೋಧಿದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯೇಷ್ಟಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಹನನಸ್ಯ ಚಾಽದೃಷ್ಟವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಿಹ ವಾಽಮುತ್ರ ವಾಽನರ್ಥಹೀನಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಪ್ರಪಂಚಮಧ್ಯೇ ನಾಽಸ್ತಿ, ಅತಶ್ಚಾಽದೃಷ್ಟವಿರೋಧಿನೋಽಪೀಷ್ಟತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮೇತತ್ಸರ್ವತ್ರಾಽರ್ಥೋಽನರ್ಥಸಂಯುಕ್ತ ಇತಿ, ತಥಾಪ್ಯರ್ಥಾಧಿಕಃ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಽನರ್ಥಾಧಿಕೋಽಪುರುಷಾರ್ಥೈತಿ ತದ್ವಿಭಾಗಃ । ತಥಾ ಚಾಽನರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಾದಪುರುಷಾರ್ಥಭೂತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಹನನಂ ಮುಖತಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಹನನಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತರಾಗಾದ್ಯುದ್ಬೋಧನಿಮಿತ್ತಪ್ರಧ್ವಂಸೋಽನುಷ್ಠೇಯ ಇತಿ ತ್ವರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚಾಽರ್ಥಿಕೋಽರ್ಥೋ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಅಶಾಬ್ದತ್ವಾತ್ । ಯಶ್ಚಾಽರ್ಥಾದರ್ಥೋ ನ ಸ ಚೋದನಾರ್ಥ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅತೋ ಹನನಮಿಷ್ಟಂ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತ್ವನಿಷ್ಟಮಿತ್ಯೇತಾವತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬೋಧಿತೇ ಸತಿ ಹನನರಾಗನಿಮಿತ್ತಭೂತ ಇಷ್ಟತ್ವಭ್ರಮೋ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯ ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೇವಾಽವಗಮ್ಯತೇ । ನನ್ವೇವಮಪ್ಯತ್ರ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನಾಽಪೂರ್ವಾಭಿಧಾನಾದನುಷ್ಠಾನಪರಮೇವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯೇಽಪೂರ್ವೇ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಾಭಾವಾತ್ । ಆಗಮಾದೇವಾಽಪೂರ್ವಮವಗಮ್ಯ ತತ್ರ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣೇ ಬಕಬಂಧಪ್ರಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದವಗತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯಪೂರ್ವಮಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ ; “ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ನಿಯಮಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣ ಸ್ವರ್ಗಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಶರೀರಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತದೇವಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥ ಏವ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಭಿನಿವಿಶಮಾನೇನಾಽಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಭೂತಾರ್ಥಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಽಭ್ಯುಪೇಯತ್ವೇ ಕಿಮಪರಾದ್ಧಂ ವೇದಾಂತೈಃ ? ನ ಚ ವೇದಾಂತೈರವಗತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಫಲಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ತತ್ತ್ವಾವಗಮೇನಾಽವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಿವರ್ತಿತಾಯಾಂ ತತ್ಕೃತಶರೀರಾದಿಸಂಬಂಧನಿವೃತ್ತೇಃ ಫಲತ್ವಾತ್ ।

ಕರ್ಮಕೃತಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧೋ ನಾಽವಿದ್ಯಾಕೃತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕಿಂ ವಾ ಶರೀರಕೃತಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕರ್ಮಶರೀರಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕರ್ಮಶರೀರವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರವಾಹಾಂಗೀಕಾರಾನ್ನಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯಂಧಪರಂಪರಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಬೀಜಾಂಕುರಾದಿವದವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇದ್ , ಏವಮಪಿ ಪುತ್ರಾದಿಸಂಬಂಧವತ್ ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕರ್ಮಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಪುತ್ರಾದಾವಿವ ಶರೀರೇಽಪ್ಯಹಮಭಿಮಾನಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಿಂಹದೇವದತ್ತಯೋರಿವ ಶರೀರಾತ್ಮನೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪುತ್ರಾದಿಶರೀರೇಣೇವ ಸ್ವಶರೀರೇಣಾಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಬಂಧಃ, ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾಕೃತಃ । ಸ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನೋ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ – “ಸ ಚಕ್ಷುರಚಕ್ಷುರಿವ ಸಕರ್ಣೋಽಕರ್ಣ ಇವ” ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಸದ್ಯಃ ಶರೀರಪಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಶೇಷಸಮಾಪ್ತಿಪರ್ಯಂತಮವಸ್ಥಾನಾವಗಮಾತ್ । “ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಽಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವನಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಿಷಯಾ, “ಅಪವಾದವಿಷಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಶೇಷಕರ್ಮೋಪಾದಾನಭೂತಾಮವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತಿ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣೋ ನ ನಿವರ್ತಕಮ್ , ಸ್ವಯಂ ತತ್ಫಲತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯೈಃ –
“ಆರಬ್ಧಸ್ಯ ಫಲೇ ಹ್ಯೇತೇ ಭೋಗೋ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ।
ಅವಿರೋಧಸ್ತಯೋರ್ಯುಕ್ತೋ ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ಚೇತರಸ್ಯ ತು ॥” ಇತಿ ॥
ನ ಚೈವಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮೈಕ್ಯಾನುಭವದ್ವೈತದರ್ಶನಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ಸಾಹಿತ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ವಯಂ ತಯೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಪರ್ಯಾಯೇಣೋದ್ಭವಾಭಿಭವೌ । ನ ಚ ಶರೀರಪಾತಾತ್ ಪೂರ್ವಮಪರೋಕ್ಷಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮೇವ ನಾಽಸ್ತಿ, ವ್ಯಾಸಾದೀನಾಂ ಸಶರೀರಾಣಾಮೇವ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಸ್ಯ ಪುರಣೇಷ್ವವಗಮಾತ್ । ನನು ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ಯಥಾ ಕದಾಚಿದ್ ದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ತಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಅನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲಾಧಿಕಾರಕರ್ತೃಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಧೀನತ್ವಾತ್ । ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಸ್ತ್ವಾರಬ್ಧಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತದೋಷೋದ್ಭವಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲನಿಯಮಾಭಾವೇನ ಪ್ರಾರಬ್ಧಾನುಷ್ಠಾನಸಮಾಪ್ತಿಪರ್ಯಂತಮವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಯಥಾಸಂಭವಮನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪುನಃ ಪುನಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶನೇನಾಽನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಣಾಂ ಬಾಧೇ ಸತ್ಯನುಷ್ಠಾನಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಹಮುಪಚೀಯಮಾನದುರಿತನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಜ್ಞಾನಿನ ಆಗಾಮಿದುರಿತಾದಿಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾತ್ । ಸಂಭವೇ ವಾ ದೈನಂದಿನತತ್ತ್ವದರ್ಶನೇನೈವ ತನ್ನಿವೃತ್ತೇಃ,
“ಅಪಿ ಚೇದಸಿ ಪಾಪೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪಕೃತ್ತಮಃ ।
ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಪ್ಲವೇನೈವ ವೃಜಿನಂ ಸಂತರಿಷ್ಯಸಿ ॥” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಯಮಾಭಾವೇ ಯಥೇಷ್ಟಾಚರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಆಚರಣಸ್ಯ ಹಿತಹಿತಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಪ್ರಾರ್ಥನಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತು ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ನಿರತಿಶಯಾನಂದಮಶೇಷಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವತಃ ಸಾಧ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಾರ್ಥನಾಭಾವಾದಾಚರಣಮೇವ ನಾಽಸ್ತಿ ಕುತೋ ಯಥೇಷ್ಟಾಚರಣಪ್ರಸಂಗಃ ? ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತ್ವಾರಬ್ಧಕರ್ಮದೋಷಮೂಲಾ । ನ ಚ ತದ್ವತ್ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಅಪ್ಯಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರವರ್ತೇಯಾತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆರಬ್ಧಕರ್ಮಣಃ ಫಲಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಪುನರ್ನಿಮಿತ್ತಮವಿದ್ಯಾರಾಗಾದಿ, ತಚ್ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತಿತಮ್ । ನ ಚ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ ಪ್ರತಿಬಂದೀ ಗ್ರಹ್ಯಾ, ತಯೋರಪಿ ಶ್ರವಣವದುಪಾಯತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವಾಽನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ ।

ನನು ಭೇದಾಭೇದಯೋರುಭಯೋರಪಿ ವಾಸ್ತವತ್ವಾನ್ನಾಽದ್ವೈತದರ್ಶನೇನ ದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಯೇನ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವೇತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಾದಿನಿಯಮಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದವಾದಿನಾ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಸಾಂಕರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಅದ್ವೈತವಾದೇಽಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ಮೈವಮ್ , ಅದ್ವೈತವಾದೇ ಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಯಥಾದರ್ಶನಮೇವ ಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಾತ್ । ತ್ವನ್ಮತೇ ತು ಸಾಂಕರ್ಯಂ ದುಷ್ಪರಿಹರಮ್ । ನ ಚ ವ್ಯವಹಾರಸಾಂಕರ್ಯೇಽಪ್ಯದುಷ್ಟೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ತ್ವದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಪಂಚಾನಿವೃತ್ತೌ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಸುಖದುಃಖಾದೇರಪ್ಯಬಾಧಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮೇವ ಭೇದಾಭೇದೌ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಾದಿಶ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾಪಿ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಃ ಕಥಂ ಪರಿಹ್ರಿಯೇತ । ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಕಿಂ “ಖಂಡೋ ಗೌಃ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಮೇಕಮೇವ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಿಂ ವಾ “ಮುಂಡೋ ಗೌಃ” ಇತ್ಯನೇನ ಸಹಿತಮ್ ಅಥವಾ “ಸ ಏವಾಽಯಂ ಗೌಃ” ಇತಿ ತೃತೀಯಜ್ಞಾನಸಹಿತಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ; ಖಂಡೋ ಗೌರಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಭಿನ್ನೋಽಭಿನ್ನಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಾಭಾವಾತ್ । ಭೇದಾಭೇದಶಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಪರಸ್ಪರೋಪಮರ್ದರೂಪಯೋಸ್ತಯೋಃ ಸಹಪ್ರತಿಭಾಸಾಯೋಗಾತ್ । ಅಥ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರ್ಭೇದಸ್ತಾವದಭ್ಯುಪೇಯತ ಏವ ಇತರೇತರಾತ್ಮತ್ವಾದಭೇದೋಽಪ್ಯಬ್ಯುಪೇಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಭಿನ್ನಯೋರಿತರೇತರಾತ್ಮತ್ವೇ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಖಡ್ಗೋ ಗೌರ್ಮುಂಡೋ ಗೌರಿತ್ಯನಯೋರ್ಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸಂಭೂಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಥಾಽಪಿ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನೇನ ಯಸ್ಮಿನ್ ಗೋತ್ವೇ ಖಂಡಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಗೃಹೀತಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಗೋತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನೇನ ಖಂಡತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಮುಂಡತ್ವೇ ಗೃಹೀತೇಽರ್ಥಾದ್ಭೇದಾಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; “ಸ ಏವಾಽಯಂ ಗೌಃ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಂತರೇಣೈಕಸ್ಯ ಗೋತ್ವಸ್ಯೋಭಯಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಯದ್ವಯಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ರಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಹ್ರಸ್ವೋಽಕಾರೋ ದೀರ್ಘೋಽಕಾರಃ ಸ ಏವಾಽಯಮಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ರಯಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಾವಂತರೇಣೌಪಾಧಿಕಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘತ್ವೋಪಜೀವನೇನಾಪ್ಯಪಪತ್ತೇಃ । ನನ್ವೇವಂ ಭೇದಾಭೇದಯೋರಸಂಭವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ತೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ತತ್ರ ಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿವಾದಗೋಚರಾಪನ್ನಾಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಶರೀರವ್ಯಕ್ತಯಃ ಪ್ರತಿವಾದಿಶರೀರವ್ಯಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನೈವಾಽಽತ್ಮವತ್ಯಃ, ಶರೀರವ್ಯಕ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತಿವಾದಿಶರೀರವ್ಯಕ್ತಿವದಿತ್ಯೇಕತ್ವಾನುಮಾನಾತ್  । ಅಥಾಽಽತ್ಮಾನೋ ಭಿನ್ನಾಃ ಯುಗಪಜ್ಜನನಮರಣಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾದಗ್ನ್ಯುದಕಾದಿವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಜನನಾದೀನಾಂ ಶರೀರಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಾಂಕರ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಷು ಸತ್ಯಪ್ಯೇಕತ್ವೇ ವರ್ಣಸಾಂಕರ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯವೃತ್ತಾಂತಾನನುಸಂಧಾನಮಪಿ ಶರೀರಭೇದಾದೇವೋಪಪದ್ಯತೇ, ಏಕಸ್ಯಾಽಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽತೀತಶರೀರಾದಿಷ್ವನುಸಂಧಾನಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ನ ತಾವದತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕ್ರಮತೇ, ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನಾಽಪಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಹೇತುನಾ ಅಗ್ನ್ಯುದಕಾದಿವದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ; ಜನನಾದೀನಾಂ ಶರೀರಾಶ್ರಯೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಽಪಿ ನಿಯಂತೃನಿಯಂತವ್ಯಾದಿ ಶ್ರೌತಲಿಂಗಂ ಭೇದೇ ಮಾನಮ್ , “ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತಾ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಸ್ತಸ್ಯ ಬಾಧಾತ್ । ನಾಽಪಿ “ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ,”ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಸ ಏಕಃ” ಇತ್ಯಾದ್ಯೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧದ್ವೈತಾನುವಾದೇನಾಽಪಿ ದ್ವಿತ್ವಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಭೇದಾಭೇದಾವಿತ್ಯದ್ವೈತದರ್ಶನೇನ ದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯ ಬಾಧಃ ಸಿದ್ಧಃ । ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ಫಲಸಿದ್ಧೇರ್ನ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧಿಗಂಧೋಽಪಿ ಶಂಕನೀಯಃ । ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹ್ಯೇಕೈವ ಷೋಡಶಲಕ್ಷಣೀ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ “ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತಿ ಪೃಥಗಾರಂಭೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಶರೀರೇದ್ರಿಯಸಧ್ಯಾ ವಿಧಿಭೇದಾಃ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ನಿರೂಪಿತಾಃ, ಇಹ ತು ಮಾನಸಸಾಧ್ಯೋ ವಿಧಿರ್ನಿರೂಪಿತ ಇತಿ ಪೃಥಗಾರಂಭ ಇತಿ ಚೇತ್ ? ತರ್ಹಿ “ಅಥಾಽತಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” ಇತ್ಯೇವಾಽಽರಭ್ಯೇತ, ನ ತ್ವೇವಮಾರಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾದೇವಾಽನಯೋರ್ಮೀಮಾಂಸಯೋರ್ಭೇದಃ । ತದೇವಂ ವಿಧಿಶಂಕಾಯಾ ಅಪ್ಯಭಾವಾನ್ನಿರ್ವಿಘ್ನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯಶೇಷಮತಿಮಂಗಲಮ್ ।