నిత్యో హి “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” ఇత్యధ్యయనవిధిః “బ్రాహ్మణేన నిష్కారణో ధర్మః షడఙ్గో వేదోఽధ్యేయో జ్ఞేయశ్చ” ఇతి వచనాత్ । కామ్యత్వే హి వేదాధ్యయనస్యాఽన్యోన్యాశ్రయతా – అర్థావబోధే సతి కామనా, కామనాయాం సత్యాం షడఙ్గోపేతవేదాధ్యయనప్రవృత్తస్యాఽర్థావబోధ ఇతి । అతః సర్వోఽపి నిత్యవిధిబలాదేవ షడఙ్గసహితం వేదమధీత్యాఽర్థం జానాతి । కశ్చిత్ పుణ్యపుఞ్జపరిపాకవశాన్నిరతిశయపురుషార్థప్రేప్సాయాం తదుపాయం వేదేఽన్విష్యేదమవగచ్ఛతి – “ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి” ఇత్యాత్మశేషతయైవాఽన్యస్య సర్వస్య ప్రియత్వోక్తేరాత్మవ్యతిరిక్తాత్ సర్వస్మాద్ విరక్తోఽధికారీ, “ఆత్మని ఖల్వరే దృష్టే శ్రుతే మతే విజ్ఞాతే ఇదం సర్వం విజ్ఞాతమ్” ఇత్యుపక్రమ్య “ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వమ్” ఇత్యుపసంహారాత్ పరమపురుషార్థభూతస్యాఽమృతత్వస్యాఽఽత్మదర్శనోపాయత్వం ప్రతిపాద్య,దర్శనస్య చాఽపురుషతన్త్రస్యాఽవిధేయత్వాత్ “ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః” ఇత్యాత్మదర్శనమనూద్య తదుపాయత్వేన “శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః” ఇతి మనననిదిధ్యాసనాభ్యాం ఫలోపకార్యఙ్గాభ్యాం సహ శ్రవణం నమాఽఙ్గి విధీయత ఇతి । నను షడఙ్గోపేతవేదాధ్యాయినః సత్యపి వేదార్థావగమే విచారమన్తరేణ తాత్పర్యానవగమాన్న తేనాఽవగతోఽర్థః శ్రుత్యభిప్రేతో భవితుమర్హతీతి చేద్ , మైవమ్ ; ఎతచ్ఛ్రుతితాత్పర్యస్యైవ పురాణేషు ప్రతిపాదితత్వాత్ । తథా హి –
“శ్రోతవ్యః శ్రుతివాక్యేభ్యో మన్తవ్యశ్చోపపత్తిభిః ।
జ్ఞాత్వా చ సతతం ధ్యేయ ఎతే దర్శనహేతవః ॥ ౧ ॥
తత్ర తావన్మునిశ్రేష్ఠాః ! శ్రవణం నామ కేవలమ్ ।
ఉపక్రమాదిభిర్లిఙ్గైః శక్తితాత్పర్యనిర్ణయః ॥ ౨ ॥
సర్వవేదాన్తవాక్యానామాచార్యముఖతః ప్రియాత్ ।
వాక్యానుగ్రాహకాన్యాయశీలనం మననం భవేత్ ॥ ౩ ॥
నిదిధ్యాసనమైకాగ్ర్యం శ్రవణే మననేఽపి చ ।
నిదిధ్యాసనసంజ్ఞం చ మననం చ ద్వయం బుధాః! ॥ ౪ ॥
ఫలోపకారకాఙ్గం స్యాత్ తేనాఽసమ్భావనా తథా ।
విపరీతా చ నిర్మూలం ప్రవినశ్యతి సత్తమాః! ॥ ౫ ॥
ప్రాధాన్యం మననాదస్మిన్నిదిధ్యాసనతోఽపి చ ।
ఉత్పత్తావన్తరఙ్గం హి జ్ఞానస్య శ్రవణం బుధాః! ॥ ౬ ॥
తటస్థమన్యవ్యావృత్త్యా మననం చిన్తనం తథా ।
ఇతికర్తవ్యకోటిస్థాః శాన్తిదాన్త్యాదయః క్రమాత్ ॥ ౭ ॥
తతః సర్వాఙ్గనిష్ఠస్య ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యగోచరా ।
యా వృత్తిర్మానసీ శుద్ధా జాయతే వేదవాక్యతః ॥ ౮ ॥
తస్యాం యా చిదభివ్యక్తిః స్వతఃసిద్ధా చ శాఙ్కరీ ।
తదేవ బ్రహ్మవిజ్ఞానం తదేవాఽజ్ఞాననాశనమ్ ॥ ౯ ॥
ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యరూపా యా వృత్తిః పూర్ణాఽభిజాయతే ।
శబ్దలక్షణసామగ్ర్యా మానసీ సుదృఢా భృశమ్ ॥ ౧౦ ॥
తస్యాశ్చ ద్రష్టృభూతశ్చ ప్రత్యగాత్మా స్వయమ్ప్రభః ।
స్వస్య స్వభావభూతేన బ్రహ్మభూతేన కేవలమ్ ॥ ౧౧ ॥
స్వయం తస్యామభివ్యక్తస్తద్రూపేణ మునీశ్వరాః! ।
బ్రహ్మవిద్యాసమాఖ్యస్తదజ్ఞానం చిత్ప్రకాశితమ్ ॥ ౧౨ ॥
ప్రతీత్యా కేవలం సిద్ధం దివాభీతాన్ధకారవత్ ।
అభూతం వస్తుగత్యైవ స్వాత్మనా గ్రసతే స్వయమ్ ॥ ౧౩ ॥
స్వాత్మనాఽజ్ఞానతత్కార్యం ప్రసన్నాత్మా స్వయం బుధాః ! ।
స్వపూర్ణబ్రహ్మరూపేణ స్వయమేవాఽవశిష్యతే ॥ ౧౪ ॥
ఎవం రూపావశేషస్తు స్వానుభూత్యేకగోచరః ।
యేన సిద్ధ్యతి విప్రేన్ద్రాస్తద్ధి విజ్ఞానమైశ్వరమ్ ॥ ౧౫ ॥ ”
నన్వేవమపి శ్రవణస్య విధిర్నోపపద్యతే । తథా హి – స కిం జ్యోతిష్టోమాదేరివాఽపూర్వవిధిః ? ఉతాఽవఘాతాదివన్నియమవిధిః ? కిం వా “పఞ్చ పఞ్చనఖా భక్ష్యాః” ఇత్యాదివత్ పరిసఙ్ఖ్యావిధిః ? నాఽఽద్యః, వేదాన్తశ్రవణాదీనాం దృష్టఫలబ్రహ్మజ్ఞానం ప్రతి సాధనత్వస్యాఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సిద్ధత్వాత్ ; ప్రసిద్ధం హి లోకే వైద్యశాస్త్రశ్రవణస్య తద్విషయావగమం ప్రతి సాధనత్వమ్ । న ద్వితీయః, నియమాదృష్టస్య కల్పకాభావాత్ । అవఘాతాదౌ తు నియమాదృష్టజన్యపరమాపూర్వమేవ ఎతత్కల్పకమ్ । న చ బ్రహ్మజ్ఞానమదృష్టజన్యమ్ , కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ । న హి వేదాన్తశ్రవణాదౌ సత్యపి నియమాదృష్టాభావాపరాధేన బ్రహ్మజ్ఞానానుత్పత్తిర్దృష్టచరీ । జ్ఞానస్య కథఞ్చిదదృష్టజన్యత్వేఽప్యయం విధిర్భాష్యవిరుద్ధః, సమన్వయసూత్రవ్యాఖ్యానే మహతా ప్రయత్నేన విధినిరాకరణాత్ । అన్యథా వేదాన్తానాం విధిపరత్వం బ్రహ్మపరత్వం చేతి వాక్యభేదప్రసఙ్గః । నాఽపి తృతీయః, పఞ్చనఖాపఞ్చనఖభక్షణయోరన్యతః ప్రాప్తావన్యపరివర్జనవదాత్మసాక్షాత్కారస్యోపనిషదతిరిక్తాత్ ప్రాప్త్యసమ్భవాత్ । తస్మాత్ నాస్తి శ్రవణవిధిరితి ।అత్రోచ్యతే – దృష్టఫలస్యాఽపి ధర్మజ్ఞానస్య సాధనేఽధ్యయనే నియమావిధిస్తావదఙ్గీకృత ఎవ । యదా త్వర్వాచీనపురుషార్థే పరోక్షే ధర్మజ్ఞానేఽప్యేవమ్ , తదా కిము వక్తవ్యం పరమపురుషార్థబ్రహ్మసాక్షాత్కారసాధనే శ్రవణే నియమవిధిరితి ? యద్యధ్యయనే నియమాదృష్టజన్యం యాగీయాపూర్వం తత్కల్పకం స్యాత్ , తర్హి శ్రవణేఽపి బ్రహ్మజ్ఞానం తత్కల్పకమస్తు , బ్రహ్మజ్ఞానస్య సర్వాదృష్టజన్యత్వాత్ ; “సర్వం కర్మాఽఖిలం పార్థ! జ్ఞానే పరిసమాప్యతే” ఇతి స్మరణాత్ । అత్ర హి ప్రసిద్ధయాగాదీనేవాఽపేక్ష్య సర్వగ్రహణమితి భ్రమం వ్యుదస్య శ్రవణాదేరపి సఙ్గ్రహాయైవాఽఖిలమిత్యుక్తమ్ , అన్యథా పౌనరుక్త్యాత్ । “యోఽనధీత్య ద్విజో వేదమన్యత్ర కురుతే శ్రమమ్ । స జీవన్నేవ శూద్రత్వమాశు గచ్ఛతి సాన్వయః ॥”(మనుస్మృ ౨/౧౬౮) ఇత్యకరణే ప్రత్యవాయమపేక్ష్య విధ్యఙ్గీకారే ప్రకృతేఽపి తథాఽస్తు ।
“నిత్యం కర్మ పరిత్యజ్య వేదాన్తశ్రవణం వినా ।
వర్తమానస్తు సన్యాసీ పతత్యేవ న సంశయః ॥”
ఇతి ప్రత్యవాయసంస్మరణాత్ । నను బ్రహ్మజ్ఞానే శ్రవణాదీనామన్వయవ్యతిరేకాదినా నాస్తి సాధనభావప్రాప్తిః; నిర్విశేషస్య బ్రహ్మణో వేదాన్తైకసమధిగమ్యత్వాత్ , తత్కథం నియమసిద్ధిః ? మైవమ్ ; “వ్రీహీనవహన్తి” ఇత్యత్ర శాస్త్రైకగమ్యాపూర్వీయవ్రీహిష్వన్యతో దలనాద్యప్రాప్తావపి అవఘాతే యథా నియమః, తథా శ్రవణేఽపి పాక్షికత్వమన్తరేణైవ నియమోఽస్తు । అథ వ్రీహిమాత్రసాధారణాకారేణ ప్రాప్తిమపేక్ష్య తత్ర నియమః ? తదత్రాఽపి సమానమ్ , విషయజ్ఞానమాత్రసాధారణాకారస్య సువచత్వాత్ । అథాఽవఘాతేఽపూర్వవిధిరేవ సన్ ఫలతో నియమ ఇతి వ్యవహ్రియతే, శ్రవణేఽపి తథా భవిష్యతి । న చ భాష్యవిరోధః, దర్శనవిధేరేవ తత్ర నిరాకరణాత్ । దర్శనవిధానే హి “ప్రకృతిప్రత్యయౌ ప్రత్యయార్థం సహ బ్రూతః ప్రాధాన్యేన” ఇతి న్యాయేన ప్రత్యయార్థస్య నియోగస్యైవ ప్రాధాన్యాద్ దర్శనస్య ప్రకృత్యర్థతయా గుణభూతత్వేన తద్విశేషణస్య బ్రహ్మణోఽపి సుతరాం గుణభావః స్యాత్ ; తతో న వేదాన్తైర్బ్రహ్మ సిధ్యేత్ । ఫలత్వేన ప్రధానం బ్రహ్మదర్శనముద్దిశ్య శ్రవణవిధానే తు న కోఽపి దోషః । వాక్యభేదశ్చ కిమేకదేశినాఽఽపాద్యతే కిం వా తాన్త్రికేణ ? నాఽఽద్యః, వేదాన్తేఽప్యవాన్తరవాక్యభేదేన “వివిదిషన్తి యజ్ఞేన” ఇత్యత్ర జ్ఞానసాధనత్వేన యజ్ఞాదివిధ్యఙ్గీకారాత్ । న ద్వితీయః, ప్రేతాగ్నిహోత్రప్రకరణే “అధస్తాత్ సమిధం ధారయన్ననుద్రవేత్” ఇత్యధోధారణం విధాయ “ఉపరి హి దేవేభ్యో ధారయతి” ఇతి పఠితమ్ । తత్ర దైవికముపరిధారణమన్యప్రకరణమధ్యే శ్రుతమపి విధేయమితి “విధిస్తు ధారణేఽపూర్వత్వాత్” ఇత్యధికరణే నిర్ణీతత్వాత్ । అథ కథఞ్చిదేతదధికరణం ప్రభాకరో నాఽఙ్గీకుర్యాత్ తథాపి దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే “తిస్రో రాత్రీర్వ్రతం చరేత్” ఇతి రజస్వలాయా వ్రతకలాపవిధిమఙ్గీకరోత్యేవ । తస్మాద్ బ్రహ్మప్రకరణేఽపి శ్రవణం విధీయతాం కా తవ హానిః ? అథ వ్రతకలాపస్య ప్రకరణాన్వయాసమ్భవాదగత్యా వాక్యభేదాశ్రయణమ్ , ఇహ తు తవ్యప్రత్యయస్యాఽర్హార్థత్వేనాఽప్యన్వయసమ్భవాన్న తద్యుక్తమితి తవాఽఽపరితోషః, తర్హి “తస్మాద్ బ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్య” ఇత్యాది వాక్యం శ్రవణాదివిధాయకమస్తు, తస్యాఽనారభ్యాఽధీతత్వేనోక్తవిరోధాభావాత్ । ఆపాతతః శ్రవణాద్యప్రతీతావపి వాక్యపర్యాలోచనే వాక్యస్య శ్రవణాదివిధిపరత్వాత్ । సూత్రకారేణైవ “సహకార్యన్తరవిధిః” ఇతి సూత్రే పాణ్డిత్యబాల్యయోః శ్రవణమననరూపత్వేన విధిం సిద్ధవత్కృత్య “అథ మునిః” ఇతి వాక్యశేషే నిదిధ్యాసనరూపత్వేన మౌనస్య విధిత్వప్రతిపాదనాద్ అసామ్ప్రదాయికత్వం దూరాపాస్తమ్ । నను ఎవమపి అధీత్య స్వాధ్యాయేనాఽవగతస్య “శ్రోతవ్యః” ఇత్యస్య శ్రవణవిధేరనుపపత్తిస్తదవస్థైవేతి చేత్ , న ; తవ్యప్రత్యయస్య విధావపి స్మరణాత్ । “తద్విజిజ్ఞాసస్వ” ఇత్యాదిషు సమానప్రకరణేషు శ్రుత్యన్తరేషు శ్రవణస్య అవశ్యం వాక్యభేదేన విధేరఙ్గీకర్తవ్యతయా త్వదపరితోషస్య నిరవకాశత్వాత్ । న చైకస్యామేవ శాఖాయాం “శ్రోతవ్యః” “పాణ్డిత్యం నిర్విద్య” ఇతి శ్రవణవిధిద్వయం పునరుక్తమితి వాచ్యమ్ , ఎకత్ర విధాయాఽపరత్ర విధిమనూద్య విశేషకథనాత్ । అథవా యథా ద్విర్మైత్రేయీబ్రాహ్మణమపునరుక్తమ్ , ఎకస్యోపసంహారరూపత్వాత్ ; తథా ద్విఃశ్రవణవిధిర్భవతు । తస్మాత్ ఉపపద్యత ఎవ శ్రోతవ్య ఇతి విధిః ॥ ౧ ॥

తత్ర శ్రవణం నామ వేదాన్తవాక్యాని విచార్య “ఉపక్రమాదిభిర్లిఙ్గైర్వాక్యతాత్పర్యనిర్ణయః” ఇతి పురాణవచనేనోక్తమ్ । తథా చ విరక్తేనాఽధికారిణాఽమృతత్వసాధనభూతాత్మదర్శనాయ వేదాన్తవాక్యవిచారః కర్తవ్య ఇతి । ఎవం తావదధీతస్వాధ్యాయః పుమాన్ వేదాదేవాఽవగత్య పశ్చాదేవం సన్దిగ్ధే – కిం వైరాగ్యమాత్రమధికారివిశేషణమ్ ఉతాఽన్యదప్యస్తి ? నానావిశేషణేషు తద్విశిష్టాధికారిణి చ కిం ప్రమాణమ్ ? వేదాన్తవాక్యవిచారశ్చ ధర్మవిచారేణైవ గతో న వా ? కథం వా వేదాన్తవాక్యాని విచార్యాణి? కిం లక్షణమాత్మతత్త్వమ్ ? తస్మింశ్చ కిం ప్రమాణమ్ ? తస్య చ ప్రమాణస్యాఽస్తి కేనచిద్ విరోధో న వా ? తత్త్వగోచరజ్ఞానం చ కిం కర్మభిః సముచ్చిత్యాఽమృతత్వసాధనమ్ ఉత కేవలమేవ ? కేవలస్య సాధనత్వే వా కిం ప్రమాణమ్ ? కీదృశమమృతత్వం కిం ప్రమాణకం చేతి । త ఎతే సన్దేహా అన్యేఽప్యేవంవిధా నానావిధైర్న్యాయైర్నిర్ణేతవ్యాః । తాంశ్చ న్యాయాన్ పరమకృపాలుర్భగవాన్ బాదరాయణః సూత్రయితుకామః ప్రథమతః “శ్రోతవ్యః” ఇతి వాక్యే ప్రతిపన్నమధికారివిషయఫలాఖ్యానుబన్ధత్రయోపేతం విధిం న్యాయేన నిర్ణయంస్తదర్థభూతవిచారకర్తవ్యతాం వక్ష్యమాణకృత్స్నశాస్త్రప్రవృత్తిహేతుత్వేనోపోద్ఘాతభూతాం సూత్రయామాస – “అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా” ఇతి । తత్ర “ఆత్మనస్తు కామాయ” ఇతి వాక్యే విరక్త్యుపలక్షితసాధనచతుష్టయసమ్పన్నో య ఎవాఽధికారీ ప్రతీయతే స ఎవ అథశబ్దార్థః । “అమృతత్వస్య తు నాశాస్తి విత్తేన” ఇతి వాక్యే విత్తోపలక్షితలౌకికవైదికకర్మభిరమృతత్వం నాస్తీతి యదుక్తం తదేవాఽతఃశబ్దేన హేతూక్రియతే । “ఆత్మని ఖలు” ఇత్యాదినా వాక్యేనాఽమృతత్వసాధనాత్మదర్శనాయ వేదాన్తవాక్యవిచారరూపం శ్రవణం కర్తవ్యమిత్యుక్తమ్ । తత్సర్వం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపదేనాఽవగన్తవ్యమ్ । నన్వేతత్ సూత్రం విధాయకమనువాదకం వా ? నాఽఽద్యః, లిఙ్ - లోట్ - తవ్యప్రత్యయానామదర్శనాత్ । నేతరః, అప్రవర్తకేనాఽనేన శ్రవణవిధ్యసఙ్గ్రహప్రసఙ్గాత్ , మైవమ్ ; “కర్తవ్యా” ఇత్యధ్యాహార్యత్వాత్ । జ్ఞానేచ్ఛయోర్వస్తుతన్త్రయోః కర్తుమశక్యత్వాత్ అధ్యాహృతేన జిజ్ఞాసాపదం నాఽన్వియదితి చేత్ , తర్హ్యనయైవాఽనుపపత్త్యా జిజ్ఞాసాపదేనాఽనుష్ఠానయోగ్యో విచారో లక్ష్యతామ్ । అవినాభావసమ్బన్ధశ్చ సన్దంశన్యాయప్రసాదాత్ సుసమ్పాదః । సన్దష్టో హి జ్ఞానేచ్ఛాభ్యాం విచారః । ప్రథమత ఇచ్ఛాయాం సత్యాం విచారే సతి పశ్చాదేవ జ్ఞానోత్పత్తేః । న చ వాచ్యం లక్షణాయాం విచారాఖ్యో విషయానుబన్ధ ఎవ సిద్ధ్యేత్ న బ్రహ్మజ్ఞానాఖ్యః ఫలానుబన్ధ ఇతి, అజహల్లక్షణయా స్వార్థస్యాఽపి స్వీకృతత్వాత్ । బ్రహ్మజ్ఞానజనకత్వాన్యథానుపపత్త్యా విచారస్య వేదాన్తవాక్యవిషయత్వం లభ్యతే । న హ్యన్యవిచారకాణాం బ్రహ్మజ్ఞానముపలభామహే । ఫలత్వాన్యథానుపపత్త్యా బ్రహ్మజ్ఞానస్య మోక్షసాధనత్వసిద్ధిః । అధికారిభిరిష్యమాణం హి ఫలమ్ । అత్ర హి సాధనచతుష్టయసమ్పన్నా అధికారిణో నిఃశేషదుఃఖోచ్ఛిత్తినిరతిశయానన్దావాప్తీ తత్సాధనం చ విహాయ నాన్యదిచ్ఛన్తి । తత్త్వజ్ఞానస్య దుఃఖోచ్ఛేదానన్దావాప్తిరూపత్వాసమ్భవేన పరిశేషాత్తత్సాధనత్వమ్ । తదేవం సాధనచతుష్టయసమ్పన్నస్య కర్మభిర్మోక్షాసిద్ధేర్మోక్షసాధనబ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవాక్యవిచారః కర్తవ్య ఇతి శ్రుతార్థః సమగ్రోఽపి సూత్రే సఙ్గృహీతః । ఎవం శాస్త్రప్రవృత్తిహేతుత్వం చ విచారకర్త్తవ్యతాయా అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమ్ । సతి హ్యనుబన్ధత్రయోపేతే విధౌ పురుషాః ప్రవర్తన్తే, జ్యోతిష్టోమాదౌ తథా దర్శనాత్ । అసతి తు న ప్రవర్తన్తే, సప్తద్వీపా వసుమతీత్యాదౌ ప్రవృత్త్యదర్శనాత్ । సా చ విచారకర్త్తవ్యతా వక్ష్యమాణశాస్త్రప్రవృత్తిహేతుభూతా ప్రథమసూత్రేణాఽనేనేత్థం నిర్ణీయతే – విమతం శాస్త్రమారమ్భణీయమ్ , సమ్భావితవిషయప్రయోజనత్వాత్ , కృష్యాదివదితి । న చ సూత్రే విషయప్రయోజనానుపాదానాన్నాఽయం విషయః సూత్రసిద్ధ ఇతి శఙ్కనీయమ్ , ముఖతోఽనుపాదానేఽప్యర్థాత్ సూచితత్వాత్ । సూత్రస్య హి సూచనమలఙ్కారః, న తు దోషాయ । తత్ర తావద్ “జన్మాద్యస్య యతః” ఇత్యాదిశాస్త్రేణ విచార్యాణాం వేదాన్తానాం “స వా అయమాత్మా బ్రహ్మ” ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధం బ్రహ్మాత్మైకత్వం విషయః । తచ్చైకత్వమఖణ్డైకరసవస్తుప్రతిపాదకేన బ్రహ్మశబ్దేన సూత్రే సూత్రితమ్ । “తరతి శోకమాత్మవిత్” “బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్” ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధం దుఃఖోచ్ఛేదబ్రహ్మప్రాప్తీ ప్రయోజనమ్ । తే చ తత్సాధనభూతబ్రహ్మజ్ఞాననిర్ద్దేశాత్ సూత్రితే ఎవ । న కేవలం సూత్రకారో విషయప్రయోజనే సూత్రితవాన్ , కిన్తు తయోరుపపాదనం చైవమభిప్రేయాయ – విమతం శాస్త్రం సమ్భావితవిషయప్రయోజనమ్ , అవిద్యాత్మకబన్ధప్రత్యనీకత్వాత్ , జాగ్రద్బోధవదితి ।

న చ బన్ధస్యాఽవిద్యాత్మకత్వమసూత్రసూచితమితి వాచ్యమ్ , బన్ధస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వాఙ్గీకారేణైవ తత్సూచనాత్ । తథా హి – నిఃశేషదుఃఖనివర్తకత్వం తావద్ బ్రహ్మజ్ఞానస్య ఫలత్వసిద్ధయే సూత్రకారేణాఽఙ్గీకృతమ్ । ప్రమాతృత్వకర్తృత్వభోక్తృత్వాదిబన్ధశ్చ సర్వోఽపి దుఃఖబీజత్వాద్ దుఃఖమేవ । తత్ర విచారణీయమ్ – కిమయం బన్ధః పారమార్థికః స్యాదపారమార్థికో వేతి । ఆద్యో బ్రహ్మజ్ఞానాన్న నివర్తేత । యే త్వేకదేశ్యాదయః పారమార్థికస్యైవ జ్ఞానాన్నివృత్తిమఙ్గీకుర్యుస్తే ప్రష్టవ్యాః – జ్ఞానం స్వవిషయే వా నివృత్త్యాఖ్యమతిశయం జనయతి స్వాశ్రయే వా ? ఆద్యేఽపి స్వవిషయం సంసారిణమాత్మానమేవ నివర్తయేద్ , ఉత తద్గతం ధర్మమాత్రమ్ , అథవా స్వబోధ్యాఖణ్డైకరసత్వవిరోధిన ఎవ కర్తృత్వాదీన్ , కిం వా విషయగతానవబోధమేవ ? న తావత్ ప్రథమద్వితీయతృతీయాః, న హి నానావర్ణే చూతాది ఫలే నీలభాగజ్ఞానం స్వవిషయం వా తత్సమవేతరసాదికం వా విరోధినం పీతిమాదిగుణం వా నివర్తయతి । చతుర్థే త్వస్మన్మతాపత్తిః । ఆశ్రయాతిశయపక్షేఽపి కిమాశ్రయనివృత్తిః, కిం వా తద్గుణానామ్ ఉతాశ్రయవిషయోభయసమ్బన్ధిధర్మాణామ్ ? నాఽఽద్యః ప్రతిక్షణమాత్మవినాశాపత్తేః । న ద్వితీయః, ఘటజ్ఞానేనాఽఽత్మగతధర్మాదిగుణానివృత్తేః । న తృతీయః, స్వదేహజ్ఞానేన దేహాత్మసమ్బన్ధాద్యనివృత్తేః । “తమేవ విదిత్వాఽతిమృత్యుమేతి” ఇతి శ్రుతత్వాద్ వాస్తవోఽపి బన్ధో జ్ఞానవివర్త్త్య ఇతి చేద్ , న; శ్రుతేర్బన్ధసత్యత్వాసత్యత్వయోస్తాటస్థ్యాత్ । అస్మాభిస్తు శ్రుతోపపత్త్యర్థం బన్ధస్యాఽవిద్యాత్మత్వం కల్ప్యతే । యథా జ్యోతిష్టోమాదీనాం శ్రుతస్య స్వర్గసాధనత్వస్యోపపత్త్యర్థమపూర్వం భవద్భిః కల్ప్యతే తద్వత్ । అథ తత్ర క్షణికానాం కర్మణాం కాలాన్తరభావిఫలసాధనత్వాభావవ్యాప్తినియమః కల్పకోఽస్తి, తర్హీహాఽపి “జ్ఞానమజ్ఞానస్యైవ నివర్తకమ్” ఇతి వ్యాప్తినియమః కల్పకోఽస్తు । అతోఽపారమార్థికత్వమవశిష్యతే బన్ధస్య । తదేవం బ్రహ్మజ్ఞాననివర్త్యస్య బన్ధస్యాఽజ్ఞానాత్మకత్వం సూత్రేణైవ సూచితమ్ । నన్వేవం తదవిద్యాత్మకత్వం సూత్రకారేణ ముఖత ఎవ వర్ణనీయమ్ , విషయప్రయోజనసాధనద్వారా కృత్స్నశాస్త్రారమ్భసమర్పకత్వాత్ । ముఖతోఽప్రతిపాదనేఽతాత్పర్యప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , తర్హి వర్ణితమేవైతన్ముఖతో ద్వితీయాధ్యాయే “తద్గుణసారత్వాత్" ఇత్యాదిసూత్రే । సూత్రస్య చాఽయమర్థః – ఆత్మనో దేహోత్క్రాన్తిపరలోకగత్యేతల్లోకాగతీనాం శ్రుతత్వాత్ సర్వగతత్వం విరుద్ధమితి చేద్ , బుద్ధిగుణసారత్వాత్ । బుద్ధ్యాత్మనోరితరేతరతాదాత్మ్యాధ్యాసేన బుద్ధిగుణేష్వేవోత్క్రాన్త్యాదిషు సర్వగతస్యాఽఽత్మనోఽభిమానమాత్రం జాయతే । తచ్చ శ్రుత్యాఽనూద్యతే – నిజస్వరూపబోధనాయేతి । తర్హి కృత్స్నశాస్త్రారమ్భం ప్రత్యుపోద్ఘాతత్వాత్ ప్రథమమేవాఽధ్యాసవిషయం సూత్రం ప్రణేతవ్యమ్ । ఉపోద్ఘాతశ్చ ప్రతిపాద్యమర్థం బుద్ధౌ సఙ్గృహ్య ప్రాగేవ తదర్థమర్థాన్తరవర్ణనమితి చేద్ , న ; ప్రతిపాదనే ప్రవృత్తేన సూత్రకారేణ విరోధపరిహారసూత్రస్య ప్రథమతో వక్తుమశక్యత్వాత్ । ప్రతిపాద్యం ముఖతః ప్రతిజ్ఞాయ పశ్చాత్ తత్సిద్ధిహేతుప్రదర్శనం ప్రతిపాదనమ్ । తథా చ ప్రథమేనాఽధ్యాయేన బ్రహ్మణి వేదాన్తసమన్వయం ప్రదర్శ్య తదుపపాదకో విరోధపరిహారః పశ్చాత్ కర్తవ్యః । ప్రథమమప్రదర్శితే పునః సమన్వయవిశేషే తద్విరోధాశఙ్కా తన్నిరాకరణం చ నిర్విషయం స్యాత్ । నన్వేవమాదావధ్యాసానుక్తౌ విషయప్రయోజనాసిద్ధ్యా శాస్త్రప్రవృత్తిర్న స్యాద్ , మైవమ్ ; ప్రథమసూత్రేఽధ్యాసః సాక్షాదనుక్తోఽప్యర్థాత్ సూచిత ఇత్యుపపాదితత్వాత్ సిధ్యత్యేవ శాస్త్రప్రవృత్తిః ॥ ౨ ॥

నను సూత్రసూచితోఽప్యధ్యాసో న యుక్తిసహః । తథా హి – ఆత్మానాత్మానౌ ఇతరేతరతాదాత్మ్యాధ్యాసరహితౌ, క్వాఽపీతరేతరభావరహితత్వాత్ , తమఃప్రకాశవత్ । న చ హేత్వసిద్ధిః, విమతౌ తాదాత్మ్యశూన్యౌ, విరుద్ధస్వభావత్వాత్ , తమఃప్రకాశవత్ । న చాఽసిద్ధో హేతుః, విమతౌ విరుద్ధస్వభావౌ, యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరత్వాద్ , దేవదత్తతద్వైరివత్ । న చ వాచ్యం దేవదత్తస్య స్వశరీరాదిసఙ్ఘాతేఽస్మత్ప్రత్యయస్తత్రైవ తద్వైరిణో యుష్మత్ప్రత్యయః ; న చ తత్ర విరోధోఽస్తి । ఎవం తద్వైరిణ్యపి ప్రత్యయవ్యత్యాసేన యోజనే దృష్టాన్తః సాధ్యవికలః స్యాదితి । న హి భిన్నాశ్రయయోః ప్రత్యయయోర్విషయౌ దృష్టాన్తత్వేన వివక్ష్యేతే ; కిం తర్హి సమానాశ్రయయోరితి । న హి ప్రత్యేకాకారౌ దృష్టాన్తత్వేన వివక్ష్యేతే; కిం తర్హి దేవదత్తప్రతీత్యా తద్వైరిప్రతీత్యా చ సిద్ధః సముదాయాకారో దృష్టాన్త ఇతి నోక్తదోషః । స్యాదేతత్ – కిమత్ర లోకప్రసిద్ధావాత్మానాత్మానౌ పక్షీక్రియేతే ? కిం వా ప్రాభాకరాది సిద్ధౌ ? ఉత వేదాన్తిసిద్ధౌ ? నాఽఽద్యః, ద్వయోరనుమానయోః సిద్ధసాధనత్వాత్ । తృతీయానుమానస్యాఽనుభవవిరోధాత్ । లోకే హి దేహాదిచైతన్యాన్తసఙ్ఘాత ఆత్మా పాషాణాదిరనాత్మా । న చ తయోరైక్యాధ్యాసైక్యే వేదాన్త్యభిమతే । నాఽపి తయోర్నియతో విరోధోఽనుభూయతే । న ద్వితీయః, ప్రాభాకరాదయో హి ప్రమాతృత్వకర్తృత్వభోక్తృత్వాద్యాశ్రయం జడమాత్మానమాహుః, ఇన్ద్రియదేహాద్యఖిలప్రపఞ్చమనాత్మానమ్ । తత్ర వేదాన్తిమతే ప్రమాతృత్వాద్యాశ్రయోఽహఙ్కారో జాడ్యం చ తత్కారణమజ్ఞానమిత్యుభయమప్యనాత్మన్యేవాఽన్తర్భవతి । తథా చాఽనాత్మన ఎకకోటేరధ్యాసతాదాత్మ్యవిరోధానఙ్గీకారాత్ పూర్వోక్తమేవ దోషద్వయం స్యాత్ । న తృతీయః, వేదాన్తినో హి సర్వోపప్లవరహితం విజ్ఞానఘనమాత్మానమాహుస్తద్వ్యతిరిక్తం చ సర్వమనాత్మానమ్ । తత్ర కిమేకస్మిన్ ప్రత్యయద్వయగోచరత్వం హేతుత్వేన వివక్షితమ్ ఉతాఽఽత్మన్యస్మత్ప్రత్యయగోచరత్వమ్ అనాత్మని చేతరదితి । ఆద్యే స్వరూపాసిద్ధిః, ద్వితీయే భాగాసిద్ధిః । దేహేన్ద్రియాన్తఃకరణప్రాణాదిష్వనాత్మసు యుష్మత్ప్రత్యయాభావాత్ । వ్యవహారదృష్ట్యా తదభావేఽపి శాస్త్రదృష్ట్యా “చిదవభాస్యో యుష్మదర్థః” ఇత్యేతల్లక్షణానుసారేణాఽస్త్యేవ తత్ర యుష్మత్ప్రత్యయ ఇతి చేద్ , ఎవమపి స్వప్రకాశే చిదాత్మని వేదాన్తినామస్మత్ప్రత్యయాభావాత్ స దోషస్తదవస్థః । తస్మాత్ నాఽనుమానసిద్ధిరితి । అత్రోచ్యతే – వేదాన్తినం ప్రత్యస్త్యేవాఽనుమానసిద్ధిః । న చాఽఽత్మని భాగాసిద్ధిః; స్వప్రకాశస్యాఽప్యహఙ్కారే స్ఫుటతరవ్యవహారయోగ్యత్వేనాఽస్మత్ప్రత్యయగోచరత్వస్యోపచరితుం శక్యత్వాత్ । న చైవం మన్తవ్యం దేహద్వయసాక్షిణోశ్చైతన్యయోరన్యోన్యం యుష్మదస్మదర్థత్వేఽపి విరోధాభావాదనైకాన్తిక ఇతి; చైతన్యస్య చిదవభాస్యత్వలక్షణలక్షితయుష్మదర్థత్వాభావాత్ । తాదృశ ఎవ చాఽత్రాఽభిప్రేతో న తు లౌకికయుష్మదర్థః । తథాఽప్యేతేనాఽనుమానేన ప్రత్యయద్వారా విరోధసిద్ధిర్న తు స్వరూపేణేతి చేత్ తర్హ్యేవమస్తు – ఆత్మానాత్మానౌ విరుద్ధస్వభావౌ, విషయివిషయత్వాత్ , నేత్రరూపవదితి । నను చిద్రూపస్యాఽఽత్మనో జడరూపమనాత్మానం ప్రతి సాధకత్వేనాఽఽనుకూల్యమనుభూయతే; అతో వధ్యఘాతకభావలక్షణస్య సహావస్థానసామర్థ్యాభావలక్షణస్య వా విరోధస్య చ ప్రాతికూల్యస్య ప్రసాధనేఽనుభవవిరోధః తథా దృష్టాన్తశ్చ సాధ్యవికల ఇతి చేద్ మైవమ్; భావాభావవత్ పరస్పరాత్మతాసామర్థ్యాభావలక్షణస్య విరోధస్య ఇహ వివక్షితత్వాత్ । కథం తర్హి మధ్యానుమానే తమఃప్రకాశయోర్దృష్టాన్తత్వమ్ , తయోః సహావస్థానసామర్థ్యాభావలక్షణవిరోధస్య ప్రసిద్ధత్వాదితి చేత్ , మైవమ్ ; మన్దప్రదీపే వేశ్మని తమసో దీపేన సహావస్థానాత్ । అన్యథా స్ఫీతాలోకప్రదేశవదత్రాఽపి స్పష్టరూపదర్శనప్రసఙ్గాత్ । తమఃప్రకాశశబ్దాభ్యాం తదేకదేశభూతౌ ఛాయాతపావుపలక్ష్యేతే ఇతి చేత్ , తథాఽపి ఛాయాయామేకవిధాయాం తారతమ్యేనోపలభ్యమానమౌష్ణ్యం స్వధర్మిణ ఆతపస్యాఽపి అవశ్యమవస్థానం సూచయతీతి సహావస్థానం దుర్వారమ్ । ఎవమేవ తమఃప్రకాశశబ్దాభ్యాం లక్షితలక్షణయా ఛాయాతపస్థయోః శైత్యౌష్ణ్యయోః స్వీకారేఽపి సహావస్థానం సుసమ్పాదమ్ । తస్మాత్ జాతివ్యక్త్యోర్యథా తాదాత్మ్యసామర్థ్యం నైవం తమఃప్రకాశయోరిత్యయమేవ తయోర్విరోధః ॥ ౩ ॥

నను తమఃప్రకాశదృష్టాన్తే భావాభావరూపత్వముపాధిః । ఆలోకాభావస్తమ ఇతి తార్కికా రూపదర్శనాభావస్తమ ఇతి ప్రాభాకరా ఇతి చేద్ ; మైవమ్ ; ఉపచయాపచయాద్యవస్థాభేదవత్త్వేనోపలక్ష్యమాణస్యాఽభావత్వాయోగాత్ । నీలరూపత్వేన ద్రవ్యత్వాత్ । నను భావత్వపక్షే బహలాలోకవతి దేశే నిమీలితనయనస్య కథం తమఃప్రతీతిః, బహలాలోకేన నివృత్త్యఙ్గీకారాత్ । సహావస్థానం తు మన్దాలోకేనైవ పూర్వముక్తమితి చేద్ ; న, గోలకాన్తర్వర్తితమసః ప్రతీత్యుపపత్తేః । న చ నేత్రస్యాఽన్తర్వర్త్తివస్తుగ్రాహకత్వాసమ్భవః, పిహితకర్ణస్యాఽన్తరశబ్దగ్రాహకత్వదర్శనాత్ । న చైవం గోలకాన్తరస్థాఞ్జనాదేరపి నిమీలితనయనేన గ్రహణప్రసఙ్గః; తమోవ్యాతిరిక్తరూపిణ ఆలోకసహకృతచక్షుర్గ్రాహ్యత్వనియమాత్ । అథ మతమ్ – ద్రవ్యత్వే సతి తమస ఆలోకవినాశితస్యాఽఽలోకాపగమే ఝటితి నోత్పత్తిః, కార్యద్రవ్యాణాం ద్వ్యణుకాదిక్రమేణైవాఽఽరమ్భాదితి, తన్న ; వివర్తవాదినాం క్రమానపేక్షణాత్ , కారణం తు మూలావిద్యైవ । అథాఽపి తమో న రూపవద్ద్రవ్యమ్ , స్పర్శశూన్యత్వాత్ , ఆకాశవత్ ఇతి చేద్ , న; వాయుర్న స్పర్శవాన్ , రూపశూన్యత్వాత్ , ఆకాశవదిత్యాభాసేన సమానత్వాత్ ప్రత్యక్షవిరోధస్య తుల్యత్వాత్ । అథాఽఽలోకాభావే సమారోపితం నీలరూపం గోచరయతీతి తమఃప్రత్యక్షస్యాఽన్యథా గతిరుచ్యతే ఎవమపి హేతురనైకాన్తికః – రూపవద్ద్రవ్యస్యైవ ధూమస్య చక్షుఃప్రదేశాదన్యత్ర స్పర్శశూన్యత్వాత్ । తత్ర విద్యమాన ఎవ ధూమస్పర్శోఽనుద్భూత ఇతి చేత్ , తర్హి తమఃస్పర్శోఽపి సన్నేవ సర్వత్రానుద్భూత ఇతి హేత్వసిద్ధిః స్యాత్ । న చ సతః సర్వత్రానుద్భవోఽసమ్భావితః, ఆకరజే సువర్ణాదౌ సత ఎవ స్వపరప్రకాశకభాస్వరరూపస్యోష్ణస్పర్శస్య చ సర్వత్రానుద్భవదర్శనాత్ । తదేవం భావరూపతమోవాదే న కోఽపి దోషః । నన్వభావవాదేఽపి తథా । ఉపచయాద్యవస్థానాం ప్రతియోగ్యాలోకోపాధికత్వాద్ నీలరూపస్యాఽఽరోపితత్వాదితి చేద్, మైవమ్ ; దుర్నిరూపత్వాత్ । తథా హి – కిమాలోకమాత్రాభావస్తమః, ఉతైకైకాలోకాభావః, సర్వాలోకాభావో వా । ప్రథమద్వితీయపక్షయోః ప్రాగభావ ఇతరేతరాభావః ప్రధ్వంసాభావో వా తమ ఇతి దుర్భణమ్ , సవితృకరసన్తతే దేశే ప్రదీపజన్మనః ప్రాగ్వా జాతే వా ప్రదీపే దీపనాశే వా తమోబుద్ధ్యభావాత్ । తృతీయే సర్వాలోకసన్నిధానమన్తరేణ న నివర్తేత । రూపదర్శనాభావస్తమ ఇత్యప్యయుక్తమ్ , బహలాన్ధకారసంవృతాపవరకమధ్యస్థితస్య బహీరూపదర్శనాన్తస్తమోదర్శనయోర్యుగపదేవ భావాత్ । తస్మాత్ నాభావస్తమ ఇతి దృష్టాన్తే నాఽస్త్యుక్తోపాధిః ॥ ౪ ॥

నన్వేవమప్యన్యోన్యతాదాత్మ్యసామర్థ్యాభావాఖ్యో భవదీయో మూలహేతురనైకాన్తికః । “ఇదం రజతమ్” ఇత్యత్ర భ్రాన్తిస్థలే పురోవర్తిరజతయోర్వివిక్తయోస్తాదాత్మ్యసామర్థ్యాభావేఽపి తాదాత్మ్యసన్దర్శనాదితి చేద్ , న ; తత్ర సామర్థ్యసద్భావేన హేత్వవృత్తేః । తత్సామర్థ్యం చ సమ్యగ్రజతస్థలే పురోవర్తిరజతయోర్వాస్తవతాదాత్మ్యదర్శనాదవగన్తవ్యమ్ । న చైవమాత్మానాత్మనోరపి క్వచిద్వాస్తవతాదాత్మ్యే సతి తత్సామర్థ్యసమ్భవాదసిద్ధో హేతురితి వాచ్యమ్ , వాస్తవతాదాత్మ్యస్య తయోః క్వాఽపి దుఃసమ్పాదత్వాత్ । తథా హి – కిం ద్రష్టుర్దృశ్యతాదాత్మ్యముచ్యతే దృశ్యస్య వా ద్రష్టృతాదాత్మ్యమ్ ? ఆద్యేఽపి న తావత్ స్వాభావికమ్ , చిదేకరసే ద్రష్టరి దృశ్యాంశాసమ్భవాత్ ; అన్యథా కర్మకర్తృభావేన తాదాత్మ్యానుపపత్తేః । ఆగన్తుకత్వేఽపి కిం ద్రష్టా స్వయమేవ దృశ్యాంశాకారేణ పరిణమతే ఉత హేతుబలాత్ ? ఉభయమప్యసఙ్గతమ్ , ద్రష్టుర్నిరవయవత్వాత్ । న హి నిరవయవమాకాశం స్వతో వా కారణాన్తరాద్వా సావయవాకారేణ పరిణమమానం దృష్టమ్ । దృశ్యస్య ధర్మిణో ద్రష్ట్రా ప్రతియోగినా తాదాత్మ్యమిత్యస్మిన్ ద్వితీయేఽపి పక్షే ద్రష్టృత్వస్య స్వభావికత్వే దృశ్యత్వం హీయేత । అంశతో దృశ్యత్వమపి స్వస్యాఽస్తీతి చేత్ , తర్హి కర్మకర్తృత్వవిరోధః । ఆగన్తుకత్వేఽపి కిం దృశ్యం స్వయమేవ చిద్రూపేణ పరిణమతే ఉతాఽఽత్మచైతన్యం స్వస్మిన్ సఙ్క్రామయతి । నాఽఽద్యః, జడజన్యస్య కార్యస్య చిద్రూపత్వాసమ్భవాత్ । నహి జడాయా మృదః పరిణామో ఘటః చిద్రూపో దృష్టః । న ద్వితీయః; ఆత్మచైతన్యస్య సర్వగతస్య వస్తుతః ప్రవేశాయోగాత్ । తదేవం క్వాఽప్యత్యన్తదుఃసమ్పాదవాస్తవతాదాత్మ్యయోశ్చిదచితోస్తత్సామర్థ్యాసమ్భవేన హేతుసిద్ధేర్మధ్యానుమానం సుస్థమ్ । తతో మూలానుమానసిద్ధేరధ్యాసాభావః సుస్థితః । మా భూద్ ధర్మిణోస్తాదాత్మ్యాధ్యాసః । తథాప్యాత్మధర్మాణామనాత్మని సంసర్గాధ్యాసోఽస్తు । న చ చిదేకరసస్యాఽఽత్మనో ధర్మాసమ్భవః; ఆనన్దవిషయానుభవనిత్యత్వాదీనాం సత్త్వాత్ । యద్యపి ఎతే స్వరూపభూతా ఎవాఽఽత్మనః, తథాప్యన్తఃకరణవృత్త్యుపాధౌ నానేవాఽవభాసన్త ఇతి తేషాం ధర్మత్వముపచర్యతే । న చ ధర్మిణం విహాయ ధర్మాణాం స్వాతన్త్ర్యేణాఽధ్యాసాసమ్భవః, జపాకుసుమసన్నిధౌ లోహితః స్ఫటిక ఇత్యాదౌ ధర్మమాత్రాధ్యాసదర్శనాత్ । నైతత్ సారమ్ ; ధర్మాణాం స్వాతన్త్ర్యాయోగాత్ । స్ఫటికేఽపి ప్రతిబిమ్బితజపాకుసుమాశ్రితమేవ లౌహిత్యం ప్రతీయతే న తు స్వాతన్త్ర్యేణ । తస్మాత్ నాఽస్తి ధర్మాణామప్యాశ్రయవ్యత్యాసేన సంసర్గాధ్యాసః । ధర్మధర్మిణోరర్థయోరధ్యాసే నిరాకృతే తదవినాభూతో జ్ఞానాధ్యాసోఽపి నిరాకృత ఎవ । తస్మాత్ న యుక్తిసహోఽధ్యాస ఇతి । అత్రోచ్యతే – కిం యుక్తివిరోధాదవస్తుత్వమధ్యాసస్యాఽఽపాద్యతే కిం వా వస్తుస్వరూపమేవాఽపలప్యతే ? నాఽద్యః; అనిర్వచనీయవాదినామస్మాకమధ్యాసస్యాఽవస్తుత్వయుక్తివిరోధయోరిష్టత్వాత్ । విరుధ్యతే హ్యాత్మనాత్మాధ్యాసో యుక్తిభిరిత్యేవానిర్వాచ్యత్వమఙ్గీక్రియతే । అన్యథా తస్య వస్తుత్వమేవాఽభ్యుపేయం స్యాత్ ।

నను తర్హి అపలపామ ఎవాఽధ్యాసమ్ – నాఽస్త్యేవాత్మానాత్మనోరధ్యాసః ; తత్సామగ్ర్యభావాత్ ; లోకే హి “ఇదం రజతమ్” “అయం సర్పః” ఇత్యాదావధిష్ఠానాధ్యస్యమానయోర్గుణావయవకృతం సాదృశ్యమధ్యాససామగ్రీ, న చాఽసావత్రాస్తి ; ఆత్మనో నిర్గుణత్వాన్నిరవయవత్వాచ్చ । న చ వాచ్యమ్ – “లోహితః స్ఫటికః” ఇత్యత్రాఽసత్యేవోక్తసాదృశ్యేఽస్త్యధ్యాస ఇతి; తత్ర సోపాధికభ్రమత్వేన సాదృశ్యానపేక్షణాత్ । లౌహిత్యాశ్రయభూతం సన్నిహితం జపాకుసుమముపాధిస్తస్య స్ఫటికే లౌహిత్యావభాసనిమిత్తత్వాత్ । నన్వేవం కర్తృత్వాద్యాశ్రయం సన్నిహితమహఙ్కారముపాధిం కృత్వాఽఽత్మని కర్తృత్వాదికమధ్యసితుం శక్యమితి చేత్ , తర్హ్యస్తు కథఞ్చిత్ కర్తృత్వాద్యధ్యాససమ్భవస్తథాప్యాత్మన్యహఙ్కారాదిశరీరాన్తధర్మ్యధ్యాసో నిరుపాధికో న సమ్భవత్యేవ, సాదృశ్యాభావాదితి చేత్ , తదేతదసారమ్ ; గుణైరవయవైశ్చ శూన్యస్యాఽపి గన్ధస్య “కేతకీగన్ధసదృశః సర్పగన్ధః” ఇత్యాదౌ యథా సౌగన్ధ్యధర్మేణ సాదృశ్యమ్ ; తథాఽఽత్మనోఽపి పదార్థత్వధర్మేణ సాదృశ్యసమ్భవాత్ । చైతన్యైకరసే ధర్మః కోఽపి వస్తుతో న సమ్భవతీతి చేత్ ; తర్హి మా భూన్నిరుపాధికభ్రమం ప్రతి సాదృశ్యస్య సామగ్రీత్వమ్ । సాదృశ్యమన్తరేణైవ “పీతః శఙ్ఖః” ఇతి నిరుపాధికభ్రమదర్శనాత్ । అథ తత్ర రాగపిత్తోద్రేకకాచకామలాది సామగ్ర్యన్తరమస్తి; అస్త్యేవ తర్హ్యత్రాఽప్యవిద్యాఖ్యా సామగ్రీ । నను జ్ఞానాభావత్వేన భావరూపత్వేన చ విప్రతిపన్నాయా అవిద్యాయాః సామగ్రీత్వాఙ్గీకారాత్ వరమధ్యాసాపలాప ఎవేతి చేత్ , మైవమ్ ; ప్రత్యగాత్మసత్త్వమాత్రముపజీవ్య తదీయచిదానన్దాచ్ఛాదకత్వేన వ్యవస్థితస్యాఽనాదేః ప్రత్యక్షస్యాఽపలాపాయోగాత్ । అన్యథా ప్రత్యగాత్మాప్యపలప్యేత ।

కార్యస్యాఽధ్యాసస్యాఽనాదిత్వమయుక్తమితి చేద్ , మైవమ్ ; ఆత్మని తావత్కర్తృత్వభోక్తృత్వరాగాదిదోషసంయోగ ఎవాఽధ్యాసః । తత్ర భోక్తృత్వాధ్యాసః కర్తృత్వాధ్యాసమపేక్షతే; అకర్తుర్భోగాభావాత్ । కర్తృత్వం చ రాగాదిదోషసంయోగాధ్యాసమపేక్షతే ; రాగాదిరహితస్య కర్తృత్వాభావాత్ । దోషసంయోగశ్చ భోక్తృత్వమపేక్షతే ; అనుపభుక్తేఽనుపభుక్తజాతీయే వా రాగాద్యనుత్పత్తేః । తథా చ బీజాఙ్కురవత్ ప్రవాహరూపేణ కర్తృత్వాదీనామనాదిత్వమ్ । ఎతేనైతదప్యపాస్తమ్ – ప్రపఞ్చస్య ప్రతీతౌ సత్యామారోపః, ఆరోపే చ ప్రతీతిరితి పరస్పరాశ్రయత్వమితి । అనాదిత్వే సతి పూర్వపూర్వాధ్యాసోపదర్శితస్య దేహాదేః సంస్కారరూపేణ స్థితస్యోత్తరోత్తరాధ్యాసహేతుత్వాత్ । న చ దేహాదేరవస్తుత్వాదనారోప ఇతి వాచ్యమ్ , ప్రతీతిమాత్రేణారోప్యత్వసిద్ధౌ వస్తుసత్తాయా అప్రయోజకత్వాత్ । “ఇదం రజతమ్” ఇత్యాదౌ హి సత్యానృతయోః శుక్తిరజతయోస్తాదాత్మ్యమధ్యస్యతే । న చ దూరస్థవనస్పత్యోః సత్యయోరేవ తాదాత్మ్యమధ్యస్యత ఇతి వాచ్యమ్ ; తత్రాఽపి సత్యేవ వృక్షద్వయేఽధిష్ఠానేఽనృతస్యైవైకత్వధర్మస్యాఽధ్యాసాత్ । అన్యథా వస్తునోర్గుణగుణినోరపి తాదాత్మ్యస్యాఽధ్యస్తత్వప్రసఙ్గాత్ । యద్యప్యాత్మానాత్మనోరన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యతాదాత్మ్యాధ్యాసః సమానః, తథాప్యాత్మనః సంసృష్టరూపేణైవాఽధ్యాసో న స్వరూపేణేతి సత్యత్వమ్ , అనాత్మనస్తు స్వరూపేణాఽప్యధ్యాస ఇత్యనృతత్వమ్ । న చ తయోః సత్యానృతయోస్తాదాత్మ్యే గుణగుణ్యాదావివ భేదాభేదావభాసేన “శౌక్ల్యవాన్ పటః” ఇతివద్ “దేహేన్ద్రియాదిమాన్ అహమ్” ఇతి వా “మమేదం దేహాది” ఇతి వా ప్రత్యయః శఙ్కనీయః; ఇతరేతరత్వమత్యన్తైకత్వమాపాద్యైవాఽధ్యాసస్వీకారాత్ । తర్హి తాదాత్మ్యాధ్యాస ఇతి న వక్తవ్యం కిం త్వేకత్వాధ్యాస ఇత్యేవ వాచ్యమితి చేద్ , న; “పటస్య శౌక్ల్యమ్” ఇతివత్ “మమ దేహః” ఇతి భేదవ్యవహారస్య దర్శనాత్ । న చైవం సతి భేదగ్రహేణ భేదాగ్రహే వ్యాపకే నివృత్తే తద్వ్యాప్యోఽధ్యాసోఽపి నివర్తేతేతి వాచ్యమ్ , భేదగ్రహస్యాఽనఙ్గీకారాత్ । న హి లౌకికః “మద్దేహః” ఇతి భేదం వ్యవహరన్తోఽపి శాస్త్రసంస్కారమన్తరేణ దేహాద్భిన్నమాత్మానం గృహ్ణన్తి । తస్మాదనుభవత ఎకత్వాధ్యాస ఎవ, వ్యవహారతస్తు తాదాత్మ్యాధ్యాస ఇత్యపి వ్యపదేష్టుం శక్యతే; దేహాత్మనోరహమిత్యభేదవ్యవహారస్య మద్దేహ ఇతి భేదవ్యవహారస్య చ సద్భావాత్ । న చైకత్వమేవ తాదాత్మ్యమితి వాచ్యమ్ ; భేదాఽభేదసహమన్యోన్యాభావవిరోధి తాదాత్మ్యమ్ , భేదవిరోధ్యేకత్వమితి తయోర్వివిక్తత్వాత్ । జీవబ్రహ్మణోరప్యేకత్వమేవ వస్తుతోఽవిద్యాకల్పితభేదమపేక్ష్య తాదాత్మ్యమితి వ్యపదిశ్యత ఇత్యవిరోధః । న చ జీవబ్రహ్మైక్యవదాత్మదేహైక్యమనుభూయమానమపి వాస్తవం భవితుమర్హతి । సత్యానృతరూపేణాత్యన్తవివిక్తయోర్వాస్తవైక్యస్యాఽయోగాత్ । తస్మాదధ్యస్తమేవైకత్వమ్ ।

తస్య చాఽధ్యాసస్యాఽనాద్యనిర్వచనీయభావరూపాజ్ఞానముపాదానమ్ ; తస్మిన్ సత్యధ్యాసోదయాదసతి చాఽనుదయాత్ । నన్వేతావన్వయవ్యతిరేకావధ్యాసప్రతిబన్ధకతత్త్వజ్ఞానాభావావిషయతయాఽప్యుపపన్నావితి చేద్ , న ; తత్త్వజ్ఞానస్య ప్రతిబన్ధకలక్షణరహితత్వాత్ । సతి హి పుష్కలకారణే కార్యోత్పాదవిరోధితయా జాయమానం ప్రతిబన్ధకమ్ । తత్త్వజ్ఞానం త్వసత్యేవ కాచకామలాదిదోషాఖ్యేఽధ్యాసపుష్కలకారణే జాయత ఇతి లక్షణరహితమ్ । తథాఽపి తత్త్వజ్ఞానస్యాఽధ్యాసవిరోధితయా విరోధిసంసర్గాభావవిషయత్వేనాఽపి తావుపపత్స్యేతే ఇతి చేద్, న; కార్యస్య తావదుపాదానాపేక్షా ప్రథమముత్పద్యతే , పశ్చాద్విరోధిసంసర్గాభావాపేక్షా; తథా చ “అన్తరఙ్గబహిరఙ్గయోరన్తరఙ్గం బలవద్” ఇతి న్యాయేనాఽన్తరఙ్గోపాదానవిషయత్వమేవ తయోర్న్యాయ్యమ్ । ప్రధ్వంసవదుపాదానాపేక్షైవ మా భూదితి చేద్ ; విమతం సోపాదానమ్ , భావత్వే సతి కార్యత్వాద్ , ఘటవదిత్యనుమానాత్ । నను పటగుణే రూపేఽనైకాన్తికో హేతుః, న హి తస్యోపాదానం సమ్భవతి । తస్య కిం పట ఎవోపాదానం ద్రవ్యాన్తరం వా ? నాఽఽద్యః, సవ్యేతరయోర్విషాణయోరివ యుగపదుత్పన్నయోః కార్యకారణభావానుపపత్తేః । ద్వితీయే ద్రవ్యాన్తరగతత్వేన పటగుణత్వహానిరితి, మైవమ్ ; తార్కికమతే తావద్ “ఉత్పన్నం ద్రవ్యం క్షణమగుణం తిష్ఠతి” ఇతి న్యాయేన యౌగపద్యాభావాత్ పటస్యైవోపాదానత్వసమ్భవః । వేదాన్తిమతే తు తన్తూనాముపాదానత్వేఽపి కార్యకారణయోరభేదాత్ పటగుణత్వం న హీయతే । న చ కాచాదిదోషాణాముపాదానత్వసమ్భవేఽపి కిమనేనాఽజ్ఞానేనేతి వాచ్యమ్ , అధ్యాసతదుపాదానయోరేకాశ్రయత్వనియమాత్ । ఇహ త్వధ్యాస ఆత్మాశ్రితో దోషాశ్చేన్ద్రియాద్యాశ్రితా ఇతి నోపాదానత్వం తేషామ్ । నను రజతాధ్యాసః శుక్త్యాశ్రితః ప్రతీయతే తదుపాదానం త్వజ్ఞానమాత్మాశ్రితమితి త్వన్మతేఽపి నైకాశ్రయత్వసిద్ధిః, మైవమ్ ; ఆత్మాశ్రితస్యైవాఽధ్యాసస్య శుక్తిసంసర్గ ఇత్యుపపాదయిష్యమాణత్వాత్ । నను తర్హి అర్థాధ్యాసస్యాఽజ్ఞానముపాదానమస్తు జ్ఞానాధ్యాసస్య త్వాత్మాఽన్తఃకరణం చోపాదానం భవిష్యతి, సమ్యగ్జ్ఞానేషు మతభేదేన తయోరుపాదానత్వాదితి చేద్ , మైవమ్ ; ఆత్మనోఽపరిణామిత్వాత్ । అన్తఃకరణస్య చేన్ద్రియసంయోగలిఙ్గాదిసాపేక్షత్వాత్ । నహ్యత్ర సంయోగాదిః సమ్భవతి । మిథ్యాపదార్థస్య ప్రత్యయమాత్రశరీరస్య ప్రత్యయాత్ ప్రాగసిద్ధేః కేనేన్ద్రియం సంయుజ్యేత । ఇన్ద్రియాన్వయవ్యతిరేకౌ తు భ్రాన్తిజ్ఞానస్యాఽధిష్ఠానజ్ఞానవిషయతయాఽన్యథాసిద్ధౌ । న చాఽధిష్ఠాన[జ్ఞాన]సమ్ప్రయోగాదేవ భ్రాన్తిజ్ఞానోత్పత్తిసిద్ధిః, మిథ్యార్థసమ్ప్రయోగాభావే తత్ప్రతీత్యనుపపత్తేః । న చ సంస్కారోపనీతతయా “సోఽయం దేవదత్తః” ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞాయాం తత్తాంశవత్ తత్ప్రతీతిః ; తద్వదేవాఽభ్రాన్తత్వాపత్తేః । న చాఽధిష్ఠానసంసర్గాంశస్యాఽసత్త్వాద్ భ్రాన్తత్వమ్ ; తర్హి తస్యాఽసత్త్వేన సమ్ప్రయోగాయోగ్యస్యాఽఽరోప్యస్యాఽపరోక్షత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । నను మిథ్యార్థేఽన్తఃకరణమిన్ద్రియసమ్ప్రయోగం నాఽపేక్షతే; వినాఽపి తేన స్వాప్నజ్ఞానదర్శనాదితి చేత్ ; తథాఽప్యన్తఃకరణస్య జ్ఞానాకారపరిణామే జ్ఞాతృత్వశూన్యత్వాద్ మిథ్యార్థవ్యవహారో న సిధ్యేత్ । అథాఽన్తఃకరణమేవ జడమపి జ్ఞానకర్తృత్వాకారేణ పరిణంస్యతే, ఆత్మా వా జ్ఞాతా భవిష్యతీతి మన్యేథాః; ఎవమపి భ్రాన్తిసమ్యగ్దర్శనబన్ధనివృత్తీనామేకాశ్రయత్వనియమమాదన్తఃకరణస్య భ్రాన్తత్వే తస్యైవ సమ్యగ్దర్శనబన్ధనివృత్తీ ప్రసజ్యేయాతామ్ । ఇష్యతే త్వాత్మన ఎవ భ్రాన్తత్వాదికమ్ , తచ్చాఽఽత్మాశ్రితాజ్ఞానోపాదానత్వపక్షే సిధ్యతి ; నా‍ఽన్యథా । తస్మాదజ్ఞానమేవోపాదానం పరిశిష్యతే । న చాఽజ్ఞానే వివదితవ్యమ్ ; “అహమజ్ఞః” “మామన్యం చ న జానామి” ఇతి ప్రత్యక్షేణ జడాత్మికాయా అవిద్యాశక్తేరాత్మానమాశ్రిత్య బాహ్యాధ్యాత్మికేషు వ్యాప్తాయా అనుభూయమానత్వాత్ । నను జ్ఞానాభావవిషయోఽయమనుభవః, తన్న; “అహం సుఖీ” ఇతివదపరోక్షానుభవత్వాత్ । అభావస్య చ షష్ఠప్రమాణగమ్యత్వాత్ । ప్రత్యక్షాభావవాదే తు ధర్మిప్రతియోగినోరాత్మజ్ఞానయోః ప్రతీతౌ “మయి జ్ఞానం నాస్తి” ఇతి ఎతాదృశం జ్ఞానాభావప్రత్యక్షం వ్యాహన్యేత । తయోరప్రతీతౌ చ హేత్వభావాదేవ తత్ప్రత్యక్షానుత్పాదః । నను సర్వత్ర వ్యవహారో జ్ఞానస్య ఫలత్వేన లిఙ్గం భవతి; తల్లిఙ్గాభావేన జ్ఞానాభావోఽనుమీయతే ఇతి చేద్ , న; తదాపి ధర్మ్యాదిప్రతీత్యప్రతీత్యోరుక్తదోషాత్ । షష్ఠమానగమ్యో జ్ఞానాభావ ఇతి భట్టమతేఽపి అయమేవ దోషః । అస్మన్మతే తు సాక్షివేద్యో జ్ఞానమాత్రాభావః । జ్ఞానవిశేషాభావస్తు “వ్యవహారే భట్టనయః” ఇత్యభ్యుపగమేన షష్ఠమానగమ్యః । యదా తు “మహీ ఘటత్వం ఘటతః కపాలికా కపాలికాచూర్ణరజస్తతోఽణుః” ఇతి పురాణమతమాశ్రిత్యాఽభావపదార్థ ఎవ నాఽఙ్గీక్రియతే, తదా న కాఽపి చిన్తా । నను భావరూపాజ్ఞానస్యాపి జ్ఞాననివర్త్త్యత్వాఙ్గీకారాదహమజ్ఞ ఇత్యాద్యాశ్రయవిషయప్రతీతిగర్భితమజ్ఞానప్రత్యక్షం వ్యాహతమేవ । మైవమ్ , ఆశ్రయవిషయాజ్ఞానాని త్రీణ్యపి ఎకేనైవ సాక్షిణాఽవభాస్యన్తే । తథా చాఽఽశ్రయవిషయౌ సాధయన్నయం సాక్షీ తద్వదేవాజ్ఞానమపి సాధయత్యేవ న తు నివర్తయతి । తన్నివర్తకం త్వన్తఃకరణవృత్తిజ్ఞానమేవ । తచ్చాత్ర నాస్తీతి కథం వ్యాహతిః ? నన్వహం ఘటం న జానామీత్యత్రాజ్ఞానవ్యావర్త్తకో ఘటో న తావత్ సమ్బన్ధరహితేన సాక్షిణా ప్రత్యేతుం యోగ్యః; బాహ్యవిషయసిద్ధేః స్వసమ్బద్ధప్రమాణాయత్తత్వాత్ । నాఽపి ప్రమాణేన; ప్రమాణనివర్త్యత్వాదజ్ఞానస్యేతి చేత్ , సత్యమ్; కేవలస్య ఘటస్య సాక్షివేద్యత్వాభావేఽపి అజ్ఞాతత్వధర్మవిశిష్టస్యాఽజ్ఞానద్వారా సమ్బన్ధవతా సాక్షిణా ప్రతీతిరుపపద్యత ఎవ । న చ వాచ్యం కేవలస్య సాక్షివేద్యత్వాభావే విశిష్టస్యాఽపి తదనుపపన్నమ్ , రసాదేశ్చాక్షుషద్రవ్యవిశిష్టస్యాఽపి చాక్షుషత్వాదర్శనాదితి, పరమాణోః కేవలస్య మానసప్రత్యక్షత్వాభావేఽపి “పరమాణుమహం జానామి” ఇతి జ్ఞానవిశేషణతయా మానసప్రత్యక్షవిషయత్వస్య పరైరఙ్గీకారాత్ । లోకేఽపి రాహోః కేవలస్యాఽప్రత్యక్షత్వేఽపి చన్ద్రాద్యుపరక్తస్య ప్రత్యక్షత్వదర్శనాత్ । పరమతేఽపి “ఘటమహం న జానామి” ఇత్యత్ర జ్ఞానాభావవిశేపణస్య ఘటస్య ప్రతీత్యప్రతీత్యోర్దూషణస్యాఽభిహితత్వాత్ । తస్మాత్ సర్వం వస్తుజ్ఞాతతయాఽజ్ఞాతతయా వా సాక్షిచైతన్యస్య విషయ ఎవ । నను తర్హి జ్ఞాతాజ్ఞాతవిషయభేదో న స్యాత్ తథా ప్రమాణవ్యాపారవైయర్థ్యం తదన్వయవ్యతిరేకవిరోధశ్చేతి చేద్ , మైవమ్ ; యద్వదజ్ఞానమజ్ఞాతత్వధర్మం స్వవిషయే సమ్పాద్య తస్య సాక్షిణా సమ్బన్ధం ఘటయతి తద్వత్ ప్రమాణమపి జ్ఞాతత్వం ధర్మం స్వవిషయే సమ్పాద్య తస్య సాక్షిణా సమ్బన్ధఘటకమిత్యఙ్గీకారేణోక్తదోషనివృత్తేః । తదేవముక్తోపపత్తిసహితమహమజ్ఞ ఇతి ప్రత్యక్షం భావరూపాజ్ఞానే ప్రమాణమ్ ।

తథాప్యనుమానైకరుచిం ప్రతి తదప్యుచ్యతే ప్రత్యక్షవదుపపత్త్యపేక్షాం వినా సాక్షాదేవ భావరూపత్వసాధనాయ । విమతం ప్రమాణజ్ఞానమ్ , స్వప్రాగభావవ్యతిరిక్తస్వవిషయావరణస్వనివర్త్యస్వదేశగతవస్త్వన్తరపూర్వకం భవితుమర్హతి, అప్రకాశితార్థప్రకాశకత్వాత్ , అన్ధకారే ప్రథమోత్పన్నప్రదీపప్రకాశవద్ , ఇతి । జ్ఞానమాత్రస్య పక్షత్వే త్వనువాదజ్ఞానే హేత్వసిద్ధిః స్యాదితి ప్రమాణేత్యుక్తమ్ । తథా ధారావాహికవ్యావృత్తయే విమతమితి । వస్తుపూర్వకమిత్యేవోక్తే స్వాశ్రయేణాఽఽత్మాదినా సిద్ధసాధనతా స్యాద్ , అతో వస్త్వన్తరేత్యుక్తమ్ । తథా స్వాశ్రయాతిరిక్తసామగ్రీం ధర్మాదికం పూర్వజ్ఞానం ప్రాగభావం చాఽవరోహక్రమేణ స్వదేశేత్యాదివిశేషణచతుష్టయేన నివర్తయతి । ఎతావతా చ వివక్షితవిశేషం భావరూపాజ్ఞానం సిధ్యతి । ధారావాహికజ్ఞానేషు వ్యభిచారం వారయితుమ్ అప్రకాశితేతి । ధారావాహికప్రభాసూభయవైకల్యం వారయితుం ప్రథమేతి । ఆతపవతి దేశే సముత్పన్నదీపప్రభాయాం తద్వారయితుమన్ధకారే ఇతి । అనిర్వచనీయస్య జ్ఞానార్థరూపద్వివిధాధ్యాసస్యాఽన్యథానుపపత్త్యా తదుపాదానస్యాఽజ్ఞానస్యాఽనిర్వచనీయత్వమ్ । న చాఽన్యథాప్యుపపత్తిస్తస్య సత్యత్వే తత్కార్యస్యాఽపి సత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । తథా చ మూలకారణత్వాన్యథానుపపత్త్యాఽనాదిత్వమ్ । సాదిత్వే చోపాదానపరమ్పరాపేక్షాయాం మూలకారణం న సిధ్యేత్ । తదేవమనాద్యనిర్వాచ్యభావరూపాజ్ఞానమాత్మాశ్రితమాత్మవిషయమధ్యాసస్యోపాదానమితి సిద్ధమ్ ।

నను కిమిదమజ్ఞానమాత్మానమివానాత్మానమప్యావృణోతి కిం వా నావృణోతి ? నాద్యః; ప్రమాణప్రయోజనయోరభావాత్ । తథా హి “ఇదం నీలమ్ అజ్ఞానేనావృతమ్” ఇతి ప్రమాణేన గ్రహీతవ్యమ్ , తచ్చ నీలప్రతీత్యప్రతీత్యోర్న సమ్భావ్యతే । అథ మన్యసే నీలావగతికాల ఎవాఽజ్ఞానావరణాసమ్భవేఽపి నీలావగతేః పూర్వకాలీనమావరణం గమ్యత ఎవేతి , తన్న ; గమకానిరూపణాత్ । కిమిదానీమవగతత్వం గమకం కిం వా ఇదానీమేవేత్యవధారణమ్ , కిం వా తదేవేదం నీలమితి ప్రత్యభిజ్ఞాన్యథానుపపత్తిః ? ఆహోస్విదభిజ్ఞాప్రత్యభిజ్ఞయోర్మధ్యే జ్ఞానస్మృత్యభావాన్యథానుపపత్తిః ? నాఽఽద్యః, ధారావాహికజ్ఞానేషు పూర్వమవగతస్యైవ పశ్చాదప్యవగమేన పూర్వకాలీనావరణం వినైవేదానీమవగతత్వసమ్భవాత్ । న ద్వితీయః, అన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ – పూర్వావరణసిద్ధావిదానీమేవేత్యవధారణసిద్ధిస్తత్సిద్ధావితరసిద్ధిరితి । న తృతీయః, అభిజ్ఞాయ కఞ్చిత్కాలం విస్మృతస్యైవ ప్రత్యభిజ్ఞేతి నియమాభావాత్ । సర్వదా స్ఫురత్యప్యాత్మని సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞానదర్శనాత్ । న చతుర్థః, అభిజ్ఞాప్రత్యభిజ్ఞయోర్మధ్యేఽప్యావరణవిరహితత్వేనోత్పన్నానామేవ జ్ఞానానాం స్మృత్యభావ ఇత్యపి సువచత్వాత్ । న హి యద్యదనుభూతం తత్తత్ స్మర్యత ఎవేతి నియమోఽస్తి । న చ వాచ్యం “త్వదుక్తమర్థం న జానామి” ఇతి విషయసమ్బన్ధ్యజ్ఞానమనుభూయతే సమ్బన్ధశ్చాజ్ఞానస్యాఽఽవరణత్వేనాత్మని దృష్టస్తత్కథమపలప్యత ఇతి । సాక్షిచైతన్యేన స్వస్మిన్నధ్యస్తానామజ్ఞానవిషయతత్సమ్బన్ధానామనుభవాఙ్గీకారాత్ । సమ్బన్ధశ్చాజ్ఞానవిషయయోః కార్యకారణభావలక్షణో నావరకావ్రియమాణత్వలక్షణః, అధ్యస్తస్యాఽఽవరణాయోగాత్ । ప్రతీతికాలే తావదావరణం వ్యాహతమ్ । అప్రతీతికాలే తు స్వయమేవ నాస్తి, ద్విచన్ద్రాదివదధ్యస్తస్య ప్రతీతిమాత్రశరీరత్వాత్ । యద్యధ్యస్తమప్యావ్రియేత తదా తత్ప్రతిభాసః కదాచిదపి న స్యాత్ ; అధ్యస్తస్య మానాఽగోచరత్వేన తదావరణానివృత్తేః । ప్రమాణగమ్యం హి వస్తు పరమార్థత్వాదప్రతీయమానమపి తిష్ఠతి తత్కథఞ్చిదావ్రియేతాపి, అధ్యస్తం తు మాననివర్త్త్యం తత్కథం నామాఽఽవ్రియేత । తస్మాత్ నాఽస్త్యేవానాత్మావరణే ప్రమాణమ్ । తథా ప్రయోజనం చ దుఃసమ్పాదమ్ , సర్వత్ర హ్యావరణస్య ప్రసక్తప్రకాశప్రతిబన్ధః ప్రయోజనమ్ । తదత్ర కిమనాత్మని స్వతఃప్రకాశః ప్రసక్తః ? కిం వా ప్రమాణబలాత్ ? చైతన్యబలాత్ ? నాద్యః, జడత్వాత్ । న ద్వితీయః, భాననివర్త్యస్యావరణస్య తత్ప్రతిబన్ధకత్వాయోగాత్ । న తృతీయః, చైతన్యావరణాదేవ తత్సిద్ధావనాత్మని పృథగావరనకల్పనావైయర్థ్యాత్ । న హి సూర్యే మేరువ్యవహితే సతి రాత్రావరణప్రతిబన్ధాయ ఛత్రాదికమపేక్ష్యతే । అథాఽభ్రచ్ఛన్నేఽపి సవితర్యౌష్ణ్యాఖ్యసూక్ష్మాతపప్రతిబన్ధాయ ఛత్రాద్యపేక్షావదత్రాఽప్యజ్ఞానావృతచైతన్యకృతప్రకాశలేశమపి వారయితుం పృథగావరణమిత్యుచ్యేత; తదసత్ ; కిమేకమేవ అజ్ఞానమాత్మాశ్రయమనాత్మావరణం చేత్యఙ్గీక్రియతే, కిం వా ప్రతివిషయమజ్ఞానభేదః కల్ప్యతే ? నాఽఽద్యః ; ఆవరణవినాశమన్తరేన విషయావభాసాయోగాత్ । ఎకపదార్థజ్ఞానేనైవాఽఽజ్ఞాననివృత్తౌ సద్యో ముక్తిప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, కల్పకాభావాత్ ; అజ్ఞానావృతచైతన్యకృతప్రకాశలేశస్యేష్టత్వాత్ । అన్యథేదమజ్ఞాతమితి వ్యవహారో న సిధ్యేత్ । అతః ప్రమాణప్రయోజనశూన్యత్వాదావరణపక్షో దుర్భణః । నాఽపి ద్వితీయః, ఆవరణాభావే సత్యనాత్మనః సర్వదా ప్రతీతిప్రసఙ్గాదితి । అత్రోచ్యతే – ఆద్యోఽనఙ్గీకృత ఎవ । ద్వితీయే తు కథం సర్వదా ప్రతీతిః ? కిం జ్ఞాతతయా ఉతాఽజ్ఞాతతయా అథవా కదాచిద్ జ్ఞాతతయా అన్యదా వా అజ్ఞాతతయా ? నాఽఽద్యః, జ్ఞాతతాపాదకప్రమాణప్రవృత్తేః కాదాచిత్కత్వాత్ । న ద్వితీయః, అజ్ఞాతతాయాః కఞ్చిత్ కాలం జ్ఞాతతయా నివృత్తేః । న తృతీయః, ఇష్టత్వాత్ । ఉక్తం హి – “సర్వం వస్తు జ్ఞాతతయాఽజ్ఞాతతయా వా సాక్షిచైతన్యస్య విషయ ఎవ” ఇతి । నన్వజ్ఞాతత్వం నామాఽజ్ఞానవిషయత్వమ్ । విషయత్వం చ విషయికృతాతిశయాధారత్వమ్ । న చా‍ఽజ్ఞానకృతమావరణమనాత్మన్యఙ్గీక్రియతే తత్కథం తస్యాఽ‍జ్ఞాతత్వమితి ? ఉచ్యతే – శుక్తీదమంశావచ్ఛిన్నచైతన్యగతమజ్ఞానం రజతాధ్యాసముత్పాద్య తదవభాసాఖ్యమతిశయం శుక్తౌ కరోతీతి శుక్తేరజ్ఞాతత్వసిద్ధిః । ఎవం సర్వత్రాఽనాత్మన్యావరణానఙ్గీకారేఽప్యజ్ఞాతత్వం వేదితవ్యమ్ । నను రజతాఖ్యో విక్షేపో న తావచ్ఛుక్తౌ జ్ఞాతాయామవభాసతే, తస్య శుక్తిజ్ఞాననివర్త్యత్వాత్ । అజ్ఞాతాయాం తు శుక్తౌ కథం తదతిశయో విక్షేప ఇత్యవగమ్యేత ? మైవమ్ , శుక్త్యాకారో న జాతః ఇదమాకారశ్చ జ్ఞాత ఇతి దోషద్వయనివృత్తేః । నన్వాత్మాశ్రయమజ్ఞానమేకమేవ తచ్చ విక్షేపమాత్రం కరోతి నావరణమిత్యస్మిన్ పక్షేఽపి కిం ముసలేన ఘట ఇవ శుక్తిజ్ఞానేన విక్షేప ఎవోపాదానే ప్రవిలాప్యతే ఉతోపాదానమపి నివర్త్త్యతే । ఆద్యే తథైవ బ్రహ్మజ్ఞానేనాఽపి విక్షేపమాత్రప్రవిలయే సతి అనిర్మోక్షాపత్తిః । ద్వితీయే శుక్తిజ్ఞానేనైవాజ్ఞాననివృత్తౌ సద్యో ముక్తిప్రసఙ్గః । సద్యో ముక్తిపరిజిహీర్షయా ప్రతివిషయమజ్ఞానభేదే వాఽధ్యాసస్యాఽజ్ఞానానుపాదానకత్వే చాఽఙ్గీక్రియమాణే కల్పనాగౌరవాధ్యాససత్యత్వే ప్రసజ్యేయాతామితి, మైవమ్ ; న తావత్ ప్రథమపక్షే దోషోఽస్తి । విమతం బ్రహ్మజ్ఞానమ్ , విక్షేపోపాదాననివర్తకమ్ , తద్విరోధిత్వే సతి పశ్చాద్భావిత్వాద్ ; యథా శుక్తిజ్ఞానం స్వప్రాగభావరజతాధ్యాసయోర్నివర్తకమిత్యనుమానాత్ । ద్వితీయపక్షేఽపి నాస్త్యుక్తదోషః, మూలాజ్ఞానస్యైవాఽవస్థాభేదా రజతాద్యుపాదానాని శుక్త్యాదిజ్ఞానైర్నివర్త్త్యన్తే ఇత్యఙ్గీకారాత్ । తదేవం జడేష్వావరణానఙ్గీకారే న కోఽపి దోషః । యత్తు భావరూపాజ్ఞానసాధకానుమానే స్వవిషయావరణేత్యుక్తమ్ , తత్తథైవాత్మవిషయే । శుక్త్యాదిజడవిషయే తు రజతాద్యుపాదానానామజ్ఞానావస్థావిశేషాణాం చైతన్యవ్యవధాయకత్వేన ఫలత ఆవరణత్వం న తు సాక్షాదిత్యవిరోధః ।

నన్వాత్మన్యప్యావరణం నామ కిం ప్రకాశనాశః కిం వా ప్రకాశస్య విషయప్రాకట్యాఖ్యకార్యోత్పాదనే ప్రతిబన్ధ ఉత తత్రైవ సహకార్యన్తరప్రతీక్షా ? నాఽఽద్యః, ప్రకాశస్య నిత్యాత్మచైతన్యరూపత్వాత్ । నాఽపి ద్వితీయతృతీయౌ, అన్తఃకరణవృత్తివ్యక్తచిత్ప్రకాశమన్తరేణ విషయే పృథక్ ప్రాకట్యానఙ్గీకారాత్ ; తతో దుర్నిరూపమావరణస్వరూపమితి చేత్ , సత్యమేతత్ ; అత ఎవాఽఽవరణస్యాఽనిర్వాచ్యావిద్యారూపత్వమఙ్గీకర్తవ్యమ్ , న తు దుర్నిరూపత్వమాత్రేణ తదపలాపో యుక్తః ; అనుమానసిద్ధత్వాత్ । తథా హి – అస్తి తావన్మూఢానామేవం వ్యవహారః – అశనాయాద్యతీతం వివేకిప్రసిద్ధమాత్మతత్త్వం “నాఽస్తి, న ప్రకాశతే చ“ ఇతి । సోఽయం వ్యవహార ఆత్మని భావరూపావరణనిమిత్తో భవితుమర్హతి, “అస్తి, ప్రకాశతే” ఇత్యాదివ్యవహారపుష్కలకారణే సతి తద్విపరీతవ్యవహారత్వాద్ , యన్నైవం తన్నైవమ్ ; యథాస్తి ప్రకాశతే ఘట ఇతి వ్యవహారః । న చ కారణపౌష్కల్యమసిద్ధమ్ , నిత్యసిద్ధస్వప్రకాశచైతన్యాతిరేకేణాత్రాఽన్యాపేక్షాభావాత్ । న చాన్యథాసిద్ధిః ; ఇతోఽతిరిక్తావరణస్య మూర్త్తద్రవ్యస్యాఽఽత్మని నిరవయవే సర్వగతే దుఃసమ్పాదత్వాత్ । ఎవం చాఽఽత్మన్యుక్తవ్యవహారయోగ్యత్వమ్ ఆవరణస్య స్వరూపమితి నిరూపితం భవతి ।

నన్వజ్ఞానమిత్యత్ర నఞో యద్యభావోఽర్థః తదా జ్ఞానాభావ ఇతి స్యాద్ , విరోధ్యర్థత్వే చ భ్రాన్తిజ్ఞానమ్ , అన్యార్థత్వే చ భ్రాన్తిసంస్కారః ; తథా చ జ్ఞానాభావభ్రాన్తిజ్ఞానతత్సంస్కారా ఎవాఽజ్ఞానాభిధానాస్త ఎవ బ్రహ్మతత్త్వావభాసం ప్రతిబధ్యోక్తవ్యవహారం జనయిష్యన్తి కిమనేన భావరూపావరణకల్పనేనేతి చేద్ , మైవమ్ ; సుషుప్తాదౌ బ్రహ్మతత్త్వానవభాసస్యానన్యథాసిద్ధత్వాత్ ।తథా హి – కిం తత్ర బ్రహ్మతత్త్వస్య స్వత ఎవాఽనవభాసః కిం వా పురుషాన్తరసంవేదనవద్ ద్రష్టుర్జీవాద్ బ్రహ్మతత్త్వస్య భిన్నత్వేన ఉత ప్రతిబన్ధవశాత్ ? నాఽఽద్యః, బ్రహ్మణః స్వప్రకాశత్వాత్ । న ద్వితీయః, తత్త్వమసీత్యేకత్వశ్రుతేః । తృతీయే కిం భ్రాన్తిజ్ఞానాత్ ప్రతిబన్ధ ఉత తత్సంస్కారాద్ అథవా జ్ఞానాభావాద్ ఆహోస్విత్ కర్మవశాత్ ? నాఽఽద్యః ; సుషుప్త్యాదౌ మిథ్యాజ్ఞానస్యాఽపి లుప్తత్వాత్ । న ద్వితీయః, రజతభ్రమసంస్కారస్య శుక్తితత్త్వావభాసప్రతిబన్ధకత్వాదర్శనాత్ । తృతీయే తు న తావత్ స్వరూపజ్ఞానస్య నిత్యస్యాఽభావః సమ్భవతి । అన్యజ్ఞానాభావస్తు న స్వయమ్ప్రకాశబ్రహ్మతత్వావభాసప్రతిబన్ధక్షమః । అన్యథా ముక్తావపి ప్రతిబన్ధప్రసఙ్గాత్ । చతుర్థేఽపి కిం కర్మాణి చైతన్యమఖిలమపి ప్రతిబధ్నన్తి ఉత స్వావభాసకాంశం విహాయ । ఆద్యే సాధకాభావాత్ కర్మాణి నైవ సిధ్యేయుః । న ద్వితీయః, అప్రామాణికార్ద్ధజరతీయత్వప్రసఙ్గాత్ । న చ భావరూపావరణేఽపి తుల్యౌ వికల్పదోషావితి వాచ్యమ్ , స్వావభాసకాంశపరిత్యాగస్యాఽర్ద్ధజరతీయస్యాఽప్యహమజ్ఞ ఇత్యపరోక్షానుభవాన్యథానుపపత్త్యా కల్ప్యత్వాత్ । న చ తథా కర్మాణ్యపరోక్షాణ్యనుభూయన్తే । యద్యపి తత్ర పరోక్షానుభవ ఎవ కల్పకః స్యాత్ , తథాఽపి కర్మాణి న ప్రతిబన్ధకాని, సంస్కారరూపత్వాద్ , రజతభ్రాన్తిసంస్కారవత్ ।

నను “జ్ఞానమావృత్త్య తు తమః ప్రమాదే సఞ్జయత్యుత” ఇతి స్మరణాత్ తమోగుణ ఎవ ప్రతిబన్ధకః స్యాదితి చేద్ , న; తస్య బ్రహ్మజ్ఞానాదనివృత్తావనిర్మోక్షప్రసఙ్గాత్ । నివృత్తౌ తు తస్యైవ భావరూపావరణత్వాన్నామమాత్రే వివాదః స్యాత్ । తస్మాద్భేదాభేదవాదినాఽపి సుషుప్తౌ జ్ఞానాభావ ఎవ బ్రహ్మతత్త్వానవభాసహేతురిత్యముం దురాగ్రహం పరిత్యజ్య భావరూపాజ్ఞానమేవాఽఙ్గీకర్త్తవ్యమ్ । యచ్చ తదీయం దురాగ్రహాన్తరం జాగ్రాత్స్వప్నయోరహం మనుష్య ఇతి భ్రాన్తిరేవ బ్రహ్మతత్త్వానవభాసహేతురితి, తదప్యసత్ ; తన్మతే భ్రాన్తేరస్యా దుర్భణత్వాత్ । యథైవ ఖణ్డో గౌర్ముణ్డో గౌరిత్యత్రోభయసామానాధికరణ్యేన గోత్వజాతేరేకస్యా ఎవోభాభ్యామపి వ్యక్తిభ్యాం సహ భేదాభేదౌ ప్రామాణికావేవ స్వీక్రియేతే తథైవాహం మనుష్యోఽహం బ్రహ్మేతి చైకస్య జీవస్య శరీరబ్రహ్మభ్యాముభాభ్యామపి సహ భేదాభేదౌ ప్రామాణికావేవ కిం నాఽఙ్గీక్రియేతే ? తథా చాఽహం మనుష్య ఇతి దేహాత్మనోరభేదప్రత్యయోఽపి ప్రామాణిక ఎవ స్యాత్ , న తు భ్రాన్తిః । “నాఽహం మనుష్యః, కిన్తు బ్రహ్మ” ఇత్యయం శాస్త్రీయనిషేధోఽపి “నాఽయం ఖణ్డో గౌః, కిన్తు ముణ్డః” ఇతివదుపపద్యతే । అథోచ్యేత ప్రతిపన్నేదన్తోపాధౌ యథా “నేదం రజతమ్” ఇతి నిషేధః తథా ప్రతిపన్నాత్మోపాధౌ “నాహం మనుష్యః” ఇతి మనుష్యత్వస్య నిషేధాత్ మనుష్యత్వప్రతీతిరాత్మని భ్రాన్తిరితి, తన్న; తథా సతి ఖణ్డో గౌరితి ఖణ్డాకారేణ ప్రతిపన్నే గోత్వోపాధౌ పశ్చాన్నాయం ఖణ్డ ఇతి నిషేధాత్ ఖణ్డప్రతీతేరపి భ్రాన్తిత్వప్రసఙ్గాత్ । న చ వాచ్యం ముణ్డే ఖణ్డో నిషిధ్యతే, న తు గోత్వోపాధావితి; ముణ్డే ఖణ్డస్యాఽప్రసక్తత్వాత్ । నను ఖణ్డవ్యక్త్యావచ్ఛిన్నం గోత్వం ప్రతిపన్నోపాధిః, న చ తత్ర ఖణ్డో నిషిధ్యతే, కిన్తు ముణ్డవ్యక్త్యవచ్ఛిన్నే గోత్వ ఇతి చేత్, తర్హి ప్రకృతేఽపి మనుష్యత్వావచ్ఛిన్న ఆత్మా ప్రతిపన్నోపాధిః । న చ తత్ర మనుష్యత్వం నిషిధ్యతే, కిన్తు బ్రహ్మత్వావచ్ఛిన్న ఆత్మని । ఎవం సత్యనుగతేన గోత్వేన ఖణ్డముణ్డవ్యక్తీ ఇవాఽనుగతేనాఽఽత్మనా శరీరబ్రహ్మణీ సమ్బద్ధే, తతః ఖణ్డో గౌరితి ప్రత్యయవదహం మనుష్య ఇతి ప్రత్యయస్య ప్రామాణికత్వం దుర్వారమ్ । అథ తత్ర వ్యవహారానుచ్ఛేదాత్ ప్రామాణ్యం తవ, తత్ప్రకృతేఽపి సమానమ్ । త్వన్మతే మోక్షావస్థాయామపి సర్వోపాదానకారణభూతేన బ్రహ్మణా సర్వజ్ఞేనాఽభిన్నస్య జీవస్య సర్వాత్మతయా సర్వశరీరేన్ద్రియాద్యభిమానవ్యవహారానుచ్ఛేదాత్ । జాతివ్యక్తికార్యకారణగుణగుణివిశేషణవిశేష్యాఽవయవావయవిసమ్బన్ధానాం భేదాభేదప్రయోజకానాం పఞ్చానామప్యభావాద్దేహాత్మనోరభేదో భ్రాన్తిరితి చేద్ ; మైవమ్ ; పఞ్చానామపి సమ్భూయ ప్రయోజకత్వం తావద్వ్యభిచారదర్శనాదయుక్తమ్ । ఎకైకస్య ప్రయోజకత్వే తు ప్రయోజకబాహుల్యగౌరవస్య త్వయైవాఙ్గీకృతత్వాత్ శరీరశరీరిసమ్బన్ధోఽపి ప్రయోజకః కిం న స్యాత్ । ఎతస్యాఽప్రయోజకత్వే తథైవాన్యేషామపి తదాపాదయితుం శక్యమితి న క్వాఽపి భేదాభేదౌ సిధ్యేతామ్ । అథాఽతిప్రసఙ్గభియా పఞ్చస్వేవ నిర్బన్ధః, తర్హి శరీరాత్మనోః కార్యకారణభావోఽస్తు । బ్రహ్మగతకారణత్వస్యాత్మని చేతనత్వసామ్యేనోపచరితుం శక్యత్వాత్ । నను ముఖ్యసమ్బన్ధ ఎవ ప్రయోజకః, తదభావాదేవాహం మనుష్య ఇతి ప్రతీతిర్భ్రాన్తిరితి చేత్ , ఎవమపి భ్రాన్తిర్నామాఽన్తఃకరణపరిణామశ్చేదాత్మాశ్రయాఽవిద్యా న స్యాత్ । అన్తఃకరణపరిణామ ఎవాత్మన్యారోప్యత ఇతి చేత్ , తథాప్యన్యథాఖ్యాతివాదినస్తవ మతేఽధిష్ఠానారోప్యయోః సంసర్గస్య శూన్యత్వాదాత్మావిద్యాసమ్బన్ధో న స్యాత్ । అథాత్మపరిణామో భ్రాన్తిరితి చేద్ , న; ఆత్మనోఽపరిణామిత్వాత్ । ఆత్మనోఽపరిణామిత్వమస్మాకమసిద్ధమితి చేత్ , సత్యమ్ ; తథాపి నిత్యజ్ఞానగుణస్త్వయాఽఽత్మా స్వీక్రియతే, తథా చ తస్మింస్తిష్ఠత్యేవ జ్ఞానే భ్రాన్తిత్వాకారపరిణామో వక్తవ్యః । తచ్చ న యుక్తమ్ । ఎకజాతీయవిశేషగుణద్వయస్యాఽవినశ్యదవస్థస్యైకస్మిన్ ద్రవ్యే యుగపత్సమవాయాయోగాత్ । న హి పటే శౌక్ల్యద్వయం యుగపత్సమవేతం దృశ్యతే । తస్మాజ్జాగరస్వప్నయోరప్యనాద్యనిర్వచనీయాజ్ఞానమేవ బ్రహ్మావరణమభ్యుపగన్తవ్యమ్।

నన్వజ్ఞానేన సమ్బన్ధే సత్యాత్మనోఽసఙ్గత్వం భజ్యేతేతి చేద్ , న; సమ్బన్ధస్యాఽప్యనాదేరజ్ఞానవత్కల్పితస్య స్వకార్యవదసఙ్గత్వాభఞ్జకత్వాత్ । తదేవం భావరూపాజ్ఞానమనాత్మానమనావృత్యైవ తత్ర విక్షేపమాత్రం జనయతి ఆత్మానం త్వావృత్య తత్ర “అహమిదమ్” “మమేదమ్” ఇత్వేవం వ్యవహారయోగ్యానధ్యాసానపి జనయతి ।

నన్వహమితి నిరంశశ్చిదాత్మా ప్రతీయతే, న త్విదం రజతమితివదంశద్వయానువిద్ధం రూపమ్ , తతో నాఽయమధ్యాసః । తథేదమిత్యపి శరీరం ప్రతీయతే । న చ తస్యాఽధ్యస్తత్వం సమ్భవతి, ప్రమాణభూతైరిన్ద్రియైః గృహ్యమాణత్వాత్ । అధ్యస్తత్వే చాఽజ్ఞానవత్ కేవలసాక్షిప్రత్యక్షవేద్యతా స్యాత్ । యద్యపీదం రజతమితివదహం మనుష్య ఇత్యంశద్వయవత్త్వేనాధిష్ఠానారోప్యభావః ప్రతీయతే, తథాపి నాఽసౌ నియతః । ఆత్మన్యుత్క్రాన్తే పృథగపి శరీరస్యోపలమ్భాత్ । నహ్యధ్యస్తం రజతమధిష్ఠానాత్ పృథగుపలభ్యతే । అథ శరీరోపలమ్భకం మానం వ్యావహారికమేవ న తత్త్వావేదకమితి మన్యేథాస్తథాప్యాత్మన్యధ్యస్తత్వే తత్రైవ లయః స్యాత్ । న చ తథా శ్రూయతే, కిన్తు పృథివీం శరీరమితి పృథివ్యామేవ లయః శ్రూయతే; తతో నాత్మన్యేతదధ్యస్తమ్ । తథా మమేదమిత్యపి శరీరవ్యతిరిక్తమ్ అహంబుద్ధ్యయోగ్యమహంకర్తృసమ్బన్ధివస్తుజాతం ప్రతీయతే, న చ తత్రాఽధ్యాసశఙ్కాపీతి । ఉచ్యతే – అహమిత్యత్ర తావజ్జడాంశాన్తర్భావం ప్రతిపాదయిష్యామః, తతోఽసావధ్యాస ఎవ । శరీరస్యాప్యన్తఃకరణేన్ద్రియవద్ దృశ్యత్వాదధ్యస్తత్వం సాధనీయమ్ । అన్తఃకరణేన్ద్రియాణాం చాత్మనః పృథక్సత్త్వోపలబ్ధ్యభావాదజ్ఞానవత్ కేవలసాక్ష్యపరోక్షతయాఽధ్యాససిద్ధిః । న చ తేషాం సంసృష్టతయైవాధ్యాసో న స్వరూపేణేతి శఙ్కనీయమ్ , “న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి” అత్రైవ “సమలీయన్త” ఇత్యాత్మనత్త్వావబోధే సత్యాత్మన్యేవ లయశ్రవణాత్ , స్వరూపతోఽప్యధ్యాససిద్ధేః । శరీరస్యాఽపి పృథివీద్వారేణాత్మన్యేవ లయ ఇత్యవగన్తవ్యమ్ । యదా దేహేన్ద్రియాదివిశిష్టో భోక్తాఽధ్యస్తస్తదా తదుపకరణం బాహ్యభోగ్యజాతమధ్యస్తమితి కిము వక్తవ్యమ్ । న హి స్వప్నమాహేన్ద్రజాలకల్పితస్య రాజ్ఞో రాజ్యోపకరణం పారమార్థికం భవతి । తస్మాదహమిదం మమేదమిత్యేతే త్రయోఽప్యధ్యాసా ఎవ ।

న చ కేవలధర్మాధ్యాసేఽపి వివదితవ్యమ్ ; “బధిరోఽహమ్” ఇత్యత్రేన్ద్రియధర్మస్య కేవలబాధిర్యస్యాఽఽత్మన్యధ్యాసదర్శనాత్ । జ్ఞానాధ్యాసస్త్వర్థాధ్యాసావినాభూతత్వాన్న పృథక్ సాధనీయః । తదిత్థమనుభవారూఢోఽధ్యాసోఽపలపితుమశక్య ఇతి సిద్ధమ్ ।
గురుశిష్యౌ వాదినౌ వా శాస్త్రే తత్త్వవిచారకౌ ।
తత్ర శిష్యం ప్రతి గురుః పూర్వమధ్యాసముక్తవాన్ ॥ ౧ ॥
వివదన్తేఽత్ర యేఽధ్యాసే తానుద్దిశ్యాథ లక్షణమ్ ।
సమ్భావనాప్రమాణం చ కథ్యతేఽధ్యాససిద్ధయే ॥ ౨ ॥
నను సర్వత్ర లక్షణేన లక్ష్యమితరస్మాద్ వ్యావర్త్త్యతే సమ్భావనయా చ తస్య స్వదేశకాలోపాధావసమ్భావనాబుద్ధిర్నిరస్యతే, ప్రమాణేన చ తత్సద్భావః సాధ్యతే । తథా చాత్రాధ్యాససాధనాయోపన్యసిష్యమాణాని ప్రత్యక్షానుమానవ్యవహారాన్యథానుపపత్త్యాగమాఖ్యాని ప్రమాణాన్యేవాఽర్థాదధ్యాసస్యాఽన్యవ్యావృత్తావసమ్భావానానిరసనే చ పర్యవస్యన్తి । అవ్యావృత్తస్యాఽసమ్భావితస్య చాఽధ్యాసస్య ప్రమాతుమశక్యత్వాత్ । అతో న లక్షణసమ్భావనే ప్రమాణాత్ పృథగ్వర్ణనీయే ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; ద్వివిధో హ్యత్రాధ్యాసాకారః । అన్యస్యాన్యాత్మతా మిథ్యాత్వం చేతి । తత్రాఽన్యస్యాన్యాత్మతాయాః సాధకత్వేనోపన్యసిష్యమాణైః ప్రత్యక్షాదిభిర్న మిథ్యాత్వమనుభవితుం శక్యతే, మిథ్యాత్వస్యేదం రజతమిత్యత్ర బాధానుపపత్తిగమ్యత్వాత్ । ఇహ చ బాధాభావాత్ । నన్వత్రాఽపి బాధనిమిత్తమితరేతరవివేకమన్తరేణాఽన్యస్యాన్యాత్మతావభాసోఽయమిత్యవగన్తుమశక్యత్వాదస్త్యేవ బాధ ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; యౌక్తికబాధే సత్యపి భ్రాన్తిప్రతిభాసోచ్ఛేదినోఽపరోక్షబాధస్యాభావేన మిథ్యాత్వాధ్యవసాయస్యాస్పష్టత్వాత్ । అతస్తస్య స్పష్టీకరణాయ లక్షణమేవ వక్తవ్యమ్ । తథా లోకే జ్ఞానేనాఽప్రామాణ్యహేతురహితేనాఽవగతేఽప్యౌత్పాతికవితృసుష్యాదావసమ్భావనాదర్శనాదత్రాప్యాత్మన్యవిషయత్వాసఙ్గత్వసాదృశ్యాభావాదీనామధ్యాసవిరోధిధర్మాణాముపలమ్భాదసమ్భావనాబుద్ధిర్జాయతే । న చ వాచ్యమ్ ఆత్మన్యవిషయాదిరూపేఽనవగతే సతి నాసమ్భావనాబుద్ధిః, అవగతే తు నాధ్యాస ఎవ తిష్ఠతీతి; పరోక్షావభాసస్యాసమ్భావనాబుద్ధిహేతుత్వాత్ , తావతా చాఽపరోక్షాధ్యాసాఽనివృత్తేః । తస్మాదసమ్భావనానిరాసాయ ప్రమాణాత్ పృథగేవ సమ్భావనాఽపి వక్తవ్యైవ । తథా చాన్యైరపి లక్షణసమ్భావనాపూర్వకత్వం ప్రమాణస్యోక్తమ్ ।
మానధీనా మేయసిద్ధిర్మానసిద్ధిశ్చ లక్షణాత్ ।
తచ్చాధ్యక్షాదిమానేషు గీర్వాణైరప్యవారణమ్ ॥ ౧ ॥
సమ్భావితః ప్రతిజ్ఞాయాం పక్షః సాధ్యేత హేతునా ।
న తస్య హేతుభిస్త్రాణముత్పతన్నేవ యో హతః ॥ ౨ ॥ ఇతి ।
తత్రాఽపి లక్షణపూర్వికా సమ్భావనా । లక్షణేన హి వ్యావృత్తస్వరూపే ఉపస్థాపితే పశ్చాదిదం సమ్భావ్యతే న వేతి విచారో యుజ్యతే । అన్యథా నిర్విషయో విచారః స్యాత్ । తతో లక్షణమేవ ప్రథమం వక్తవ్యమ్ । తదుచ్యతే – ద్వివిధో హ్యధ్యాసో జ్ఞానవిశిష్టోఽర్థోఽర్థవిశిష్టం జ్ఞానం చేతి । తత్రాఽర్థస్య తావత్ స్మర్యమాణసదృశోఽన్యాత్మనాఽవభాస్యమానోఽన్యోఽర్థోఽధ్యాస ఇతి లక్షణమ్ । జ్ఞానస్య తు స్మృతిసమానోఽన్యస్యాన్యాత్మతావభాసోఽధ్యాస ఇతి ।

నను “ఇదం రజతమ్” ఇత్యత్ర చక్షురాదిప్రమాణాభావాత్ పారిశేష్యాత్ స్మర్యమాణమేవ రజతం న పునస్తత్సదృశమిత్యఖ్యాతివాదిన ఆహురితి చేద్ , మైవమ్ ; పురోవస్థితత్వేనావభాసమానత్వాద్ । న చేదమంశస్యైవ తథాఽవభాసో న రజతస్యేతి మన్తవ్యమ్ ; యథా సమ్యక్స్థలేష్విదం రజతమయం ఘట ఇత్యాదిష్వితరేతరసంసృష్టౌ సామాన్యవిశేషావపరోక్షావవభాసేతే తథేహాపి ప్రతిభాసాత్ । అథ మతం సామాన్యవిశేషయోర్నైరన్తర్యేణ ప్రతిభాసాత్తథా వ్యవహారః, న తు సంసర్గసంవిత్సద్భావాదితి, తన్న; పరమార్థస్థలాదీషన్న్యూనతాయా అప్యదర్శనాత్ । పురోవర్తిరజతాభావ ఎవ న్యూనతేతి చేద్ , న ; కిమపరోక్షసంవిదభావాద్రజతాభావనిశ్చయః, కిం వా నేదం రజతమితి బాధకజ్ఞానాత్ ? నాద్యః, సంవిదభావస్యైవాఽసమ్ప్రతిపత్తేః । అర్థాభావేనైవ సంవిదభావనిశ్చయే స్యాదన్యోన్యాశ్రయతా । తస్మాదపరోక్షసంవిత్సద్భావాదేవ పురోవర్తిరజతసత్తాఽభ్యుపగన్తవ్యా । న చ వైపరీత్యేనార్థసత్తానిశ్చయాధీనః సంవిత్సత్తానిశ్చయ ఇతి వాచ్యమ్ , తథా సత్యర్థనిశ్చయోఽపి తథైవ నిశ్చయాన్తరాధీన ఇత్యనవస్థాప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్ సంవిన్నిశ్చయః స్వత ఎవ తదధీనా చార్థసత్తా । నాపి ద్వితీయః, “ఇదం రజతమ్” ఇతి పూర్వజ్ఞానేన విరుద్ధస్యోత్తరజ్ఞానస్య బాధాసామర్థ్యాత్ । తర్హ్యుత్తరజ్ఞానస్య కా గతిరితి చేత్ , పూర్వజ్ఞానస్య త్వన్మతే యా గతిః సైవ భవిష్యతి । యథా త్వయేదం రజతమిత్యత్రేదమాకారరజతాకారయోరవివేకః కల్పితః తథా నిషేధేఽప్యవివేక ఎవ న తు సంసర్గసంవిదితి కిం న కల్ప్యతే ? వ్యవహారసంవాదజ్ఞానాన్నిషేధసంసర్గసంవిదస్తీతి నిశ్చీయత ఇతి చేత్ , తర్హి సంవిదః స్వప్రకాశత్వం హీయేత । విప్రతిపన్నం ప్రత్యేవైవం ప్రసాధనాన్న మమాపసిద్ధాన్త ఇతి చేత్ , తథాప్యనవస్థా దుష్పరిహరా । న చ పురోవర్త్తిరజతాభావః సర్వసమ్ప్రతిపన్న ఇతి వాచ్యమ్ , యథాప్రతిభాసమేవ మిథ్యారజతస్య శుక్తిజ్ఞానేన నిరసనయోగ్యస్యాఽస్మాభిరభ్యుపగమాత్ । మిథ్యారజతాభ్యుపగమోఽపి నేదం రజతమితి త్రైకాలికనిషేధేన విరుధ్యత ఇతి చేత్ , న; తస్య నిషేధస్య లోకప్రసిద్ధపరమార్థరజతవిషయత్వాత్ । న చైవమప్రసక్తప్రతిషేధః శఙ్కనీయః, మిథ్యాభూతే రజతే పరమార్థరజతార్థిప్రవృత్తిదర్శనేన పరమార్థరజతత్వస్య సామాన్యోపాధౌ ప్రసక్తేరఙ్గీకార్యత్వాత్ । అన్యథా భూతలే ఘటనిషేధోఽపి దుర్భణః స్యాత్ । ఘటసత్త్వే నిషేధో వ్యాహన్యేత ఘటాసత్త్వే చాఽప్రసక్తప్రతిషేధః । తతో దేశసామాన్యోపాధినా కాలసామాన్యోపాధినా ఘటప్రసక్తిర్న తు సాక్షాత్ । తథైవ పరమార్థరజతస్యాప్యస్తు । ఎవం చ సత్యుత్తరకాలీనో నాఽస్త్యత్ర రజతమితి ప్రత్యయః పరమార్థరజతవిషయో మిథ్యైవ రజతమభాదితి ప్రత్యయశ్చ మిథ్యారజతవిషయ ఇత్యుభయమప్యుపపద్యతే । అన్యథైకః ప్రత్యయోఽపలప్యేత । నను రజతాపరోక్ష్యానుపపత్త్యా తు సంసృష్టావభాసం పరికల్ప్య తదుపపత్తయే హి మిథ్యారజతకల్పనాక్లేశః క్రియతే । రజతాపరోక్ష్యం తు సంసృష్టావభాసమన్తరేణైవాఽపరోక్షశుక్తిజ్ఞానావివేకాదప్యుపపద్యత ఇతి చేద్ , న; తథా సతి వివేకజ్ఞానసమయేఽప్యేతావన్తం కాలం తద్రజతమనేనాఽవివిక్తమిత్యవివేక ఎవ పరామృశ్యేత, న చ తథా పరామృశ్యతే; కిం త్వేతావన్తం కాలమిదం రజతమిత్యభాదితి ప్రత్యభిజ్ఞయా సంసృష్టావభాస ఎవ పరామృశ్యతే । అతః పురోవర్త్తిమిథ్యారజతమఙ్గీకర్త్తవ్యమ్ ; అన్యథా శుక్తిం దృష్ట్వా రజతే ప్రవర్తత ఇతి కిం కేన సఙ్గచ్ఛేత ? తస్మాత్ న స్మర్యమాణమిదం రజతమ్ , కిన్తు స్మర్యమాణసదృశమేవ । తత్సాదృశ్యం చ పూర్వానుభవసాపేక్షజ్ఞానగమ్యత్వాదుపపన్నమ్ । నహ్యననుభూతరజతస్య రజతభ్రాన్తిర్దృశ్యతే । అత ఎవ సంస్కారజన్యత్వాద్ జ్ఞానాధ్యాసస్యాఽపి స్మృతిసామ్యమవగన్తవ్యమ్ । విమతం న సంస్కారజమ్ , స్మృతివ్యతిరిక్తజ్ఞానత్వాత్ , ప్రత్యక్షవత్ ; ఇతి చేద్ , న ; సమ్ప్రయోగమాత్రజన్యత్వస్యోపాధిత్వాత్ । న చాఽనుమానాగమాదిజ్ఞానేషు సాధ్యావ్యాప్తిః శఙ్కనీయా, వ్యాప్యాదిజ్ఞానసాపేక్షత్వేన సంస్కారజేషు తేషు సాధ్యాభావాత్ ।

స్యాదేతత్ – విమతాః ప్రత్యయా యథార్థాః, ప్రత్యయత్వాత్ , సంమతవత్ , ఇతి న్యాయేన ప్రమాణం స్మృతిశ్చేతి ద్వైరాశ్యమేవ జ్ఞానస్య । తథా చ రజతజ్ఞానమపి నాధ్యాసః, కిన్తు స్మృతిః, సంస్కారమాత్రజన్యత్వాత్ , సమ్మతవత్ । న చ స్మృతిత్వే సత్యతిసాదృశ్యాచ్ఛుక్త్యన్తరమేవ కిం న స్మర్యత ఇతి వాచ్యమ్ , కర్తృగతరాగాదిదోషాణామపి నిమిత్తత్వాత్ , శుక్త్యన్తరే తదభావాత్ । తైరేవ దోషైః స్మరణాభిమానస్య ప్రముపితత్వాన్న రజతస్మరణే తత్తాంశ ఉల్లిఖ్యతే । తథావిశేషావభాసకత్వస్య తైరేవ ప్రతిబద్ధత్వాన్న శుక్తిగ్రహణేఽపి నీలపృష్ఠత్వాదికమవభాసతే । తథా చ గ్రహణస్మరణే ఉభే అప్యవివక్తే సమ్పద్యేతే, తతో రజతార్థీ పురోవర్తిని ప్రవర్తతే । నను కిం గ్రహణస్మరణే ద్వే అపి ప్రవర్త్తకే ? ఆహోస్విదేకైకమ్ । ఆద్యేఽపి కిం సమ్భూయ ప్రవర్త్తకే ? కిం వా క్రమేణ ? నాఽఽద్యః, స్మృతిగ్రహణయోర్యౌగపద్యాభావాత్ । క్రమవిశిష్టయోర్ద్వయోః ప్రవర్త్తకత్వమిత్యయుక్తమ్ ; పూర్వజ్ఞానస్య ప్రవృత్తిం ప్రతి వ్యవహితస్యాఽకారణత్వాత్ । నాఽప్యేకైకస్య ప్రవర్త్తకత్వమ్ , వ్యవహారస్య విశిష్టవిషయత్వాత్ । తతో విశిష్టప్రవృత్తయే సంసృష్టప్రత్యయ ఎష్టవ్య ఇతి చేద్ , న గ్రహణస్మరణనైరన్తర్యోత్పత్తేః ప్రవర్తకత్వాత్ । ఇదం రజతమిత్యభాదితి సంసర్గప్రత్యయః ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇతి చేద్ , న; తాదృశవ్యవహారమాత్రత్వాత్ । యస్తు జాతమాత్రస్య బాలస్య మధురే తిక్తత్వావభాసస్థూత్కారాద్యనుమేయః, సోఽపి జన్మాన్తరాద్యనుభూతతిక్తత్వస్మృతిరేవ, న తు భ్రాన్తిరూపః సంసర్గప్రత్యయః । మాధుర్యవిశేషతత్తాంశౌ తు గ్రహణస్మరణయోః పిత్తదోషాన్నోల్లిఖ్యేతే । జన్మాన్తరానుభూతం చ న స్మర్యత ఇతి చ భాష్యకారవచనం ప్రాయికాభిప్రాయమ్ । అన్యథా స్తనపానాదావపీష్టసాధనతాస్మృత్యభావేన ప్రవృత్తిర్న స్యాత్ । భ్రాన్తిపక్షేఽపి జన్మాన్తరానుభవః కారణత్వేనైష్టవ్యః । అన్యథాఽనుభూతత్వావిశేషేణ సప్తమరసోఽపి భ్రాన్తౌ భాసేత । అతత్త్వే తత్త్వజ్ఞానమితి వదతా శాస్త్రకారేణైవ దర్శితః సంసర్గావభాసో భ్రమత్వేనేతి చేద్, న; తస్య వ్యవహారాభిప్రాయత్వాత్ । సమ్యక్ప్రదేశేషు సంసర్గజ్ఞానస్య ప్రవర్త్తకత్వం వ్యాప్తం తత్కుతోఽత్ర త్యజ్యత ఇతి చేద్, గౌరవాదితి బ్రూమః । భ్రాన్తివాదినాఽపి తత్కారణత్వేనాఽవశ్యం గ్రహణస్మరణయోరవివేక ఎష్టవ్యః । తథా చ తేనైవోభయసిద్ధేన ప్రవృత్తిసిద్ధౌ కిమతిరిక్తసంసర్గజ్ఞానేన ? తస్మాదఖ్యాతిరేవ యుక్తేతి । అత్రోచ్యతే – కేయమఖ్యాతిర్నామ । కిం ఖ్యాత్యభావమాత్రముతాన్యార్థినోఽన్యత్ర ప్రవృత్తిహేతువిజ్ఞానమ్ ? అథావివిక్తానేకపదార్థజ్ఞానమ్ ? ఆద్యే, సుషుప్తౌ భ్రమః స్యాన్న జాగ్రత్స్వప్నయోః । ద్వితీయే, ఝటితి బాధాదాలస్యాద్వా యత్ర న ప్రవృత్తిస్తత్ర భ్రాన్తిర్న స్యాత్ । తృతీయేఽపి అవివిక్తత్వప్రతియోగివివిక్తత్వం నామ కిం భేదగ్రహః ? ఉతాభేదాగ్రహః ? ఆహోస్విత్ ఇతరేతరాభావభేదద్విత్వాదిసఙ్ఖ్యావిశిష్టజ్ఞానమ్ ? నాద్యః, ఇదమితి రజతమితి చాఽపునరుక్తశబ్దద్వయస్మృతిహేతుత్వేన సామాన్యవిశేషయోర్భేదగ్రహే సత్యవివేకాసమ్భవాత్ । న ద్వితీయః, ఉక్తరీత్యా భేదస్య గృహీతత్వాదేవ తద్విరుద్ధస్యాభేదస్యాఽఽగ్రహే సతి తదగ్రహనిషేధస్యాఽవివిక్తత్వస్య దుఃసమ్పాదత్వాత్ । తృతీయేఽపి కిమాహత్యైవ ద్విత్వాదిజ్ఞానమపేక్షితమ్ ? ఉతాఽఽనుషఙ్గికమపి పర్యాప్తమ్ । ఆద్యే, “గామానయ దణ్డేన” ఇత్యత్ర గోదణ్డయోరపి సాక్షాద్ ద్విత్వాద్యప్రతీతేరవివేకః ప్రసజ్యేత । ద్వితీయే, పురోవర్త్తిరజతయోరప్యానుషఙ్గికద్విత్వాదిజ్ఞానసద్భావాదవివేకో న స్యాత్ । నను ప్రతియోగినముపజీవ్యావివేకానిరూపణేఽపి ధర్మిద్వారా నిరూప్యతామితి చేత్ ? తదప్యసత్ ; న తావత్ ప్రతీయమానయోర్ధర్మిణోరవివేకః సమ్భవతి, అపునరుక్తత్వేన స్పష్టం ప్రతిభాసాత్ । అప్రతీయమానయోరవివేకశ్చేత్ ? సుషుప్తావపి భ్రమః ప్రసజ్యేత । నన్వవివేకో నామాఽసంసర్గాగ్రహః । స చ ప్రతీయమానయోరిదంరజతయోః సమ్భవతి, “ఇదంరజతే అసంసృష్టే” ఇతి ప్రత్యయాదర్శనాదితి చేత్ , తదాఽపి కిం గ్రహణస్మరణయోరేవాఽసంసర్గాగ్రహో వివక్షితః? ఉత యయోః కయోశ్చిద్ ? ఆహోస్విత్ సంసర్గజ్ఞానరహితయోః । ఆద్యే “అహం మనుష్యః” ఇతి భ్రమో న స్యాత్ ; ఉభయోరపి గ్రహణత్వాత్ । ద్వితీయే “ఖణ్డో గౌః, శుక్లః పటః” ఇత్యపి భ్రమః స్యాత్ ; అసంసర్గప్రతీత్యభావాత్ । తృతీయేఽపి స ఎవ దోషః ; న హి తత్ర సంసర్గజ్ఞానం సమ్భవతి । తద్విషయస్యైక్యస్యాఽభావాత్ । ఐక్యస్య చ తద్విషయత్వం ప్రత్యభిజ్ఞాయామవగతమ్ । యది గుణగుణ్యాదిసమ్బన్ధ ఎవ తద్విషయో నైక్యమిత్యుచ్యతే తర్హీదం రజతమిత్యత్రాఽపి సాదృశ్యసమ్బన్ధస్తద్విషయ ఇతి వక్తుం శక్యత్వేన సంసర్గప్రత్యయో దుర్వారః । అథ తత్ర నేదం రజతమితి అసంసర్గప్రత్యయేన బాధాన్న సంసర్గతత్ప్రత్యయౌ సమ్భవతః; తర్హి త్వన్మతే గుణగుణ్యాదావపి ఇతరేతరాభావజ్ఞానాఖ్యోఽసంసర్గప్రత్యయోఽస్త్యేవేతి సంసర్గతత్ప్రత్యయయోరసమ్భవాద్ భ్రమత్వాపత్తిస్తదవస్థా । తస్మాద్ నాఽసంసర్గాగ్రహోఽప్యవివేకః । నన్వవివేకం దూషయతాఽత్ర వివేచకం కిఞ్చిన్నిరూపణీయమ్ । న తావత్ గ్రహణం స్మర్యమాణాత్ స్వార్థం వివినక్తి; విశేషావభాసకత్వస్య దోషైః ప్రతిబద్ధత్వాత్ । నాఽపి స్మరణం గృహ్యమాణాత్ స్వార్థం వివేక్తుమలమ్ , స్మరణభిమానస్య ప్రముపితత్వాదితి చేద్ ? మైవమ్ ; ఉభయోరపి వివేచకత్వస్య సుసమ్పాదత్వాత్ । తథా హి –– కిమిదమాకారరజతాకారయోస్తత్తజ్జాతివ్యక్తివిశిష్టయోరేవ త్వయా భేదోఽభ్యుపేయతే కిం వా కేవలయోరపి ? నాఽద్యః, ప్రకృతయోరిదమాకారరజతాకారయోర్జాత్యాద్యవిశిష్టయోర్భేదాభావేనైక్యే సతి తద్గోచరసంసర్గజ్ఞానప్రసఙ్గాత్ । ద్వితీయేఽపి కిం ప్రథమజ్ఞానేన వస్తు గృహీత్వా ద్వితీయజ్ఞానేన ధర్మిప్రతియోగిభావమవగత్య పశ్చాత్ తృతీయజ్ఞానేన భేదో గృహ్యతే ? ఉత వస్తునా సహైవ భేదగ్రహణమ్ ? ఆద్యే సర్వపదార్థజ్ఞానానాం భేదగ్రహణాత్ ప్రాగ్ అవివిక్తవిషయతయా భ్రమత్వప్రసఙ్గః । ద్వితీయే చ ఇదన్తాగ్రహణాదేవ భేదస్యాపి గృహీతత్వేన భేదాపేక్షితో విశేషోఽప్యవభాసిత ఎవేతి గ్రహణస్య వివేచకత్వమఙ్గీకార్యమ్ । తథా స్మరణమపి వివేచకమేవ । న హి స్మరణాభిమానో నిరూపయితుం శక్యః, యత్ప్రమోపాత్ స్మృతేరవివేచకత్వమ్ । తథా హి కిం స్మృతిరేవ స్మరణాభిమానః స్మృతేరన్యో వా స్మృతిగతధర్మో వా పూర్వానుభవవిశిష్టత్వేనాఽర్థగ్రహణం వా స్వగత ఎవ కశ్చిత్స్మృతివిశేషో వా పూర్వానుభవగోచరాద్విజ్ఞిష్టజ్ఞేయనిమిత్తో విశేషో వా ఫలభేదకజనకత్వం వా స్మరామీత్యనుభవో వా । నాఽద్యః, స్మృతేః ప్రమోషే రజతజ్ఞానస్యైవాఽభావప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, అన్యస్య ప్రమోషే స్మృతేరవివేచకత్వమితి వైయధికరణ్యాపాతాత్ । న తృతీయః, తాదృశధర్మానుపలమ్భాత్ । న చతుర్థః, పూర్వదృష్టః స ఎవాయం దేవదత్త ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞాభ్రమే పూర్వానుభవసమ్భేదగ్రహే సత్యేవ వినా తత్ప్రమోషమవివేకదర్శనాత్ । అథ కేవలస్మృతిమభిలక్ష్యోక్తమ్ ప్రత్యభిజ్ఞా తు న తథేతి చేత్ , తథాపి నాఽయం పక్ష ఎవ సమ్భవతి । తథా హి – కిం పూర్వానుభవః స్వాత్మానమపి విషయీకరోతి ఉతార్థమాత్రమ్ ? నాద్యః, వృత్తివిరోధాత్ । ద్వితీయే త్వర్థ ఎవ స్మృత్యాఽవభాస్యో న తు పూర్వజ్ఞానం తస్యాననుభూతత్వాత్ । నను జ్ఞాతో ఘట ఇత్యత్ర జ్ఞానవిశిష్టార్థస్మృతిర్దృశ్యత ఇతి చేత్ , న ; స్మృత్యన్తరత్వాత్ । అనువ్యవసాయేన జ్ఞానాగోచరానుమానేన వా జన్యేయం స్మృతిర్వ్యవసాయజన్యాయా ఘటమాత్రగోచరాయాః స్మృతేరన్యా । న చాఽనయాఽపి స్వజనకో[ఽను] వ్యవసాయాఖ్యః పూర్వానుభవో విషయీక్రియతే కిం తర్హ్యనువ్యవసాయేనానుభూతో వ్యవసాయ [విశిష్టో] ఘట ఎవ । అత ఎతత్సిద్ధమ్ – విమతా స్మృతిర్న స్వమూలజ్ఞానవిశిష్టమర్థం గృహ్ణాతి, స్మృతిత్వాత్ , పదార్థస్మృతివత్ , ఇతి । పదాని హి స్వసమ్బద్ధేష్వర్థేషు స్మృతిం జనయన్తి ।

నన్వేతద్ బౌద్ధో న సహతే । తథా హి – పదానామర్థైః సంయోగాదిసమ్బన్ధానామసమ్భవాత్ సమ్బద్ధార్థస్మారకత్వమిత్యేతదయుక్తమ్ । బోధజననశక్తిః సమ్బన్ధ ఇతి చేత్ , కిమనుభవజననశక్తిః ? కిం వా స్మృతిజననశక్తిః ? నాఽద్యః, పదానాం వాక్యరూపేణ వాక్యార్థానుభవజనకత్వేఽపి స్వార్థేషు తదసమ్భవాత్ । వ్యుత్పత్తికాలే పదార్థానాం మానాన్తరగృహీతత్వేనాఽపూర్వార్థత్వాభావాత్ । తదుక్తమ్ – “పదమభ్యధికాభావాత్ స్మరకాన్న విశిష్యతే” ఇతి । ద్వితీయేఽపి సా శక్తిర్న తావదజ్ఞాతా స్మృతిముత్పాదయతి; జ్ఞాతకారణత్వాత్ । నాఽపి జ్ఞాతా; శక్తేః కార్యైకసమధిగమ్యత్వేన స్మృత్యుత్పత్తిశక్తిజ్ఞానయోః పరస్పరాశ్రయత్వాత్ । అథోచ్యతే – మధ్యమవృద్ధప్రవృత్త్యా ప్రవృత్తిహేతుజ్ఞానమనుమాయ శబ్దానన్తర్యాత్తజ్జనకత్వం శబ్దస్య నిశ్చిత్యావాపోద్ధారాభ్యాం వ్యుత్పత్తికాల ఎవ శక్తినిశ్చయాన్నాన్యోఽన్యాశ్రయతేతి । తదాపి కిం శబ్దమాత్రే శక్తినిశ్చయః అర్థవిశేషసమ్బద్ధే వా ? నాద్యః, అస్య శబ్దస్యాఽయమర్థ ఇతి నియమాసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ । ద్వితీయేఽపి శక్తిసమ్బన్ధస్య వ్యవస్థాపకం సమ్బన్ధాన్తరమేష్టవ్యమిత్యనవస్థా స్యాత్ । శక్తిః స్వపరనిర్వాహికా ఇతి చేత్ , తథాపి స్మృతికాలే కిం శబ్దమాత్రదర్శనాదర్థః స్మర్యతే కిం వాఽర్థగోచరశక్తిమచ్ఛబ్దదర్శనాద్ ఉత శక్తిజ్ఞానజన్యసంస్కారాచ్ఛబ్దదర్శనాచ్చ । నాద్యః, అనియమాపత్తేః । న ద్వితీయః, శబ్దదర్శనసమయ ఎవాఽర్థస్యాఽపి దృష్టత్వేన శబ్దజన్యస్మృతివైయర్థ్యాత్ । న తృతీయః, తావతా స్మృత్యసమ్భవాత్ । అన్యత్ర స్మారకస్మార్యాయోః సాదృశ్యవిరోధికార్యకారణభావాదిసమ్బన్ధాన్తరనియమాత్ శబ్దార్థయోస్తదభావాత్ । తస్మాత్ పదాని స్మారకాణి, వాక్యం పునః ప్రమాణమిత్యేతద్వేదవాదినాం ప్రక్రియామాత్రమితి । అత్రోచ్యతే – శబ్దదర్శనాత్ శక్తిసంస్కారాచ్చాఽర్థస్మృతౌ న కశ్చిద్దోషః । యదుక్తమన్యత్రేత్యాదినా తదసత్ । కిమన్యత్రేవ శబ్దేఽపి సాదృశ్యాదికమభ్యుపేయమిత్యుచ్యతే కిం వా శబ్దవదన్యత్రాపి శక్తిరేవాఽస్తు మా భూత్సాదృశ్యాదికమితి కిం వా శబ్దే సాదృశ్యాదికమూలసమ్బన్ధాభావాత్ సత్యామపి శక్తౌ న స్మృతిజనకత్వమితి । నాద్యః, శబ్దే సాదృశ్యాదర్శనాద్, అదృష్టస్య చ కల్పనే గౌరవాత్ । అన్యత్ర తు దృష్టత్వేనాఽకల్పనీయత్వాత్ । న ద్వితీయః, అనుభూయమానస్యాఽపలాపాయోగాత్ । న తృతీయః, శక్తస్య కార్యజనకత్వే వ్యాఘాతాపత్తేః । తస్మాచ్ఛక్తిమన్తి పదాని అర్థేషు స్మృతిం జనయన్త్యేవ । నహి తత్రార్థైః సహ పూర్వానుభవాః స్మర్యన్తే । అన్యథా ఘటాదివదనుభవానామపి తత్తచ్ఛబ్దార్థత్వం ప్రసజ్యేత । నాఽపి పఞ్చమః, కారణవిషయాద్యుపాధిమన్తరేణ జ్ఞానానాం స్వరూపేషు క్వాపి విశేషానుపలమ్భాత్ । నాఽపి షష్ఠసప్తమౌ, అనుభవగతాభ్యాం జ్ఞేయఫలాభ్యామతిరిక్తజ్ఞేయఫలయోః స్మృతావభావాత్ । నాఽప్యష్టమః, స్మరామీత్యస్యాఽనుభవస్యాఽన్యత్ర వివేచకత్వే సిద్ధే సతి అత్ర కథఞ్చిత్ ప్రమోపాదవివేచక ఇతి వక్తుం శక్యేతాపి । తదేవ తావదసిద్ధమ్ । గ్రహణవాచకశబ్దపరిత్యాగేన స్మరణవాచకశబ్దానువిద్ధో హ్యయమనుభవో జాయతే । స కథం ప్రథమతో గ్రహణస్మరణయోరసతి వివేకే సమ్భవేత్ ? తథా చ వివేకే సత్యనుభవః అనుభవే చ సతి వివేక ఇతి స్యాదన్యోన్యాశ్రయతా । తదిత్థం ప్రమోపణీయస్య స్మరణాభిమానస్య దుర్భణత్వాత్ స్మరణస్య వివేచకత్వం ప్రాప్నోత్యేవ । నను గ్రహణస్మరణయోరర్థమాత్రవిషయత్వే భేదాభావప్రసఙ్గేనాఽవశ్యం త్వయాఽపి స్మృతేః పూర్వానుభవవిశిష్టార్థవిషయత్వం స్వీకార్యం తదేవ స్మరణాభిమానోఽస్త్వితి చేద్, న; కారణవిశేషాదేవ భేదసిద్ధేః । అన్యథా త్వన్మతేఽపి పూర్వానుభవగోచరానుమానజ్ఞానాత్ స్మృతేః కో భేదః స్యాద్ ? విషయస్య సమత్వాత్ । నను స ఇత్యాకారేణ స్మృతిర్జ్ఞానానుమానాద్భిద్యత ఇతి చేత్ , కోఽయం స ఇత్యాకారః; కిం పరోక్షదేశకాలాదివిశిష్టతా ఉత పూర్వానుభవసమ్భిన్నతా కిం వా సంస్కారజన్యత్వమ్ ? నాఽద్యః, అనుమానాదిష్వపి స్మృతిత్వప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, జ్ఞానానుమానేఽపి ప్రసఙ్గాత్ । తృతీయే తు కారణవిశేష ఎవ భేదహేతుః స్యాత్ ।

అస్తు తర్హి ప్రకృతేఽపి సంస్కారజన్యైవ రజతస్మృతిరితి చేద్, న; రజతస్య పురోవస్థితత్వేన ప్రతిభాసాదిత్యుక్తోత్తరత్వాత్ । న చ పురోవస్థితత్వమవివేకకృతమితి వక్తుం శక్యమ్ , అవివేకస్య భ్రమం ప్రతి అప్రయోజకత్వాత్ । తథా హి – కిం గృహ్యమాణయోరవివేకః కిం వా గృహ్యమాణస్మర్యమాణయోరుత స్మర్యమాణయోః ? నాద్యః, స్వప్నదశాయామాత్మవ్యతిరిక్తస్య కస్యాప్యగ్రహణేన ద్వయోర్గృహ్యమాణయోరభావే తదవివేకస్య భ్రమప్రయోజకస్యాప్యభావేన భ్రమాభావప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, స్వప్న ఎవ గృహ్యమాణేనాత్మనా స్మర్యమాణస్య నీలాదేరవివేకే సత్యహం నీలమితి ప్రతిభాసప్రసఙ్గాత్ । తృతీయే తు పరోక్షమేవ సర్వం భ్రాన్తావవభాసేత, సర్వస్యాఽపి స్మర్యమాణత్వాత్ । ఎవం చ సతి ప్రకృతస్య పురోవస్థితరజతజ్ఞానస్య స్మృతిత్వానుమానే పరోక్షావభాసిత్వోపాధిర్ద్రష్టవ్యః । యథార్థానుమానస్య చాఽయం ప్రతిప్రయోగః । వివాదాధ్యాసితాః ప్రత్యయా న యథార్థాః, బాధ్యమానత్వాద్, భ్రాన్తివ్యవహారవత్ ఇతి । తస్మాద్ జ్ఞానద్వైరాశ్యదురాగ్రహం పరిత్యజ్య తృతీయం భ్రాన్తిజ్ఞానమఙ్గీకర్తవ్యమ్ ।

నను తర్హి మా భూదఖ్యాతిః; అస్త్వన్యథాఖ్యాతిః; దేశకాలాన్తరగతం హి రజతం శుక్తిసమ్ప్రయుక్తేన దోషోపహితేన్ద్రియేణ శుక్త్యాత్మనా గృహ్యతే । న చైవమననుభూతస్యాఽపి గ్రహణప్రసఙ్గః, సాదృశ్యాదేర్నియామకత్వాదితి; తదేతదసత్ , కిం జ్ఞానేఽన్యథాత్వం కిం వా ఫలే ఉత వస్తుని ? నాఽఽద్యః, రజతాకారజ్ఞానం శుక్తిమాలమ్బత ఇతి హి జ్ఞానేఽన్యథాత్వం వాచ్యమ్ । తత్ర శుక్తేరాలమ్బనత్వం నామ కిం జ్ఞానం ప్రతి స్వాకారసమర్పకత్వమ్ ? ఉత జ్ఞానప్రయుక్తవ్యవహారవిషయత్వమ్ ? నాఽఽద్యః, రజతాకారగ్రస్తం జ్ఞానం ప్రతి శుక్త్యాకారసమర్పణాసమ్భవాత్ । న ద్వితీయః, వ్యాఘ్రాదిదర్శనప్రయుక్తవ్యవహారవిషయస్య ఖడ్గకున్తధనురాదేర్వ్యాఘ్రాదిజ్ఞానాలమ్బనత్వప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి ఫలేఽన్యథాత్వమ్ , ఫలస్య స్ఫురణస్య భ్రాన్తౌ సమ్యగ్జ్ఞానే వా స్వరూపతో వైషమ్యాదర్శనాత్ । వస్తున్యపి కథమన్యథాత్వమ్ ? కిం శుక్తికాయా రజతతాదాత్మ్యం కిం వా రజతాకారేణ పరిణామః ? ఆద్యేఽపి కిం శుక్తిరజతయోరత్యన్తం భేదః కిం వా భేదాభేదౌ ? నాఽఽద్యః, అత్యన్తభిన్నయోర్వాస్తవతాదాత్మ్యాసమ్భవాత్ ; అనిర్వచనీయత్వస్య త్వయాఽనభ్యుపగమాత్ । శూన్యతాదాత్మ్యప్రతీతౌ గుణగుణ్యాదావపి తత్సమ్భవేన భ్రాన్తిత్వం దుర్వారమ్ , సమవాయస్య ప్రక్రియామాత్రసిద్ధస్య తాదాత్మ్యానతిరేకాత్ । భేదాభేదపక్షే తు ఖణ్డో గౌరితివదభ్రాన్తిః స్యాత్ । పరిణామపక్షేఽపి బాధో న స్యాత్ – విమతం రజతజ్ఞానమబాధ్యమ్ , పరిణామజ్ఞానత్వాత్ , క్షీరపరిణామదధిజ్ఞానవత్ । తతః క్షీరవదేవ శుక్తిః పునర్న దృశ్యేత । నను కమలస్య వికాశరూపపరిణామహేతోః సూర్యతేజసోఽపగమే పునర్ముకులీభావవద్రజతపరిణామహేతోర్దోషస్యాఽపగమే పునః శుక్తిభావోఽస్తు, మైవమ్ ; వికసితమేవ ముకులమాసీదితివద్రజతమేవ శుక్తిరాసీదితి ప్రతీత్యభావాత్ । కథఞ్చిత్తద్భావేఽపి న పరిణామపక్షో యుక్తః, నిర్దోషస్యాఽపి రజతప్రతీతిప్రసఙ్గాత్ । న హ్యేకమేవ క్షీరం దధిరూపేణ కఞ్చిత్పురుషం ప్రతి పరిణతమన్యం ప్రతి నేతి దృష్టచరమ్ । తస్మాన్నాఽన్యథాఖ్యాతిః సునిరూపా ।

అస్తు తర్హ్యాత్మఖ్యాతిః – విమతం రజతం బుద్ధిరూపమ్ , సమ్ప్రయోగమన్తరేణాఽపరోక్షత్వాద్, బుద్ధివత్ । నను చతుర్విధాన్ హేతూన్ ప్రతీత్య చిత్తచైత్యా ఉత్పద్యన్త ఇతి హి సౌగతానాం మతమ్ । తత్ర న తావత్ సహకారిప్రత్యయాఖ్యాదాలోకాదే రజతాకారోదయః సమ్భవతి, తస్య స్పష్టతామాత్రహేతుత్వాత్ । నాఽప్యధిపతిప్రత్యయాఖ్యాత్ చక్షురాదేః, తస్య విషయనియమమాత్రహేతుత్వాత్ । నాఽపి సమనన్తరప్రత్యయాఖ్యాత్ పూర్వజ్ఞానాత్ ; విజాతీయఘటజ్ఞానానన్తరం విజాతీయరజతభ్రమోదయదర్శనాత్ । నాఽప్యాలమ్బనప్రత్యయాఖ్యాద్బాహ్యాత్ , విజ్ఞానవాదినా తదనఙ్గీకారాత్ । తతః కథం విజ్ఞానస్య రజతాకార ఇతి చేత్ , సంస్కారసామర్థ్యాదితి బ్రూమః । నను సంస్కారస్యాఽపి స్థాయిత్వే క్షణికం సర్వమితి సిద్ధాన్తహానిః । క్షణికత్వేఽపి తస్య జ్ఞేయత్వేన విజ్ఞానమాత్రవాదహానిరితి చేద్ , న; అనాదిసిద్ధజ్ఞానసన్తతౌ యదా కదాచిత్పూర్వం రజతజ్ఞానముత్పన్నం తదేవ సంస్కార ఇత్యఙ్గీకారాత్ । యద్యపి సంస్కారో విజాతీయానేకజ్ఞానవ్యవహితస్తథాపి కదాచిత్సజాతీయం రజతజ్ఞానాన్తరముత్పాదయతి । యథా వ్రీహిబీజమనేకాఙ్కురాదికార్యం వ్యవధానేన పునః సజాతీయబీజాన్తరముత్పాదయతి తద్వత్ । అథ న పూర్వబీజాదుత్తరబీజోత్పత్తిః, కిన్తు పూర్వబీజజన్యాఙ్కురాదిసన్తానాదితి మన్యసే ? తర్హ్యత్రాపి పూర్వరజతజ్ఞానజన్యజ్ఞానసన్తాన ఎవ సంస్కారోఽ‍స్తు । ఎవం పూర్వరజతజ్ఞానమపి పూర్వరజతజ్ఞానాదుత్పద్యతే । తతోఽనాదివాసనాప్రాపితం రజతం బుద్ధిరూపమేవ సద్ భ్రాన్త్యా బహిర్వదవభాసతే ఇతి । అత్రోచ్యతే – కిం తద్రజమలౌకికత్వాజ్జన్మరహితమ్ ఉత లౌకికరజతవదేవ జాయతే ? ఆద్యే జాయమానజ్ఞానస్వరూపం న స్యాత్ । ద్వితీయేఽపి కిం బాహ్యార్థాజ్జాయతే ఉత జ్ఞానాత్ ? నాఽఽద్యః, త్వయా బాహ్యార్థస్యాఽనఙ్గీకారాత్ । జ్ఞానమపి విశుద్ధం తావన్న జనకమ్ ; విశుద్ధజ్ఞానస్య మోక్షరూపత్వాత్ । అథ దుష్టకారణజన్యజ్ఞానాద్రజతోత్పాదః, తథాఽపి కిం జనకప్రతీతిరేవ రజతం గృహ్ణాతి అన్యా వా ? నాఽఽద్యః, క్షణికయోర్జన్యజనకయోర్భిన్నకాలీనత్వేనాఽపరోక్షరజతప్రతీత్యభావప్రసఙ్గాత్ । అన్యప్రతీతిరపి న తావదదుష్టకారణజన్యా రజతగ్రాహిణీ, అతిప్రసఙ్గాత్ । దుష్టకారణజన్యా అపి యది రజతజన్యా తదా రజతస్యాఽర్థక్రియాకారిత్వేన సత్త్వే సతి బాహ్యోఽర్థోఽఙ్గీకార్యః స్యాత్ । రజతాజన్యత్వే తు న రజతం తద్విషయః స్యాత్ ; జ్ఞానాకారార్పకో హేతుర్విషయ ఇత్యఙ్గీకారాత్ । తస్మాదాత్మఖ్యాతిపక్షే రజతమేవ న ప్రతీయేత । నను తవాఽపి రజతజ్ఞానస్య స్మృతిత్వే స్యాదఖ్యాతిర్గ్రహణత్వే చాఽన్యథాఖ్యాతిః ఆత్మఖ్యాతిర్వా స్యాత్ , న హి జ్ఞానస్య స్మృతిగ్రహణాభ్యామన్యః ప్రకారః సమ్భవతీతి చేద్ , మైవమ్ ; కిం విలక్షణసామగ్ర్యానిరూపణాత్తదసమ్భవః ? కిం వా విలక్షణజ్ఞానస్వరూపానిరూపణాద్ ఉత విలక్షణవిషయానిరూపణాత్ ? నాఽఽద్యః సమ్ప్రయోగసంస్కారదోషాణాం సామగ్రీత్వాత్ । న చ వాచ్యం దోషః ప్రతిబన్ధకత్వేన పూర్వప్రాప్తకార్యానుదయస్యైవ హేతుర్న త్వపూర్వకార్యోదయస్యేతి ; అనుదయస్య ప్రాగభావరూపస్యాఽనాదిత్వేన దోషాజన్యత్వాత్ । వాతపిత్తాదిదోషాణాం చాఽపూర్వకార్యోత్పాదకత్వదర్శనాత్ । న చ దోషస్య సంస్కారోద్బోధకత్వేనాఽన్యథాసిద్ధిః, తదుద్బోధస్యాఽవాన్తరవ్యాపారత్వాత్ । నహ్యుద్యమననిపతనే కుర్వన్ కుఠారః ఛిదిక్రియాం ప్రత్యహేతుర్భవతి । నను సమ్ప్రయోగస్యేదన్తామాత్రజ్ఞానోపక్షీణత్వాత్ సంస్కారస్య స్మృతిజనకత్వేఽపి త్వయాఽత్ర స్మృతేరనఙ్గీకృతత్వాద్దోషస్య చ స్వాతన్త్ర్యేణ జ్ఞానహేతుత్వాదర్శనాద్ రజతావభాసః కథమితి చేత్ , ఉచ్యతే – ప్రథమం దోషసహితేనేన్ద్రియేణేదన్తామాత్రవిషయాఽన్తఃకరణవృత్తిర్జన్యతే, తత ఇదన్తాయాం తద్గ్రాహకవృత్తౌ చ చైతన్యమభివ్యజ్యతే , తచ్చైతన్యనిష్ఠా చాఽవిద్యా దోషవశాత్ సఙ్క్షుభ్నాతి, తత్రైదమంశావచ్ఛిన్నచైతన్యస్థాఽవిద్యా సంక్షుభితా సతీ సాదృశ్యాదుద్బోధితరూప్యసంస్కారసహాయవశాద్ రూప్యాకారేణ వివర్త్తతే । వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్థాఽవిద్యా తు రూప్యగ్రాహివృత్తిసంస్కారసహకృతా వృత్తిరూపేణ వివర్త్తతే; తౌ చ రూప్యవివర్త్తవృత్తివివర్త్తౌ స్వస్వాధిష్ఠానేన సాక్షిచైతన్యేనాఽవభాస్యేతే ఇత్యేవం రజతావభాసః । యద్యప్యత్రాఽన్తఃకరణవృత్తిరవిద్యావృత్తిశ్చేతి జ్ఞానద్వయమ్ , తథాఽపి తద్విషయః సత్యానృతయోరిదం రజతయోరన్యోన్యాత్మతయైకత్వమాపన్నస్తతో విషయావచ్ఛిన్నఫలస్యాఽప్యేకత్వేన జ్ఞానైక్యమప్యుపచర్యతే । నాఽపి ద్వితీయతృతీయౌ, మిథ్యాజ్ఞానమిథ్యావిషయయోర్నిరూపణాత్ । యద్యప్యత్ర సమ్ప్రయోగసంస్కారౌ నిరపేక్షావేవ ప్రమితిస్మృత్యోర్జననే సమర్థౌ, తథాపి ప్రమితిస్మృతినైరన్తర్యోత్పత్తిమాత్రేణ ప్రవృత్త్యసమ్భవాదుభాభ్యాం సమ్ప్రయోగసంస్కారాభ్యాం జన్యమేకం మిథ్యాజ్ఞానం కల్పనీయమ్ । యథా నిరన్తరోత్పన్నేష్వపి వర్ణజ్ఞానేషు యౌగపద్యాభావాత్ పదార్థజ్ఞానాన్యథానుపపత్త్యా పూర్వపూర్వవర్ణసంస్కారసహితమన్త్యవర్ణవిజ్ఞానమేకమేవ హేతుత్వేన త్వయా కల్ప్యతే, తద్వత్ ।

నను విమతం జ్ఞానం నైకం భిన్నకారణజన్యత్వాద్రూపరసజ్ఞానవదితి చేద్, న; అనుమానప్రత్యభిజ్ఞయోరనైకాన్త్యాత్ । తత్రోభయత్రాపి స్మృతిగర్భమేకైకమేవ హి ప్రమాణజ్ఞానమభ్యుపగతమ్ । కారణం చానుమానస్య వ్యాప్తిసంస్కారలిఙ్గదర్శనే, ప్రత్యభిజ్ఞాయాస్తు సమ్ప్రయోగసంస్కారౌ । న చానుమానస్య వ్యాప్తిస్మృతిలిఙ్గదర్శనే కారణం న సంస్కార ఇతి వాచ్యమ్ , జ్ఞానద్వయయౌగపద్యాసమ్భవాత్ । యద్యపి స్మృతేః ప్రత్యభిజ్ఞాకారణతాయాం నాయం దోషస్తథాపి స్మృతిహేతుత్వేనావశ్యం సంస్కారోద్బోధో వక్తవ్యః । తథా చ తేనైవ తదుత్పత్తౌ, స్మృతేః కేవలవ్యతిరేకాభావాద్గౌరవాచ్చ న కారణత్వమ్ । నను రూప్యధీర్న నిరపేక్షానేకకారణజన్యా అభిజ్ఞాత్వాద్ ఘటజ్ఞానవదితి చేద్, న ; రూప్యధీరుక్తజన్యా అభిజ్ఞాప్రమాణస్మృతిభ్యామన్యత్వాత్ ప్రత్యభిజ్ఞావదిత్యపి సువచత్వాత్ । న చ వాచ్యం రూప్యధీః ప్రమా సంస్కారసహితహేతుజన్యత్వాదనుమానవదితి, దోషాజన్యానుభవత్వస్యోపాధిత్వాత్ । నను జ్ఞానేఽనుపపత్త్యభావేఽపి రూప్యస్య సత్త్వేనానుభూయమానస్య మిథ్యాత్వం విరుద్ధమితి చేద్, మైవమ్ ; శుక్తీదన్తాంశవచ్ఛుక్తిసత్తాయా ఎవ రజతసంసర్గాఙ్గీకారాత్ । తర్హి తస్య సంసర్గస్యైవ సత్త్వేనానుభూతస్య మిథ్యాత్వం విరుద్ధమితి చేద్, ఎవం తర్హి త్రివిధం సత్త్వమస్తు – బ్రహ్మణః పారమార్థికం సత్త్వమ్ , ఆకాశాదేర్మాయోపాధికం వ్యాహారికం సత్త్వమ్ , శుక్తిరజతాదేరవిద్యోపాధికం ప్రాతిభాసికం సత్త్వమ్ । తత్రాపారమార్థికసత్త్వయోర్ద్వయోర్మిథ్యాత్వమవిరుద్ధమ్ । న చ మిథ్యాత్వకల్పనం మానహీనమ్, “మిథ్యైవ రజతమభాత్” ఇతి రజతతద్జ్ఞానయోర్మిథ్యాత్వప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । అతో న మతాన్తరవదస్మన్మతే అనుభవవిరోధో నిర్మూలకల్పనా వా । అఖ్యాతౌ త్వపరోక్షావభాసినః స్మర్యమాణత్వం విరుధ్యతే । జ్ఞానద్వయరజతాపారోక్ష్యస్మృతిత్వస్మరణాభిమానప్రమోపాదికం బహ్వదృష్టం కల్ప్యమ్ । ఎవం మతాన్తరేష్వపి యథాయోగమూహనీయమ్ । అతో రజతం మాయామయమిత్యస్మన్మతమేవాదర్తవ్యమ్ ।

నను తత్త్వజ్ఞాననివర్త్యత్వాద్రజతమవిద్యామయం న తు మాయామయమ్ । న చ మాయైవావిద్యా, లక్షణప్రసిద్ధిభ్యాం తయోర్భేదావగమాత్ । ఆశ్రయమవ్యామోహయన్తీ కర్తురిచ్ఛామనుసరన్తీ మాయా తద్విపరీతా త్వవిద్యా । లోకే హి మాయానిర్మితహస్త్యశ్వరథాదౌ మాయాశబ్ద ఎవ ప్రసిద్ధో నావిద్యాశబ్ద ఇతి । ఉచ్యతే – అనిర్వచనీయత్వే సతి సత్త్వావభాసప్రతిబన్ధవిపర్యయావభాసయోర్హేతుత్వం లక్షణం తచ్చోభయోరవిశిష్టమ్ । న చ మన్త్రౌషధాది సత్యం వస్త్వేవ మాయేతి వాచ్యమ్ , తత్ర మాయాశబ్దప్రయోగాభావాత్ । ద్రష్టారో హి దృష్టమిన్ద్రజాలమేవ మాయాం వదన్తి న త్వదృష్టం మన్త్రాదికమ్ । మన్త్రాన్వయవ్యతిరేకౌ తు కాచాదివన్నిమిత్తకారణత్వేనోపపన్నౌ । న హ్యనిర్వచనీయం మాయాశబ్దవాచ్యమిన్ద్రజాలం సత్యమన్త్రాద్యుపాదానకం భవతి । అతోఽనాద్యనిర్వచనీయం కిఞ్చిదుపాదానం కల్పనీయమ్ , సాదిత్వేఽనవస్థాపత్తేః । తస్య చ మాయాశబ్దవాచ్యత్వముపాదానోపాదేయయోరభేదాదుపపన్నమ్ । ఎవం చేన్ద్రజాలోపాదానత్వేన కల్పితా మాయైవ రజతాద్యధ్యాసానామప్యుపాదానమస్తు, మాస్తు పృథగవిద్యా; మాయాం తు ప్రకృతిమితి సర్వోపాదానత్వశ్రుతేః । అతో లాఘవాన్మాయైవావిద్యా । న చ మాయాయా ఆశ్రయం ప్రత్యవ్యామోహకత్వం నియతమ్ , విష్ణోః స్వాశ్రితమాయయైవ రామావతారే మోహితత్వాత్ । నాప్యవిద్యాయా ఆశ్రయవ్యామోహనియతిః, జలమధ్యేఽధోముఖత్వేన వృక్షేష్వధ్యస్తేష్వపి తదూర్ధ్వముఖతాయాం ద్రష్టురవ్యామోహాత్ । అథాత్ర తీరస్థవృక్షదర్శనజన్యవివేకవశాదవ్యామోహః అవిద్యాస్వభావస్తు వ్యామోహక ఇతి చేత్ , తర్హ్యైన్ద్రజాలికస్యాపి ప్రతీకారజ్ఞానాదవ్యామోహః । మాయా తు స్వభావాద్ వ్యామోహికైవ, ఇన్ద్రజాలద్రష్టృషు వ్యామోహదర్శనాత్ । సతి తు ప్రతీకారజ్ఞానే తేఽపి న ముహ్యన్త్యేవేత్యనాశ్రయత్వం న వ్యామోహప్రయోజకమ్ । న చ మాయా కర్తురిచ్ఛామనుసరతి, మన్త్రౌషధాదౌ నిమిత్తకారణ ఎవ కర్తుః స్వాతన్త్ర్యాత్ । తాదృశం చేచ్ఛానువర్తిత్వమవిద్యాయా అపి దృష్టమ్ , నేత్రస్యాఙ్గుల్యవష్టమ్భేన ద్విచన్ద్రభ్రమోత్పత్తేః । అవిద్యాస్వరూపే కర్త్తా న వ్యాప్రియత ఇతి చేత్ , తదితరత్రాపి సమమ్ । ప్రసిద్ధిరపి శాస్త్రీయా తావత్తయోరభేదమేవ గమయతి, “భూయశ్చాన్తే విశ్వమాయానివృత్తిః” ఇత్యాదిశ్రుతౌ సమ్యగ్జ్ఞాననివర్త్యావిద్యాయాం మాయాశబ్దప్రయోగాత్ ।
తరత్యవిద్యాం వితతాం హృది యస్మిన్నివేశితే ।
యోగీ మాయామమేయాయ తస్మై విద్యాత్మనే నమః ॥
ఇతి స్మృతౌ మాయాఽవిద్యయోర్ముఖత ఎవైకత్వనిర్దేశాత్ । లోకప్రసిద్ధిస్త్వేకస్మిన్నపి వస్తున్యుపాధిభేదాదుపపద్యతే । విరూపజనకత్వాకారేణేచ్ఛాధీనత్వాకారేణ వా మాయేతి వ్యవహారః । ఆవరణాకారేణ స్వాతన్త్ర్యాకారేణ వావిద్యేతి వ్యవహారః । తస్మాద్రజతస్య మాయామయత్వముపపన్నమ్ । నను కోఽయం క్లేశః రజతం యథావభాసం పారమార్థికమేవాస్త్వితి చేద్, న; తథా సతి ఘటాదివద్దోషరహితైరపి గృహ్యేత । పారమార్థికగ్రహణం ప్రత్యపి దోషస్య కారణత్వే, నిర్దోషాణాం న కిఞ్చిత్ ప్రతిభాయాత్ । మాయామయత్వే తద్ దోష ఎవ నియంస్యతి । విమతం సర్వైర్గ్రాహ్యం శుక్తీదమంశగత్వాచ్ఛౌక్ల్యవదితి చేద్ , న; ఇదమంశమాత్రగతత్వస్యోపాధిత్వాత్ । మాయారజతం తు దోషజన్యబుద్ధ్యాఽభివ్యక్తే శుక్తీదమంశావచ్ఛిన్నే చైతన్యేఽధ్యస్తమ్ , తతో నిర్దోషైర్న గృహ్యతే । న హ్యన్యబుద్ధిః పురుషాన్తరప్రత్యక్షా । అథ పునః పరమార్థవాదీ కథంచిద్ దృష్టం నియామకం బ్రూయాత్ , తథాప్యసౌ నేదం రజతమితి ప్రతిపన్నోపాధౌ రజతస్య త్రైకాల్యాభావబోధకం బాధకప్రత్యక్షం కథం నిస్తరేత్ ? మిథ్యావాదే త్వనుకూలమేవైతత్ , ప్రతిపన్నోపాధావత్యన్తాభావప్రతియోగిత్వస్యైవ మిథ్యాత్వలక్షణత్వాత్ । న హ్యయం నిషేధో మిథ్యారజతం గోచరయతీత్యధస్తాదేవ మిథ్యైవాభాదితి ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యయమాశ్రిత్యోపపాదితమ్ । అన్యథాఖ్యాత్యాత్మఖ్యాత్యోస్తు “నేదం రజతం” కిన్తు తద్రజతమితి వా బుద్ధిరితి వా పరామర్శః స్యాద్ , న తు మిథ్యైవేతి । అతో నిర్దోషైరగ్రహణాద్బాధపరామర్శాభ్యాం చ రజతస్య మిథ్యాత్వమేవ యుక్తం న సత్యత్వమ్ ।

నను కోఽయం బాధో నామ యద్బలాన్మిథ్యాత్వనిశ్చయః । కిమన్యార్థినోఽన్యత్ర ప్రవృత్తినిరోధః కిం వా తత్ప్రవృత్తియోగ్యతావిచ్ఛేద ఉతాఽవివిక్తతయా ప్రతిపన్నస్య వివేక ఆహోస్విత్తాదాత్మ్యేన ప్రతిపన్నస్యాన్యోన్యాభావప్రతిపత్తిః అథవా విపరీతజ్ఞానస్య ప్రధ్వంసః తద్విషయప్రధ్వంసో వా దోషాదిప్రధ్వంసో వా ? నాద్యః, విరక్తస్య ప్రవృత్త్యభావేన బాధాభావప్రసఙ్గాత్ । అథ రాగపూర్వకప్రవృత్తి నిరోధో బాధః, తదాపి దూరే మరీచ్యుదకం దృష్ట్వా ప్రవర్త్తమానస్య మార్గే సర్పచోరాది దర్శనేన నివృత్తౌ బాధప్రసఙ్గః । న చ తత్ర బాధః, ఉదకజ్ఞానస్యానివృత్తేః । న ద్వితీయః, కాలాన్తరే తత్రైవ శుక్తౌ భ్రాన్తిప్రవృత్తిసమ్భవేన యోగ్యతాయా అవిచ్ఛేదాత్ । తృతీయేఽపి కిం వస్తుషు గృహీతేషు భేదో ధర్మః సన్ పశ్చాద్ గృహ్యతే ఉత వస్తుస్వరూపభూతస్తదైవ గృహ్యతే ? ఆద్యే, సర్వత్ర వస్తుజ్ఞానస్యావివిక్తవిషయస్య భేదజ్ఞానం బాధకం స్యాత్ । ద్వితీయే, వస్తుని గృహీతే క్వాప్యవివేకో న స్యాత్ । చతుర్థేఽప్యత్యన్తభేదవాదే భేదాభేదవాదే వా “శుక్లో ఘటః” ఇతి ప్రథమం తాదాత్మ్యం ప్రతిపద్య పశ్చాద్ ఘటస్య శౌక్ల్యమితి భేదప్రతిపత్తిర్బాధః స్యాత్ । న పఞ్చమః, జ్ఞానస్య క్షణికస్య స్వత ఎవ ప్రధ్వంసాత్ । నాపి షష్ఠసప్తమౌ, వస్తునోర్విషయదోషయోర్జ్ఞానేన ప్రధ్వంసాసమ్భవాత్ । న చ బాధ ఎవాపలపనీయః, లోకప్రసిద్ధత్వాత్ । తస్మాద్బాధం న పశ్యామ ఇతి । ఉచ్యతే – అజ్ఞానస్య వర్త్తమానేన ప్రవిలీనేన వా స్వకార్యేణ సహ తత్త్వజ్ఞానేన నివృత్తిర్బాధః, తథావిధాఽనవబోధనివృత్తౌ బాధప్రసిద్ధేః । నన్వేవం సతి శుక్తిజ్ఞానమేవ మిథ్యారజతతదుపాదానయోర్నివర్త్తకత్వాద్బాధకం స్యాత్ , సత్యమేవమ్ ; రహస్యమేతత్ , తథాపి పరమార్థరజతబుద్ధ్యా ప్రవర్త్తమానస్య తదభావబోధనేన ప్రవృత్యాకాఙ్క్షోచ్ఛేదిత్వాన్నేదం రజతమితి జ్ఞానమపి బాధకత్వేన వ్యపదిశ్యతే । తతో బాధాన్మిథ్యాత్వనిశ్చయః ।

నన్వస్త్వేవం మిథ్యారజతజ్ఞానం భ్రమః । స్వప్నపదార్థజ్ఞానం తు న ప్రమాణమ్ , బాధితత్వాత్ । నాపి స్మృతిః, అపరోక్షత్వాత్ । నాపి భ్రమః, తల్లక్షణాభావాత్ । భ్రమస్య హి కారణత్రితయజన్యత్వం తటస్థలక్షణమ్ । న హి తత్స్వప్నేఽస్తి, నిద్రాఖ్యదోషస్యాదృష్టోద్బుద్ధసంస్కారస్య చ సత్త్వేఽపి తృతీయస్య సమ్ప్రయోగస్యాభావాత్ । నాపి స్వరూపలక్షణం పరత్ర పరావభాస ఇత్యేవం రూపం తత్ర సమ్భవతి, పరత్రేత్యుక్తస్యాధిష్ఠానస్యాభావాత్ । తతస్త్వత్పక్షే స్వప్నప్రత్యయస్య కా గతిరితి । ఉచ్యతే – సమ్ప్రయోగో హి జాగరణే బాహ్యశుక్తీదమంశాదిగోచరాన్తఃకరణవృత్త్యుత్పాదకః, అన్తఃకరణస్య దేహాద్బహిరస్వాతన్త్ర్యాత్ । స్వప్నే తు దేహస్యాన్తరన్తఃకరణం స్వతన్త్రత్వాత్స్వయమేవ ప్రవర్త్తిష్యత ఇతి నాస్తి సమ్ప్రయోగాపేక్షా । తతో జాగరణే స్వప్నేఽప్యన్తఃకరణవృత్తిరేవ తృతీయం కారణమ్ । అధిష్ఠానమపి సర్వత్ర వృత్త్యవచ్ఛిన్నం చైతన్యమేవ । శుక్తీదమంశాదిస్తు చక్షురాదిసమ్ప్రయోగస్యైవ జనకః, అన్యథా నిర్విషయస్య సమ్ప్రయోగస్యానుత్పత్తేః; అధిష్ఠానచైతన్యావచ్ఛేదకోపాధిత్వాత్ । తతో యథా జాగరణే సమ్ప్రయోగజన్యవృత్త్యభివ్యక్తే శుక్తీదమంశావచ్ఛిన్నే చైతన్యే స్థితాఽవిద్యా రజతాకారేన వివర్తతే తథా స్వప్నేఽపి దేహస్యాన్తరన్తఃకరణవృత్తౌ నిద్రాదిదోషోపప్లుతాయామభివ్యక్తే వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యే స్థితాఽవిద్యాఽదృష్టోద్బోధితనానావిషయసంస్కారసహితా ప్రపఞ్చాకారేణ వివర్త్తతామ్ । నను స్వప్నభ్రమస్యాత్మచైతన్యం చేదధిష్ఠానం తదాఽధ్యస్యమానసామానాధికరణ్యేనేదం రజతమయం సర్ప ఇతివదహం నీలమహం పీతమిత్యాదిరూపేణ ప్రతీయాత్ , నత్విదం నీలమిత్యాదిపురోదేశసమ్బన్ధేన । అథ స దేశోఽపి చైతన్యేఽధ్యస్తః, తర్హి దేశోఽహమిత్యప్యన్తరేవ ప్రతిభాసేత । అథ మన్యసే అత్యల్పమిదముచ్యతే, జాగరేఽపి చైతన్యస్యైవాధిష్ఠానత్వాత్ కిం తత్ర న చోదయసీతి ? తర్హ్యస్తు తత్రాపి చోద్యమితి । అత్ర బ్రూమః – కిం శరీరావచ్ఛిన్నాహఙ్కారసామానాధికరణ్యేనాన్తఃప్రతీతిరాపాద్యతే ఉత చైతన్యసామానాధికరణ్యేన ? నాద్యః, అహఙ్కారస్యానధిష్ఠానత్వాత్ । న ద్వితీయః, ఇష్టాపత్తిత్వాత్ । అన్యథాఽధ్యస్తానాం స్వతో జడానాం స్ఫురణం న స్యాత్ । అహముల్లేఖస్త్వహఙ్కారప్రయుక్త ఇతి నాత్ర చైతన్యమాత్రే సఞ్జాయతే । నను ఘటాదయోఽపి శుక్తిరజతాదివత్ స్ఫురణసమానాధికృతా ఎవావభాసన్తే । యద్యేవం తర్హి చైతన్య ఎవ తేఽప్యధ్యస్యన్తామ్ । న చ ఘటాదిస్ఫురణం ప్రమాణజన్యం నాత్మస్వరూపమితి వాచ్యమ్ , విమతం విషయావచ్ఛిన్నచైతన్యమహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యాద్వస్తుతో న భిద్యతే ఉపాధిపరామర్శమన్తరేణాఽవిభావ్యమానభేదత్వాద్ యథా ఘటాకాశో మహాకాశాత్ । ఎవం చ సతి శరీరాపేక్షయాఽన్తర్బహిర్విభాగం కృత్వాఽహం నాహమిత్యాత్మానాత్మవ్యవహారోఽహఙ్కారోపాధికోఽవగన్తవ్యః । అన్తర్బహిర్వ్యాప్తిశ్చ ఎకస్యాపి చైతన్యస్యానన్తత్వాదుపపద్యతే । న హి చైతన్యమణుపరిమాణమ్ , శరీరవ్యాపిత్వేనోపలమ్భాత్ । నాపి నిరవయవస్యోపాధిం వినా మధ్యమపరిమాణం యుజ్యతే । తతః సర్వగతచైతన్యేఽధిష్ఠానే జాగరణవ్యవహారః పారమార్థికత్వేనాభిమతోఽప్యధ్యస్తః కిము వక్తవ్యం స్వప్నస్తత్రాధ్యస్త ఇతి ।

నను “నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే” ఇత్యాదౌ నామాదిషు బ్రహ్మదృష్ట్యధ్యాసో విధీయతే । తత్ర కథం కారణదోషమన్తరేణ భ్రమ ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; తత్ర హి మానసీ క్రియైవ విధీయతే, న భ్రాన్తిజ్ఞానమ్ ; అపురుషతన్త్రస్యావిధేయత్వాత్ । న చ దేవతాస్మరణనగ్నస్త్రీవిస్మరణయోరిచ్ఛాధీనత్వాత్ పురుషతన్త్రమేవ జ్ఞానమితి వాచ్యమ్ , తత్రాపి మనస ఐకాగ్ర్యాపాదనే స్మృతిహేతౌ విస్మృతిహేతౌ చ విషయాన్తరప్రవర్త్తనే పురుషస్య స్వాతన్త్ర్యం న స్మృతివిస్మృత్యోరిత్యఙ్గీకార్యత్వాత్ । అన్యథా పౌనః పున్యేనావృత్తిమన్తరేణ సకృదధీతవేదాదికం కదాచిత్ పురుషేచ్ఛయా ఝటితి స్మరేత్ , పుత్రమరణాదికం చ సద్య ఎవ విస్మరేత్ । తస్మాన్న భ్రమో విధేయ ఇతి భ్రమస్య కారణత్రితయజన్యత్వం న వ్యభిచరతి । పరత్ర పరాత్మతావభాస ఇత్యేవంరూపతాయాం తు న కస్యచిదపి వివాదః । అఖ్యాతివాదినాఽపి సంసృష్టవ్యవహారసిద్ధయే మానసస్య సంసర్గజ్ఞానస్య సంసర్గాభిమానస్య వా బలాదఙ్గీకార్యత్వాత్ । ఇతరేత్వధిష్ఠానాధ్యస్యమానయోః స్వరూపదేశకాలవిశేషేషు వివదమానా అపి నోక్తభ్రమస్వరూపే వివదన్తే ।

నను శూన్యవాదీ శూన్య ఎవ సంవృతిబలాద్రజతాదిభ్రమం వదన్ పరత్రేత్యుక్తం సద్రూపాధిష్ఠానం న సహతే । న చ నిరధిష్ఠానభ్రమాసమ్భవః, కేశోణ్డ్రకగన్ధర్వనగరాదిభ్రమస్య త్వన్మతేఽపి తథాత్వాత్ । న చ నిరవధికబాధాసమ్భవః, “న సర్పః” ఇత్యాప్తవాక్యస్య బాధకస్య తథాత్వాదితి । నైతత్సారమ్ , అఙ్గుల్యాఽపాఙ్గావష్టమ్భే సతి వేష్టితానాం నేత్రరశ్మీనాం కేశోణ్డ్రకాధిష్ఠానత్వాత్ । ఆకాశస్య చ గన్ధర్వనగరాధిష్ఠానత్వాత్ । అన్యథా శూన్యజ్ఞానస్యాపి భ్రమత్వప్రసఙ్గాత్ । తథాత్వే చ శూన్యాసిద్ధేః । జ్ఞానజ్ఞేయభ్రమయోరన్యోన్యాధిష్ఠానత్వే చాధిష్ఠానస్య పూర్వభావిత్వేనాన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ । బీజాఙ్కురన్యాయేన జ్ఞానజ్ఞేయవ్యక్తీనాం పరమ్పరాభ్యుపగమేఽపి బీజాఙ్కురప్రవాహానుగతమృద్వద్ జ్ఞానజ్ఞేయప్రవాహానుగతస్య స్థాయినః కస్యచిదభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ । తదనభ్యుపగమే వాఽదృష్టకల్పనాయామన్ధపరమ్పరాపత్తేః । “న సర్పః” ఇత్యాప్తవాక్యబాధస్యాపి కిన్తు రజ్జురిత్యేతత్పర్యన్తత్వేన సావధికత్వాత్ । కిమప్యత్ర నాస్తి వృథా త్వం బిభేషీత్యేవంరూపబాధేఽప్యత్రేత్యుక్తస్య పురోదేశస్యైవావధిత్వాత్ । జగత్కారణత్వేన పరైరుచ్యమానం ప్రధానం నాస్తీత్యాదిబాధేఽపి సమ్ప్రతిపన్నజగత్కారణమాత్రస్యావధిత్వాత్ । యత్రాపి మాయావినిర్మితహస్త్యశ్వరథాదావన్యత్ర వా నిరధిష్ఠానభ్రమం నిరవధికబాధం చ త్వం శఙ్కసే తత్రాపి భ్రమబాధయోః సాధకం సాక్షిచైతన్యమేవాధిష్ఠానమవధిశ్చ స్యాత్ । న చ తదపి బాధ్యమ్ , తద్బాధస్య సాధకాభావాత్ । అన్యస్య చ సర్వస్య జడత్వాత్ । న చ శూన్యస్యాధిష్ఠానత్వమ్ , అధ్యస్యమానేష్వనుగత్యభావాత్ । భావే వా భ్రాన్తికాలే శూన్యం రజతమితి ప్రతీయాద్ , న త్విదం రజతమితి । ఇదమితి ప్రతీయమానమేవ శూన్యమితి చేత్ , తర్హి నామమాత్రే వివాదః । నాపి శూన్యస్యావధిత్వమ్ , సర్వబాధే తదప్రతీతేః । ప్రతీతౌ వా, చైతన్యమేవ శూన్యనామ్నాఽభిధీయతే । నాపి శూన్యస్యాధ్యస్యమానత్వమ్ , తథా సత్యధ్యస్తస్యాపరోక్షప్రతీత్యభావప్రసఙ్గాత్ । అథ శూన్యవాదినః ప్రతిభాసమాత్రనిరాకరిష్ణోరిష్టమేవైతత్ , తర్హి తన్నిరాకరణమపి న ప్రతిభాసేత । నను తవాప్యధ్యస్తస్య శూన్యత్వం మతమేవేతి చేద్ , న; బాధప్రతియోగిత్వస్య సిద్ధయే తత్ప్రతీతికాలే సదసద్వైలక్షణ్యాఙ్గీకారాత్ । బాధాదూర్ధ్వం తు భవత్యేవ శూన్యత్వమ్ । వినష్టస్య శూన్యతాయాః కస్యాప్యవివాదాత్ । యే తు బాధితస్య రజతాదేరన్యత్ర సత్త్వమిచ్ఛన్తి తేషాం కిం బాధకజ్ఞానమేవ తద్గమకం కిం వేహ బాధానుపపత్తిః ? నాద్యః, నేదం రజతం కిన్తు దేశాన్తరే బుద్ధౌ వేత్యక్ష్ణాఽనవగమాత్ । ఆప్తవాక్యేనాప్యభిహితో రజతాభావ ఎవ గమ్యతే, న త్వదుక్తమన్యత్ర సత్త్వమ్ । ఇహ బాధానుపపత్తిశ్చ న తావద్వాదిసిద్ధా, అన్యథాఖ్యాతౌ సంసర్గస్యాత్మఖ్యాతౌ చ బహిష్ట్వస్యాన్యత్ర సత్త్వమన్తరేణైవేహ బాధాఙ్గీకారాత్ । అఖ్యాతివాదినాఽపి శుక్తౌ రజతగోచరమిథ్యాజ్ఞనస్య ప్రతివాదిప్రసిద్ధస్యాన్యత్ర సత్త్వమనఙ్గీకృత్యైవేహ నిషేధః క్రియతే । నాపి లోకసిద్ధా, ఇహ భగ్నఘటస్యాన్యత్ర సత్త్వం వినైవ నిషేధాత్ । తర్హి ఘటవదేవ కాలభేదేన తత్ర సత్త్వమస్త్వితి చేద్, న; పూర్వమత్ర ఘటోఽభూన్నేదానీమితివత్కాలవిశేషోపాధౌ నిషేధాభావాత్ । నిరుపాధికనిషేధశ్చ పరమార్థరజతస్యాత్ర కాలత్రయేఽపి శూన్యత్వాదుపపద్యతే । తచ్ఛూన్యత్వం చోత్తరకాలే మిథ్యైవ రజతమభాదితి పరామర్శాదవగమ్యతే, అన్యథా సత్యమేవాభాదితి పరామృశ్యేత । భ్రాన్తికాలప్రతీతిస్తు మిథ్యారజతమాత్రేణాప్యుపపద్యత ఎవ । తచ్చ మిథ్యారజతం సోపాదానం శుక్తితత్త్వజ్ఞానేన బాధ్యతే । న చాస్య బాధకజ్ఞానస్యాన్యత్ర రజతసత్తాసధకత్వం శఙ్కితుమపి శక్యమ్ । తతో బాధాదుపరి సమారోప్యస్య శూన్యత్వేఽపి పూర్వం సద్రూపాధిష్ఠానే మిథ్యావస్త్వవభాసః శూన్యవాదినాఽప్యభ్యుపేయః ।

నన్విదం రజతం ద్వౌ చన్ద్రమసావిత్యాదిష్వధిష్ఠానప్రతీతిసంస్కారదోషాఖ్యకారణత్రితయజన్యత్వేన తటస్థలక్షణేన సత్యస్యాధిష్ఠానస్య మిథ్యాత్మతావభాసాదుత్పన్నేన స్వరూపలక్షణేన చ లక్షితో భ్రమోఽస్తు నామ, ఆత్మని త్వహఙ్కారాదిరూపభ్రమో వా జీవబ్రహ్మరూపేణానేకజీవరూపేణ చ భేదభ్రమో వా కథం ఘటిష్యతే ? లక్షణాసమ్భవాత్ । తథాహి – తత్ర తావద్దోషస్త్రివిధః – విషయగతః సాదృశ్యాదిః కరణగతస్తిమిరాదిః ద్రష్టృగతో రాగాదిశ్చేతి । అత్ర చాత్మైవ విషయకరణద్రష్ట్రాఖ్యత్రితయస్థానీయః, అన్యస్య సర్వస్యాధ్యస్యమానకోటిత్వాత్ । న చాద్వితీయే నిష్కలఙ్కస్వభావే చాత్మన్యుక్తదోషా అన్యతో వా స్వతో వా సమ్భవన్తి । కథఞ్చిదవిద్యాఖ్యస్యావాస్తవదోషస్య సమ్భవేఽప్యధ్యస్తాహఙ్కారాది ప్రతిభాసో న కారణత్రితయజన్యః, తస్య నిత్యాత్మచైతన్యరూపత్వాత్ । యద్యపి శుక్తిరజతాదిస్ఫురణమపి చైతన్యమేవ తథాపి తస్య సోపాధికస్య సమ్భవత్యౌపచారికం జన్మ, అత్ర తు ఉపాధిరప్యధ్యస్తకోటిస్థ ఎవ తత్కథం నిరుపాధికస్య జన్మ ? తతో నాస్తి తటస్థలక్షణమ్ । తథేతరదపి నాస్త్యేవ, సత్యత్వే‍ఽప్యధిష్ఠానత్వాసమ్భవాత్ । అధిష్ఠానం హి సామాన్యేన గృహీతం విశేషేణాగృహీతమ్ । ఆత్మా తు నిఃసామాన్యవిశేషః కథమధిష్ఠానం స్యాత్ ? ఆత్మాఽధిష్ఠానం వస్తుత్వాత్ శుక్త్యాదివదితి చేద్ , న; పరప్రకాశ్యత్వస్యోపాధిత్వాత్ । తర్హి సిద్ధాన్తరహస్యానుసారేణైవమనుమీయతామ్ – ఆత్మాఽధిష్ఠానం చిద్రూపత్వాత్ శుక్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యవదితి, మైవమ్ ; ఇదమంశశుక్త్యంశావచ్ఛిన్నరూపేణ సాంశస్య చైతన్యస్య సామాన్యగ్రహణవిశేషాగ్రహణయోః సమ్భవేఽపి నిరంశే ఆత్మని తదసమ్భవాత్ । నిరంశోఽప్యాకాశాదివన్న కార్త్స్న్యేనావభాసత ఇతి చేద్, న; స్వయంజ్యోతిషో యావత్సత్త్వమవభాసాత్ । స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం చాత్రాయం పురుషః స్వయఞ్జ్యోతిః ఆత్మైవాస్య జ్యోతిరిత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమ్ । నన్వత్ర జ్యోతిఃశబ్దేన ప్రకాశగుణమాత్రమభిధీయతే తదాశ్రయో ద్రవ్యం వా ? నాద్యః, ఆత్మనో జ్యోతిః శబ్దాభిధేయస్య గుణత్వప్రసఙ్గాత్ । ద్వితీయే, ప్రకాశగుణాఖ్యస్య జ్ఞానస్య జన్యత్వేఽప్యాత్మనో జ్యోతిష్ట్వశ్రుతిర్న విరుధ్యతే । తతో న యావత్సత్త్వమాత్మనోఽవభాస ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; చైతన్యమాత్రవాచీ జ్యోతిఃశబ్దస్తద్రూప ఆత్మేత్యేవ శ్రుత్యా వివక్షితత్వాత్ । అన్యథా స్వయమితి విశేషణస్య ఎవకారస్య చ వైయర్థ్యాత్ । తథా హి – కిం ఘటాదావివాత్మన్యపి గ్రాహకజ్ఞనస్య గ్రాహ్యాద్వ్యతిరిక్తత్వప్రాప్తౌ తద్వ్యావృత్తయే వాక్యద్వయే విశేషణద్వయం కిం వా జ్ఞానజనకస్యాన్యత్వవ్యావృత్తయే ? ఆద్యే, గ్రాహ్యగ్రాహ్యకయోరాత్మతజ్జ్ఞానయోరేకత్వే శ్రుతిః పర్యవస్యతి । ఎవం చ సత్యాత్మనో గుణత్వం జ్ఞానస్య ద్రవ్యత్వం ప్రసజ్యేతేతి చేత్, ప్రసజ్యతాం నామ, తార్కికకల్పితానాం ద్రవ్యాదిపరిభాషాణాం వస్తుని విరోధాజనకత్వాత్ । న ద్వితీయః, శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ । స్వయం జ్ఞానం జనయత్యాత్మైవ జ్ఞానం జనయతి నాన్యజ్జనకమితి హి త్వయా కల్ప్యతే, న చ తథా శ్రూయతే; కిన్తు స్వయం జ్యోతిరాత్మైవ జ్యోతిరితి తతో నాన్యజ్జ్యోతిరిత్యేవోపలభ్యతే । న చాపేక్షితత్వాజ్జనకమపి నిరూపణీయమేవేతి వాచ్యమ్ , నిత్యజ్ఞానస్య తదనపేక్షత్వాత్ । విమతం జ్ఞానం జాయతే జ్ఞానత్వాద్ ఘటాదిజ్ఞానవదిత్యనుమీయత ఇతి చేద్ , న; వేదాన్తిమతే దృష్టాన్తాసిద్ధేః । ఘటాదిజ్ఞానేఽపి స్ఫురణాంశస్య నిత్యచైతన్యరూపత్వాద్ , అన్తఃకరణవృత్త్యంశస్య చాజ్ఞానత్వాద్ జ్ఞానవ్యవహారస్య చ తత్రౌపచారికత్వాత్ । న చైతద్వ్యతిరేక్యనుమానమ్ , సపక్షసద్భావాత్ । యద్యపి మతాన్తరే ఘటజ్ఞానం దృష్టాన్తస్తథాపి నైతదుపపద్యతే । తథా హి – ఆత్మాశ్రితమిదం జ్ఞానం కిం ప్రకాశగుణవత్కిఞ్చిత్ ద్రవ్యమితి అఙ్గీక్రియతే కిం వా ప్రకాశగుణ ఎవేతి ? ఆద్యే, జ్ఞానద్రవ్యస్యైవ ప్రకాశగుణవత్త్వేన జ్యోతిష్ట్వే సత్యాత్మనః శ్రుత్యుక్తం జ్యోతిష్ట్వం న స్యాత్ । ద్వితీయేఽపి కిమాశ్రయద్రవ్యైః సహ జ్ఞానగుణస్య జన్మ ఉత జ్ఞానస్యైవ ? నాద్యః, ఆత్మద్రవ్యస్య నిత్యత్వాత్ । న ద్వితీయః, విమతం జ్ఞానం ద్రవ్యజన్మవ్యతిరేకేణ స్వద్రవ్యోపాధౌ న జాయతే ప్రకాశగుణత్వాత్ ప్రదీప ప్రకాశవత్ । తత్ర హి దీపప్రకాశో దీపద్రవ్యేణ సహైవ జాయతే న తు తద్వ్యతిరేకేణేతి న సాధ్యవైకల్యమ్ । దర్పణాదౌ చ సత ఎవ ప్రకాశస్య ఘర్షణేనాభివ్యక్తిర్న తు జన్మేతి నాఽనైకాన్తికత్వమ్ । న చాఽన్తఃకరణప్రకాశే వ్యభిచారః శఙ్కనీయః, పరిణామవాదే ప్రకాశవదన్తఃకరణద్రవ్యస్యైవ ఘటాదిజ్ఞానరూపేణోత్పత్తేః । ఆరమ్భవాదే తు ప్రకాశో నాఽన్తఃకరణగుణః । తస్మాదజాయమానస్య జ్ఞానస్య జనకానపేక్షత్వాదాత్మైవ జ్యోతిర్న త్వాత్మవ్యతిరిక్తం జ్యోతిరిత్యేవ శ్రుత్యభిప్రాయః । జ్యోతిష్ట్వం చాఽత్ర చిద్రూపత్వమేవ వివక్షితం న జడప్రకాశరూపత్వమితి “ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ” ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాదవగమ్యతే । ప్రజ్ఞానశబ్దేనాఽత్ర జ్ఞాతృత్వముచ్యత ఇతి చేద్ , న; భావార్థప్రసిద్ధివిరోధాత్ । ప్రకృష్టం జ్ఞానమస్యేతి విగ్రహే జ్ఞాతృత్వం లభ్యత ఇతి చేత్ , తథాపి ప్రతిక్షణమాత్మని జ్ఞానోత్పత్తికల్పనే గౌరవమ్ । తదకల్పనే చాఽఽత్మా న ప్రకాశేత, ప్రకాశతే చ సదైవాఽఽత్మా । తస్మాత్ స్వప్రకాశచైతన్యరూపస్యాఽఽత్మనో యావత్సత్త్వమవభాస ఎవాఽభ్యుపేయః । నన్వాత్మన్యగృహ్యమాణవిశేషత్వమనుభవసిద్ధం బ్రహ్మాకారస్యాఽగ్రహణాదితి చేద్ , న; జీవాద్ బ్రహ్మ భిన్నమభిన్నం వా ? భిన్నత్వే బ్రహ్మణ్యేవాఽధిష్ఠానేఽనవభాసవిపర్యాసౌ స్యాతాం న జీవే । అభిన్నత్వం చ మానహీనమ్ । అథ మానమేతద్ – “అయమాత్మా బ్రహ్మ” ఇత్యాది వాక్యమఖణ్డార్థనిష్ఠమ్ , కార్యకారణభావహీనద్రవ్యమాత్రనిష్ఠత్వే సతి సమానాధికరణత్వాత్ , సోఽయం దేవదత్త ఇతి వాక్యవదితి, తర్హి జ్ఞానప్రకాశవిరోధాదాశ్రయవిషయభేదాభావాచ్చ నాఽజ్ఞాతతా బ్రహ్మణః । తదిత్థమనధిష్ఠానే దోషరహితే ఆత్మని నాఽహఙ్కారాద్యధ్యాస ఇతి । అత్రోచ్యతే – అద్వితీయే నిష్కలఙ్కేఽప్యాత్మన్యవిద్యాఖ్యోఽనృతరూపో దోషోఽస్తీతి శ్రుతేః శ్రుతార్థాపత్తేశ్చాఽవగమ్యతే । శ్రుతిస్తావత్ – “తద్యథా హిరణ్యం నిధిం నిహితమక్షేత్రజ్ఞా ఉపర్యుపరి సఞ్చరన్తో న విన్దేయురేవమేవేమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్త్యనృతేన హి ప్రత్యూఢాః” ఇతి సుషుప్తికాలే సర్వాసాం ప్రజానామ్ అనృతరూపావిద్యాపిహితత్వేన బ్రహ్మచైతన్యానవభాసం దర్శయతి । తచ్చాఽవిద్యాపిధానం మిథ్యాజ్ఞానతత్సంస్కారజ్ఞానాభావకర్మభ్యోఽన్యద్ మిథ్యాత్మకమిత్యావరణవాదే సమర్థితమ్ । శ్రుతార్థాపత్తిరపి బ్రహ్మజ్ఞానాద్ బన్ధనివృత్తిః శ్రూయమాణా బ్రహ్మణి ప్రాగనవబోధోఽధ్యాసబన్ధహేతుర్దోషోఽస్తీతి కల్పయతి । న చైవమజ్ఞానస్య ప్రమాణగమ్యత్వేన తాత్త్వికత్వం స్యాదితి వాచ్యమ్ , అవిద్యా నామ కాచిదనిర్వచనీయభావరూపా నాస్తీతి వాదినః పక్షం నిరాకర్తుమేవ ప్రమాణోపన్యాసాత్ । అవిద్యాస్వరూపం తు సాక్షిచైతన్యాదేవ సిధ్యతి । యత్తూక్తం జీవబ్రహ్మణోరభేదపక్షే నాఽజ్ఞాతతా బ్రహ్మణ ఇతి తత్ర కోఽభిప్రాయః ? కిమజ్ఞానమాశ్రయవిషయభేదాపేక్షం సదేకస్మిన్ న సమ్బధ్యత ఎవ ఉత సమ్బధ్య స్వాశ్రయైకత్వేన విరుధ్యతే కిం వా ప్రకాశస్వభావస్యాఽవిద్యాశ్రయత్వం విరుద్ధమ్ అథవా అవిద్యాశ్రయత్వే బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వాదిహానిరితి ? నాద్యః, విమతమజ్ఞానమాశ్రయవిషయభేదం నాపేక్షతే, అక్రియాత్మకత్వాద్ , ఘటాదివత్ । తథా విమతమేకపదార్థమేవాఽఽశ్రయత్యావృణోతి చ ఆవరకత్వాదపవరకస్థతమోవదితి భేదమనపేక్ష్యైకస్మిన్నేవ సమ్బన్ధద్వయసిద్ధేః ।

నను జ్ఞానవదజ్ఞానమప్యాశ్రయవిషయభేదమపేక్షత ఎవ, అహమిదం జానామీతి వదహమిదం న జానామీతి వ్యవహారాత్ । మైవమ్ , ద్వయసాపేక్షజ్ఞానపర్యుదాసాభిధాయ్యజ్ఞానశబ్దవశాదేవ తథా ప్రతీతేః, మాయాదిశబ్దవ్యవహారే తదభావాత్ । యథా స్థితిః కర్మనిరపేక్షాప్యగమనశబ్దేనాభిధీయమానా కస్య కింవిషయమగమనమితి కర్మసాపేక్షవద్భాతి తద్వత్ । న ద్వితీయః, విమతం స్వాశ్రయైకత్వేన నవిరుధ్యతే, ఆవరణత్వాత్ , తమోవత్ । నాపి తృతీయః, కిం ప్రకాశస్వభావస్యాఽజ్ఞానాశ్రయత్వవిరోధోఽనుభూయతే ఉతానుమీయతే ? నాద్యః, అజ్ఞానసాధకసాక్షిచైతన్యేఽహమజ్ఞత్యజ్ఞానాశ్రయతాయా ఎవానుభవాత్ । అనుమానమపి కథమ్? కిమాత్మా నాఽజ్ఞానాశ్రయః , అాభాసమానత్వాత్ ,పురోవర్తిఘటవదితి ; కిం వాఽత్మాఽజ్ఞానవిరోధిస్వరూపః , ప్రకాశత్వాత్ , అన్తఃకరణవృత్తివదితి; అథవా ఆత్మా అజ్ఞానసంసర్గవిరోధీ, స్వయంప్రకాశత్వాత్ , ప్రాభాకరాభిమతసంవేదనవదితి ? నాద్యః, బాధితవిషయత్వాత్ । పరైరపి హి జన్యజ్ఞానేనాఽఽత్మని భాసమాన ఎవాఽజ్ఞానాశ్రయత్వమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । అన్యథాఽఽత్మావభాసక్షణే సర్వజ్ఞత్వప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, అజ్ఞానావభాసకభానే వ్యభిచారాత్ । న చ తదేవాఽసిద్ధమితి వాచ్యమ్ , పరేషామపి స్వాభిమతాజ్ఞానప్రతీత్యభావే తద్వ్యవహారాయోగాత్ । న తృతీయః, దృష్టాన్తాభావాత్ , స్వప్రకాశసంవేదనస్యైవాఽఽత్మత్వాత్ । నాపి బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వాదిహానిరితి చతుర్థః పక్షః, యథా సత్యపి బిమ్బప్రతిబిమ్బయోరైక్యే మలినదర్పణగతప్రతిబిమ్బేఽధ్యస్తేన శ్యామత్వాదినా న బిమ్బస్యాఽవదాతతాహానిః తథా జీవస్యాఽవిద్యాశ్రయత్వేఽపి న బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వాదిహానిరితి వక్తుం శక్యత్వాత్ । కిఞ్చ, జీవబ్రహ్మైక్యం వా స్వప్రకాశత్వం వా యద్యదవిద్యామపహ్నోతుముపన్యస్యతే తత్తదవిద్యాయా గ్రహణాభావత్వం నిరాకృత్య భావరూపత్వం సాధయిష్యతి । భావరూపాచ్ఛాదనమన్తరేణ విద్యమానానాం సర్వజ్ఞత్వాదీనాం తదుపేతస్య బ్రహ్మణశ్చాఽనవభాసానుపపత్తేః । గ్రహణాభావమాత్రేణ తు జీవాద్ భిన్నస్య జడస్యాఽసర్వజ్ఞస్య ఘటాదేరేవాఽనవభాస ఉపపద్యతే న విపరీతస్య బ్రహ్మణః ।

నను జీవస్యాఽవిద్యాశ్రయత్వం బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వమితి వదతా జీవబ్రహ్మణోర్విభాగో వక్తవ్య ఎవేతి చేత్ , కిం వాస్తవవిభాగ ఆపాద్యతే, ఉతాఽవిద్యాకృతః ? ఆద్యేఽపి కిమన్తఃకరణకృతావచ్ఛేదాద్ విభాగః, ఉత స్వాభావికాదతిరేకాద్ అథవా స్వాభావికాదంశాంశిభావాత్ ? నాఽఽద్యః, సాదేరన్తఃకరణస్యాఽనాద్యవచ్ఛేదకత్వాయోగాత్ । న చాఽన్తఃకరణమప్యనాది, సుషుప్త్యాదావభావాత్ । సూక్ష్మావస్థం తత్తత్రాప్యస్తీతి చేత్ , కిం సూక్ష్మతా నామ నిరవయవత్వాపత్తిః ఉతావయవాపచయమాత్రం కిం వా కారణాత్మనాఽవస్థితిః అథవా సంస్కారశేషత్వమ్ ? నాఽఽద్యః, సావయవస్యాఽవయవాభావే స్వరూపనాశాత్ । న ద్వితీయః, అవశిష్టావయవినోఽకార్యత్వప్రసఙ్గాత్ , కదాచిదప్యనపాయాత్ । సమ్పూర్ణకార్యత్వే వా జాగరణవద్వ్యవహారాపత్తేః । తృతీయేఽపి కిం కారణమేవ తిష్ఠత్యుత కార్యమపి ? ఆద్యే, అన్తఃకరణాభావాపత్తిః। ద్వితీయే, వ్యవహారాపత్తిః । నాపి చతుర్థః, సంస్కారస్యాఽవచ్ఛేదానుపాదానత్వేన సుప్తావనవచ్ఛిన్నస్య జీవస్య ముక్తిప్రసఙ్గాత్ । అథావచ్ఛిద్యమానమేవ కాష్ఠవదవచ్ఛేదోపాదానమ్ , అన్తఃకరణం తు కుఠారవన్నిమిత్తమేవేతి చేత్ , తర్హి నాఽవచ్ఛేదసిద్ధిః, నిరవయవస్య చైతన్యస్య పరమార్థతః కాష్ఠవద్విదారణోపాదానత్వాయోగాత్ । అస్మాకం త్వవిద్యైవావచ్ఛేదోపాదానమ్ । ద్వైధీభావోఽప్యవిద్యానిష్ఠ ఎవ సన్ ఆత్మని పరమధ్యస్యతే । అన్తఃకరణస్యాఽప్యవిద్యాకార్యస్యాఽవిద్యాద్వారైవాఽఽత్మావచ్ఛేదకత్వమ్ , న సాక్షాత్ ; తతో న కోఽపి దోషః । నాప్యతిరేకాదితి ద్వితీయః పక్షః, కౢప్తావిద్యాసామర్థ్యాదేవ జీవబ్రహ్మవిభాగసిద్ధావతిరేకకల్పనావకాశాభావాత్ । న చ వాచ్యం జీవస్య బ్రహ్మవిషయాఽవిద్యేతి నిరూపణీయత్వేన విభాగాధీనాఽవిద్యా న విభాగస్య హేతురితి, భేదాధీనస్యాఽపి ధర్మిప్రతియోగిభావస్య భేదహేతుత్వదర్శనాత్ । అన్యథా తవాపి జీవాద్ బ్రహ్మణో వ్యక్తిరేక ఇతి విభాగాధీనోఽతిరేకః కథం విభాగహేతుః స్యాత్ ? అపి చ నాఽవిద్యాఽఽశ్రయవిషయభేదమపేక్షత ఇత్యుపపాదితమధస్తాత్ । నాపి తృతీయః, నిరవయస్య స్వత ఎవాంఽశాంశిభావాయోగాత్ । తస్మాదవిద్యాకృత ఎవ విభాగ ఆపాదనీయః స చేష్ట ఎవ । యద్యప్యసావవిద్యా చిన్మాత్రసమ్బన్ధినీ జీవబ్రహ్మణీ విభజతే, తథాపి బ్రహ్మస్వరూపముపేక్ష్య జీవభాగ ఎవ పక్షపాతినీ సంసారం జనయేద్ । యథా ముఖమాత్రసమ్బన్ధి దర్పణాదికం బిమ్బప్రతిబిమ్బౌ విభజ్య ప్రతిబిమ్బభాగ ఎవాతిశయమాదధాతి తద్వత్ । నన్వహమజ్ఞ ఇత్యహఙ్కారవిశిష్టాత్మాశ్రితమజ్ఞానమవభాసతే న చిన్మాత్రాశ్రితమితి చేద్ , మైవమ్ ; యద్వత్ “అయో దహతి” ఇత్యత్ర దగ్ధృత్వాయసోరేకాగ్నిసమ్బన్ధాత్ పరస్పరసమ్బన్ధావభాసః తద్వదజ్ఞానాన్తఃకరణయోరేకాత్మసమ్బన్ధాదేవ సామానాధికరణ్యవాభాసో న త్వన్తఃకరణస్యాఽజ్ఞానాశ్రయత్వాత్ । అన్యథాఽవిద్యాసమ్బన్ధే సత్యన్తఃకరణసిద్ధిరన్తఃకరణవిశిష్టే చాఽవిద్యాసమ్బన్ధ ఇతి స్యాదన్యోన్యాశ్రయతా । న చాఽన్తఃకరణమన్తరేణాఽవిద్యాసమ్బన్ధో న దృష్టచరః సుషుప్తే సమ్మతత్వాత్ । అథాసఙ్గస్య చైతన్యస్యాఽఽశ్రయత్వానుపపత్తేర్విశిష్టాశ్రయత్వం కల్ప్యత ఇతి చేత్ , తదాఽప్యన్తఃకరణచైతన్యతత్సమ్బన్ధానామేవ విశిష్టత్వే చైతన్యస్యాఽఽశ్రయత్వం దుర్వారమ్ । అన్యదేవ తేభ్యో విశిష్టమితి చేత్ , తథాపి జడస్య తస్య నాఽజ్ఞానాశ్రయత్వమ్ । అన్యథా భ్రాన్తిసమ్యగ్జ్ఞానమోక్షాణామపి జడాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్ । అజ్ఞానేన సహైకాశ్రయత్వనియమాత్ । న చ చైతన్యస్య కాల్పనికేనాఽఽశ్రయత్వేన వాస్తవమసఙ్గత్వం విహన్యతే । అతశ్చిన్మాత్రాశ్రితమజ్ఞానం జీవపక్షపాతిత్వాజ్జీవాశ్రితమిత్యుచ్యతే ।

యస్తు భాస్కరోఽన్తఃకరణస్యైవాఽజ్ఞానాశ్రయత్వం మన్యతే తస్య తావదాత్మనః సదా సర్వజ్ఞత్వమనుభవవిరుద్ధమ్ । అసర్వజ్ఞత్వే చ కదాచిత్ కించిన్న జానాతీత్యజ్ఞానమాత్మన్యభ్యుపేయమేవ । అథాఽగ్రహణమిథ్యాజ్ఞానయోరాత్మాశ్రయత్వేఽపి భావరూపమజ్ఞానమన్తఃకరణాశ్రయమితి మన్యసే, తదాఽపి జ్ఞానాదన్యచ్చేదజ్ఞానం కాచకామలాద్యేవ తత్ స్యాత్ । అథ జ్ఞానవిరోధి, తన్న; ఆత్మాశ్రితజ్ఞనేనాఽన్తఃకరణాశ్రితస్యాఽజ్ఞానస్య విరోధాసమ్భవాత్ । ఎకస్మిన్నపి విషయే దేవదత్తనిష్ఠజ్ఞానేన యజ్ఞదత్తనిష్ఠస్యాఽజ్ఞానస్యాఽనివృత్తేః । అన్యత్ర భిన్నాశ్రయయోరవిరోధేఽపి కరణగతమజ్ఞానం కర్తృగతజ్ఞానేన విరుధ్యత ఇతి చేద్, న; యజ్ఞదత్తోఽయమ్ అన్తఃకరణలయహేత్వదృష్టవాన్ , సుషుప్తౌ లీయమానాన్తఃకరణత్వాదిత్యనుమాతరి దేవదత్తే స్థితేనాఽనేన జ్ఞానేనాఽనుమితికరణభూతే సుషుప్తయజ్ఞదత్తాన్తఃకరణే స్థితస్యాఽజ్ఞానస్యాఽనివృత్తేః। జ్ఞాతృసమ్బన్ధిన్యన్తఃకరణే స్థితస్య నివృత్తిరస్త్యేవేతి చేద్, న; అజ్ఞానస్యాఽన్తఃకరణగతత్వే మానాభావాత్ । విమతం కరణగతం భ్రాన్తినిమిత్తదోషత్వాత్ కాచాదికవదితి చేత్ , తర్హి చక్షురాదిషు తత్ప్రసజ్యేత । సాదిత్వాత్తేషామనాద్యజ్ఞానాశ్రయత్వానుపపత్తిరితి చేద్, అన్తఃకరణేఽపి తుల్యమ్ । సత్కార్యవాదాశ్రయణాన్న సాద్యన్తఃకరణమితి చేత్ , చక్షురాదావపి తుల్యమ్ । అతో నాఽన్తఃకరణాశ్రయమజ్ఞానమ్ , కిన్తు ఆఽత్మాశ్రయమ్ । తదుక్తమాక్షేపపూర్వకం విశ్వరూపాచార్యైః –
“నన్వవిద్యా స్వయఞ్జ్యోతిరాత్మానం ఢౌకతే కథమ్ ।
కూటస్థమద్వితీయం చ సహస్రాంశుం యథా తమః ॥
ప్రసిద్ధత్వాదవిద్యాయాః సాఽపహ్నోతుం న శక్యతే ।
అనాత్మనో న సా యుక్తా వినా త్వాత్మా తయా న హి ॥” ఇతి ।
తస్యాశ్చాఽవిద్యాయా జీవబ్రహ్మవిభాగహేతుత్వం పురాణేఽభిహితమ్ –
“విభేదజనకేఽజ్ఞానే నాశమాత్యన్తికం గతే ।
ఆత్మనో బ్రహ్మణో భేదమసన్తం కః కరిష్యతి ॥” ఇతి ।
అవిద్యాయా అనాదిత్వాదేవాఽనాదివిభాగహేతుత్వమవిరుద్ధమ్ । అవిద్యాఽనాదిత్వం చ “ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి” ఇతి స్మృతావుక్తమ్ । ప్రకృతిర్నామ మాయా, “మాయాం తు ప్రకృతిమ్” ఇతి శ్రుతేః। మాయావిద్యయోశ్చైకత్వమవోచామ ॥ నన్వేవం స్వప్రకాశస్యాఽవిద్యాశ్రయత్వేఽపి నావిద్యావిషయత్వం సమ్భవతి, సదా భాసమానత్వాత్ । న హి భాసమానే ఘటే ఘటం న జానామీత్యజ్ఞానవిషయత్వం వ్యవహరన్తి । త్వదుక్తమర్థం న జానామీతి భాసమానస్యైవాఽర్థస్యాఽజ్ఞానం ప్రతి వ్యావర్త్తకతయా విషయత్వం వ్యవహ్రియత ఇతి చేద్, న; తత్రాప్యనవగతస్యైవాఽర్థగతవిశేషాకారస్య విషయత్వాత్ । అనవగతస్య వ్యావర్త్తకతయా ప్రతీతిర్న యుక్తేతి చేద్ , ఎవం తర్హి త్వదుక్తమర్థం న జానామీత్యత్రాపి గతిస్త్వయైవ వాచ్యేతి । ఉచ్యతే – ప్రమాణేన హి ప్రకాశ్యమానోఽర్థో నాఽజ్ఞానస్య విషయః, ప్రమాణస్యాఽజ్ఞాననివర్త్తకత్వాత్ । యత్తు సాక్షిప్రత్యక్షగమ్యం ఘటాదికం చైతన్యమేవ వా న తస్యాఽజ్ఞానవిషయత్వే కాచిద్ధానిః । న హి సాక్షిచైతన్యమజ్ఞాననివర్త్తకం ప్రత్యుత తత్సాధకమేవ । అన్యథైతదజ్ఞానం సర్వైః ప్రమాణైర్న్యాయైశ్చ విరుధ్యమానం కథం సిధ్యేత్ । తదుక్తమ్ –
“సేయం భ్రాన్తిర్నిరాలమ్బా సర్వన్యాయవిరోధినీ ।
సహతే న విచారం సా తమో యద్వద్దివాకరమ్ ॥” ఇతి ।
విచారాసహత్వం చాఽవిద్యాయా అలఙ్కార ఎవ । తదప్యుక్తమ్ –
“అవిద్యాయా అవిద్యాత్వమిదమేవాత్ర లక్షణమ్ ।
యద్విచారాసహిష్ణుత్వమన్యథా వస్తు సా భవేత్ ॥” ఇతి ।
న చాఽవిచారితరమణీయాయా ఆత్మానమాచ్ఛాదయితుమసామర్థ్యం శఙ్కనీయమ్ ,
“అహో ధార్ష్ట్యమవిద్యాయా న కశ్చిదతివర్తతే ।
ప్రమాణం వస్త్వనాదృత్య పరమాత్మేవ తిష్ఠతి ॥” ఇత్యుక్తత్వాత్ ।
యుక్త్యేకశరణేనాఽప్యనుభవో నాఽపలాపితుం శక్యతే, అనుభవనిష్ఠత్వాద్యుక్తేః । అన్యథా యుక్తిరప్రతిష్ఠితైవ స్యాత్ । అనుభూయతే హి స్వయఞ్జ్యోతిషోఽపి భోక్తుర్దేహాదిసఙ్ఘాతాద్వ్యావృత్తత్వమజ్ఞానతిరోహితమేవ । నన్వహమిత్యాత్మప్రతీతౌ తద్భేదోఽపి ప్రతీయత ఎవ భేదస్య వస్తుస్వరూపత్వాత్ । న చాఽహం మనుష్య ఇతి మిథ్యాభూతదేహతాదాత్మ్యాభిమానేన భేదస్తిరోహిత ఇతి వాచ్యమ్ , ఐక్యాభిమానస్య భేదప్రతీత్యనుసారేణాపి గౌణతయోపపత్తౌ భేదప్రతీతివిరుద్ధమిథ్యాత్వకల్పనాయోగాత్ । యది దేహసమానాధికృతత్వాదహమితి ప్రత్యయో నాఽఽత్మనో దేహవ్యతిరిక్తత్వం గృహ్ణీయాత్తదా తన్నైవ సిధ్యేత్ , ప్రమాణాభావాత్ । ఆగమానుమానయోరపి తద్విరోధే ప్రమాణత్వాయోగాత్ । న చాఽహంప్రత్యయస్య ద్విచన్ద్రాదిబోధవన్మిథ్యాత్వాదవిరోధ ఇతి వాచ్యమ్ , ఆగమానుమానప్రామాణ్యసిద్ధౌ తన్మిథ్యాత్వం తన్మిథ్యాత్వే చేతరప్రామాణ్యమిత్యన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ । ద్విచన్ద్రాదిబోధస్య ప్రమాణబలాబలచిన్తాయాః ప్రాగేవ ఝటితి బాధ్యత్వాత్తన్మిథ్యాత్వసిద్ధిః । అత్ర తు ప్రమాణబలాబలచిన్తాయామసఞ్జాతవిరోధితయాఽహంప్రత్యయ ఎవ బలీయానితి తద్విరుద్ధాభ్యామాగమానుమానాభ్యాం దేహవ్యతిరిక్తత్వం న సిధ్యేత్ । తస్మాదహంప్రత్యయేనైవ దేహవ్యతిరిక్తత్వసిద్ధౌ మనుష్యత్వాభిమానో గౌణో న మిథ్యేతి । నైతత్సారమ్ , కిమర్థతో దేహవ్యతిరిక్తాత్మవిషయోఽహంప్రత్యయః కిం వా ప్రతిభాసతః ? నాఽఽద్యః, అర్థతో భేదసత్తాయా అప్రయోజకత్వాత్ । సింహో దేవదత్త ఇత్యాదౌ హి భేదప్రతిభాస ఎవ గౌణత్వప్రయోజకో దృష్టః । అన్యథా ఇదం రజతమిత్యత్రాఽప్యర్థతో భేదసద్భావేన గౌణ ఎవ వ్యవహారః స్యాద్ , న భ్రాన్తః । ద్వితీయేఽపి కిమహంప్రత్యయో విచారాత్ ప్రాగేవ వ్యతిరేకమవభాసయతి ఉత పశ్చాత్ ? నాఽఽద్యః, విచారశాస్త్రవైయర్థ్యాత్ । న ద్వితీయః, ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన విచారస్యైవ వ్యతిరేకబోధకత్వాత్ । నను విచారో నామ యుక్త్యనుసన్ధానమ్ , న హి యుక్తిః స్వాతన్త్ర్యేణ జ్ఞానజననీ కిన్తు ప్రమాణానుగ్రాహికా సతీ వ్యతిరిక్తాత్మవిషయత్వమహంప్రత్యయస్య ప్రమాణస్య వివేచయతి । మైవమ్ , కిం యుక్తిర్విషయవిశేషే ప్రమాణం నియమయతి ఎతావదేవ త్వయా గ్రహీతవ్యం నాఽధికం నాఽపి న్యూనమితి కిం వా స్వతఃసిద్ధే విషయే గ్రహణాయ ప్రవృత్తస్య ప్రమాణస్య ప్రసక్తం ప్రతిబన్ధం నిరస్యతి ? నాఽఽద్యః, పురుషబుద్ధివైచిత్ర్యేణ యుక్తీనామవ్యవస్థితతయా ప్రమాణానామవ్యవస్థితవిషయత్వాపత్తేః నన్విష్టాపత్తిరేషా ప్రమాణానాం నియతవిషయత్వే శాస్త్రకారాణాం మతభేదాసమ్భవాదితి చేద్ , న; విరుద్ధస్థలే స్వమతమేవ ప్రామాణికం నాఽన్యదితి సర్వైరఙ్గీకారాత్ । అవ్యవస్థితవిషయత్వే చ పరమతాన్యపి ప్రామాణికత్వేనాఽఽదర్తవ్యాని స్యుః । న చ ప్రబలయుక్తీనాం బహ్వీనాం ప్రమాణనియామకత్వం వాచ్యమ్ , న హి సహస్రమపి యుక్తయః సకలశాస్త్రాభిమతబుద్ధిప్రభవా అపి చక్షుషః శబ్దవిషయత్వం సమ్పాదయేయుః రూపవిషయత్వం వా నివారయేయుః । ద్వితీయే తు కిమహంప్రత్యయస్య దేహాదిప్రతియోగికాత్మభేదోఽపి స్వతఃసిద్ధో విషయః కిం వాఽఽత్మమాత్రమ్ । ఆద్యే లౌకాయతికస్య ప్రాకృతానాం చ వివేకః ప్రసజ్యేత । అథ తేషాం శాస్త్రీయయుక్తిభిః ప్రతిబన్ధానిరసనాదవివేకస్తథాపి శాస్త్రాభిజ్ఞేన త్వయా న కదాచిదపి దేహాదివ్యతిరిక్తోఽహమితి ప్రత్యేతుం వక్తుం వా శక్యేత । అహమిత్యనేనైవ భేదోక్తౌ దేహాదివ్యతిరిక్త ఇత్యస్య పౌనరుక్త్యప్రసఙ్గాత్ । అథాఽత్మమాత్రం విషయః తర్హి సుఖేన యుక్తయోఽహంప్రత్యయస్యాఽఽత్మగ్రహణే ప్రసక్తం ప్రతిబన్ధం నిరస్యన్తు నైతావతాఽహంప్రత్యయస్య దేహాదివిషయత్వమనుభూయమానమపోఢుం శక్యమ్ । నన్వేవమహం మనుష్య ఇతి ప్రత్యయః స్వవిషయమేవ గృహ్ణాతీతి భ్రమో న స్యాత్ । మైవమ్ , న హి స్వవిషయగ్రాహి ప్రమాణమన్యవిషయగ్రాహ్యప్రమాణమిత్యస్మద్వ్యవస్థా, కిన్తు సత్యగ్రాహి ప్రమాణం సత్యానృతగ్రాహి చాఽప్రమాణమితి । అహంప్రత్యయశ్చ సత్యమాత్మానమసత్యం దేహాదికం చైకీకృత్య గృహ్ణాతీతి భ్రమ ఎవ । న చ స్వప్రకాశే నిరంశే ఆత్మన్యగృహీతవిశేషాంశాసమ్భవాదభ్రమ ఇతి వాచ్యమ్ , యద్వదకారాదివర్ణేషు నిరవయవేషు సాకల్యేన భాసమానేషు ధ్వనిగతం హ్రస్వదీర్ఘత్వాదికమారోప్యతే న చ హ్రస్వత్వాదికం వర్ణధర్మః, స ఎవాఽయమకార ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞయా వర్ణానాం సర్వగతత్వావగమాద్ వర్ణసర్వగతత్వజ్ఞానవతామపి తద్యుక్త్యననుసన్ధానేన హ్రస్వత్వాదిభ్రమోఽనువర్తత ఎవ తద్వదాత్మన్యప్యాబాలపణ్డితమనుభవసిద్ధం దేహాదితాదాత్మ్యభ్రమం శాస్త్రాన్యబ్రహ్మాత్మతత్త్వసాక్షాత్కారేణ వినా బాధరహితం కో నివారయేత్ । గౌణత్వం చాఽహం మనుష్య ఇతి ప్రత్యయస్యోత్తరత్ర సమన్వయసూత్రే నిరాకరిష్యతే । తదేవం స్వయంప్రకాశమానో నిరంశోఽప్యాత్మా మిథ్యాభిమానతిరోహితో బ్రహ్మతత్త్వాకారేణాఽగృహీత ఇత్యాకారభేదేన సామాన్యగ్రహణవిశేషాగ్రహణయోః సమ్భవాదధిష్ఠానత్వమవిరుద్ధమ్ । తతః సత్యస్యాఽధిష్ఠానస్య మిథ్యావస్తుసమ్భేదావభాస ఇతి స్వరూపలక్షణమస్త్యేవ । విషయకరణద్రష్ట్రాఖ్యత్రితయస్థానీయే ఆత్మన్యవిద్యాదోషస్య సమర్థితత్వాదాత్మచైతన్యస్యైవాధిష్ఠానగ్రాహకప్రమాణత్వాదనాదౌ సంసారే పూర్వపూర్వాధ్యాససంస్కారస్య సులభత్వాచ్చ కారణత్రితయజన్యత్వం తటస్థలక్షణమపి సుసమ్పాదమ్ । యద్యప్యత్రాధిష్ఠానాధ్యస్యమానయోరాత్మానాత్మనోరేకీకరణేనావభాసకం చైతన్యం స్వరూపతో న జాయతే తథాపి విశిష్టవిషయోపరక్తాకారేణ తస్య జన్మ న విరుద్ధమ్ । ఎవం చ సతి యత్తు పూర్వం లక్షణముక్తం తత్ర స్మృతిసమానశబ్దేన కారణత్రితయజన్యత్వం వివక్షితమ్ । అన్యస్యాఽన్యాత్మతావభాస ఇత్యనేన చ సత్యస్య మిథ్యాసమ్భేదావభాస ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ । తస్మాదాత్మన్యహఙ్కారాదిభ్రమో వా సోపాధికభేదభ్రమో వా లక్షణలక్షిత ఎవేతి సిద్ధమ్ । నను కథం ప్రత్యగాత్మన్యధ్యాసః సమ్భావ్యతే, సర్వత్ర హ్యధ్యస్యమానేన సమానేన్ద్రియవిజ్ఞానవిషయత్వమేవాఽధిష్ఠానస్య దృష్టమ్ । న చ యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్యాఽఽత్మనస్తదస్తి । ఉచ్యతే – ఎకస్మిన్విజ్ఞానేఽధిష్ఠానాధ్యస్యమానయోః సమ్భిన్నతయాఽవభాస ఎవాఽధ్యాసేఽపేక్ష్యతే నాఽధిష్ఠానస్య విషయత్వం కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ । అస్తి చాఽత్రాఽఽత్మానాత్మసమ్భేదావభాసకమహమిత్యేకం జ్ఞానమ్ । యద్యప్యాత్మా నిరంశత్వాదవిషయత్వాచ్చాంశేన వా స్వరూపేణ వా నాఽస్య జ్ఞానస్య విషయస్తథాప్యాకాశప్రతిబిమ్బగర్భితదర్పణవదాత్మన్యధ్యస్తమన్తఃకరణమాత్మప్రతిబిమ్బగర్భితమహం ప్రత్యయరూపేణాఽవభాసతే । అస్తి చేదం రజతమితి వదిదమిత్యధ్యాసే ద్వైరూప్యమ్ । యథాఽయో దహతీత్యత్ర దగ్ధృత్వవిశిష్టస్యాఽగ్నేరయసశ్చ ద్వైరూప్యావభాసస్తథాఽహముపలభ ఇత్యత్రాప్యుపలబ్ధృత్వవిశిష్టస్యాఽఽత్మనోఽన్తఃకరణస్య చ ద్వైరూప్యావభాసాత్ । తత్ర దుఃఖితయా పరిణామితయా జడతయా విషయేన్ద్రియాదివ్యావృత్తతయా వాఽనుభూయమానోంఽశోఽన్తఃకరణమ్ , ప్రేమాస్పదతయా కూటస్థతయా సాక్షితయా విషయేన్ద్రియాద్యనువృత్తచైతన్యరూపతయా చాఽనుభూయమానోంఽశ ఆత్మా । తస్మాదిదమనిదమాత్మకోఽహంప్రత్యయః ।

నన్వేతత్ ప్రాభాకరో న సహతే । తథాహి – ఘటమహం జానామీత్యత్ర స్వప్రకాశవిజ్ఞానం ఘటాదీన్విషయత్వేనాఽఽత్మానం చాఽఽశ్రయత్వేన స్ఫోరయతి । తతోఽహమిత్యాత్మైవ భాసతే న తత్రేదమంశః । న చ వాచ్యమ్ అయో దహతీత్యాదావయః పిణ్డాదేర్దగ్ధృత్వవ్యతిరేకవదహం జానామీత్యత్రాఽహఙ్కారస్య జ్ఞాతృవ్యతిరేకోఽస్త్వితి, యథా శీతలాయః పిణ్డో దీపజ్వాలాద్యాత్మకశ్చ దగ్ధా, వివిక్తో క్వచిదుపలభ్యేతే తథాఽహఙ్కారజ్ఞాత్రోః క్వచిదపి వివేకానుపలమ్భాత్ । తతోఽహఙ్కార ఎవాఽఽత్మా స చ సంవిదాశ్రయత్వేనాఽపరోక్షః । యస్తు సాఙ్ఖ్య ఆత్మానమనుమిమీతే జడేఽన్తఃకరణే చిత్ప్రతిబిమ్బస్తాదృశబిమ్బపురఃసరః, ప్రతిబిమ్బత్వాద్ , ముఖప్రతిబిమ్బవదితి । తథాఽన్యేఽపి స్వస్వప్రక్రియానుసారేణ యేఽనుమిమతే తేషామాత్మనో నిత్యానుమేయత్వమహమిత్యపరోక్షావభాసవిరుద్ధమ్ । అథ పరావబోధనార్థాన్యనుమానాని తర్హి సన్తు నామ । యత్తు తార్కికైరాత్మనో మానసప్రత్యక్షవిషయత్వముక్తం తదసత్ , ప్రమాణాభావాత్ । మనోన్వయవ్యతిరేకయోర్విషయానుభవేనైవాఽన్యథాసిద్ధేః । విషయానుభవం ప్రత్యాశ్రయత్వసమ్బన్ధాదేవాఽఽత్మసిద్ధావాత్మని జ్ఞానాన్తరకల్పనే గౌరవాత్ ।

నన్వస్తు తర్హి భాట్టమతమ్ । ఆత్మా జ్ఞానకర్మ, ప్రత్యక్షత్వాద్, ఘటవత్ । న చ కర్మకర్తృత్వవిరోధః, ద్రవ్యాంశస్య ప్రమేయత్వం బోధాంశస్య ప్రమాతృత్వమితి వ్యవస్థితత్వాత్ । నాఽపి గుణప్రధానభావవిరోధః, ప్రమేయాంశః ప్రధానం ప్రమాత్రంశో గుణభూత ఇతి సువచత్వాత్ । నైతద్యుక్తమ్ , ద్రవ్యాంశస్యాఽచేతనస్యాఽఽత్మత్వాయోగాత్ । బోధాంశస్యైవ కర్మత్వే పూర్వోక్తవిరోధద్వయానిస్తారాత్ । న చ బోధో యుగపత్ప్రమేయత్వేన ప్రమాతృత్వేన చ పరిణామార్హో నిరవయత్వాత్ , కథఞ్చిత్ప్రధానాదివత్పరిణామేఽపి ప్రమాతృభాగస్య స్వప్రకాశత్వేన సంవిదాశ్రయత్వేన చాఽప్రతీతావపసిద్ధాన్తాపత్తేః; విషయత్వేన ప్రతీతౌ ఘటవదనాత్మత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్ సంవిదాశ్రయతయైవాఽఽత్మాప్రత్యక్షః, ఘటాదయస్తు సంవిద్విషయతయా ప్రత్యక్షాః । యస్తు సౌత్రాన్తికో ఘటాదీననుమిమతే – సంవేదనేషు విషయప్రతిబిమ్బాఽవభాసస్తథావిధబిమ్బపురఃసరః, అతస్మింస్తదవభాసత్వాద్, దర్పణగతముఖావభాసవదితి, స వ్యక్తవ్యః కిమస్మిన్ననుమానజ్ఞానే ప్రతిబిమ్బభావమన్తరేణ సాక్షాద్విషయభూతా విషయా అవభాసేరన్ న వా । ఆద్యే, అత్రైవాఽనైకాన్తికో హేతుః । ద్వితీయే, ప్రతిజ్ఞాతార్థస్య బిమ్బపురఃసరత్వస్యాఽప్రతిభాసాద్ అనుమానానుదయ ఎవ । అతోఽనుభూయమానం విషయాపరోక్ష్యం నాఽపలపనీయమ్ । యత్తు విజ్ఞానవాదినా విజ్ఞానరూపత్వేనైవ విషయాణామాపరోక్ష్యముక్తమ్ , తదసత్ ; అవిజ్ఞానరూపస్య బహిష్ట్వస్యాఽప్యాపరోక్ష్యదర్శనాత్ । తస్యాఽపి విజ్ఞానరూపత్వే రజతవద్బాధో న స్యాత్ । అతో ఘటాది ప్రమేయం విషయత్వేన ప్రత్యక్షమ్ । ప్రమితిషు స్వప్రకాశత్వేన న ప్రత్యక్షా । యత్తు తార్కికా మనఃసంయుక్తాత్మని సమవేతా ప్రమితిః సంయుక్తసమవాయసమ్బన్ధేనజ్ఞానాన్తరప్రత్యక్షేత్యాహుః । యచ్చ భాట్టాః విషయనిష్ఠా ప్రాకట్యాఖ్యా ప్రమితిః సంయుక్తతాదాత్మ్యేనాఽన్యవేద్యేత్యాహుః, తదుభయమప్యసత్ ; ప్రమితిగోచరప్రమిత్యన్తరాఙ్గీకారేణయుగపదజ్ఞానద్వయావస్థానప్రసఙ్గాత్ । వినశ్యదవినశ్యతోః ఫలయోర్యౌగపద్యమిష్టమేవేతి చేత్ , తథాపి సంయుక్తే వస్తుని సమవాయస్య తాదాత్మ్యస్య వా గ్రహణప్రయోజకత్వే ప్రమిత్యాశ్రయగతపరిమాణరసాదీనామపి ప్రమితిగ్రాహకేణైవ జ్ఞానేనాఽపరోక్షతా ప్రసజ్యేత । అథోచ్యతే – ఆత్మనిష్ఠపరిమాణాదీనాం ఘటాదిగతరసాదీనాం చ ప్రమితి ప్రత్యాయకజ్ఞానేనాఽపరోక్షత్వయోగ్యతా నాస్తీతి । ఎవమపి ప్రమితేః స్వసత్తాయాం ప్రకాశవ్యతిరేకాదర్శనాద్ న ఘటాదివదన్యవేద్యతా యుజ్యతే । న చ వాచ్యం ప్రమాణాఖ్యాదాత్మవ్యపారాద్ ఘటాదిషు జాయమానస్య ప్రాకట్యస్య ఘటగతరూపాదివదన్యవేద్యతేతి కోఽసావాత్మనో వ్యాపారః పరిస్పన్దః పరిణామో వా? నాఽఽద్యః, సర్వగతస్య తదసమ్భవాత్ । ద్వితీయే తు మృత్పరిణామఫలస్య ఘటస్య మృది చాఽఽత్మపరిణామఫలస్య ప్రాకట్యస్యాఽఽత్మైవాశ్రయః స్యాత్ । కేశపలితత్వపరిణామాచ్ఛరీరే వార్ద్ధకవదాత్మపరిణామాద్విషయే ప్రాకట్యమితి చేత్ , తథాపి కిం ప్రాకట్యాశ్రయత్వం చేతనత్వం కిం వా ప్రాకట్యజనకత్వమ్ ఉత తజ్జనకజ్ఞానాఖ్యవ్యాపారాధారత్వమ్ । ఆద్యే ఘటాదయశ్చేతనాః స్యుః । ద్వితీయే, పునశ్చక్షురాదయశ్చేతనాస్తథా స్యుః । న తృతీయః, ఆత్మా జ్ఞానక్రియావాన్ , తజ్జన్యఫలసమ్బన్ధిత్వాత్ , యథా భుజిజన్యతృప్తిసమ్బన్ధీ భుక్తిక్రియావాన్ దేవదత్తః, ఇతి హి త్వయా జ్ఞానాధారత్వమాత్మనోఽనుమాతవ్యమ్ , తత్రాఽసిద్ధో హేతుః స్యాద్, ఆత్మనః ఫలసమ్బన్ధాభావాత్ । “మయా ఘటోఽనుభూయతే” ఇతి ఫలసమ్బన్ధః ప్రతీయత ఇతి చేత్ , తర్హి విషయే ఎవ ఫలం నాఽఽత్మనీతి వదతస్తవ మతే ప్రతీతివిరోధస్త్వయైవ సమ్పాదితః స్యాత్ । అతోఽతిదుష్టౌ తార్కికభాట్టపక్షావుపేక్ష్య ప్రమాతృవ్యాపారస్య ప్రమాణస్య ఫలభూతాయాః ప్రమితేః స్వప్రకాశత్వమాదర్తవ్యమ్ ।

యత్తు సౌగతేన సంవేదనమేవ ప్రమాణం తదేవ తత్ఫలం చేత్యుక్తమ్ , తత్ర స్ఫుట ఎవ స్వాత్మని వృత్తివిరోధః । యద్యపి ప్రమాతురాత్మనో నాఽస్తి కశ్చిద్ వ్యాపారస్తథాప్యాత్మమనశ్చక్షుర్విషయాణాం చతుర్ణాం సన్నికర్ష ఎవ ప్రమాణరూపః సన్ ప్రమాతృవ్యాపారత్వేనోపచర్యతే । న చాఽవ్యభిచారిణ్యాం ప్రమితౌ సత్యాం హానోపాదానోపేక్షాణాం వ్యభిచరితానాం ప్రమాణఫలత్వముపపద్యతే । న చాఽఽత్మా స్వప్రకాశ ఇతి వేదాన్తపక్షో యుక్తిసహః, ఉభయవాదిసిద్ధసంవిత్స్వప్రకాశత్వమాత్రేణ వ్యవహారసిద్ధావాత్మనోఽపి తత్కల్పనే గౌరవాత్ । తస్మాత్ త్రిపుటీప్రత్యక్షవాదినః ప్రాభాకరస్య యన్మతం “కుమ్భమహం జానామి” ఇత్యాదిషు విషయసంవేదనస్య స్వప్రకాశస్యాఽఽశ్రయత్వేన ప్రదీపాశ్రయవర్తివత్ప్రకాశమానోఽహఙ్కార ఆత్మైవ, న త్విదమనిదంరూప ఇతి తదేవా‌ఽఽదరణీయమ్ ।

అత్రోచ్యతే – విచారే సత్యహఙ్కారస్యాఽనాత్మత్వమేవ పర్యవస్యతి, ఆత్మనోఽనుభవరూపత్వాత్ । తథాహి – ఇదం తావద్ భవాన్ ప్రష్టవ్యః కిమాత్మైవ చిత్ప్రకాశ ఉతాఽనుభవోఽపి అథవాఽనుభవ ఎవేతి ? ఆద్యే జడప్రకాశోఽయమనుభవః కిం చక్షురాదివదప్రకాశమానో విశ్వమభివ్యనక్తి ఆహోస్విదాలోకవత్ సజాతీయప్రకాశాన్తరనిరపేక్షతయా ప్రకాశమాన ఎవ విషయాభివ్యఞ్జకః । నాఽఽద్యః, చక్షుషః స్వాతిరిక్తానుభవజనకత్వాద్ , అనుభవస్య చాఽతథాత్వాత్ । ద్వితీయే స్వాతిరిక్తానుభవమనపేక్ష్య స్ఫురణమిత్యేతస్య చిత్ప్రకాశలక్షణస్య సత్త్వేనాఽనుభవశ్చిత్ప్రకాశ ఎవ భవేత్ । యద్యప్యనుభవచక్షురాలోకానాం ఘటాదివ్యఞ్జకత్వం సమానమ్ , తథాప్యనుభవస్య విషయాజ్ఞానవిరోధిత్వాత్ చిత్ప్రకాశత్వమ్ ఆలోకస్య విషయగతతమోవిరోధిత్వాజ్జడప్రకాశత్వమ్ చక్షుషశ్చాపరోక్షానుభవం ప్రతి సాక్షాత్సాధనత్వాదజ్ఞాతకరణత్వమితి సమ్భవత్యేవ వైషమ్యమ్ । నన్వాలోకవత్ సజాతీయానపేక్షత్వమనుభవస్యేత్యయుక్తమ్ , ఆలోకస్య సజాతీయచక్షుఃప్రకాశ్యత్వాదితి చేద్ , న; చక్షుః కిమాలోకే తమో వారయత్యుతాఽనుభవం జనయతి ? నాఽఽద్యః, ఆలోకస్య నిస్తమస్కత్వాత్ । ద్వితీయేఽపి విజాతీయేనైవ చక్షుర్జన్యానుభవేన ప్రకాశ్యత్వమాలోకస్య । తస్మాదాలోకవత్ సజాతీయానపేక్షస్యాఽనుభవస్య చిత్ప్రకాశత్వం యుక్తమ్ , జడప్రకాశత్వే జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గాత్ । ప్రమాతృచైతన్యమేవ జడానుభవబలాత్ సర్వమవభాసయతీతి చేద్, న; జడానుభవో యద్యాత్మచైతన్యస్య విషయసమ్బన్ధమాత్రే హేతుస్తదా బుద్ధిపరిణామ ఎవాఽయం స్యాత్ , తతో వేదాన్తిమతప్రవేశః। అథాఽఽత్మప్రకాశేఽపి హేతుః, తదసత్ ; చిద్రూపస్య జడాధీనప్రకాశానుపపత్తేః । అస్తు తర్హి విషయమాత్రప్రకాశకః । న చ వేదాన్తమతాపత్తిః, ఆత్మచైతన్యాత్ పృథగేవ విషయాభివ్యక్తయే జడానుభవజన్యానుభవాన్తరస్వీకారాదితి చేత్ , తర్హి అస్యాఽపి ద్వితీయానుభవస్య తథైవ జడత్వేనాఽనుభవాన్తరాపేక్షాయామనవస్థా స్యాత్ । నాఽప్యాత్మానుభవావుభావపి చిత్ప్రకాశావితి ద్వితీయః పక్షః, తయోరన్యోన్యనిరపేక్షసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ । తథాత్వే చ తయోః సంవిదాత్మనోః సమ్బన్ధః కేనాఽవగమ్యేత । ఉభయోరప్యన్యోన్యవార్తానభిజ్ఞతయా న సమ్బన్ధగ్రాహిత్వం సమ్భవతి । అథ మన్యసే ఆత్మా స్వయమేవ న ప్రకాశతే, చిద్రూపత్వాత్ , పురుషాన్తరసంవేదనవత్ , తతోఽనుభవాధీనాఽఽత్మసిద్ధిరితి, తన్న; అనుభవేఽపి తథాప్రసఙ్గాత్ । అవ్యవహితత్వాదనుభవః స్వప్రకాశ ఇతి చేత్ , తదాత్మన్యపి సమానమ్ । తత ఆత్మా స్వయమేవ ప్రకాశతే , చిద్రూపత్వే సత్యవ్యవహితత్వాత్ , అనుభవవత్ ఇతి ప్రాప్నోతి । నాఽప్యనుభవ ఎవ చిత్ప్రకాశ ఇతి తృతీయః పక్షః, ఆత్మైవ చిత్ప్రకాశ ఇతి బలాదఙ్గీకార్యత్వాత్ , ఆత్మానుభవయోరభేదాత్ । తథాహి – సోఽయమనుభవ ఆత్మగుణ ఇతి తార్కికాః ప్రాభాకరాశ్చాఽఽహుః । ఆత్మస్వరూపత్వాద్ ద్రవ్యమితి సాఙ్ఖ్యా అర్థాదాచక్షతే । తథా పరిణామక్రియాఫలత్వాత్ క్రియాఫలయోరైక్యవివక్షయా కర్మేతి భాట్టాః । తత్ర కర్మత్వే గమనాదిక్రియావత్ ప్రకాశత్వం ఫలత్వం చాఽయుక్తమ్ । ద్రవ్యత్వేఽప్యణుపరిమాణశ్చేత్ ఖద్యోతవద్వస్త్వేకదేశం పరిమితమేవ స్ఫోరయేత్ । మహత్పరిమాణత్వే తద్రూపస్యాఽఽత్మనోఽపి సర్వత్రావభాసప్రసఙ్గః ।అథ తదాశ్రయ ఆత్మా, తథాపి స ఎవ దోషః । మధ్యమపరిమాణత్వే సావయవత్వేనాఽవయవపరతన్త్రత్వాదాత్మపరతన్త్రతా న స్యాత్ । అథ ఘటస్య భూతలపరతన్త్రతావదాత్మపరతన్త్రతా స్యాద్ , ఎవమపి ప్రదీపప్రకాశయోరివాఽఽత్మచైతన్యయోరభేద ఎవాఽఙ్గీకార్యః, ప్రదీపేన ప్రకాశితమితివన్మయాఽఽవగతమితి వ్యవహారదర్శనాత్ । ఆత్మచైతన్యయోర్భేదే వ్యవహారోఽయం కాష్ఠేన ప్రకాశితమితివదుపచరితః స్యాత్ । గుణత్వపక్షే ప్రదీపగతభాస్వరరూపవదాశ్రయజన్మవ్యతిరేకేణ జన్మాసమ్భవాన్నిత్యతయాఽఽత్మన్యవ్యభిచారబలాదర్థత ఆత్మైవాఽనుభవః స్యాత్ । అనుభవాధీనసిద్ధిక ఆత్మా కథమనుభవ ఇతి చేద్ ; న; తథా సతి ఘటవదనాత్మత్వప్రసఙ్గాత్ । న చ నీలపీతాద్యనుభవానాం భిన్నత్వాద్ నాఽఽత్మస్వరూపతేతి వాచ్యమ్ , స్వరూపతోఽనుభవేషు భేదాప్రతీతేః । భేదకల్పనే చ మానాభావాత్ । న చ జన్మవినాశౌ భేదకల్పకౌ, తయోర్భేదసిద్ధిపూర్వకత్వేన పరస్పరాశ్రయత్వాత్ । నను చక్షురాదిసాధనార్థవత్త్వాయోత్తరసంవిజ్జన్మాభ్యుపేయమ్ తథా యౌగపద్యవ్యావృత్తయే పూర్వసంవిన్నాశశ్చాభ్యుపేయ ఇతి చేద్, న; ఎకస్యాః సంవిదో విషయవిశేషైః సమ్బన్ధానాముత్పత్తివినాశాభ్యామేవ తత్సిద్ధౌ సంవిదోఽప్యుత్పత్తివినాశయోర్గౌరవాత్ ।

యత్తు సుగతాః కల్పయన్తి – జ్వాలానామివ సాదృశ్యాత్ సంవిదాం సన్నేవ భేదః పరోపాధిమన్తరేణ న విభావ్యత ఇతి, తదయుక్తమ్ ; జ్వాలానామన్యవేద్యత్వేన తథాత్వేఽపి స్వప్రకాశసంవిన్నిష్ఠభేదస్యాఽవిభావనాయోగాత్ । న చ స్వప్రకాశబ్రహ్మతత్త్వాఽవిభావనం నిదర్శనీయమ్ , తత్రాఽవిద్యావరణస్య ప్రమాణైః సాధితత్వాత్ । తస్మాదేకైవ సంవిదనాదిః; అనాదిత్వం చ ప్రాగభావరహితత్వాత్ । తదుక్తం సురేశ్వరవార్త్తికే –
“కార్యం సర్వైర్యతో దృష్టం ప్రాగభావపురఃసరమ్ ।
తస్యాఽపి సంవిత్సాక్షిత్వాత్ ప్రాగభావో న సంవిదః ॥” ఇతి ।
తదేవం స్వప్రకాశానుభవస్య నిత్యత్వాదాత్మస్వరూపత్వమవిరుద్ధమ్ తథా చాత్మైవ విషయోపాధికోఽనుభవ ఇతి వ్యపదిశ్యతే అవివక్షితోపాధిశ్చాత్మేతి । యథా వృక్షాణామేవైకదేశావస్థానోపాధినా వనత్వమ్ ఉపాధ్యవివక్షాయాం చ వృక్షత్వం తద్వత్ । ఎవం చ సతి త్రిపుటీప్రత్యక్షవాదీ కథమాత్మనోఽనుభవాశ్రయత్వేనాఽవభాసం బ్రూయాత్ ? కథం వాఽహఙ్కారస్య జడస్యాఽఽత్మత్వం సమ్పాదయేత్ ? నను కుమ్భమహం పశ్యామీత్యహఙ్కారో ద్రష్టృత్వేన పరామృశ్యతే ద్రష్టా చాఽఽత్మైవేతి చేద్, న; సుషుప్తావప్యహమిత్యేవాత్మావభాసప్రసఙ్గాత్ ; న చైవమస్తి । తతో నాఽహఙ్కార ఆత్మా, సుషుప్తావనవభాసాత్ । అథ సుషుప్తౌ విషయానుభవాభావాత్ సతోఽప్యహఙ్కారస్యాఽనవభాసః, తన్న; కిం తత్రాఽనుభవ ఎవ నాఽస్తి ఉత విషయోపరాగాభావః ? నాద్యః ; అనుభవస్య నిత్యత్వాత్ । న ద్వితీయః; విషయోపరాగస్యాఽత్మప్రతీతావప్రయోజకత్వాత్ । ఆత్మనో ద్రష్టృత్వాకారోఽహఙ్కారస్తత్ప్రతీతౌ చ విషయోపరాగః ప్రయోజక ఇతి చేత్ , కిం ద్రష్టృత్వం నామ దృశ్యావభాసకత్వమ్ ఉత దృశ్యవ్యావృత్తత్వమ్ అథవా చిన్మాత్రత్వమ్ ? తత్ర ప్రథమద్వితీయయోర్దృశ్యనిరూప్యత్వేనా‍ఽఽగన్తుకస్య ద్రష్టృత్వస్యాఽఽత్మత్వాయోగాద్ నాఽహఙ్కార ఆత్మా స్యాత్ । తృతీయే విషయానపేక్షత్వాదహఙ్కారః సుషుప్తావుల్లిఖ్యేత । అస్త్యేవ తత్రాఽహముల్లేఖ ఇతి చేద్, న; తథా సత్యుత్థితేన పూర్వదినాహఙ్కారవత్ సౌషుప్తాహఙ్కారోఽపి స్మర్యేత । యద్యపి యదనుభూతం తత్ స్మర్యత ఎవేతి నాఽస్తి నియమస్తథాప్యత్రాత్మని స్మర్యమాణో చిద్రూపోఽహఙ్కారః కథం న స్మర్యేత ? సౌషుప్తాహఙ్కారగోచరస్య నిత్యచైతన్యానుభవస్యాఽవినాశేన సంస్కారానుత్పాదాదదస్మృతిరితి చేత్ , తర్హి తథైవ పూర్వాదినాఽహఙ్కారో న స్మర్యేత । అస్మన్మతే తు పూర్వదినే జాతస్యాఽహఙ్కృత్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్యాఽనిత్యత్వేన సంస్కారోత్పాదే తత్స్మృతిరవిరుద్ధా ।

నన్వేవమేవ సౌషుప్తాహఙ్కారోఽప్యుత్థితేన స్మర్యతామ్ ? సుఖమహమస్వాప్సమితి పరామర్శదర్శనాదితి చేద్ , ఎవం తర్హి అవ్యవస్థితవాదినం త్వాం తార్కికవరాక ఎవ నిర్భర్త్సయతు । తథాహి – నాఽత్ర సుషుప్తికాలీన ఆత్మా తత్సుఖం వా పరామృశ్యతే, కిం తర్హ్యుత్థానావసరే ప్రతిభాసమానమాత్మానం పక్షీకృత్య సుఖోపలక్షితో దుఃఖాభావోఽనుమీయతే । అహం స్వప్నజాగరితాన్తరాలే దుఃఖరహితః, నియమేనాఽస్మర్యమాణతదాతనదుఃఖత్వాత్ , కుమ్భవదితి । యద్యపి శాబ్దవ్యవహార ఎవ లక్షణా ప్రసిద్ధా, న ప్రత్యక్షానుమానాదౌ, తథాప్యత్ర ముఖ్యసుఖాసమ్భవాద్ దుఃఖాభావ ఎవాఽభ్యుపేయో న తు ముఖ్యసుఖవ్యవహారః । న చ పరామర్శాదేవ ముఖ్యసుఖం కల్పయితుం శక్యమ్ , తథా సత్యన్నసుఖం పానసుఖమితి విషయవిశేషనిష్ఠతయా స్మృతిప్రసఙ్గాత్ । అథ విషయాంశే సంస్కారానుద్బోధః కల్ప్యేత, ఎవమపి సుఖమహమస్వాప్సం న కిఞ్చిదవేదిషమితి చైతన్యాభావపరామర్శః సుఖానుభవప్రతికూలత్వాద్ దుఃఖాభావముపోద్బలయతి । సుషుప్తోత్థితమాత్రస్యాఽఙ్గలాఘవప్రసన్నవదనత్వాదికం తత్పూర్వకాలే సుఖానుభవమనుమాపయేదితి చేద్ ; న, అనుభవానన్తరక్షణే స్మరణసమ్భవేఽనుమానవైయర్థ్యాత్ తారతమ్యేన దృశ్యమానమఙ్గలాఘవాదికం సాతిశయేన స్వాపసుఖేన వినా న స్యాద్ దుఃఖాభావస్యైకరూపత్వాదితి చేద్ , న; ప్రతియోగిదుఃఖజనకకరణవ్యాపారస్యోపరమతారతమ్యాదభావేఽపి తత్ప్రతీతేః । నన్వాస్తాం తావత్తార్కికసమయః ; సిద్ధాన్తస్తు కథమితి చేత్, తర్హి సావధానమనస్కేన శ్రూయతామ్ – అస్తి స్వప్రకాశసాక్షిచైతన్యస్వరూపభూత ఆనన్దః సర్వదా భాసమానోఽపి జాగ్రత్స్వప్నయోస్తీవ్రవాయువిక్షిప్తప్రదీపప్రభావద్ “అహం మనుష్యః” ఇత్యాది మిథ్యాజ్ఞానవిక్షిప్తతయా న స్పష్టమవభాసతే । సుషుప్తౌ తు తదభావాద్విస్పష్టమేవాఽవభాసతే । ఆవరణావిద్యా తు బ్రహ్మతత్త్వాకారమాచ్ఛాదయన్త్యపి స్వభాసకం సాక్షిచైతన్యాకారం నావృణోతి । నో చేదవిద్యైవ నిఃసాక్షికా సతీ న సిధ్యేత్ । తతశ్చ సుషుప్తావనుభూత ఆనన్ద ఆత్మా భావరూపాజ్ఞానం చేతి త్రయమప్యుత్థితేన పరామృశ్యతే “సుఖమహమస్వాప్సం న కిఞ్చిదవేదిషమ్” ఇతి । నన్వేతత్ త్రయం సుషుప్తౌ నాఽన్తఃకరణవృత్తిభిరనుభూయతే తాసాం తత్రాఽభావాత్ । చైతన్యేనాఽనుభవే తస్యాఽవినాశినః సంస్కారానుత్పాదకత్వాన్న పరామర్శః సిధ్యేదితి చేద్, మైవమ్ , అవిద్యైవోక్తత్రయగ్రాహకవృత్తిత్రయాకారేణ సుషుప్తౌ వివర్త్తతే । తాభిర్వృత్తిభిరవచ్ఛిన్నాశ్చిదాభాసా ఉక్తత్రయమనుభూయోత్థానకాలే వినఙ్క్ష్యన్తి తత్సంస్కారజన్యా స్మృతిః కిం న స్యాత్ । అవిద్యావిశిష్టస్యాఽఽత్మనోఽనుభవితృత్వమన్తఃకరణవిశిష్టస్యైవ స్మర్తృత్వమితి వైయధికరణ్యమితి చేద్ , న; ఉత్థానేఽప్యవిద్యావిశిష్టస్యైవ స్మర్తృత్వాఙ్గీకారాత్ । అన్తఃకరణం తు స్మృతస్యాఽర్థస్య శబ్దానువిద్ధవ్యవహారమాపాదయతి । న చ సుఖమిత్యనేన నాఽవేదిషమిత్యనేన చ దుఃఖాభావజ్ఞానాభావయోరేవ పరామర్శ ఇతి వాచ్యమ్ , తయోః సుషుప్తౌ సతోరప్యననుభవాత్ । తత్ప్రతియోగినోర్దుఃఖజ్ఞానయోస్తదానీమస్మరణాత్ । కథం తర్హి సౌషుప్తయోరననుభూతయోర్దుఃఖాభావజ్ఞానాభావయోరవగమః ? అర్థాపత్త్యేతి బ్రూమః । ఉక్తరీత్యా సౌషుప్తమవిక్షిప్తం సుఖమనుసృత్య ఎతదన్యథానుపపత్త్యా తద్విరోధినో దుఃఖస్యాఽభావః ప్రమీయతే । తథా పరామృష్టభావరూపాజ్ఞానానుపపత్త్యా తద్విరోధిజ్ఞానస్యాఽభావోఽవగమ్యతే । నను భావరూపాజ్ఞానం జ్ఞానేన న విరుధ్యతే, జాగరణే తయోః సహావస్థానాదితి చేద్ , న; అజ్ఞానమాత్రస్య ప్రపఞ్చజ్ఞానైరవిరోధేఽపి విశేషాకారపరిణతాజ్ఞానస్య తద్విరోధిత్వాత్ । ఘటజ్ఞానాకారేణ హి పరిణతమజ్ఞానం పటాదిజ్ఞానైర్విరుధ్యతే; అన్యథా ఘటజ్ఞానకాల ఎవ పటాదికం సర్వం జగదవభాసేత । ఎవం సతి సుషుప్తావస్థాకారేణ పరిణతస్యాఽప్యజ్ఞానస్యాఽశేషవిశేషజ్ఞానైః విరోధో భవిష్యతి । తతో యుక్తైవాఽర్థాపత్తిః । అథ సుషుప్తౌ జ్ఞానం నాఽఽసీత్ , అస్మర్యమాణత్వాత్ , ఇత్యనుమీయతామ్ । కిమనయాఽర్థాపత్త్యేతి చేద్, న; మార్గస్థతృణాదావస్మర్యమాణేఽనైకాన్త్యాత్ । కథం తర్హి గృహమధ్యే ప్రాతర్గజో నాసీదస్మర్యమాణత్వాదితి మధ్యాహ్నేఽనుమీయతే ? నైవమనుమీయతే, కిం తర్హి ? గృహావకాశమాపూర్య వర్త్తమానం కుసూలాదికం ప్రాతరనుభూయ మధ్యాహ్నే తదనుస్మృత్య తదన్యథానుపపత్త్యా ప్రాతర్గజాభావోఽపి ప్రమీయతే । తదేవం సుషుప్తౌ దుఃఖాభావజ్ఞానాభావౌ అర్థాపత్తివేద్యౌ, భావరూపాజ్ఞానానన్దాత్మానస్తు స్మర్యన్త ఇతి సిద్ధాన్తస్థితిః । నన్వేతావతాఽహఙ్కారే కిమాయాతమ్ ? ఇదమాయాతమ్ – న సుషుప్తావహఙ్కారోఽనుభూయతే, నాఽప్యుత్థితేన పరామృశ్యత ఇతి । కా తర్హి సుఖమహమితి పరామర్శగతస్యాఽహముల్లేఖస్య గతిః ? ఎషా గతిః – సుషుప్తౌ విలీనోఽహఙ్కారః ప్రబోధే పునరుత్పద్యతే, స చోత్పన్నః పరామృశ్యమానమాత్మానం సవికల్పకత్వేన స్పష్టవ్యవహారాయోపలక్షయతి, ఎతదేకప్రయోజనత్వాదహఙ్కారవృత్తేః । అత ఎవాఽఽత్మా కదాచిదపి నాఽన్యాభిరన్తఃకరణవృత్తిభిర్వ్యవహ్రియతే । తదుక్తం నైష్కర్మ్యసిద్ధౌ –
“ప్రత్యక్త్వాదతిసూక్ష్మత్వాదాత్మదృష్ట్యనుశీలనాత్ ।
అతో వృత్తీర్విహాయాఽన్యా హ్యహంవృత్త్యోపలక్ష్యతే ॥
ఆత్మభావావినాభావమథ వా విలయం వ్రజేత్ ।
న తు పక్షాన్తరం యాయాదతశ్చాఽహంధియోచ్యతే ॥” ఇతి ।
తతో జాగ్రత్స్వప్నయోరాత్మత్వేన ప్రతిభాసమానోఽప్యయం జడోఽహఙ్కారః సుషుప్తావభావాన్న స్వయంప్రకాశస్యాఽత్మనః స్వరూపమితి శ్రుతిస్మృతికుశలైరభ్యుపేయమితి । తథా చ శ్రుతిః “స ఎవాధస్తాత్ స ఉపరిష్టాత్” ఇత్యాదినా భూమాఖ్యస్య బ్రహ్మణః సార్వాత్మ్యమభిధాయ “అథాతోఽహఙ్కారాదేశః ఎవాహమేవాధస్తాత్” ఇత్యాదినాఽహఙ్కారస్యాఽపి సర్వాత్మత్వముక్త్వా “అథాత ఆత్మాదేశ ఎవాత్మైవాఽధస్తాత్” ఇత్యాదినాఽఽత్మానమహఙ్కారాద్భేదేన నిర్దిశతి । నను జీవబ్రహ్మణోః సార్వాత్మ్యవ్యపదేశో యథా ఎకత్వసిద్ధ్యర్థస్తథైవాఽహఙ్కారస్యాఽఽప్యాత్మైకత్వసిద్ధ్యర్థో వ్యపదేశః స్యాత్ ? మైవమ్ ; పూర్వం భేదేన ప్రతిపన్నయోర్జీవబ్రహ్మణోర్యుక్త ఎకత్వసిద్ధ్యర్థో వ్యపదేశః, ద్వయోః సార్వాత్మ్యాయోగాత్ । అహఙ్కారస్య తు పూర్వమేవాత్మైకత్వేన ప్రతిపన్నస్య పృథగుపదేశో భేదసిద్ధ్యర్థ ఇతి గమ్యతే । న చైవమహఙ్కారస్య సార్వాత్మ్యోపదేశో వ్యర్థః, బ్రహ్మణః పరోక్షస్యాఽపరోక్షాహఙ్కారతాదాత్మ్యకథనార్థత్వాత్ । తర్హి ఘట్టకుటీప్రభాతన్యాయేనాఽహఙ్కార ఎవాఽఽత్మా స్యాదితి చేత్ , పునరహఙ్కారవ్యుదాసేన బ్రహ్మణో ముఖ్యాత్మత్వోపదేశాత్ । శ్రుత్యన్తరే చ “అహఙ్కారశ్చాఽహఙ్కర్త్తవ్యఞ్చ” ఇతి స్పష్టం విషయేన్ద్రియప్రవాహమధ్యే పాఠాత్ । స్మృతిశ్చ “మహాభూతాన్యహఙ్కారః" ఇతి కార్యప్రపఞ్చమధ్యే గణయతి ।

తర్హ్యహఙ్కారః కిముపాదానః ? కింనిమిత్తః ? కింస్వరూపః ? కిమ్ప్రమాణకః ? కింకార్యః ? కిమితి సుషుప్తౌ నాస్తీతి చేత్ , ఉచ్యతే – అహఙ్కారస్యాఽనాద్యనిర్వచనీయాఽవిద్యా ఉపాదానమ్ , అవిద్యాయాః పరమేశ్వరాధిష్ఠితత్వం నిమిత్తమ్ , జ్ఞానశక్తిక్రియాశక్తిద్వయం స్వరూపమ్ , కూటస్థచైతన్యం ప్రమాణమ్ , కర్తృత్వభోక్తృత్వాదికం చ కార్యమ్ । సుషుప్తేరన్తఃకరణప్రలయరూపత్వాన్న తత్ర సద్భావః । యద్యపి క్రియాశక్తిరూపః ప్రాణః సుషుప్తౌ వర్తతే, తథాపి ప్రాణస్యాఽహఙ్కారాదన్యత్వే తల్లయో న విరుధ్యతే । అనన్యత్వే చ ప్రాణాంశం విహాయాఽవశిష్టస్య లయః కల్ప్యతామ్ । దృష్టిసృష్టిసమాశ్రయణే తు సుప్తపురుషం ప్రతి సర్వలయో ముఖ్య ఎవ సేత్స్యతి । యత్తు సాఙ్ఖ్యా మన్యన్తే – స్వతన్త్రమచేతనం పారమార్థికం ప్రధానమేవ మహదహఙ్కారాదికృత్స్నజగదుపాదానమ్ న త్వవిద్యా పరమేశ్వరాధిష్ఠితేతి, తదసత్ ; తథా సత్యహఙ్కారః తద్గతకర్తృత్వభోక్తృత్వాది చ ఇదన్తయైవ భాసేత అయం కర్తాఽయం భోక్తేతి న త్వాత్మన్యధ్యస్తతయాఽహం కర్తాఽహం భోక్తేతి ప్రతిభాసః సిధ్యేత్ , అనిర్వచనీయఖ్యాతేః సాఙ్ఖ్యైరనఙ్గీకారాత్ ఖ్యాత్యన్తరాణాం చ నిరస్తత్వాత్ । యచ్చ నైయాయికా మన్యన్తే – అస్తి కిఞ్చిదిన్ద్రియం మనో నామ అణుపరిమాణం సుఖదుఃఖేచ్ఛాజ్ఞానాదినిమిత్తకారణమ్ । యద్యేతన్న స్యాత్తర్హ్యాత్మేన్ద్రియవిషయాదిషు సమవహితేష్వేవ దృశ్యమానం జ్ఞానకాదాచిత్కత్వం న సిధ్యేత్ । న త్వేతస్మాన్మనసోఽతిరిక్తం మధ్యమపరిమాణం సుఖదుఃఖాదిపరిణామి అన్తఃకరణం నామాఽస్తి, యస్యాఽన్తఃకరణస్య వృత్తిభేదాదహఙ్కారో వేదాన్తిభిరయఃపిణ్డదర్పణోదకపాత్రసదృశో వర్ణ్యతే । యథాఽయఃపిణ్డేన స్వగతో హ్రస్వదీర్ఘవర్తులత్వాద్యాకారో వహ్నౌ ఆరోప్యతే దర్పణేన చైకమేవ ముఖబిమ్బప్రతిబిమ్బరూపేణ విభజ్యతే, ఉదకపాత్రేణ చ చన్ద్రప్రతిబిమ్బే గమనాగమనాదయ ఆరోప్యన్తే ; తథైవాఽహఙ్కారేణ స్వగతకర్తృత్వాదికమాత్మన్యారోప్యతే, ఎక ఎవ చాఽఽత్మా జీవబ్రహ్మరూపేణ విభజ్యతే, జీవే ఎవ పరలోకగమనాదయ ఆరోప్యన్తే । న చ బుద్ధిరేవాఽన్తఃకరణమితి వాచ్యమ్ , ఆత్మగుణజ్ఞానవ్యతిరేకేణ బుద్ధేరభావాత్ । తస్మాన్నాఽస్తి వేదాన్త్యభిమతమన్తఃకరణమితి । తదప్యసత్ , “బుద్ధేర్గుణేన” ఇత్యాదిశ్రుతిష్వనేకశోఽన్తఃకరణస్య పరిణామినో జ్ఞానక్రియాశక్తిరూపస్య ఆత్మని సర్వసంసారాపాదకస్య మనోబుద్ధ్యాదిశబ్దవాచ్యస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ । నో చేదసఙ్గస్యాఽఽత్మనః సంసారో న సిధ్యేత్ । సతి త్వన్తఃకరణే తేనాఽఽత్మని మిథ్యాసంసార ఆరోప్యతే జపాకుసుమేనేవ స్ఫటికే మిథ్యాలౌహిత్యమ్ । యస్తు లౌహిత్యమిథ్యాత్వం న సహతే, స వక్తవ్యః, కిం స్ఫటికప్రవృత్తా నయనరశ్మయః స్ఫటికప్రతిస్ఫాలితా జపాకుసుమముపసర్పేయుః ? కిం వా కుసుమగతరూపమాత్రం స్ఫటికే ప్రతిబిమ్బితం స్ఫటికాత్మనా భాతి ఉత పద్మరాగాదిమణిప్రభయేవ కుసుమప్రభయా వ్యాప్తత్వాత్ స్ఫటికో లోహిత ఇవాఽవభాసతే అథవా తత్ర వ్యాప్నువన్తీ ప్రభైవ లోహితా భాతి ఆహోస్విత్తయా ప్రభయా స్ఫటికే నూతనం లౌహిత్యముత్పాదితమ్ ? ఆద్యే, నేత్రాభిముఖం కుసుమమపి ప్రతీయేత । యది తదవయవదోషబలాన్న కుసుమే సమ్ప్రయోగస్తర్హి లౌహిత్యమపి న భాయాత్ , సంయుక్తసమవాయసమ్బన్ధాభావాత్ । న ద్వితీయః ; క్వచిదపి ద్రవ్యం పరిత్యజ్య రూపమాత్రస్య ప్రతిబిమ్బాదర్శనాత్ । తృతీయే తు స్ఫటికలౌహిత్యయోః సమ్బన్ధో మిథ్యేతి త్వయాఽభ్యుపగతమేవ స్యాద్ , ఇవశబ్దప్రయోగాత్ । చతుర్థే స్ఫటికశౌక్ల్యమపి ప్రతీయాద్ , అప్రతీతికారణాభావాత్ । న చ తయా ప్రభయా విరోధిగుణయుక్తయా శౌక్ల్యమపసార్యతే, తథా సతి నీరూపస్య స్ఫటికస్య అచాక్షుషత్వప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి శౌక్ల్యం ప్రతిబద్ధ్యతే, స్ఫటికేఽపి ప్రతిబన్ధప్రసఙ్గాత్ । నహి రూపం విహాయ ద్రవ్యమాత్రస్య చాక్షుషత్వం సమ్భవతి, వాయావపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । పఞ్చమేఽపి ప్రభానిమిత్తకారణం చేద్ , తదా ప్రభాపగమేఽపి స్ఫటికే లౌహిత్యమవతిష్ఠేత । ఉపాదానం ప్రభేతి చేద్ , న; మణావివ కుసుమే ప్రభాయా ఎవాఽదర్శనాత్ , పూర్వోక్తదూషణానామఙ్గీకారవాదత్వాత్ । తదేవం స్ఫటికే మిథ్యాలౌహిత్యం కుసుమనిమిత్తమిత్యఙ్గీకర్త్తవ్యమ్ । ఎవమాత్మన్యహఙ్కారనిమిత్తం కర్తృత్వాదికమారోప్యతే । నను కిమహఙ్కారగతస్యైవ కర్తృత్వస్యాఽఽత్మన్యారోప ఉతాఽఽత్మని మిథ్యాభూతం కర్తృత్వాన్తరముత్పద్యతే ? ఆద్యే, లోహితదృష్టాన్తవైషమ్యం స్యాత్ ; ద్వితీయే త్వహఙ్కారః సత్యకర్తా ఆత్మా చ మిథ్యాకర్త్తేతి కర్తృద్వయాపత్తిః, మైవమ్ ; న తావదాద్యః పక్షో దుష్యతి; ఆత్మని వస్తుతోఽసదేవ కర్తృత్వం భాతీత్యస్మిన్నంశే దృష్టాన్త ఉక్తః । న చైవమన్యథాఖ్యాతిః; కర్తృత్వధర్మసహితస్యాఽహఙ్కారస్యాఽఽత్మన్యధ్యస్తతయా మిథ్యాత్వాఙ్గీకారాత్ , అన్యథాఖ్యాతావారోప్యస్య రజతాదేః సత్యత్వాత్ । నాఽపి ద్వితీయే దోషః; ఆత్మాహఙ్కారయోరేకతాపత్త్యా కర్తృద్వయాప్రసక్తేః । నను నాఽహఙ్కారః కర్తృత్వాద్యనర్థహేతుః; “భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః” ఇత్యాదౌ హృదయగ్రన్థేస్తథాత్వశ్రవణాదితి చేత్ , న ; అధిష్ఠానాత్మసహితస్యాఽహఙ్కారస్యైవ సమ్భిన్నచిజ్జడోభయరూపస్య గ్రన్థిత్వోపచారాత్ ।

అథ మతమహఙ్కారాదేరధ్యస్తత్వే ప్రతీతిర్న స్యాత్ , ఆత్మా న స్వాత్మన్యధ్యస్తం ప్రత్యాయయతి, అధిష్ఠానత్వాత్ , స్ఫటికవదితి, తన్న; జడత్వస్యోపాధిత్వాత్ । ఆత్మా తు చేతనః । ఎవమప్యధ్యస్తగోచరజ్ఞానవ్యాపారశూన్యత్వాత్ ఫలతో జడ ఇతి చేద్ , న; అవ్యవధానేన చిత్సంసర్గాదేవ ప్రతిభాససిద్ధౌ జ్ఞానవ్యాపారస్యాఽప్రయోజకత్వాత్ । తర్హ్యహఙ్కారో నేదమంశః స్యాద్ , జ్ఞానక్రియావ్యవధానమన్తరేణ భాసమానత్వాత్ , సాక్షిస్వరూపవదితి చేద్ , న; చిత్స్వభావే సాక్షిణి చిత్కర్మత్వస్యేదమంశలక్షణస్యాఽభావాత్ । అహఙ్కారే తల్లక్షణమనుభవసిద్ధమ్ । ప్రాభాకరాదయః పునః శాస్త్రరహస్యమజానన్తో లోకవ్యవహారానుసారేణ జ్ఞానక్రియాకర్మత్వమేవేదమంశలక్షణం మన్యమానాస్తద్రహితోఽహఙ్కార ఆత్మేతి వృథా మోముహ్యన్తే । యద్యప్యహఙ్కారోఽపి వృత్తిజ్ఞానవేద్యః, అన్యథా పూర్వదినాహఙ్కారే స్మృత్యసమ్భవాత్ ; తథాఽపి తస్య వృత్తిజ్ఞానస్యాఽహఙ్కారాంశత్వాదత్యన్తభేదాభావాచ్ఛరీరవిషయాదివద్ వేద్యత్వం న స్పష్టమ్ । సూక్ష్మదర్శినాం తు స్పష్టమితి చేద్, ఎవమపి వృత్తివేద్యత్వలక్షణం వృత్తినివర్త్యామవిద్యాం న వ్యాప్నోతి । తతశ్చిత్కర్మత్వమేవేదమంశలక్షణమ్ । కుతస్తర్హి లక్షణసామ్యే శరీరవిషయాదావేవ లోకస్యేదం వ్యవహారో నాఽహఙ్కారే; తదనభిజ్ఞత్వాదితి బ్రూమః యథా వల్మీకపాషాణవృక్షాదిషు మృన్మయత్వసామ్యేఽపి వివేకహీనా వల్మీకమేవ తథా వ్యవహరన్తి, న వృక్షాది తద్వత్ । అభిజ్ఞాస్తు యథాలక్షణం చిదంశమనిదన్తయా జడాంశం చేదన్తయా వ్యవహరన్తి । తస్మాత్ చిత్ప్రతిబిమ్బగర్భితోఽహఙ్కార ఇదమనిదమాత్మకత్వేన పరీక్షకైర్నిరూప్యమాణోఽపి పామరైరేకీకృత్య అహంప్రత్యయరూపేణాఽనుభూత ఇతి సిద్ధమ్ ।

నను జీవస్యాఽహఙ్కారస్థప్రతిబిమ్బత్వే దర్పణస్థముఖప్రతిబిమ్బవద్బిమ్బాద్భేదః స్యాత్ । తత్ర హి గ్రీవాస్థదర్పణస్థయోరన్యోన్యాభిముఖత్వేన భేదోఽనుభూయతే । మైవమ్ , మదీయమిదం ముఖమిత్యైక్యప్రత్యభిజ్ఞయా భేదానుభవస్య బాధాత్ । న చ ప్రత్యభిజ్ఞైవేతరేణ బాధ్యేతి వాచ్యమ్ , సతి భేదే ప్రతిబిమ్బాసమ్భవాత్ । కిం ప్రతిబిమ్బో నామ ముఖలాఞ్ఛితముద్రా ఉత దర్పణావయవా ఎవ బిమ్బసన్నిధివశాత్ తథా పరిణమన్తే । నాఽఽద్యః, దర్పణస్థముఖస్యేతరస్మాదల్పత్వాత్ । యత్ర తు ప్రౌఢదర్పణే ప్రౌఢం ముఖముపలభ్యతే, తత్రాపి తస్య న ముద్రాత్వమ్ , దర్పణముఖయోః సంయోగాభావాత్ । న ద్వితీయః; నిమిత్తకారణస్య బిమ్బస్యాపాయేఽపి తస్యాఽవస్థానప్రసఙ్గాత్ । నహి తథాఽవతిష్ఠతే । తేనైవ పురుషేణ దర్పణే తిర్యఙ్నిరీక్షితే పురుషాన్తరేణ సమ్యగవలోకితే వా తన్ముఖానుపలమ్భాత్ । న చైవం మన్తవ్యం క్వచిన్నిమిత్తాపాయే కార్యమప్యపైతి, హస్తసంయోగజన్యస్య కటప్రసారణస్య హస్తసంయోగాపాయేఽపాయదర్శనాదితి । న తత్ర నిమిత్తాపాయాత్ కార్యాపాయః కిన్తు చిరకాలసంవేష్టనాహితేన సంస్కారేణ సంవేష్టనలక్షణవిరుద్ధకార్యోత్పాదాత్ । అన్యథా చిరకాలప్రసారణేన సంవేష్టనసంస్కారే వినాశితేఽపి హస్తాపాయే ప్రసారణమపేయాద్ , న చైవమపైతి । ఇహ తు చిరకాలబిమ్బసన్నిధావపి అన్తే బిమ్బాపాయే ప్రతిబిమ్బోఽపి గచ్ఛత్యేవేతి న బిమ్బః పరిణామస్య నిమిత్తమ్ । అథ మన్యసే చిరకాలావస్థితోఽపి కమలవికాసః సవితృకిరణస్య నిమిత్తస్యాఽపాయేఽపగచ్ఛతీతి । తన్న, తత్రాపి ప్రాథమికముకులత్వే హేతుభిః పార్థివైరాప్యైశ్చ కమలావయవైః పునరపి రాత్రౌ ముకులత్వే విరుద్ధకార్యే జనితే వికాసాపాయాత్ । అన్యథా తాదృగవయవరహితే మ్లానే కమలేఽపి రాత్రౌ వికాసోఽపగచ్ఛేత్ । ఆదర్శే తు ముఖాకారపరిణతే పునః కేన హేతునా సమతలాకారపరిణామః స్యాత్ । తదవయవానాం కారుకర్మవ్యతిరేకేణాఽకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । అత ఎవ బిమ్బసన్నిధిమాత్రేణ నాదర్శావయవా ముఖాకారేణ పరిణమేరన్ ; అన్యథా దర్పణద్రవ్యే ప్రతిమాముఖే కర్త్తవ్యే సతి లౌకికా బిమ్బమేవ సన్నిధాపయేయుర్న తు కారుమపేక్షేరన్ । దర్పణద్రవ్యస్యాన్యాకారపరిణామే కారుకర్మాపేక్షాయామపి ప్రతిబిమ్బపరిణామే పునఃస్వరూపపరిణామే వా న తదపేక్షేతి చేద్ , ఎవమపి న ముఖప్రతిబిమ్బాకారపరిణామో యుక్తిసహః । చక్షుర్నాసికాదినిమ్నోన్నతభావస్య స్పర్శేనాఽనుపలమ్భాత్ । సమతలమేవ హి పాణినా స్పృశ్యతే । సమతలేన వ్యవహితం ముఖమితి చేత్ , తర్హి చాక్షుషమపి న స్యాత్ । తత ఎతత్సిద్ధమ్ – విమత ఆదర్శో ముఖవ్యక్త్యన్తరరహితః, తజ్జన్మకారణశూన్యత్వాద్ , యథా విషాణజన్మకారణశూన్యం విషాణరహితం శశమస్తకమితి । నను తర్హి శుక్తిరజతవన్మిథ్యాత్వాపత్తేర్న బిమ్బైకత్వసిద్ధిః, ప్రత్యభిజ్ఞా తు వ్యభిచారిణీ, మిథ్యారజతేఽపి మదీయమిదం రజతమితి తద్దర్శనాదితి చేత్ , విషమో దృష్టాన్తః । నేదం రజతమితి హి తత్ర రజతస్వరూపబాధయా రజతాభిజ్ఞాయా భ్రమత్వే తత్ప్రత్యభిజ్ఞాయా అపి భ్రమత్వముచితమ్ । ఇహ తు న తథా నేదం ముఖమితి స్వరూపబాధః, కిన్తు నాఽఽత్ర ముఖమితి దేశసమ్బన్ధమాత్రబాధే సముత్పన్నా మదీయమేవ ముఖమితి ప్రత్యభిజ్ఞా కథం భ్రమః స్యాత్ । న చ స్వముఖావయవానామచాక్షుషత్వాత్ కథం ప్రత్యక్షప్రత్యభిజ్ఞానమితి వాచ్యమ్ , నాసాదికతిపయావయవదర్శనాదపి ఘటాదివదవయవినశ్చాక్షుషత్వోపపత్తేః । “యః పునర్దర్పణాపగమే ప్రతిబిమ్బాపగమో నాఽసౌ స్వరూపబాధః, దర్పణేఽపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । నను “తత్త్వమసి” వాక్యేన జీవరూపః ప్రతిబిమ్బో బాధ్యతే, యః స్థాణురసౌ పురుష ఇతివద్ బాధాయాం సామానాధికరణ్యాత్ , సంసార్యవినాశే చ మోక్షానుపపత్తేః । మైవమ్ , సోఽయం దేవదత్త ఇతివదైక్యపరత్వేనాఽపి సామానాధికరణ్యసమ్భవాత్ । విరుద్ధాంశబాధమాత్రేణ మోక్షోపపత్తేః । కృత్స్నస్య జీవస్య బాధే మోక్షస్యాఽపురుషార్థత్వాత్ । యస్తు మన్యతే ప్రతిబిమ్బ ఎవ నాస్తి దర్పణప్రతిస్ఫాలితా నేత్రరశ్మయః పరావృత్త్య బిమ్బమేవ దర్పణాదవివిక్తం గృహ్ణన్తీతి । స్పష్టం ప్రత్యఙ్ముఖత్వాద్యనుభవేనైవాఽసౌ నిరాకరణీయః । కథం తర్హి మూర్త్తద్రవ్యస్య ముఖస్యైకస్య విభిన్నదేశద్వయే యుగపత్ కార్త్స్న్యేన వృత్తిః । దర్పణదేశవృత్తేర్మాయాకృతత్వాదితి బ్రూమః । నహి మాయాయామసమ్భావనీయం నామ, స్వశిరశ్ఛేదాదికమపి స్వప్నే మాయా దర్శయతి ।

నన్వేవమేవ జలమధ్యేఽధోముఖస్య వృక్షప్రతిబిమ్బస్య తీరస్థవృక్షేణైక్యే సతి తీరస్థో వృక్షోఽధిష్ఠానమ్ , తత్ర చ మాయయా జలగతత్వమధోముఖత్వం చాఽధ్యస్తమితి వక్తవ్యమ్ । న చాఽత్రాఽధ్యాసహేతురస్తి, అధిష్ఠానస్య సాకల్యేన ప్రతీతేః ; తత్కథమసావధ్యాసః ? ఉచ్యతే – కిమత్ర వృక్షావరణాభావాదధ్యాసాభావః కిం వా దోషాభావాత్ ఉతోపాదానాభావాత్ ఆహోస్విదధ్యాసవిరోధినోఽధిష్ఠానతత్త్వజ్ఞానస్య సద్భావాత్ ? నాఽఽద్యః, చైతన్యావరణస్యైవాఽధ్యాసోపాదానతయా జడే పృథగావరణానుపయోగాత్ । ఎతేన తృతీయోఽపి నిరస్తః । న ద్వితీయః, సోపాధికభ్రమేపషపాధేరేవ దోషత్వాత్ । న చతుర్థః, నిరుపాధికభ్రమస్యైవాఽధిష్ఠానతత్త్వజ్ఞానవిరోధిత్వాత్ । తర్హి సోపాధికభ్రమస్య కర్తృత్వాదేర్నాత్మతత్త్వజ్ఞానాన్నివృత్తిః, కిన్త్వహఙ్కారోపాధ్యపగమాదితి చేద్, బాఢమ్ ; పారమార్థికదర్పణాద్యుపాధేస్తత్కృతభ్రమస్య చ జ్ఞానాదనివృత్తావప్యజ్ఞానజన్యోపాధేరహఙ్కారస్య నిరుపాధికభ్రమరూపస్యాఽఽత్మతత్త్వజ్ఞానాన్నివృత్తౌ కర్తృత్వాదేర్జ్ఞానాన్నివృత్తిరర్థాత్ సిధ్యతి । నను కథం తే తత్త్వజ్ఞానమ్ । జీవో నాఽఽత్మతాదాత్మ్యం జానాతి, ప్రతిబిమ్బత్వాద్, దర్పణగతప్రతిబిమ్బవదితి చేద్, న; అచేతనత్వస్యోపాధిత్వాత్ । యస్తు లౌకాయతః శరీరస్యైవ చైతన్యం మన్యసే తం ప్రతి దర్పణగతజాడ్యేన ప్రతిబద్ధత్వాత్ ప్రతిబిమ్బస్యాఽచేతనత్వం సుసమ్పాదనమ్ । చేతనత్వే తు బిమ్బచేష్టయా వినాఽపి స్వయం చేష్టేత । జీవస్య తు ప్రతిబిమ్బత్వేఽపి నోపాధిజాడ్యేన ప్రతిబన్ధ ఇత్యనుభవాత్ సిద్ధమ్ । యద్యపి లోకే బిమ్బభూతస్యైవ దేవదత్తస్య భ్రమనివర్తకతత్త్వజ్ఞానాశ్రయత్వం దృష్టం తథాపి న తత్ర బిమ్బత్వం ప్రయోజకమ్ , కిన్తు భ్రమాశ్రయత్వమ్ । జీవశ్చ భ్రమాశ్రయః। అవిద్యాయాశ్చిన్మాత్రాశ్రయత్వేఽపి జీవపక్షపాతిత్వేన భ్రమోత్పాదనాత్ । నను బ్రహ్మ స్వస్య జీవైక్యం న జానాతి చేత్ , అసర్వజ్ఞం స్యాద్ , జానాతి చేజ్జీవగతం భ్రమం స్వగతత్వేన పశ్యేదితి చేద్ , న; స్వముఖతత్ప్రతిబిమ్బయోరైక్యం జానతాఽపి దేవదత్తేన స్వముఖే ప్రతిబిమ్బగతాల్పత్వమలినత్వాద్యదర్శనాత్ । న చ జీవస్య ప్రతిబిమ్బత్వే మానాభావః, శ్రుతిస్మృతిసూత్రేభ్యస్తత్సిద్ధేః । “రూపం రూపం ప్రతిరూపో బభూవ” ఇతి శ్రుతిః । “ఎకధా బహుధా చైవ దృశ్యతే జలచన్ద్రవత్” ఇతి స్మృతిః । “అత ఎవ చోపమా సూర్యకాదివత్” ఇతి సూత్రమ్ ।

న చాఽమూర్త్తస్య బ్రహ్మణః ప్రతిబిమ్బాసమ్భవః । అమూర్త్తస్యాప్యాకాశస్య స్వాశ్రితాభ్రనక్షత్రాదివిశిష్టస్య జలే ప్రతిబిమ్బభావదర్శనాత్ । జలాన్తరాకాశోఽభ్రాదిప్రతిబిమ్బాధార ఇతి చేద్, న; జానుమాత్రేఽపి జలే దూరవిశాలాకాశదర్శనాత్ । జీవో ఘటాకాశవదుపాధ్యవచ్ఛిన్నో న ప్రతిబిమ్బ ఇతి చేద్, న; తథా సతి జీవోపాధిమధ్యే బ్రహ్మణోఽపి సత్త్వే చైతన్యం[కథం] తత్ర ద్విగుణం స్యాత్ , న చైవమాకాశస్య ఘటే ద్వైగుణ్యం దృష్టమ్ । బ్రహ్మణః తత్రాఽసత్త్వే చ సర్వగతత్వసర్వనియన్తృత్వాదిహానిః । ఉభయానుగతచిదాకారస్యైవ సర్వగతత్వసర్వనియన్తృత్వాది న బ్రహ్మణీతి చేద్, న; “య ఆత్మానమన్తరో యమయతి” ఇతి శ్రుత్యా ప్రకరణలభ్యస్య బ్రహ్మణ ఎవ జీవమధ్యే నియన్తృత్వేనాఽవస్థానశ్రవణాత్ । అతః సర్వత్ర శాస్త్రే ఘటాకాశదృష్టాన్తోఽసఙ్గత్వసాధకో న జీవత్వసాధకః । ప్రతిబిమ్బపక్షే తు ద్విగుణీకృత్య వృత్తిర్న దోషాయ, జలమధ్యే స్వాభావికజానుమాత్రాకాశస్య ప్రతిబిమ్బితవిశాలాకాశస్య చ వృత్తేః । తస్మాదహఙ్కారోపాధికృతో బ్రహ్మప్రతిబిమ్బో జీవః । యద్యప్యజ్ఞానం జీవావచ్ఛేదోపాధిరితి పురస్తాదుక్తమ్ , తథాఽపి సుషుప్తావజ్ఞానమాత్రావచ్ఛిన్నస్య జీవస్య స్వప్నదశాయామీషత్స్పష్టవ్యవహారాయాఽన్తఃకరణముపాధిరిష్యతే తథా జాగరణే విస్పష్టవ్యవహారాయ స్థూలశరీరముపాధిః । న చైవముపాధిభేదాజ్జీవభేదప్రసఙ్గః, పూర్వపూర్వోపాధ్యవచ్ఛిన్నస్యైవోత్తరోత్తరేణావచ్ఛేదాత్ ।

నన్వయం జీవావచ్ఛేదః కిం భ్రమగత ఉత చైతన్యగతః ? ఆద్యే సుషుప్తిమూర్చ్ఛాదౌ స న స్యాత్ । తత్ర భ్రమాభావాత్ । తతశ్చాఽవిద్యాయాస్తత్కార్యమూర్చ్ఛాద్యవస్థానాం చ జీవపక్షపాతిత్వం న స్యాత్ । ద్వితీయేఽపి తస్య కార్యత్వే సుషుప్త్యాదావభావాత్ స ఎవ దోషః । అకార్యత్వే చావిద్యాఽధీనత్వం న స్యాత్ । ఉచ్యతే – జాగరణస్వప్నయోః స్థూలసూక్ష్మశరీరకృతో జీవావచ్ఛేదో భ్రమరూపత్వాదవిద్యాకార్యః । సుషుప్త్యాదౌ తు చైతన్యగతో జీవావచ్ఛేదోఽనాదిరప్యాత్మావిద్యయోః సమ్బన్ధ ఇవాఽవిద్యాధీనో భవిష్యతి । యద్యపి సమ్బన్ధ ఇవాఽవచ్ఛేదో నాఽవిద్యాశ్రితస్తథాప్యవిద్యావిశిష్టచైతన్యాశ్రితత్వాదవిద్యాధీనత్వమవిరుద్ధమ్ । యథా దర్పణవిశిష్టముఖాశ్రితబిమ్బప్రతిబిమ్బభేదో దర్పణాధీనస్తద్వత్ । నను భవద్భిః ప్రతిబిమ్బస్యాఽవస్తుత్వాభ్యుపగమాన్న జీవస్య ప్రతిబిమ్బతేతి చేద్ ? మైవమ్ ; న హి వయం ప్రతిబిమ్బస్వరూపభూతస్య ముఖస్య చైతన్యస్య వా మిథ్యాత్వం బ్రూమః కిం తర్హి ? ప్రతిబిమ్బత్వస్య ధర్మస్య తదాపాదకభేదవిపర్యాసాదేశ్చ మిథ్యాత్వం బ్రూమః । ప్రతిబిమ్బస్య ప్రత్యభిజ్ఞయా తత్త్వమసి వాక్యేన చ సత్యబిమ్బాత్మతామవాదిష్మ । ప్రతిబిమ్బత్వధర్మస్య మిథ్యాత్వేఽపి ధర్మో బధ్యతే ముచ్యతే చేతి న బన్ధమోక్షయోరసమ్భవో నాఽపి తయోర్బ్రహ్మణి బిమ్బప్రసఙ్గః । నన్వేవమహఙ్కారాద్యుపాధికే బిమ్బప్రతిబిమ్బభేదాధ్యాసే సత్యప్యహఙ్కారాద్యధ్యాస ఉపాధిశూన్యః కథం సిధ్యేత్ ? రజ్జుసర్పవదితి బ్రూమః । అథ తత్ర స్వతన్త్రపదార్థోపాధ్యభావేఽపి సర్పసంస్కారమాత్రముపాధిస్తర్హి ప్రకృతేఽప్యహఙ్కారసంస్కారః కుతో నోపాధిః ? న హి ప్రమాణజన్యః సంస్కార ఉపాధిర్న భ్రాన్తిజన్య ఇతి నియమోఽస్తి । తదేవం చైతన్యైకరసోఽనిదం రూపోఽప్యాత్మా స్వాత్మన్యధ్యస్తేఽహఙ్కరే ప్రతిబిమ్బతోఽహంవ్యవహారయోగ్యః సన్ అహమిత్యేతస్మిన్ ప్రత్యయేఽధ్యస్యమానాహఙ్కారసమ్భిన్నతయాఽవభాసమానోఽహంప్రత్యయవిషయత్వేనోపచర్యతే ఇతి సమ్భవత్యేవ తత్రాఽధ్యాసః । నను న తావన్నిర్వికల్పకతయాఽవభాసమానే చైతన్యే సవికల్పకాహఙ్కారాద్యధ్యాసః సమ్భవతి; తథావిధస్యాఽదృష్టచరత్వాత్ । నాఽపి ప్రమాతృత్వాదివికల్పవిశిష్టతయాఽవభాసమానో తత్సమ్భవః; ప్రమాతృత్వాదేరహఙ్కారపూర్వకత్వాత్ । న చ పూర్వపూర్వాహఙ్కారకృతప్రమాతృత్వాదిసంస్కారేణ చైతన్యస్య సవికల్పకత్వమ్ , ప్రమాతృప్రమాణాదివ్యవహారస్య సర్వేణాఽపి వాదినా దురుపపాదత్వాత్ । తథా హి – వేదాన్తిసాఙ్ఖ్యయోర్మతే కిమహఙ్కారః ప్రమాతా ఉతాత్మా ? నాఽద్యః, తస్య జడత్వాత్ । ద్వితీయేఽపి ప్రమాణాఖ్యక్రియారూపేణ పరిణామిత్వం ప్రమాతృత్వమ్ , తచ్చాఽవికారిణ్యాత్మని దుఃసమ్పాదమ్ । అన్తరేణైవ ప్రమాతృత్వం చైతన్యేన విషయప్రకాశే తస్య సర్వగతత్వేన సర్వం యుగపత్ ప్రకాశేతేతి ప్రతికర్మవ్యవస్థా న సిధ్యేత్ । తార్కికాదిమతేఽపి కిం సర్వగతాత్మన్యుత్పద్యమానం జ్ఞానం యావదాత్మసమవాయి ? ఉత శరీరావచ్ఛిన్నాత్మప్రదేశసమవాయి ? నాఽఽద్యః; నియామకాభావేన యుగపత్ సర్వావభాసప్రసఙ్గాత్ । ధర్మాధర్మౌ నియామకావితి చేద్, న ; తయోః సుఖదుఃఖజనకవిషయేషు తథాత్వేఽపి ఉపేక్షణీయతృణాదిసర్వవస్తుష్వనియామకత్వాత్ । యస్య జ్ఞానస్య యజ్జనకం తత్తేన ప్రకాశ్యమితి నియమ ఇతి చేద్ , న; చక్షురాదేరపి చక్షుర్జన్యజ్ఞానవేద్యత్వప్రసఙ్గాత్ । విషయత్వే సతి యస్య జనకం వేద్యమితి చేద్ , న; విషయత్వస్యాఽద్యాఽప్యనిరూపణాత్ । లోకప్రసిద్ధ్యా తన్నిరూపణేఽపి జ్ఞానస్య గుణత్వే క్రియాత్వే వా న స్వజనకవిషయగ్రాహిత్వనియమసిద్ధిః । ప్రదీపగుణస్య ప్రకాశస్యాఽజనకేఽపి ఘటే ప్రకాశకత్వదర్శనాత్ ।బాణాదిక్రియాణాం చాఽనుద్దిష్టేఽపి వస్తుని స్వాశ్రయసంయుక్తేఽతిశయహేతుత్వదర్శనాత్ । అథ జ్ఞానాశ్రయస్యాఽత్మనోఽపి నిరవయవత్వాద్ న సర్వసంయోగ ఇతి నాస్తి యుగపత్ సర్వావభాసప్రసఙ్గః ? తర్హి న కిఞ్చిదపి ప్రకాశేత, క్రియారూపస్య గుణస్య వా జ్ఞానస్య స్వాశ్రయమతిలఙ్ఘ్యాఽన్యత్ర సంసర్గాయోగాత్ । అసంసృష్టగ్రాహిత్వే చాఽతిప్రసఙ్గాత్ । శరీరావచ్ఛిన్నాత్మప్రదేశసమవాయిజ్ఞానమిత్యస్మిన్ పక్షేఽపి ప్రదేశస్య స్వాభావికత్వే సావయవత్వమాత్మనః ప్రసజ్యేత । ఔపాధికత్వేఽపి జ్ఞానం తత్ప్రదేశసంయుక్తగ్రాహి చేత్ , తదా దేహాద్బాహ్యో ఘటాదిర్న భాసేత । బాహ్యాత్మప్రదేశసంయుక్తగ్రాహిత్వే బాహ్యం సర్వమప్యవభాసేత । నను సమ్బన్ధరహితేఽపి వస్తుని వ్యవస్థయైవ జ్ఞానక్రియాఽతిశయం జనయిష్యతి । యథాఽభిచారక్రియయా సహస్రయోజనవ్యవహితోఽప్యుద్దిష్ట ఎవ పురుషో మార్యతే తద్వత్ । తన్న, తత్రాఽపి హన్తృహన్యమానపురుషద్వయసంయుక్తస్య దేవతాత్మన ఈశ్వరస్య వా కృత్యాదేర్వా నియామకస్యాఽనుమేయత్వాత్ । విమతమభిచారకర్మ స్వసమ్బన్ధిన్యతిశయజనకమ్ , క్రియాత్వాత్ , బాణాదిక్రియావత్ ।

తర్హ్యేవమస్తు జ్ఞానాధారేణాఽఽత్మనా మనః సంయుజ్యతే, మనసా చేన్ద్రియమ్ , తేన చ విషయః, సా చేయం సంయోగపరమ్పరా నియామికేతి తదప్యసత్ , తస్యాః పరమ్పరాయా జ్ఞానాత్పూర్వం జ్ఞానోత్పాదన ఎవోపక్షయాత్ । జ్ఞానాదుపర్యపి సంయోగపరమ్పరయా విషయావభాసే విషయసంయుక్తతత్సంయుక్తాదిరూపేణాఽవస్థితం సర్వ జగదవభాసేత । ఎవమణుపరిమాణదేహపరిమాణాత్మపక్షయోరపి దోషా ఊహనీయాః । తస్మాన్న సర్వవాదినాం ప్రమాణాదివ్యవహారసమ్భవః । అత్రోచ్యతే – సత్యమేవమన్యత్ర, వేదాన్తిమతే తు కథఞ్చిత్సమ్భవతి । తథా హి – సర్వగతం చిదాత్మానమావృత్య స్థితా భావరూపాఽవిద్యా వివిధజగదాకారేణ వివర్త్తతే । తత్ర శరీరమధ్యే స్థితోఽన్తఃకరణాఖ్యోఽవిద్యావివర్త్తో ధర్మాధర్మప్రేరితో నేత్రాదిద్వారా నిర్గత్య యథోచితం ఘటాదివిషయాన్ వ్యాప్య తత్తదాకారో భవతి । యథా లోకే పూర్ణతటాకస్థమ్ ఉదకం సేతుగతచ్ఛిద్రాన్నిర్గత్య కుల్యాప్రవాహరూపేణ కేదారాన్ ప్రవిశ్య చతుష్కోణత్వేన త్రికోణత్వేన వర్త్తులత్వేన వా తత్తత్కేదారానుసారి అవతిష్ఠతే తద్వత్ । నహ్యుదకవదన్తఃకరణం పరిస్యన్దతే, యేనాతిదూరవర్త్తిచన్ద్రనక్షత్రధ్రువాదిప్రాప్తిర్ఝటితి న సిధ్యేత్ । కిం తర్హి సూర్యరశ్మివత్తైజసత్వాద్దీర్ఘప్రభాకారేణ పరిణమతే । అత ఎవ రశ్మివత్ సహసా సఙ్కోచోఽప్యుపపన్నః । ఉపపన్నశ్చాఽన్తఃకరణస్య క్షీరాదివత్ సావయవత్వాత్ పరిణామః । తచ్చ పరిణతమన్తఃకరణం దేహాభ్యన్తరే ఘటాదౌ చ సమ్యగ్వ్యాప్య దేహఘటయోర్మధ్యదేశేఽపి దణ్డాయమానమవిచ్ఛిన్నం వ్యవతిష్ఠతే । తత్ర దేహావచ్ఛిన్నాన్తఃకరణభాగోఽహఙ్కారఖ్యః కర్తేత్యుచ్యతే । దేహవిషయమధ్యవర్తిదణ్డాయమానస్తద్భాగో వృత్తిజ్ఞానాభిధా క్రియేత్యుచ్యతే । విషయవ్యాపకస్తద్భాగో విషయస్య జ్ఞానకర్మత్వసమ్పాదకమభివ్యక్తియోగ్యమిత్యుచ్యతే । తస్య చ త్రిభాగస్యాఽన్తఃకరణస్యాఽతిస్వచ్ఛత్వాచ్చైతన్యం తత్రాఽభివ్యజ్యతే । తస్యాఽభివ్యక్తస్య చైతన్యస్యైకత్వేఽప్యభివ్యఞ్జకాన్తఃకరణభాగభేదాత్ త్రిధా వ్యపదేశో భవతి । కర్తృభాగావచ్ఛిన్నశ్చిదంశః ప్రమాతా, క్రియాభాగావచ్ఛిన్నశ్చిదంశః ప్రమాణమ్ , విషయగతయోగ్యత్వభాగవచ్ఛిన్నశ్చిదంశః ప్రమితిరితి ప్రమాతృప్రమాణప్రమితీనామసాఙ్కర్యమ్ । భాగత్రయేఽప్యనుగతస్యైవాఽన్తఃకరణాకారస్య ప్రమాతృప్రమేయసమ్బన్ధరూపత్వాత్ “మయేదమవగతమ్” ఇతి విశిష్టవ్యవహారోఽప్యుపపద్యతే । వ్యఙ్గ్యవ్యఞ్జకయోశ్చైతన్యాన్తఃకరణయోరైక్యాధ్యాసాదన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యధర్మాదివ్యవహారో న విరుధ్యతే । నన్వన్తఃకరణేన చైతన్యస్యాఽభివ్యక్తిర్నామ ఆవరణవినాశశ్చేద్ , ఘటజ్ఞానేనైవ మోక్షః స్యాత్ , ఆత్మగతాతిశయశ్చేత్ ఆత్మనో వికారిత్వం స్యాదితి చేద్ , న; ఆవరణాభిభవస్యాఽభివ్యక్తిత్వాత్ । యత్తూక్తమహఙ్కారస్య జడత్వాదాత్మనోఽపరిణామిత్వాన్న ప్రమాతా సిధ్యతీతి । తదసత్ , చిదభివ్యక్తివిశిష్టః పరిణామ్యహఙ్కారః ప్రమాతేతి దర్శితత్వాత్ ।

యచ్చ చైతన్యస్య సర్వగతత్వాన్న ప్రతికర్మవ్యవస్థేతి, నాఽసౌ దోషః; కిమేకేన పురుషేణ యత్సుఖదుఃఖాదికమనుభూయతే తత్సర్వైరనుభవితవ్యం సర్వపురుషచైతన్యస్యైకత్వాదిత్యాపాద్యతే ? కిం వా దేవదత్తేన యదా ఘటోఽనుభూయతే తదా కృత్స్నం జగత్తేనాఽనుభవితవ్యమ్ ? తచ్చైతన్యస్య సర్వగతత్వాదితి । నాఽఽద్యః, న హి వయం చైతన్యస్య కేవలస్య విషయానుభవహేతుత్వం బ్రూమస్తస్యాఽవిద్యావృతత్వాత్ , కిం తర్హ్యన్తఃకరణాభివ్యక్తస్య తథాత్వమ్ । తాని చాఽన్తఃకరణాని ప్రతిపురుషం వ్యవస్థితాని । తత్కథం సర్వపురుషభోగసఙ్కరః । నాఽపి ద్వితీయః, న హి దేవదత్తాన్తఃకరణం వ్యవస్థాపరిచ్ఛిన్నం యుగపత్కృత్స్నేన జగతా సమ్బధ్యతే, యేన తదభివ్యక్తచైతన్యబలాత్ సర్వమసావనుభవేత్ । పరిచ్ఛిన్నస్యాఽపి సూర్యరశ్మివత్ సర్వవ్యాపీ పరిణామః స్యాదితి చేద్ , న; అన్తఃకరణపరిణామసామగ్ర్యాః పుణ్యపాపనేత్రశ్రోత్రాదిరూపాయాః ప్రతివిషయం వ్యవస్థితత్వేన పరిణామస్యాఽపి వ్యవస్థాసిద్ధేః । యస్తు యోగమభ్యస్య సర్వవ్యాపిపరిణామసామగ్రీం సమ్పాదయేత్ స యుగపత్సర్వమవగచ్ఛత్యేవ న తతః కాచిద్ధానిః । నను కిం చైతన్యస్యాఽసఙ్గితయా స్వతో విషయోపరాగాభావాత్ తత్సిద్ధయేఽన్తఃకరణోపాధిః కల్ప్యేత కిం వా సత్యపి తదుపరాగే విషయప్రకాశనసిద్ధయే ? నాఽఽద్యః, అసఙ్గితయైవాఽవస్థాన్తఃకరణోపాధావపి తస్యాఽనుపరాగప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, చిత్సమ్బన్ధాదేవ ప్రకాశసిద్ధావుపాధివైయర్థ్యాత్ । తత ఉపాధిపరిత్యాగే సర్వగతచైతన్యేన సంయుక్తసర్వవస్తుప్రకాశయౌగపద్యం కేన వార్యతే । అథ మన్యసే కిం ప్రతిబిమ్బభూతజీవచైతన్యస్య యుగపత్ సర్వావభాసకత్వమాపాదయసి కిం వా బిమ్బభూతబ్రహ్మచైతన్యస్య ? నాఽఽద్యః, తస్య పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ । న ద్వితీయః, ఇష్టత్వాత్ । జీవబ్రహ్మణోర్భేదాభావేఽపి కిఞ్చిజ్జ్ఞత్వసర్వజ్ఞత్వే అసఙ్కీర్ణే బిమ్బప్రతిబిమ్బముఖయోరవదాతశ్యామత్వే ఇవేతి, నైతత్సారమ్ ; తథా సతి విషయేఽనుభవస్య బ్రహ్మచైతన్యరూపతయా సర్వజ్ఞత్వవదహఙ్కారావచ్ఛిన్నజీవానుషఙ్గాభావాజ్జీవస్య కిఞ్చిజ్జ్ఞత్వమపి న స్యాత్ । జీవోపాధేరన్తఃకరణస్య చక్షురాదిద్వారా విషయసమ్బన్ధాజ్జీవస్య విషయజ్ఞాతృత్వం ఘటత ఇతి చేద్, న; అన్తఃకరణసంసృష్టవస్తుజ్ఞాతృత్వే బ్రహ్మస్వరూపమపి జీవః సర్వదా జానీయాత్ । సర్వగతస్య బ్రహ్మణోఽన్తఃకరణేఽపి సంసృష్టత్వాత్ । అథ మతమవిద్యోపాధికత్వాజ్జీవః సర్వగతః । స చ న కృత్స్నం జగదవభాసయితుం క్షమః, అవిద్యావృతత్వేన స్వయమప్యప్రకాశమానత్వాత్ । “అహమజ్ఞః” ఇతి పరిచ్ఛిన్నతయాఽవగతాయా అప్యవిద్యాయాః సర్వగతచైతన్యతిరోధాయకత్వమప్యుపపన్నమేవ । నేత్రసమీపే ధృతేనాఽఙ్గులిమాత్రేణ మహత ఆదిత్యాదేరపి తిరోధానదర్శనాత్ । ఎవం చ సత్యన్తఃకరణోపరాగేణ యత్రాఽఽవరణమభిభూయతే తత్రైవాఽభివ్యక్తేన చైతన్యేన కిఞ్చిదేవ ప్రకాశ్యతే న సర్వమపి; తదపి న యుక్తమ్ , కార్యభూతాఽన్తఃకరణేన స్వోపాదానస్యాఽజ్ఞానస్యాఽభిభవాయోగాత్ । తస్మాన్న కేనాఽపి ప్రకారేణ వ్యవస్థాసిద్ధిరితి ।

అత్రోచ్యతే – జీవచైతన్యమసఙ్గితయాఽన్యత్రాఽనుపరజ్యమానమపి అన్త కరణే ఉపరజ్యతే, తాదృశస్వభావత్వాత్ । యథా సర్వగతాఽపి గోత్వాదిజాతిః సాస్నాదిమద్వ్యక్తావుపరజ్యతే, నాఽన్యత్ర తద్వత్ । అథ వ్యక్తిరేవ న సర్వగతా జాతిస్తర్హి పదీపప్రభాదృష్టాన్తోఽస్తు । సా హి రూపరసగన్ధవాయ్వాదిదేశవ్యాపిన్యపిరూపమేవ ప్రకాశయతి నాఽన్యత్ । తథా చాఽన్తఃకరణోపాధిశ్చైతన్యస్య విషయోపరాగసిద్ధ్యర్థో భవిష్యతి । న చాఽసత్యుపరాగే చిత్ప్రకాశో విషానవభాసయితుమీష్టే, ప్రదీపప్రకాశవత్ సంయుక్తద్యోతకత్వాత్ । బ్రహ్మ హి సర్వోపాదానత్వాదన్తరేణైవోపాధికమనురాగం స్వస్వరూపవత్ స్వాభిన్నం జగదవభాసయతి । న తు తథా జీవః, అనుపాదానత్వాత్ । న చ స్వతోఽనవభాసకస్య జీవస్య ఘటాదివదన్యసమ్బన్ధాదప్యవభాసకత్వం నేతి శఙ్కనీయమ్ , కేవలవహ్నేస్తృణాద్యదాహకత్వేఽప్యయఃపిణ్డసమారూఢస్య తద్దాహకత్వదర్శనాత్ । తదేవమసఙ్గినః సాక్షిచైతన్యస్యాఽవిద్యానావృతస్య జీవత్వేఽపి స్యాదేవాఽన్తఃకరణవశాద్ వ్యావస్థా । యదా త్వన్తఃకరణప్రతిబిమ్బో జీవస్తదాఽపి పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ సుతరాం వ్యవస్థా సిద్ధ్యేత్ । విషయానుభవస్య బ్రహ్మచైతన్యరూపత్వేఽపి జీవోపాధ్యన్తఃకరణపరిణామే విషయావ్యాపిన్యవ్యక్తత్వాజ్జీవచైతన్యరూపత్వమప్యవిరుద్ధమ్ । బ్రహ్మణోఽన్తఃకరణసంసృష్టత్వేఽపి బ్రహ్మాకారపరిణతాన్తఃకరణవృత్త్యభావన్న సదా జీవస్య బ్రహ్మజ్ఞానప్రసఙ్గః । నహ్యన్తఃకరణస్వరూపమాత్రం వస్త్వభివ్యఞ్జకమ్ , కిన్తు తదాకారపరిణామః । అన్యథాఽన్తఃకరణాన్తర్గతానాం ధర్మాదీనామప్యభివ్యక్తిప్రసఙ్గాత్ । జీవోఽపి జీవాకారాహంవృత్తిరూపేణ పరిణతేఽన్తఃకరణేఽభివ్యజ్యతే, నాఽన్తఃకరణమాత్రే; సుషుప్తావహం వృత్త్యభావే జీవాప్రతీతేః । తదిత్థమన్తఃకరణప్రతిబిమ్బస్య జీవత్వేఽపి ప్రతికర్మవ్యవస్థాయాం న కోఽపి విఘ్నః। యదా చాఽవిద్యోపాధికః సర్వగతో జీవస్తదాఽప్యావరణతిరోధాయకేనాఽన్తఃకరణేన వ్యవస్థా సిధ్యేత్ । సమ్భవతి హి కార్యస్యాఽప్యుపాదానతిరోధాయకత్వమ్ , వృశ్చికవృక్షాదికార్యస్య గోమయమృదాదికరణస్వభావతిరోధాయకత్వదర్శనాత్ । న హి వృశ్చికశరీరే గోమయం ప్రత్యభిజ్ఞాయతే వృక్షాదౌ వా మృత్స్వరూపమ్ । తదేవం వేదాన్తిమతే సర్వేణాఽపి ప్రకారేణ ప్రమాత్రాదివ్యవహారసిద్ధౌ పూర్వపూర్వాహఙ్కారకృతప్రమాతృత్వాదిసంస్కారేణ సవికల్పకే చైతన్యే సమ్భవత్యేవ సవికల్పకాహఙ్కారాద్యధ్యాసః । న చ సర్వస్య జ్ఞేయస్య చైతన్యవివర్తత్వే చైతన్యాతిరేకేణాఽసత్త్వాద్ విజ్ఞానవాదిమతప్రవేశ ఇతి వాచ్యమ్ , కిఞ్చిత్సామ్యాన్మతాన్తరప్రవేశే సర్వమతసాఙ్కర్యస్య దురపవాదత్వాత్ । సర్వసామ్యం తు ప్రకృతేఽపి నాఽస్తి । విజ్ఞానవాదీ హి క్షణికాన్యనేకాని విజ్ఞనాని విషయాశ్చ తేభ్యోఽభిన్నా ఇత్యాహ । తత్వదర్శీ తు నిత్యమద్వితీయం విజ్ఞానం విషయాశ్చ తత్రాఽధ్యస్తాః పృథగర్థక్రియాసమర్థాస్తేషాం చాఽబాధితం స్థాయిత్వమస్తీతి వదతి । అద్వితీయం హి సంవేదనమ్ , సర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । ఘటసంవిత్పటసంవిదితి భేదావభాసో విషయోపాధికో న స్వాభావికః । అద్వితీయత్వాదేవ సంవిదోఽపి నిత్యత్వమ్ । న చ సంవిద్విషయావభిన్నౌ, ప్రత్యక్త్వాప్రత్యక్త్వరూపేణాఽనువృత్తవ్యావృత్తరూపేణ చాఽత్యన్తవిలక్షణత్వాత్ । విషయాణాం చ పృథగర్థక్రియాసమర్థ్యమనుభవసిద్ధమ్ । స్థాయిత్వం చ ప్రత్యభిజ్ఞానాదవగన్తవ్యమ్ । తస్మాచ్చైతన్యేఽహఙ్కారాద్యధ్యాసేఽపి నాఽస్తి మతసాఙ్కర్యమితి సిద్ధమ్ ।

నన్విత్థం విజ్ఞానవాదీ మనుతే –
సహోపలమ్భనియమాదభేదో నీలతద్ధియోః ।
అన్యచ్చేత సంవిదో నీలం న తద్భాసేత సంవిది ॥
భాసతే చేత్ కుతః సర్వం న భాసేతైకసంవిది ।
నియామకం న సమ్బన్ధం పశ్యామో నీలతద్ధియోః ॥
సంవిజ్జనకత్వమేవ నియామకః సమ్బన్ధ ఇతి చేద్ , న; ఇన్ద్రియస్యాఽపి తజ్జనకస్య విషయత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదభేద ఎవ నీలతద్ధియోః । “అహమిదం జానామి” ఇతి జ్ఞాతృజ్ఞేయజ్ఞానాని వివిక్తస్వరూపాణి పరస్పరం సమ్బద్ధాన్యనుభూయన్తే ఇతి చేద్ , న; క్షణికానాం సమ్బన్ధానుపపత్తేః । స్థాయిత్వే హి జ్ఞాతృజ్ఞేయయోర్జిజ్ఞాసాన్తరోత్పన్నజ్ఞానక్రియాద్వారా సమ్బన్ధో యుజ్యేత, స కథం క్షణికయోః స్యాత్ ? తస్మాదేవం కల్పయితవ్యమ్ – ప్రథమం తావదహమితి ఇదమితి చ జానామీతి చ జ్ఞానత్రయం తత్తదాకారోపప్లుతం క్రమేణోత్పన్నమ్ ; తతః ప్రథమద్వితీయజ్ఞానాఖ్యవాసనావాసితాత్ తృతీయజ్ఞానాత్ తదనురూపమాకారత్రయోపప్లుతం జ్ఞానాన్తరముత్పన్నమితి । ఎవం సతి క్షణికజ్ఞానమేవ విషయాకారమిత్యభ్యుపేయమ్ । అన్యథా జ్ఞానజ్ఞేయయోః సమ్బన్ధానిరూపణేన జ్ఞేయం న ప్రతీయేత । న చ జ్ఞానక్షణికత్వే వివదితవ్యమ్ । యథా నీలజ్ఞానం నీలస్య పీతాదివ్యావృత్తిమపి బోధయతి తథా వర్త్తమానత్వేనాఽవభాసమానం జ్ఞానం స్వస్య భూతభవిష్యత్కాలద్వయసమ్బన్ధవ్యావృత్తిమపి బోధయిష్యతి । తతో జ్ఞానస్య క్షణికత్వం ప్రత్యక్షసిద్ధమితి ।

అత్రోచ్యతే – న జ్ఞానం క్షణికమ్ , ప్రతిక్షణం స్వరూపభేదానవభాసాత్ । అతిసాదృశ్యాద్భేదానవభాస ఇతి చేద్ , న; వికల్పాసహత్వాత్ । కిం సవిద్ధర్మో జ్ఞానాన్తరగమ్యశ్చ భేదః కిం వా సంవిత్స్వరూపభూతస్తయైవ సంవిదా వేద్యః ? ఆద్యేఽపి ధర్మిప్రతియోగిభూతయోః సంవిదో సంవిదన్తరావిషయత్వే తయోర్భేదగ్రహో న సిధ్యేత । విషయత్వే వా ధర్మిప్రతియోగిభేదాఖ్యత్రితయమపి భేదసంవేదనే కల్పితం తదభిన్నం చ స్యాత్ । ద్వితీయే సంవిత్స్వరూపభూతో భేదః సాదృశ్యాన్నాఽవభాసత ఇత్యుక్తే సంవిదేవ నాఽవభాసత ఇత్యుక్తం స్యాత్ , తతో జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గః । అథాఽపి సంవిదాం సాదృశ్యనిర్వాహాయ భేదోఽఙ్గీక్రియత ఇతి చేత్ , సాదృశ్యస్య మానహీనత్వాదైక్యావభాసవిరుద్ధత్వాచ్చ । న చ వాచ్యమైక్యావభాసస్య భ్రమత్వాన్న సాదృశ్యవిరోధిత్వం ప్రత్యుతైక్యభ్రమ ఎవ భిన్నేషు సాదృశ్యమన్తరేణాఽనుపపన్నస్తత్కల్పక ఇతి, అన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ । సంవిదాం భిన్నత్వే సాదృశ్యే చ సిద్ధే సత్యైక్యావభాసస్య భ్రమత్వసిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ చేతరసిద్ధిరితి । అథ మతమ్ – సాదృశ్యస్య మానహీనత్వమానవిరోధిత్వయోః సిద్ధావైక్యప్రత్యయస్య ప్రామాణ్యసిద్ధిస్తత్సిద్ధావితరసిద్ధిరితి తుల్యం తవాపీతరేతరాశ్రయత్వమితి, తన్న; ఐక్యబోధికాయాః ప్రత్యభిజ్ఞాయా మయా స్వతః ప్రామాణ్యాఙ్గీకారాత్ ।

నను కేయం ప్రత్యభిజ్ఞా నామ ? న తావదేకస్యాఽతీతవర్త్తమానకాలద్వయసమ్బన్ధవిషయం ప్రత్యక్షజ్ఞానం ప్రత్యభిజ్ఞా; ప్రత్యక్షజ్ఞానస్య వర్తమానమాత్రార్థగ్రాహిత్వాత్ । పూర్వానుభవసంస్కారసహితాదిదానీన్తనవస్తుప్రమితికారణాజ్జాతస్య తస్య తథాత్వమితి చేద్ , ఎవమప్యాత్మని సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞా న సిధ్యేత్ । నిత్యే స్వయంప్రకాశే తస్మిన్ సంస్కారస్య జన్యజ్ఞానస్య చాఽసమ్భవాత్ । నాఽపి స్వరూపజ్ఞానమేవ ప్రత్యభిజ్ఞా, తస్య ప్రదీపప్రభావద్వర్తమానప్రకాశినః పూర్వాపరపరామర్శాత్మకత్వాయోగాత్ । అస్మన్మతే తు సోఽహమిత్యాకారద్వయోపప్లుతం జ్ఞానద్వయమేతన్న ప్రత్యభిజ్ఞా । తస్మాదనయా దుర్నిరూపయా ప్రత్యభిజ్ఞయా కథమైక్యసిద్ధిః ? ఉచ్యతే – కేవలే చిదాత్మని జన్యజ్ఞానతత్సంస్కారయోరసమ్భవేఽప్యన్తఃకరణవిశిష్టే తత్సమ్భవాదుక్తప్రత్యభిజ్ఞా కిం న స్యాత్ ? న చ విశిష్టస్య ప్రత్యభిజ్ఞావిషయత్వే తస్యైవ ప్రత్యభిజ్ఞాతృత్వమపీతి కర్మ కర్తృత్వవిరోధః శఙ్కనీయః, సర్వవాదినాం దేహవ్యతిరిక్తాద్యనుమానవిషయతయాఽత్మని కర్మకర్తృభావస్య సమ్ప్రతిపన్నత్వాత్ । అథ మతమ్ – నాఽనుమానాదౌ విషయస్య కర్మకారకత్వమ్ , అతీతాదివస్త్వనుమానే విషయస్యాఽవిద్యమానస్య జ్ఞానజనకత్వాయోగాత్ । విషయత్వం త్వవిద్యమానస్యాఽపి కథఞ్చిత్ సమ్భవిష్యతి, జ్ఞానస్య తదాకారత్వాత్ । తతోఽనుమానాదౌ కర్తృత్వమేవ ఆత్మనః, ప్రత్యక్షే తు విషయస్య జ్ఞానజనకతయా కర్మకారకత్వమ్ , తతో విరోధస్తదవస్థ ఇతి, మైవమ్ ; అన్తఃకరణవిశిష్టతయైవాఽత్మనః ప్రత్యభిజ్ఞాతృత్వం పూర్వాపరకాలవిశిష్టతయా చ ప్రత్యభిజ్ఞేయత్వమిత్యుపాధిభేదేనాఽవిరోధాత్ । కిమేతావతా ప్రయాసేన ప్రత్యభిజ్ఞైవ మా భూదితి చేద్ , న; సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయాః స్వానుభవసిద్ధత్వాత్ । అవిసంవాదిత్వేన చ భ్రాన్తిత్వాయోగాత్ । యదుక్తమ్ – సోఽహమిత్యాకారద్వయోపప్లుతం జ్ఞానద్వయమితి, తదసత్ ; తథా సతి విజ్ఞానం క్షణికమిత్యత్రాఽపి జ్ఞానద్వయప్రసఙ్గేన విజ్ఞానస్య క్షణికత్వాసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ । విజ్ఞానమాత్రవాదినాం క్షణికత్వాదిధర్మా అవాస్తవా ఎవేతి చేత్ , తర్హి స్థాయిత్వాదిధర్మా ఎవాఽవాస్తవా ఉపాదీయన్తామ్ ? “సోఽహమ్" ఇత్యాద్యనుభవానుసారిత్వాత్ ।

యచ్చ ప్రాభాకరా మన్యన్తే – నైవ “సోఽహమ్” ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞావిషయత్వేనాఽయమాత్మా సిధ్యతి, కిం తర్హి “సోఽయం ఘటః” ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞాశ్రయత్వేనేతి ? తదయుక్తమ్ , పూర్వాపరకాలవిశిష్టస్య క్షణమాత్రవృత్తిప్రత్యభిజ్ఞాశ్రయత్వాసమ్భవేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ స్థాయిత్వాసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ । అథ మతమ్ – “మమ సంవేదనం జాతమ్” ఇతీదానీమనుస్మర్యమాణా పూర్వకాలీనా ఘటాదిసంవిత్ స్వాశ్రయం తదానీన్తనమాత్మానం సాధయతి । స్మృతిశ్చస్వాశ్రయమిదానీన్తనమాత్మానం సాధయతి । తతశ్చ స్థాయ్యాత్మా సిధ్యతి న పునరప్రామాణికం “సోఽహమ్" ఇత్యాత్మవిషయం ప్రత్యభిజ్ఞానం కిఞ్చిత్ కల్పనీయమితి । నైతత్సారమ్ , స్మృతిపూర్వానుభవౌ హ్యభిజ్ఞాద్వయవత్తత్కాలీనమాత్మానం యద్యపి సాధయతః, తథాప్యేకస్యాఽస్యాఽఽత్మనః కాలద్వయసమ్బన్ధో న కేనాపి సిధ్యేత్ । సంవిద్ ద్వయమేవ సమ్బన్ధస్యాఽపి సాధకమితి చేత్ , తర్హి తథైవ ఘటాదిష్వప్యభిజ్ఞాద్వయేన స్థాయిత్వసిద్ధౌ తత్సిద్ధయే ప్రత్యభిజ్ఞా నాఽపేక్ష్యేత । తద్దార్ఢ్యాయ తత్ర ప్రత్యభిజ్ఞేతి చేద్, ఎవమపి ప్రకృతే సంవిద్ద్వయం కిం సాక్షాత్ సమ్బన్ధసాధకముత ప్రత్యభిజ్ఞాముత్పాద్య ? ఆద్యేఽపి న తావదేకైకం తత్సాధకమ్ , ఎకైకస్య కాలద్వయవిశిష్టాత్మన్యనాశ్రితత్వాత్ । నాపి సమ్భూయ తత్సాధకమ్ , అతీతానుభవస్య వర్త్తమానస్మృతేశ్చ యౌగపద్యాయోగాత్ । ద్వితీయే స్థాయ్యాత్మవిషయం సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞానం త్వయైవాఽఙ్గీకృతం స్యాత్ । న చ వాచ్యం న క్వచిదపి జ్ఞానవిషయత్వమాత్మనస్తత్కథం ప్రథ్యభిజ్ఞావిషయత్వమితి, “మమ సంవేదనం జాతమ్” ఇతి స్మృతిజ్ఞానవిషయత్వాత్ । యద్యప్యనేన స్మృతిజ్ఞానేన స్వోత్పత్తికాలీన ఆత్మా స్వాశ్రయత్వేనైవ ప్రకాశ్యతే న విషయత్వేన, తథాపి స్మర్యమాణసంవేదనాశ్రయభూతస్తత్సంవేదనకాలీన ఆత్మా విషయీక్రియత ఎవ । అథోచ్యేత – స్మృత్యా సంవేదనమేవ విషయీక్రియతే, తచ్చ సంవేదనం స్మృతం సత్ స్వాశ్రయమాత్మానమాశ్రయతయైవ ప్రత్యాయయిష్యతీతి । తదసత్ , స్మృతికాలే సంవేదనస్యాఽవిద్యమానస్య స్వాశ్రయసాధకత్వాయోగాత్ । స్వయం ప్రకాశమానం హి సంవేదనమాశ్రయం సాధయతి న తు స్మృతివిషయతయా పరప్రకాశ్యమ్ । అన్యథా ధర్మాదీనామపి పరతః సిద్ధానాం స్వాశ్రయాత్మసాధకత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదతీతకాలీన ఆత్మా స్మృతివిషయ ఎవేత్యభ్యుపేయమ్ । తథా చ “సోఽహమ్” ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞాపి ఆత్మానం విషయీకరిష్యతీతి ప్రాభాకరైరప్యాత్మవిషయప్రత్యభిజ్ఞయైవ సంవిదాత్మనః క్షణికత్వం నిరాకరణీయమ్ । అథైవం ఘటాదిషు క్షణికత్వం సాధ్యేత – విమతా ఉపాన్త్యాదయో ఘటసత్తాక్షణాః స్వస్వానన్తరక్షణభావిఘటనాశవ్యాప్తాః, ఘటసత్తాక్షణత్వాద్ , అన్త్యక్షణవదితి । తన్న, విమతో ఘటనాశక్షణో ఘటసత్తావాన్ , కాలత్వాత్ , సంమతవదిత్యాభాససమానత్వాత్ । అత్ర ఘటాభావానుభవవిరోధ ఇతి చేత్ , తర్హి క్షణికత్వానుమానేఽపి “సోఽయం ఘటః” ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞావిరోధోఽస్త్యేవ । నను సర్వే భావాః క్షణికాః, అర్థక్రియాకారిత్వాద్, వ్యతిరేకే శశవిషాణవత్ । విపక్షే స్థాయినోఽర్థక్రియానుపపత్తిర్బాధికా । న చ స్థాయిన ఎవ పదార్థస్య నిమిత్తసంయోగాదన్యథాభూతస్యాఽర్థక్రియాపూర్వకం కార్యముత్పాదయితుం సామర్థ్యం న క్షణికస్యేతి వాచ్యమ్ , కిమసౌ స్థాయీ పదార్థ ఎకమేవ కార్యముత్పాదయేద్ ఉత యుగపదనేకాని అథవా క్రమేణానేకాని ? తత్ర ప్రథమద్వితీయయోః కృతం స్థాయిత్వేన, సకృత్కార్యోత్పాదనస్య క్షణికేనైవ సిద్ధేః । న తృతీయః, సమర్థస్య క్షేపాయోగాత్ । అతో భావానామేకస్మిన్నేవ క్షణేఽర్థక్రియాకారిత్వలక్షణత్వమితి । నైతద్యుక్తమ్ , త్వన్మతేఽర్థక్రియాయా దుర్నిరూపత్వాత్ । కిమర్థక్రియా నామ సంవిదాం స్వగోచరజ్ఞానజననం కిం వా క్షణాన్తరోత్పాదనమ్ ? ఆద్యేఽపి స్వసన్తానే తజ్జననం పురుషాన్తరసన్తానే వా సర్వజ్ఞసన్తానే వా ? నాద్యః, సంవిదాం స్వప్రకాశత్వేన తదసమ్భవాత్ । అస్తు తర్హి ద్వితీయః, దేవదత్తసంవేదనం హి స్వప్రకాశమపి యజ్ఞదత్తసంవేదనస్య విషయత్వాజ్జనకం భవిష్యతీతి । తదసత్ , న తావత్ ప్రత్యక్షజ్ఞానస్య విషయతయా జనకమితి శక్యం వక్తుమ్ , తర్హి ప్రుషాన్తరజ్ఞానం పురుషాన్తరప్రత్యక్షతయా క్వచిద్ దృష్టమ్ । నాప్యనుమానజ్ఞానస్య విషయతయా జనకమ్ , త్వయా ప్రత్యక్షజ్ఞానమేవ విషయజన్యమిత్యఙ్గీకారాత్ । నను తర్హి తృతీయోఽస్తు, సర్వజ్ఞస్య హి ప్రత్యక్షజ్ఞానం సర్వపురుషగతసంవేదనాని విషయీకుర్వత్ తైర్జన్యతే । మైవమ్ , తథా సతి సోపప్లవైః సంసారిసంవేదనైరీశ్వరసంవేదనమప్యుపప్లుతం స్యాత్ ; త్వన్మతే జ్ఞానజ్ఞేయయోరభేదాత్ । అథేశ్వరజ్ఞానముపప్లుతమపి నోపప్లవదోషం భజతే, తత్త్వజ్ఞానేనోపప్లవబాధాదితి చేద్ , మైవమ్ ; న తావత్తదేవ జ్ఞానం స్వోపప్లవం బాధతే, ఉపప్లవస్య ఎకస్మిన్నేవ క్షణే ప్రాప్తిబాధయోర్ద్వయోరసమ్భవాత్ । నాఽపి జ్ఞానాన్తరముపప్లవమనూద్య బాధితుం క్షమతే, పూర్వజ్ఞానోపప్లవస్య జ్ఞానాన్తరావిషయత్వాద్ విషయత్వే చ పూర్వజ్ఞానవదేవ జ్ఞానాన్తరముపప్లుతం సత్ కథం బాధకం స్యాత్ ? న చోపప్లవాంఽశం విహాయ సంవేదనాంఽశస్యైవేశ్వరజ్ఞానం ప్రతి విషయతయా జనకత్వమ్ , తథా సతి ఉపప్లవానభిజ్ఞః ఈశ్వరః కథముపదిశేత్ ? నాఽపి క్షణాన్తరోత్పాదనమర్థక్రియేతి ద్వితీయః పక్షః, త్వత్ప్రక్రియయా చరమక్షణస్యాఽసత్త్వప్రసఙ్గాత్ । తథాహి – విజ్ఞానాని స్థాయిత్వకల్పనయా ద్రవ్యగుణాదికల్పనయా రాగాదిదోషైర్విషయైశ్చోపప్లుతాని పూర్వపూర్వసజాతీయవిజ్ఞానలక్షణేభ్యః సంస్కారేభ్య ఉత్తరోత్తరాణ్యుత్పద్యన్తే । తత్ర “సర్వమిదం క్షణికమ్” ఇతి భావనయా స్థాయిత్వకల్పనా నివర్తతే । “స్వలక్షణమ్” ఇతి భావనయా ద్రవ్యగుణాదికల్పనా నశ్యతి । “దుఃఖమ్” ఇతి భావనయా రాగదిదోషప్రవృత్తిసుఖదుఃఖోపప్లవాః క్షీయన్తే । “శూన్యమ్" ఇతి భావనయా విషయోపప్లవవిగమః । తతశ్చ భావనాభేదైశ్చతుర్విధైః సంస్కారవిరోధిభిశ్చతుర్విధోపప్లవే క్రమేణ మన్దీకృతే భావనాప్రకర్షస్యాఽన్త్యభూతాదుపాన్త్యప్రత్యయాత్ సర్వోపప్లవవిరహి విజ్ఞానముత్పద్యతే । తచ్చ సంసారసన్తానాన్త్యత్వాత్ “చరమక్షణః” ఇతి గీయతే । తస్య చ కార్యాభావాదసత్త్వాపత్తౌ తథైవ క్రమేణ పూర్వపూర్వజ్ఞానానామప్యసత్త్వం ప్రాప్నుయాత్ । చరమక్షణ ఈశ్వరజ్ఞానస్య జనకః, తద్విషయత్వాదితి చేత్ , తర్హి చరమక్షణసర్వజ్ఞజ్ఞానయోర్విశుద్ధతయా తుల్యస్వభావయోరేకసన్తానత్వం స్యాత్ ; తుల్యస్వభావయోః కార్యకారణభావస్యైకసన్తానలక్షణత్వాత్ । తతః సన్తానావిచ్ఛేదాదనిర్మోక్షః స్యాత్ । సర్వజ్ఞసన్తానప్రవేశ ఎవ మోక్ష ఇతి చేద్, ఎవమపి చరమక్షణస్యేశ్వరజ్ఞానవిషయత్వం దుర్నిరూపమితి జనకత్వం దూరాపాస్తమ్ । భేదే హి సతి సంవిదో విషయవిషయిభావః । న చేహ భేదో విద్యతే । న తావత్ సంవిత్ సంవిదన్తరాత్ సంవిదాకారేణ భిద్యతే, తథా సతి వైలక్షణ్యసిద్ధయే ప్రతియోగినోఽసంవిత్త్వప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి సంవిదాకారేణ, ధర్మిణోఽసంవిత్త్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్ చరమక్షణస్య సర్వజ్ఞజ్ఞానోత్పాదనలక్షణయాఽర్థక్రియయా సత్త్వం దుఃసమ్పాదమ్ । యద్యస్యాఽర్థక్రియా కల్ప్యేత, తదాపి సా కిం కారణస్య సత్త్వం సమ్పాదయతి ఉత తత్ప్రతీతిమ్ ? నాఽఽద్యః, కార్యాత్ పూర్వమేవ కారణస్య సత్త్వాత్ । అన్యథా కారణత్వాయోగాత్ । ద్వితీయేఽపి తత్కార్యం స్వకార్యేణ ప్రతిభాసితం సత్ కారణం ప్రత్యాయయతి, తదపి తథేత్యనవస్థా స్యాత్ । సంవిత్ స్వయమేవ స్వాత్మానం ప్రకాశయతీతి నాఽనవస్థేతి చేత్ , తర్హి అర్థక్రియాప్రతీతిర్హేతురితి పక్షో హీయేత । స్వయమేవ స్వస్యాఽర్థక్రియేతి వదత ఆత్మాశ్రయత్వం దుర్వారమ్ । తదేవం సత్త్వం నామ నాఽర్థక్రియాకారిత్వమ్ , కిన్తు స్వాభావికః కశ్చిద్ధర్మః । తథా చైకస్మిన్ క్షణేఽర్థక్రియాం కృత్వా పునస్తూష్ణీభూతస్యాఽపి స్థాయినః సత్త్వం న విరుధ్యతే ।

యదుక్తం స్థాయినః క్రమేణాఽనేకకార్యోత్పాదకత్వం నాఽస్తి, సమర్థస్య క్షేపాయోగాద్ ఇతి । తదసత్ , శక్తస్యాఽపి సహకారిసన్నిధానవిశేషక్రమాపేక్షయా కార్యక్రమ ఉపపన్నః; లోకే తథైవాఽనుభవాత్ । అథ మతమ్ – శక్తస్య సహకార్యపేక్షాయా అప్యయుక్తత్వాదశక్తా ఎవ సర్వే పదార్థాః పరస్పరాపేక్షయా సామగ్రీం జనయన్తి, సా చ శక్తా కార్యముత్పాదయతీతి ; తదప్యయుక్తమ్ , సామగ్రీం ప్రత్యపి పదార్థానాం శక్తత్వేఽన్యోన్యాపేక్షా న యుక్తా, అశక్తత్వే చ తదజనకత్వాన్నిష్ఫలాఽన్యోన్యాపేక్షేతి అనపేక్షైవ సర్వత్ర స్యాత్ । మా భూత్తర్హి కస్యాఽపి సహకార్యపేక్షేతి చేద్, న; అనుభవవిరోధాత్ । న చాఽనుభవో భ్రాన్తః, బాధాభావాత్ । యద్యపి శక్తస్యాఽశక్తస్య వాఽపేక్షా న యుక్తేత్యుక్తమ్ , తథాపి శక్తత్వాశక్తత్వవినిర్ముక్తవస్తుమాత్రస్య సహకార్యపేక్షా స్యాత్ ; న్యాయస్యాఽస్య త్వయాఽప్యఙ్గీకార్యత్వాత్ । తథా హి – కార్యసత్త్వే సిద్ధాన్తహానిః, అసత్త్వే చ కారణవిశేషేణ కార్యవిశేషస్య సమ్బన్ధానిరూపణాత్ సర్వం సర్వస్మాదుత్పద్యేత; ఇతి పరేణ చోదితే సత్త్వాసత్త్వసమ్బన్ధత్వాసమ్బన్ధత్వావిశేషం విముచ్య నియతపూర్వభావి కారణమ్ , నియతోత్తరభావి కార్యమ్ , ఇతి త్వయా నిరూపణీయమ్ । అన్వయవ్యతిరేకౌ తత్ర నిరూపకౌ స్త ఇతి చేత్ , సహకారిణ్యపి స్త ఎవ । తస్మాదస్త్యేవ సహకార్యపేక్షా । తత్కృతస్తూపకారవిశేషశ్చిన్త్యతామ్ ? యత్త్వత్రైకదేశీ మన్యతే – అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధభూమ్యుదకాదిసహకారిణో బీజాఖ్యే కారణే విశేషముచ్ఛూనతాఖ్యం జనయన్తి, తతస్తద్బీజమఙ్కురాఖ్యే కార్యే శక్తమ్ , అన్యథాఽనుపకారిభూమ్యాదిర్బీజేన నాఽపేక్ష్యేత ఇతి, తదసత్ బీజం స్వగతవిశేషోత్పత్తౌ శక్తం న వా ? న చేత్ , సహకారిసహస్రసన్నిధానేఽపి న తజ్జనయేత్ , తతో నాఙ్కురోత్పాదనేఽపి శక్ష్యతి । అథ శక్తమ్ , తదాపి యది సహకారికృతవిశేషాన్తరం ప్రాప్య ఉచ్ఛూనతాయాం శక్నుయాత్ , తదాఽనవస్థా స్యాత్ । అథ తదప్రాప్యైవ తత్ర శక్తమ్ , తర్హి అఙ్కురేఽపి విశేషమన్తరేణైవ శక్తం స్యాత్ । అథ మతమ్ – అఙ్కురోత్పత్తిరుచ్ఛూనత్వజన్మపూర్వికా, ఉచ్ఛూనత్వోత్పత్తిస్తు సహకారిసన్నిధిమాత్రసాధ్యా, తథైవ ఇష్టత్వాత్ ఇతి, తన్న; తథా సతి శక్తిమతా కారణేన స్వాత్మని అనుపకుర్వన్నపి సహకార్యపేక్షిత ఇతి త్వయైవ స్వమతవ్యాఘాత ఆపాదితః స్యాత్ ; తస్మాన్నైకదేశిపక్షో యుక్తిసహః । నన్వత ఎవాస్మన్మతమాదరణీయమ్ – న హి వయం తద్వత్ కారణస్వరూపే సహకార్యుపకారం బ్రూమః, కిన్తర్హి క్షణికాన్మూలకారణాదుత్పద్యమానం కార్యం సహకారికారణాన్యపేక్షతే, కార్యస్య బహుకారణసాధ్యత్వాదితి బ్రూమః । యద్యపి స్థాయికారణమతేఽపి ఎతావత సమానమ్ , తథాపి త్వన్మతే యావత్కారణసత్త్వం నైరన్తర్యేణ కార్యోత్పత్తిర్దుర్వారా, నియామకాభావాత్ । న చ సహకారిసమ్బన్ధో నియామకః, సమ్బన్ధేనాఽపి యావత్సమ్బన్ధిసత్త్వం భవితవ్యత్వాత్ । న చ తస్య సమ్బన్ధాన్తరం నియామకమ్ , అనవస్థానాత్ । న చ వాచ్యం క్షణికపక్షేఽపి న కారణసత్త్వక్షణే కార్యం జాయతే, తయోర్యౌగపద్యప్రసఙ్గాత్ । అన్యదా జన్మాఙ్గీకారేఽపి అనియమాపత్తిరితి, కారణానన్తరక్షణస్య కార్యనియామకత్వాత్ । అతః క్షణికవాద ఎవ శ్రేయాన్ । మైవమ్ , సర్వత్ర కార్యకారణభావో వ్యాప్తిబలాన్నిశ్చేతవ్యః । తత్ర కిం తవ మతే కార్యకారణభావవ్యాప్తిర్ధూమాగ్నివ్యక్త్యోరుత తత్సన్తానయోః ? నాఽఽద్యః, క్షణికయోరన్వయవ్యతిరేకబుద్ధిద్వయకాలావస్థానాయోగాత్ । ద్వితీయేఽఙ్గారావస్థాదప్యగ్నేర్ధూమో జాయేత, తత్సన్తానపాతిత్వావిశేషాత్ । కాష్ఠాభావాద్ జన్మ నేతి చేద్ , న; తస్యాపి స్వసన్తానే విద్యమానత్వాత్ । న చాఽగ్నికాష్ఠయోః సమ్బన్ధాభావః, సన్తానద్వయనిత్యత్వేన తస్యాప్యనివార్యత్వాత్ । స సమ్బన్ధః సమ్బన్ధాన్తరపూర్వకత్వాన్న సదాతన ఇతి చేద్ , న; అనవస్థాపత్తేః । త్రిచతురకక్షావిశ్రాన్త్యభ్యుపగమాదదోష ఇతి చేత్ , తర్హి స్థాయికారణపక్షేఽపి తథైవాఽనవస్థాయాః సుపరిహరత్వాన్నోక్తదోషః । నను సహకారిణ ఉపకారకత్వాఙ్గీకారే యది స్థాయిత్వవాదీ స్వమతమపి సమీకుర్యాత్ తర్హి తన్నాఙ్గీకుర్మ ఇతి చేద్ , న; ధూమకాష్ఠయోః కార్యసహకారిణోరుపకార్యోపకారకభావస్యాఽన్వయవ్యతిరేకసిద్ధస్యాఽవర్జనీయత్వాత్ । అన్వయవ్యతిరేకయోశ్చోపకార్యోపకారకభావసాధకత్వం మూలకారణతత్కార్యయోరగ్నిధూమయోర్దృష్టమ్ । తస్మాదుపకారకే సహకారిణి మతద్వయేఽప్యపేక్షా సమానా । తథా చ క్షణికపక్షే యథా ఎకవహ్నేః సహకారిభేదాద్ దేశభేదాచ్చ యుగపదనేకకార్యజనకత్వమభ్యుపేయతే వహ్నిః స్వదేశే వహ్న్యన్తరమేవ జనయత్యుపరిష్టాద్ ధూమమధస్తాద్భస్మ పురుషే విజ్ఞానం చేతి । తథా స్థాయిపక్షేఽప్యేకస్య కారణస్య కాలభేదాత్ సహకారిభేదాచ్చాఽనేకకార్యజనకత్వమ్ । తతః క్రమకారిత్వం కిం న స్యాత్ ? న చైతావతా క్షణికస్థాయివాదినోర్మతసాఙ్కర్యం శఙ్కనీయమ్ , పూర్వస్య ప్రతికర్మవ్యవస్థావాదస్యాఽన్తే నిరాకృతత్వాత్ । తదేవమతిదుష్టం క్షణికవిజ్ఞానవాదిమతముపేక్ష్య కూటస్థనిత్యచైతన్యే సర్వమప్యధ్యస్తతయా ప్రతీయత ఇత్యయమేవ వేదాన్తవాదోఽతినిర్దోషత్వాదాదరణీయః ।

నన్వయమపి వాదో దుష్ట ఎవ । తథాహి – కూటస్థచైతన్యేన చేద్ స్వస్మిన్నధ్యస్తాః పదార్థా అపరోక్షా అవభాస్యన్తే, తదాఽనుమేయాదయోఽప్యపరోక్షాః స్యుః । న చేచ్చైతన్యమపరోక్షప్రతీతిజనకమ్ , తదా ఘటాదయోఽపి నాఽపరోక్షాః స్యుః; నియామకాభావాత్ । న చేన్ద్రియమాపరోక్ష్యనియామకమితి శక్యం వక్తుమ్ , బాహ్యేన్ద్రియస్య తథాత్వే సుఖదుఃఖాదేరాపరోక్ష్యాభావప్రసఙ్గాత్ । అన్తఃకరణస్య తథాత్వే త్వనుమేయాదావాపరోక్ష్యం దుర్వారమ్ ।

నైష దోషః, కారకత్వవ్యఞ్జకత్వయోర్నియామకత్వాత్ । యోఽయమన్తఃకరణపరిణామో నేత్రాదిద్వారా నిర్గత్య ఘటాదీన్ వ్యాప్నోతి తస్య హి కర్మభూతా ఘటాదయః కారకాః । ఘటాద్యభావే తద్వ్యాపిపరిణామానుపపత్తేః । ఘటాదిభిరుత్పాదితే చ పరిణామే చైతన్యమభిచ్యజ్యత ఇతి వ్యఞ్జకత్వం ఘటాదీనామ్ । తతస్తేషాం యుక్తమాపరోక్ష్యమ్ । న చైవమనుమేయాదిషు కారకత్వవ్యఞ్జకత్వధర్మద్వయం నియమేన సమ్భవతి, అతీతానాగతయోరపి కదాచిదనుమేయత్వాత్ ; తయోశ్చ వర్తమానధర్మద్వయాశ్రయత్వానుపపత్తేః । నను యదా “వృష్టిరాసీత్” ఇత్యనుమీయతే తదా వృష్టిరతీతత్వాకారేణ వర్త్తతే తతో వర్త్తమానధర్మాశ్రయత్వం స్యాదితి చేద్, నైతద్యుక్తమ్ ; కిమనుమానకాలే వృష్టేర్వర్తమానత్వముచ్యతే ఉతాఽతీతత్వధర్మస్య ? ఆద్యే, వృష్టేర్యుగపదతీతత్వం వర్తమానత్వం చ వ్యాహన్యేత । న ద్వితీయః, అతీతత్వం నామ వర్తమానకాలవ్యావృత్తభూతకాలయోగిత్వమ్ , తతశ్చ యథా ఘటాదౌ వర్త్తమానకాలోఽనుగతః సన్నివచ్ఛేదకో న తథాఽతీతత్వధర్మః, కిన్తు ఘటాభావస్య ఘట ఇవాఽతీతత్వధర్మస్య వర్తమానకాలః కేవలం నిరూపక ఇతి నాఽతీతత్వధర్మస్య ఘటవద్వర్త్తమానత్వసమ్భవః । నన్వయం ధర్మో యది న సర్వథా వర్తమానత్వవ్యవహారార్హస్తర్హి నరవిషాణవదసన్నేవ స్యాత్ , తతో వర్తమాన ఎవాఽయం ధర్మ ఇతి చేద్ , ఎవమపి న తద్ధర్మవిశిష్టాయాం వృత్తౌ కారకత్వవ్యఞ్జకత్వే సమ్భవతః । న హి మృతో దేవదత్తో ఘటం కురుతే, నాఽపి వినష్టః ప్రదీపస్తమభివ్యనక్తి । నన్వనుమేయాదిషు విషయేష్వకారకేష్వవ్యఞ్జకేషు చ సత్సు కథమనుమానాదిజన్యజ్ఞానస్య తద్విషయాకారతేతి చేద్, లిఙ్గశబ్దాదయో హ్యవినాభావశక్త్యాదిసమ్బన్ధవిశేషబలాత్ తత్తద్విషయాకారం జ్ఞానే సమర్పయన్తీతి బ్రూమః । న చాఽతీతానాగతేష్వనుమేయాదిషు యథా విషయత్వం ధర్మోఽఙ్గీక్రియతే తథా కారకత్వవ్యఞ్జకత్వధర్మేఽప్యఙ్గీకార్యే సతి ప్రత్యక్షే ఇవానుమానాదిష్వపి విషయతయైవ జ్ఞానాకారార్పకత్వం భవిష్యతీతి వాచ్యమ్ , న హి విషయత్వం నామాఽనుమేయే కశ్చిద్భావరూపో ధర్మః, యేన దృష్టాన్తః స్యాత్, కిన్తర్హ్యనుమానప్రవృత్తేః పూర్వమనుమేయస్య యాదృగవస్థాఽఽసీత్తాదృగవస్థానివృత్తిరేవ విషయత్వశబ్దేనోచ్యతే । న చ సైవాఽవస్థా దృష్టాన్తత్వేన శఙ్కనీయా, తస్యా అప్యుక్తనివృత్తిప్రాగభావరూపత్వాత్ । అతోఽతీతాద్యనుమేయేషు భావరూపం కారకత్వం దుఃసమ్పాదమ్ । అతీతాద్యనుమేయస్యాఽకర్యకారకత్వే కథం తత్ర “వృష్టిం జానాతి” ఇతి సకర్మకధాతుప్రయోగః ? ఉపచారాదితి బ్రూమః । యథా సకర్మకే ప్రత్యక్షజ్ఞానే ఫలమస్తి తథాఽనుమానాదావపి తత్సత్త్వమాత్రేణ సకర్మకత్వముపచర్యతే । ముఖ్యస్య కర్మణస్తత్రాఽఙ్గీకారే, ప్రత్యక్షవదతీతాద్యనుమానేఽప్యాపరోక్ష్యం దుర్వారమ్ । ఎవం చ సతి యత్ర వర్తమానోఽగ్న్యాదిరనుమీయతే తత్రాఽప్యనుమేయత్వసామ్యాదగ్న్యాదేరకర్మకారకత్వమాపరోక్ష్యపరిహారాయాఽవగన్తవ్యమ్ । ప్రత్యక్షే పునరవినాభావసమ్బన్ధాదీనామభావాద్విజ్ఞానస్యాఽఽకారసమర్పణాయ విషయస్య కర్మకారకత్వమేవాఽభ్యుపేయమ్ । సమ్భవతి హి తత్ర నియమేన కారకత్వమ్ , ప్రత్యక్షవిషయస్య వర్త్తమానత్వనియమాత్ । తస్మాత్ కూటస్థచైతన్యే సర్వదా సర్వపదార్థానామధ్యస్తత్వే సమేఽపి కారకత్వవ్యఞ్జకత్వవశాత్ ప్రత్యక్షవిషయేష్వేవాఽఽపరోక్ష్యం వ్యవస్థాస్యతే ।

న చ నిర్వికల్పకే చైతన్యే కథం సవికల్పకపదార్థాధ్యాస ఇతి శఙ్కనీయమ్ , పూర్వపూర్వప్రమాతృత్వాదిసంస్కారేణ సవికల్పకమేవ చైతన్యమహఙ్కారాద్యధ్యాసాధిష్ఠానమితి ప్రతికర్మవ్యవస్థావాదే ప్రత్యుక్తత్వాత్ । నను తథాపి సంస్కారాదిసర్వప్రపఞ్చోపాదానం మూలాజ్ఞానం నిర్వికల్పకచైతన్యే ఎవాఽధ్యసనీయమ్ , అజ్ఞానాధ్యాసాధీనసిద్ధికత్వాదన్యస్య సర్వస్య సవికల్పకత్వసమ్పాదకస్య వస్తునః । న చ నిర్వికల్పకస్యాఽధిష్ఠానత్వముపపద్యతే, సర్వత్ర సవికల్పకస్యైవాఽధిష్ఠానత్వదర్శనాత్ । తత్కథమజ్ఞానాధ్యాసః ? నైష దోషః, అపరోక్ష్యస్ఫురణమాత్రేణాఽధిష్ఠానత్వోపపత్తేః సవికల్పకత్వస్యాఽప్రయోజకత్వాత్ । తచ్చ కేవలవ్యతిరేకాభావాదవగన్తవ్యమ్ ।

ఆత్మనో నిత్యానుమేయత్వాన్నాఽపరోక్షతేతి చేద్, న; అహఙ్కారవాదేఽహమిత్యపరోక్షానుభవవిరోధేన ప్రత్యుక్తత్వాత్ । అహమిత్యనుభవోఽనుమానజన్య ఎవ, తథాపి భూయోఽభ్యాసపాటవాద్ వ్యాప్తిపక్షధర్మతోల్లేఖమన్తరేణ ఝటితి తదుత్పత్తౌ అపరోక్షభ్రమః ప్రాణినాం తత్రేతి చేద్, న; తథా సతి ఘటాదికం జానతో దేవదత్తస్య “మయేదం విదితమ్: ఇతి సమ్బన్ధావగమో న స్యాత్ । యథా పరేణ విదితే ఘటే స్వస్య సమ్బన్ధో న ప్రతీయతే తథా స్వేన విదితేఽపి, ఉభయోర్నిత్యానుమేయయోరవిశేషాత్ । స్వేన జ్ఞానావసరే స్వస్య జ్ఞానాశ్రయత్వం విశేష ఇతి చేద్, న; స్వాత్మన్యప్రతీయమానే జ్ఞానాశ్రయత్వస్య దురవగమత్వాత్ । న చ జ్ఞానాశ్రయత్వం ఫలసమ్బన్ధాదనుమాతుం శక్యమ్ , ఫలసమ్బన్ధస్యాఽద్యాప్యసిద్ధేః । తత ఆత్మా స్వప్రకాశత్వేనాఽపరోక్షో న నిత్యానుమేయః ।

యస్తు స్వప్రకాశత్వే వివదతే స వక్తవ్యః – కిమాత్మా సంవిదాశ్రయత్వేనాఽపరోక్షః కిం వా సంవిత్సమ్బన్ధమాత్రసత్త్వాదుత సంవిదుపాధిత్వాదథో సంవిద్విషయత్వాత్ ? నాద్యః, ఆత్మా న సంవిదాశ్రయత్వేనాఽపరోక్షః, సంవిత్కర్మతామన్తరేణాఽపరోక్షత్వాత్ , సంవేదనవత్ । న ద్వితీయః, అతిప్రసఙ్గాత్ । తృతీయేఽపి న తావత్ సంవిదుపాధిత్వం నామ సంవిదాశ్రయత్వమ్ , విషయస్యాఽనాశ్రయస్యాఽపరోక్షత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । నాప్యాఽఽశ్రయవిషయయోరన్యతరత్వమ్ , విషయస్య దుర్నిరూపత్వాత్ । సంవిత్ప్రయుక్తవ్యవహారయోగ్యో విషయ ఇతి చేద్ , ఆత్మాఽపి తర్హి విషయః స్యాత్ । ఆశ్రయవ్యతిరిక్తత్వే సతి సంవిద్వ్యావర్త్తకత్వం చక్షుష్యతివ్యాప్తమ్ । ఆశ్రయవ్యతిరిక్తత్వే సతి సంవిత్ప్రయుక్తవ్యవహారయోగ్యత్వం చ సంవిదాత్మసమ్బన్ధేఽతివ్యాప్తమ్ । న చ సమ్బన్ధస్య విషయత్వమిష్టమ్ ; అపరోక్షత్వప్రసఙ్గాత్ । అనుమేయో హి నిత్యం సమవాయో భవతేష్యతే । చతుర్థేఽపి న తావదాత్మవిషయం సంవేదనం ఘటాదివిషయసంవేదనాద్భిన్నకాలీనమ్ । తథా సతి “మయేదం విదితమ్” ఇతి సంవేద్యసమ్బన్ధో నావగమ్యేత । నాపి తయోరేకకాలత్వమ్ । యుగపద్విరుద్ధవిషయగ్రాహిజ్ఞానద్వయోత్పాదాయోగాత్ । న హి దేవదత్తస్యాఽగ్రపృష్ఠదేశస్థితార్థవ్యాపిగమనక్రియాద్వయావేశో యుగపద్ దృశ్యతే । విరుద్ధపరిస్పన్దద్వయస్య యుగపదనుపపత్తావపి పరిమాణద్వయస్య నానుపపత్తిరితి చేద్ , న; నిరవయవస్యాఽవయవశః పరిణామద్వయానుపపత్తేః । నాఽపి కార్త్స్న్యేన పరిణామద్వయమ్ , కృత్స్నశరీరవర్తినో విరుద్ధపరిణామయోర్బాల్యయౌవనయోర్యౌగపద్యాదర్శనాత్ । తస్మాత్ పరిశేషాత్ స్వప్రకాశత్వేనైవాఽఽత్మనోఽపరోక్షత్వమ్ । న చ వాచ్యమధిష్ఠానస్యాఽధ్యస్యమానేనైకేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వమన్తరేణాఽపరోక్షతామాత్రేణాఽధ్యాసో న క్వచిద్ దృష్ట ఇతి, సాక్షిణా మనోమాత్రేణ వా ప్రత్యక్షే ఆకాశే మాలిన్యాదేశ్చాక్షుషస్యాఽఽపరోక్ష్యదర్శనాత్ । క్షపణకైర్భాట్టైశ్చాఽకాశస్య చాక్షుషత్వమిష్యత ఇతి చేద్, న; తథా సతి రూపస్పర్శవత్త్వప్రసఙ్గాత్ । చక్షురన్వయవ్యతిరేకౌ త్వాకాశానుమాపకమూర్తద్రవ్యాభావవిషయతయాఽన్యథాసిద్ధౌ । యే తు వాదినః స్వస్వప్రక్రియానుసారేణ నిత్యానుమేయమాకాశమిచ్ఛన్తి తాన్ప్రత్యధ్యస్యమానేనైకేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వాభావాద్ భవత్యేవోదాహరణమ్ । తస్యైతస్య విద్యానివర్త్యస్యాఽవిద్యాతత్కార్యరూపస్యాఽధ్యాసస్యాఽధిష్ఠానభూతోఽప్యాత్మా న తద్గుణదోషాభ్యాం సంస్పృశ్యతే, అనుపాదానత్వాత్। తదేవం వేదాన్తవాదే సర్వదోషపరిహారస్య సుకరత్వాత్ సమ్భావ్యత ఎవ ప్రత్యగాత్మన్యప్యనాత్మాధ్యాసః ।

నన్వాత్మన్యనాత్మాధ్యాసో లక్షణసమ్భావనాభ్యాముపేతోఽపి న ప్రమాణమన్తరేణ సేద్ధుమర్హతి, మానాధీనత్వాత్ సర్వత్ర మేయసిద్ధేరితి చేత్ , తర్హ్యత్ర ప్రత్యక్షానుమానార్థాపత్త్యాగమాః ప్రమాణత్వేనాఽవగన్తవ్యాః । సర్వో లోకో “మనుష్యోఽహం దేవోఽహం పశురహమ్” ఇతి జాతివిశిష్టశరీరేన్ద్రియాదిసంఘాతే చిద్రూపస్య స్వస్య తాదాత్మ్యమధ్యస్యైవ వ్యవహారం ప్రమాతృప్రమేయాదిరూపం కురుత ఇతి ప్రత్యక్షమేతత్ । యద్యప్యత్రేన్ద్రియాపగమే ప్రమాణకోటావనన్తర్భావాత్ ప్రత్యక్షసామగ్ర్యసమ్భవస్తథాపి నిత్యం సాక్షిప్రత్యక్షం సమ్భవిష్యతి । యత్ర సామగ్ర్యభావేఽప్యాపరోక్ష్యం దృశ్యతే, తత్ర సాక్షిప్రత్యక్షతేతి హి వేదాన్తమర్యాదా । తథాఽనుమానమపి – విమతౌ దేవదత్తస్య జాగ్రత్స్వప్నకాలౌ తస్యైవాఽహం మనుష్య ఇత్యాద్యధ్యాసపురఃసరప్రమాతృత్వాదివ్యవహారవన్తౌ, తస్యైవ సుషుప్త్యాదికాలాదన్యకాలత్వాత్ , యన్నైవం తన్నైవమ్ , యథా తస్యైవ సుషుప్త్యాదికాల ఇతి । అర్థాపత్తిరపి ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారో దేహాదితాదాత్మ్యాధ్యాసం వినా నోపపద్యతే, సుషుప్తాదావధ్యాసాభావే వ్యవహారానుపలమ్భాదితి । ఆగమస్తు “బ్రాహ్మణో యజేత” ఇత్యాదిరవగన్తవ్యః । నను ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారో దేహాత్మనోః సమ్బన్ధమాత్రమపేక్షతే, న తాదాత్మ్యమితి చేత్ , కోఽసౌ సమ్బన్ధః ? స్వస్వామిభావశ్చేత్ , తర్హి భృత్యాదిశరీరేణాఽపి ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారః స్యాత్ । అస్తు తర్హి స్వేచ్ఛామాత్రానువిధాయిత్వం సమ్బన్ధః । భృత్యాదిశరీరం తు స్వవచనానువిధాయీతి నాఽతిప్రసఙ్గ ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; యదీచ్ఛానువిధానయోగ్యతామాత్రం వివక్షితం తదా సుషుప్తేఽపి తత్సత్త్వాద్ వ్యవహారో దుర్వారః । అథేచ్ఛయాఽనువిధీయమానత్వమ్ , తర్హ్యత్యాతురే తదభావాత్ ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారో న స్యాత్ । ఇచ్ఛానువిధానస్య వ్యవహారమూలత్వమనుభవసిద్ధమితి చేత్ , కిమేతత్సార్వత్రికముత క్వాచిత్కమ్ ? నాఽఽద్యః, ఇచ్ఛానువిధానమన్తరేణైవ దుర్గన్ధాదిప్రమాతృత్వదర్శనాత్ । న ద్వితీయః, ఇచ్ఛాయా అప్యధ్యాసమూలత్వేనాఽధ్యాసస్యైవ వ్యవహారహేతుత్వాత్ । నహ్యన్తఃకరణతాదాత్మ్యాధ్యాసమన్తరేణేచ్ఛారూపః పరిణామో నిర్వికారస్యాఽఽత్మనః సమ్భవతి । న చాఽఽత్మానాత్మనోః సంయోగసమవాయౌ వ్యవహారనిమిత్తమ్ , సుషుప్తేఽపి తయోః సత్త్వాద్ వ్యవహారాపత్తేః ; భోక్తృభ్యోగ్యాన్వయస్వకర్మారభ్యత్వస్వేన్ద్రియాధిష్ఠేయత్వాదిసమ్బన్ధానాం భోగాద్యధ్యాసమూలత్వాత్ । భృత్యాదిశరీరే సద్భావాచ్చ న వ్యవహారత్వమ్ । అథ భృత్యాదివ్యావృత్త్యర్థమవ్యవధానేన భ్యోగ్యత్వం సమ్బన్ధ ఇత్యుచ్యేత, తదాపి భోగయోగ్యతామాత్రం చేత్ , సుషుప్తేఽప్యస్తి । అథ భుజ్యమానత్వమ్ , తథాఽప్యాత్మనః సర్వశరీరదేశకాలేష్వవ్యవధానస్య సమత్వాత్ కస్యచిదేవ శరీరస్య కయోశ్చిదేవ దేశకాలయోర్భ్యోగ్యత్వే నియామకో మూలసమ్బన్ధోఽపేక్ష్యేత । తస్మాత్తాదత్మ్యాధ్యాస ఎవ వ్యవహారహేతుః । అస్మిన్నపి పక్షే శరీరవిశేషేఽధ్యాసస్య కిం నియామకమితి చేద్ , లిఙ్గశరీరవిశేష ఇతి బ్రూమః । న చ లిఙ్గశరీరాత్మనోః సమ్బన్ధః సాదిః, యేన తత్రాఽపి నియామకాన్తరమన్విష్యేత । న చ ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారస్య దేహాదితాదాత్మ్యాధ్యాసమూలత్వే కారణదోషాదప్రామాణ్యం ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రసజ్యేతేతి వాచ్యమ్ ; తత్ర తత్త్వావేదకప్రామాణ్యహానిర్వేదాన్తవ్యతిరిక్తానామభ్యుపగతైవ । వ్యావహారికప్రామాణ్యం తు న హీయతే, వ్యవహారే బాధాభావాత్ । మోక్షావస్థాయాం బాధ్యత్వమాత్రస్వీకారేణాఽఽధ్యాసికత్వస్వీకారాత్ । న చాఽఽధ్యాసికత్వమవిసంవాదివ్యవహారాఙ్గత్వం చోభయం విరుద్ధమితి వాచ్యమ్ , ఉభయస్య ప్రమాణసిద్ధత్వాత్ । తత్రాఽఽధ్యాసికత్వే తావత్ప్రమాణాన్యుక్తాని, ఇతరచ్చాఽనుభవసిద్ధమ్ । అవిసంవాదిత్వం న నిశ్చేతుం శక్యత ఇతి చేత్ , తత్ర తావత్ప్రత్యక్షాదిజన్యవ్యవహారస్యాఽవిసంవాద ఆపాతికః సాక్షిసిద్ధః । ఆత్యన్తికస్తు నాఽభ్యుపేయతే । వేదాన్తానాం చాఽత్యన్తాబాధ్యవిషయత్వాత్తత్త్వావేదకప్రామాణ్యముచితమ్ । స్వయం మిథ్యాభూతా అపి అబాధ్యం బోధయన్త్యేవ, స్వప్నకామినీసన్దర్శనాదౌ మిథ్యాభూతేఽపి వాస్తవశ్రేయః సూచకత్వదర్శనాత్ । నను ప్రత్యక్షాదీని వ్యవహారికప్రమాణాని, వ్యవహారార్థక్రియాసమర్థవస్తువిషయత్వాదితి హి త్వయా తేషాం ప్రామాణ్యం సాధనీయమ్ । తథా చ పరతః ప్రామాణ్యాపత్తిరితి చేద్ , న; విమతాని ప్రమాణాని, యథార్థవిషయత్వాదితి సాధయతస్తవాపి తుల్యత్వాత్ । అథ విషయయాథార్థ్యం విషయిజ్ఞానాదేవ సిధ్యతి, న జ్ఞానాన్తరాదితి న పరతస్త్వమ్ ; తర్హ్యస్మన్మతేఽపి విషయే వ్యవహరికర్థక్రియాసామర్థ్యం విషయిజ్ఞానాదేవ సిధ్యతీతి సమానమ్ ।

అథాప్యధ్యాసోపాదానత్వే బ్రహ్మజ్ఞానస్య ప్రపఞ్చజ్ఞానవన్మిథ్యాత్వం ప్రసజ్యేతేతి చేద్ , న; స్వరూపమిథ్యాత్వస్యేష్టత్వాత్ । అథ విషయమిథ్యాత్వం సాధ్యమ్ , తర్హి వినశ్వరగ్రాహిత్వం ప్రపఞ్చజ్ఞానే ఉపాధిః । అథ బ్రహ్మజ్ఞానమపి వినశ్వరగ్రాహి, దుష్టకారణజన్యత్వాత్ , రజ్జుసర్పజ్ఞానవదితి చేద్ , న; హేత్వసిద్ధేః । న హి బ్రహ్మజ్ఞానం కాచకామలాదిదోషజన్యమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానోపాదానమజ్ఞానమేవ దోష ఇతి చేద్ , న; చైతన్యస్యాఽద్వైతావభాసం ప్రతిబధ్య ద్వైతావభాసజనకత్వేన చైతన్యం ప్రత్యజ్ఞానస్య దోషత్వేఽపి బ్రహ్మజ్ఞానం ప్రత్యుపాదానతయాఽనుకూలస్య తస్య గుణత్వాత్ । ఎకస్యైవ దోషత్వగుణత్వే విరుద్ధే ఇతి చేద్ , న; కాచాదీనాం రజ్జ్వాదితత్త్వావభాసం ప్రతి విరోధిత్వేన దోషత్వేఽపి స్వకారణభూతపాపానుమానే లిఙ్గత్వేన గుణత్వదర్శనాత్ । తతః ప్రమాణకారణేషు సర్వేషు సత్సు తద్విరోధిత్వేనాఽగన్తుకో యః కాచాదిః స ఎవాఽప్రామాణ్యహేతుర్దోషః । లోకే తు విరోధిష్వపి క్షుత్పిపాసాదిషు నైసర్గికత్వమాత్రేణ దోషబుద్ధిర్న దృశ్యతే తత్ర కిము వక్తవ్యం నైసర్గికమనుకూలం చాఽజ్ఞానం న దోష ఇతి । తస్మాదాధ్యాసికానామపి ప్రత్యక్షాదీనాం నాఽప్రామాణ్యమిత్యధ్యాస ఉపాదానం వ్యవహారస్య ।

విమతోఽధ్యాసః ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారస్య నిమిత్తకారణమ్ , అధ్యాసత్వాత్ , శుక్తిరజతాధ్యాసవత్ , ఇతి చేద్ , న; వ్యవహారానాశ్రయత్వస్యోపాధిత్వాత్ । రజతాధ్యాసమన్తరేణాఽఽప్యాత్మని ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారదర్శనాత్ రజతాధ్యాసో న తదాశ్రయః, । దేహాత్మాధ్యాసస్తదాశ్రయః, సుషుప్తే దేహాత్మాధ్యాసహీనే వ్యవహారానుపలమ్భాత్ । అథ మతమ్ – వ్యవహారః ప్రమాతృనిష్ఠః, ప్రమాతృత్వం చాఽఽత్మనశ్చేతనత్వాద్వినైవాఽధ్యాసం సిధ్యతీతి । తన్న, అధ్యాసమన్తరేణాఽసఙ్గస్యాఽఽత్మనో నిర్వ్యాపారస్య ప్రమాజనకత్వేన కారకప్రయోక్తృత్వలక్షణప్రమాతృత్వానుపపత్తేః । అతోఽధ్యాసోపాదానక ఎవ ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారః । అవివేకివ్యవహార ఎవ తాదృశః, న తు వివేకివ్యవహార ఇతి చేద , న; వివేకివ్యవహారోఽపి లౌకికస్తావత్పశ్వాదివ్యవహారసమత్వాదధ్యాసకార్య ఎవ । పశ్వాదీనాం చ దేహాదిసఙ్ఘాతేఽహమిత్యభిజ్ఞావ్యవహారోఽధ్యాసాత్మకః అగృహీతభేదయోర్ద్వయోరైక్యజ్ఞానత్వాచ్ఛుక్తిరజతజ్ఞానవత్ । న హి వివేకిభిరపి లౌకికవ్యవహారకాలే దేహాత్మనోర్భేదో గృహ్యతే, యేన పశ్వాదిసామ్యం న స్యాద్ । భేదగ్రహణే చ దేహస్యాఽనుకూలేఽన్నపానాదౌ ప్రతికూలే చ తాడనాదౌ పశ్వాదివన్మమేదమనుకూలం ప్రతికూలమితి బుద్ధ్యా ప్రవృత్తినివృత్తీ నోపపద్యేయాతామ్ । దేహాత్మనోర్భేదః ప్రాకృతప్రత్యక్షేణైవ గమ్యతే, పామరాణామపి స్త్రీశూద్రాదీనాం పరలోకార్థగఙ్గాస్నానాదిప్రవృత్తిదర్శనాదితి చేద్ , న; ఆప్తవాక్యపరమ్పరయైవ తత్ర భేదావగమాత్ । నో చేదాత్మజ్ఞానాయ శాస్త్రం న ప్రవర్తేత । తస్మాత్ వివేకినామపి లౌకికవ్యవహార ఆధ్యాసిక ఎవ । నను వివేకినాం శాస్త్రీయవ్యవహారో నాఽఽధ్యాసికః, పరలోకసమ్బన్ధినమాత్మానమాప్తవాక్యాద్విజ్ఞాయైవ వైదికకర్మసు ప్రవర్త్తమానత్వాత్ । స్యాదేతత్ , కిం “చిత్రయా యజేత పశుకామః” “జ్యోతిష్టోమేన స్వర్గకామో యజేత్” ఇత్యాదిఫలచోదనా దేహవ్యతిరిక్తం పారలౌకిమాత్మానం కల్పయేత్ ? కిం వా “యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహోతి” ఇత్యాదినిత్యచోదనా ? అథవా “గృహదాహవాన్ యజేత” ఇత్యాదినైమిత్తికచోదనా ? ఆహోస్విత్ ప్రాయశ్చిత్తచోదనా ? ఆద్యేఽపి కిం దేహవ్యతిరిక్తమాత్మానమన్తరేణ పశ్వాదిఫలమనుపపన్నమ్ ? ఉత స్వర్గాదిఫలమ్ ? నాఽఽద్యః, పశ్వాదీనామస్మిన్నేవ జన్మని లబ్ధుం శక్యత్వాత్ । న చైహికఫలత్వే చిత్రాదీనాం సమనన్తరనియతఫలేభ్యః కారీర్యాదిభ్యో భేదో న స్యాదితి శఙ్కనీయమ్ , అస్మిన్నేవ జన్మని యౌవనవార్ద్ధకాదికాలభేదేనాఽపి చిత్రాదీనామనియతఫలత్వోపపత్తేః । కారీర్యాదీనాం త్వనావృష్ట్యా సస్యేషు శుష్యత్సు విధానాన్నియతసమనన్తరఫలత్వమ్ । నాఽపి ద్వితీయః –
అత్రైవ నరకస్వర్గావితి మాతః ప్రచక్షతే ।
మనఃప్రీతికరః స్వర్గో నరకస్తద్విపర్యయః ॥
ఇతి న్యాయేన పశ్వాదిజన్యసుఖస్యైవ స్వర్గశబ్దాభిధేయస్య జ్యోతిష్టోమాదిఫలస్యాఽప్యత్రైవ సమ్భవాత్ । న హి తత్సుఖం చిత్రాదిఫలమ్ , పశ్వాదిమాత్రకామస్య తద్విధానాత్ । నిరతిశయప్రీతేః స్వర్గత్వేఽప్యైహికత్వమవిరుద్ధమ్ , సామ్రాజ్యాదిప్రాప్త్యా తస్యా అప్యత్రైవ సమ్భవాత్ । శాస్త్రేషు మేరుపృష్ఠే స్వర్గభోగోఽవగమ్యత ఇతి చేత్ , సోఽపి మన్త్రౌపధాదిసిద్ధేనాఽనేనైవ శరీరేణ సుసమ్పాదః । యది తథా న దృశ్యేత తర్హి వృష్ట్యాద్యనుత్పాదే కారీర్యాదిష్వివాత్రాపి కిఞ్చిదఙ్గవైకల్యం కల్పనీయమ్ । నాపి ద్వితీయతృతీయౌ, నిత్యనైమిత్తికచోదనయోర్గురుమతే ఫలశూన్యత్వాత్ । భట్టమతేఽపి తత్ఫలస్యేహైవ భోక్తుం శక్యత్వాత్ । నాపి చతుర్థః, ప్రాయశ్చిత్తస్య పాపాపగమమాత్రఫలత్వాత్ । అకృతప్రాయశ్చిత్తస్య బ్రహ్మహత్యాదేః ఫలం భోక్తుమాత్మా నరకగామీతి చేద్ , న; స్వర్గవన్నరకస్యాప్యనేనైవ జన్మనా భోగసమ్భవాత్ । శ్వసూకరాదిదేహేషు పాపఫలోపభోగః శాస్త్రే ప్రతీయతే ఇతి చేత్ , న; తత్ర సూకరాది సమానదుఃఖప్రాప్తిమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్ । అతో న దేహవ్యతిరిక్తాత్మనః కిఞ్చిత్కల్పకమస్తీతి । నైతదేవమ్ , దేవతాధికరణన్యాయేన ప్రమాణభూతైర్మన్త్రార్థవాదాదిభిర్విశిష్టదేశకాలశరీరాదిభోగ్యస్వర్గాదిఫలావగతౌ దేహవ్యతిరిక్తాత్మసంసిద్ధేః । ఇమమర్థం వేదాన్తదేవతాధికరణన్యాయసిద్ధమపి జైమినిర్నాఙ్గీచకారేతి చేద్ , న; దేహవ్యతిరిక్తాత్మతత్త్వస్య విధిభిరనపేక్షితత్వేన జైమినినా మృగ్వతో సూత్రణేఽపి సిద్ధసాధ్యవిషయకృత్స్నవేదస్యాప్యనపేక్షత్వలక్షణప్రామాణ్యసూత్రణేనాఽర్థాత్ సూత్రితత్వాత్ । అన్యథా తదీయేన భాష్యకారేణ మన్త్రార్థవాదాదిప్రామాణ్యమాశ్రిత్య దేహవ్యతిరిక్త ఆత్మా కథం విచారితః । న చ పూర్వతన్త్రగతదేవతాధికరణే సూత్రకారభాష్యకారాభ్యాం మన్త్రాదిప్రామాణ్యం నిరాకృతమితి వాచ్యమ్ । న హి తత్ర మన్త్రాదిమాత్రస్య ప్రామాణ్యనిరాకరణే తాత్పర్యమ్ , కిన్తు విరుద్ధస్యైవ “మహాన్ ఇన్ద్రో వజ్రబాహుః” ఇత్యాదిమన్త్రబలాత్ దేవతాయా విగ్రహవత్త్వే సతి ఋత్విగాదివత్సన్నిధానేనోపకారకత్వం స్యాత్ తచ్చాఽనుభవవిరుద్ధమితి నిరాక్రియతే । అవిరుద్ధస్య తు మన్త్రాదేః ప్రామాణ్యమఙ్గీకృతమేవ అర్థవాదగతలిఙ్గానామపి తత్ర తత్ర ద్వాదశలక్షణ్యాం ప్రమాణత్వేనోదాహ్రియమాణత్వాత్ । తదేవం మన్త్రాదిబలాద్దేహాదివ్యతిరిక్తమాత్మానమవగత్య వివేకినః శాస్త్రీయకర్మసు ప్రవర్తన్తే ఇతి న తద్వ్యవహార ఆధ్యాసికః ।

నైష దోషః । కిం కర్మిణో మన్త్రార్థవాదాదిబలాద్ దేహవ్యతిరిక్తమఖణ్డైకరసమాత్మానమవగచ్ఛేయుః ఉత పరలోకగామినమ్ ? నాఽఽద్యః, తస్య వేదాన్తైకవేద్యత్వాత్ । ద్వితీయేఽపి పరలోకగామ్యాత్మజ్ఞానే సతి కిమధ్యాసమాత్రం నివర్తత ఇతి తవాఽభిప్రాయ ఉత స్థూలదేహాధ్యాసో నివర్తత ఇతి । నాఽఽద్యః, సర్వగతస్య పరలోకగమనానుపపత్తేరన్తఃకరణాధ్యాసో న నివర్తత ఇత్యఙ్గీకార్యత్వాత్ । న ద్వితీయః, అపరోక్షాధ్యాసస్య పరోక్షజ్ఞానమాత్రేణ నివృత్త్యయోగాత్ । తతో వివేకినాం శాస్త్రీయవ్యవహారోఽప్యాధ్యాసిక ఎవ ।

యద్యయం సర్వోఽపి వ్యవహారోఽధ్యాసమూలస్తర్హ్యాత్మానాత్మనోః కస్య కుత్రాఽధ్యాస ఇతి విశేషతో నిరూపణీయమ్ ఇతి చేత్ , శ్రూయతాం తర్హ్యవధానేన । తత్ర తావత్సాక్షిచైతన్యేఽన్తఃకరణేన్ద్రియదేహతద్బాహ్యవిషయాస్తద్ధర్మాశ్చ క్రమేణాఽఽరోప్యన్తే, తత్రాపి పూర్వపూర్వాధ్యాసవిశిష్టం చైతన్యముత్తరోత్తరాధ్యాసాధిష్ఠానమవగన్తవ్యమ్ । న చ ఆత్మని బాహ్యవిషయాధ్యాసే వివదితవ్యమ్ , పుత్రభార్యాదిషు వికలేషు సకలేషు చ సత్స్వహమేవ వికలః సకలో వేతి వ్యవహారదర్శనాత్ । నను నాఽఽయం ముఖ్యో వ్యవహారః, అసార్వత్రికత్వాత్ । న హి పుత్రే మృతపత్నీకే సత్యహం మృతపత్నీక ఇతి వ్యవహారో దృశ్యత ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; క్వచిదదర్శనమాత్రేణ దృష్టస్థలేషు ముఖ్యత్వస్యాఽనివార్యత్వాత్ । న హి క్వచిచ్ఛుక్తౌ రజతవ్యవహారో న దృష్ట ఇత్యన్యత్రాపి రజతరూపేణ భాతాయాం శుక్తౌ రజతవ్యవహార ఔపచారికో భవతి । అస్తు శుక్తిరజతయోస్తాదాత్మ్యప్రతీతేర్ముఖ్య ఆరోపః । స్వదేహపుత్రయోస్తు భేద ప్రతీతేః “సింహో దేవదత్తః” ఇతివద్గౌణ ఎవైకత్వవ్యవహార ఇతి చేద్ , న; వైషమ్యాత్ । న హి సింహసుఖదుఃఖాభ్యాం దేవదత్తః సంస్పృశ్యత ఇతి తదేకత్వవ్యవహారిణో గౌణీ ప్రతీతిః । అత్ర తు పుత్రసుఖదుఃఖాభ్యామహమేవ సంస్పృష్ట ఇతి పితాఽభిమన్యతే । అథాఽతిస్నేహవశాదభిమానో నాఽధ్యాసవశాదితి మన్యేథాః । తన్న, స్నేహస్యాఽప్యాధ్యాసికత్వాత్ । అన్యథా తస్యైవ పితుః పారివ్రాజ్యం ప్రాప్తస్య వివేకజ్ఞానే సతి తేష్వేవ పుత్రాదిషు కథం న యథాపూర్వం స్నేహో దృశ్యేత । నాఽపి వాస్తవస్య స్నేహస్య వివేకజ్ఞానమాత్రాదపగమః సమ్భవతి । జ్ఞానమజ్ఞానస్యైవ నివర్తకమితి వ్యాప్తిదర్శనాత్ । నను యది పుత్రాదిషు స్నేహకృతోఽహమితి వ్యవహార ఆధ్యాసికః కథం తర్హి భాష్యకారేణేక్షత్యధికరణే రాజ్ఞః సర్వార్థాకారిణ్యతిస్నిగ్ధభృత్యే “మమాత్మా భద్రసేనః” ఇతి వ్యవహారో గౌణత్వేనోదాహృతః । విషమ ఉపన్యాసః, న హి తత్ర భద్రసేనస్వరూపప్రయుక్తో రాజ్ఞః స్నేహః విపరీతకారిణి తస్మిన్నేవ ద్వేషదర్శనాత్ । కిం తర్హి తత్కృతేష్వనుకూలేషు రాజకార్యేష్వేవ స్నేహః । పుత్రేషు తు పితుర్నిరుపాధిక ఎవ స్నేహః । కార్యాక్షమే విపరీతకారిణి వా స్నేహాఽనపాయాత్ । అథాపి న స్నేహ ఆధ్యాసికః, స్నేహపాత్రేషు వస్త్రాలఙ్కారాదిష్వహంబుద్ధ్యభావాదితి చేద్, న; తత్రాపి మమబుద్ధిలక్షణాధ్యాసస్య సత్త్వాత్ । అధ్యాసస్యాఽహమితి మమేతి చాఽఽకారద్వయం స్నేహతారతమ్యాదుపపద్యతే । తత్తారతమ్యం చ “తదేతత్ప్రేయః పుత్రాత్” ఇత్యస్యాః శ్రుతేర్వ్యాఖ్యానావసరే విశ్వరూపాచార్యైర్దర్శితమ్ ।
“విత్తాత్పుత్రః ప్రియః పుత్రాత్పిణ్డః పిణ్డాత్తథేన్ద్రియమ్।
ఇన్ద్రియేభ్యః ప్రియః ప్రాణః ప్రాణాదాత్మా పరః ప్రియః ॥” ఇతి ।
అతః ప్రియమాత్రే విత్తాదౌ నియమేన మమేతి సమ్బన్ధాధ్యాస ఎవ భవతి । ప్రియతరే పుత్రే కదాచిదైక్యమప్యధ్యస్యతే । ప్రియతమే దేహే ప్రచురైక్యాధ్యాసః । తతోఽపి ప్రియతమే త్వన్తఃకరణే నియత ఐక్యాధ్యాసః । నను పుత్రే చేదైక్యబుద్ధిరాధ్యాసికీ కథం తర్హి చతుఃసూత్ర్యవసానే భాష్యే గౌణమిథ్యాత్మనోఽసత్త్వే పుత్రదేహాదిబాధనాదితి గౌణాత్మత్వేన పుత్ర ఉదాహృతః । నాఽయం దోషః, దేహవదైక్యాధ్యాసస్య ప్రాచుర్యం నాస్తీత్యేతావన్మాత్రం తత్ర వివక్షితమ్ , న త్వాత్మైక్యాధ్యాసః పుత్రే సర్వథా నాస్తీతి । అన్యథా కథమ్ “ఆత్మా వై పుత్రనామాఽసి” ఇతి శ్రుతిరుపపద్యేత । ఇయం హి శ్రుతిర్లోకసిద్ధం పుత్రతాదాత్మ్యాధ్యాసమనువదతి । తస్మాదస్త్యేవ పుత్రభార్యాదిషు విషయేష్వధ్యాసః । అథ కథఞ్చిత్పుత్రాదితాదాత్మ్యాధ్యాసేఽపి విప్రతిపద్యేథాస్తథాపి తద్ధర్మాధ్యాసోఽఙ్గీకార్య ఎవ । స్తనన్ధయే పుత్రే వస్త్రాలఙ్కారాదినా పూజితే సత్యహమేవ పూజిత ఇతి పితురభిమానదర్శనాత్ । తథాఽఙ్గుల్యా స్వదేహం ప్రదర్శ్య వచనేనాఽయమహమితి వ్యవహారో దేహతాదాత్మ్యాధ్యాసమాత్మనో గమయతి । కృశోఽహం కృష్ణోఽహమితి వ్యవహారే దేహధర్మాణాం కృశత్వాదీనామాత్మన్యధ్యాసః ప్రసిద్ధః । మూకోఽహం వక్తాఽహమన్ధోఽహం ద్రష్టాఽహమితీన్ద్రియధర్మా ఎవాఽఽత్మన్యధ్యస్యన్తే । నహ్యత్ర ధర్మిణామిన్ద్రియాణామధ్యాసో ఘటతే, నిత్యానుమేయానాం తేషామపరోక్షాధ్యాసాయోగ్యత్వాత్ । అహం కామీ కోపీత్యన్తఃకరణధర్మా ఆత్మన్యారోప్యన్తే । న చ కామాదయ ఆత్మన ఎవ ధర్మా నాఽన్తఃకరణస్యేతి వాచ్యమ్ , సత్యేవాన్తఃకరణే తేషాం భావాత్ । ఆత్మోపాదానకత్వేఽపి కామాదీనామన్తఃకరణం నిమిత్తమితి తదన్వయవ్యతిరేకావితి చేద్ , న; నిమిత్తస్యాఽన్తఃకరణస్యాఽపాయమాత్రేణ సుషుప్తౌ కామాద్యపాయానుపపత్తేః । అన్తఃకరణాత్మసంయోగస్యాఽసమవాయికారణస్యాఽపాయాత్తదపాయ ఇతి చేద్ , ఎవమప్యన్తఃకరణస్యోపాదానత్వమేవ కల్పనీయమ్ , అభ్యర్హితత్వాత్ । నిమిత్తత్వమప్యభ్యర్హితమేవ, తదభావే కార్యానుత్పాదాదితి చేద్ , న; చక్షురాదౌ నిమిత్తాన్తరస్యాఽత్ర సద్భావేన తస్యాఽకల్పనీయత్వాత్ । న చోపాదానాన్తరమత్రాఽస్తి, యైనోపాదానత్వమపి న కల్ప్యేత । ఆత్మన ఉపాదానత్వే త్వహం కామ ఇతి సామానాధికరణ్యప్రత్యయః స్యాద్ , న తు దణ్డీ దేవదత్త ఇతివదహం కామీతి సమ్బన్ధప్రత్యయః । అన్తఃకరణసామానాధికరణ్యం తు కామాదీనాం “కామః సఙ్కల్పః” ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమ్ । తతోఽన్తఃకరణధర్మా ఎవ కామాదయ ఆత్మన్యారోప్యన్తే, అన్తఃకరణం చ స్వసాక్షిణ్యాత్మన్యైక్యేనాఽధ్యస్యతే । అన్యథా కేవలసాక్షిణోఽహమిత్యభిమానవిశిష్టత్వేన ప్రతీతిర్న స్యాత్ ।

నను న సాక్షివేద్యమన్తఃకరణమ్ , కిన్త్వాత్మేన్ద్రియవిషయేషు సమవహితేషు దృశ్యమానస్య జ్ఞానోత్పత్తిక్రమస్యాఽన్యథానుపపత్త్యా గమ్యమితి చేద్ , న; అన్యథాఽప్యుపపత్తేః । ఆత్మన ఎవ క్రమేణ జ్ఞానజననసామర్థ్యకల్పనేఽప్యుపపన్నస్తత్క్రమః । న చాఽవశ్యం కస్యచిన్నియామకస్య కల్పనీయత్వే మన ఎవ కల్ప్యతామితి వాచ్యమ్ , సిద్ధస్యైవాఽఽత్మనః సామర్థ్యమాత్రకల్పనస్య సామర్థ్యోపేతద్రవ్యాన్తరకల్పనాల్లఘీయస్త్వాత్ ।

నను తర్హ్యనుమానేన మనోఽవగమ్యతామ్ – విమతః క్రమః కర్తుః క్రమకారిసాధారణకారణాపేక్షః, బహువిషయసన్నిధానవతః కర్తుః కార్యోత్పాదక్రమత్వాద్ , బాహుచ్ఛేద్యసన్నిధానవతో దేవదత్తస్య కుఠారసాపేక్షచ్ఛిదిక్రియాక్రమవదితి । నైతత్సారమ్ , మనఃకర్తృకేషు ప్రతీన్ద్రియసంయోగేషు వర్తమానే క్రమేఽనైకాన్త్యాత్ । న హి మనస ఇన్ద్రియైః క్రమేణ సంయోగే కిఞ్చిత్సాధారణం కారణమస్తి । అదృష్టమేవ తద్భవిష్యతీతి చేద్ , ఎవమపి వృక్షాత్పతతః ఫలస్యాఽఽకాశప్రదేశసంయోగక్రమేఽనైకాన్త్యమ్ । తత్రాపి గురుత్వం సాధారణం కారణమితి చేద్ , ఎవం తర్హి చక్షుషః ప్రతివిషయసంయోగేషు వర్త్తమానక్రమేఽనైకాన్త్యాత్ । న చాఽదృష్టమత్రాఽపి సమమితి వాచ్యమ్ , అదృష్టవ్యతిరిక్తస్యైవ సాధారణకారణస్య సాధ్యత్వేన వివక్షితత్వాత్ । ఎవం చ సతి ప్రథమత ఉక్తమనైకాన్తికస్థలమప్యదుష్టమ్ । అథ మతమ్ – విమతా విజ్ఞానాదివిశేషగుణోత్పత్తిః స్వాశ్రయే ద్రవ్యాన్తరసంయోగలక్షణాసమవాయికారణాపేక్షా, నిత్యద్రవ్యవిశేషగుణోత్పత్తిత్వాద్ , అగ్నిసంయోగాపేక్షపరమాణుగతలౌహిత్యోత్పత్తివత్ । తథా చ ద్రవ్యాన్తరం యత్తన్మన ఇతి । నైతదప్యుపపన్నమ్ , ఆత్మనః శరీరేన్ద్రియసంయోగోఽపి జ్ఞానాసమవాయికారణమితి తత్ర సిద్ధసాధనత్వాత్ । స్వప్నజ్ఞానపక్షీకారే మనఃసిద్ధిరితి చేద్, న; శరీరేణైవ సిద్ధసాధనత్వాత్ । న హి స్వప్నేఽప్యాత్మనః శరీరసంయోగోఽపగచ్ఛతి । తర్హ్యస్తు ప్రత్యక్షం మన ఇతి చేద్ , న; అణుపరిమాణత్వే మనసః పరమాణువదిన్ద్రియాగమ్యత్వాత్ । అనన్తపరిమాణత్వే యుగపత్సర్వజగదవభాసప్రసఙ్గాత్ । మధ్యమపరిమాణత్వేఽపి న తస్యేన్ద్రియగమ్యత్వమ్ , స్వప్నావస్థాయామిన్ద్రియాభావేఽపి మనోదర్శనాత్ । న చ మనసః ప్రతీతిరేవ నాస్తీతి వాచ్యమ్ , మమ మనోఽన్యత్ర గతమిత్యనుభవాత్ । తతః పరిశేషాన్మనసః సాక్షివేద్యత్వం సిద్ధమ్ । స చ సాక్షీ ప్రత్యగాత్మాఽనాత్మస్వన్తఃకరణాదిష్వైక్యేనాఽధ్యస్యతే, అహఙ్కారాదిషు చైతన్యోపలమ్భాత్ ।

నన్వాత్మానాత్మనోరన్యోన్యాధ్యాసే ద్వయోరప్యధ్యస్తత్వేన మిథ్యాత్వం స్యాత్ తథా ద్వయోరప్యధిష్ఠానత్వేన సామాన్యావభాస ఎవ స్యాన్న కస్యాపి విశేషావభాస ఇతి చేద్, మైవమ్ ; చిజ్జడరూపేణ ద్వయోర్విశేషావభాసస్తావదితరేతరాధ్యాసం గమయతి । అధ్యాసే విశేషావభాసస్యాఽధ్యస్యమానతాప్రయుక్తత్వాత్ । ఎకతరాధ్యాసే చైకస్యైవ విశేషావభాసః స్యాత్ । న చ ద్వయోరపి మిథ్యాత్వాపాతః, చేతనస్యాఽచేతనే స్వరూపాధ్యాసాభావాత్సంసృష్టతయైవాఽధ్యాసాత్ । న చ విశేషావభాసాదధిష్ఠానత్వవిరోధః, అధిష్ఠానధర్మతయా విశేషాప్రతీతేః । దేహస్య చేతనత్వమాత్మనోఽచేతనత్వమితి వైపరీత్యేన ప్రతీతేః । న చ వాచ్యం ద్వయోర్విశేషావభాసే సతి నాధ్యాసః సమ్భవతి, సామానాధికరణ్యమస్తి చేద్గౌణం తద్భవిష్యతీతి । న హి లౌకికాః అన్తఃకరణాదావాత్మనో గౌణీం బుద్ధిమభిమన్యన్తే, కిన్తు ముఖ్యామేవ । న హి దృష్టేఽనుపపన్నం నామ । నన్వాదిశబ్దోఽనుపపన్నః । అన్తఃకరణమాత్రే శుద్ధస్యాఽఽత్మనోఽధ్యాసాత్ । ఇన్ద్రియాదౌ త్వధ్యస్తాత్మవిశిష్టమన్తఃకరణమేవ సమ్బన్ధ్యత ఇతి చేత్ , సత్యమేవమ్ తథాపి చైతన్యమేవేన్ద్రియాద్యవచ్ఛిన్నం ప్రకాశతే, నాన్తఃకరణమితి ప్రతిభాసాభిప్రాయేణాదిశబ్ద ఉక్తః । చైతన్యస్య దేహేన్ద్రియాదావనుస్యూతత్వేన ప్రతిభాసాదేవ తత్ర లౌకాయతాదీనామాత్మభ్రమః । అన్యథా చైతన్యాధ్యాసవత్యన్తఃకరణే ఎవ సర్వేషామపి వాదినామాత్మత్వభ్రమః స్యాన్న తు దేహాదౌ । తదిత్థమాత్మానాత్మనోరన్యోన్యాధ్యాసే లక్షణసమ్భావనాసద్భావప్రమాణైరుపపాదితే వివదితుం కేనాఽపి న శక్యత ఇతి సిద్ధమ్ । నను విమతం శాస్త్రం సమ్భావితవిషయప్రయోజనమ్ , అధ్యాసాత్మకబన్ధప్రత్యనీకత్వాత్ , జాగ్రద్బోధవత్ , ఇత్యనుమాతుమధ్యాసో భవతా ప్రసాధితః । తత్ర ప్రయోజనం నామ కిం కర్తృత్వభోక్తృత్వాద్యనర్థనివృత్తిః ? కిం వాఽనర్థహేతోరవిద్యాతత్కార్యాధ్యాసస్య నివృత్తిః ? నాఽఽద్యః; సతి హేతౌ నివృత్తస్యాఽనర్థస్య పునరప్యుత్పత్తేః । న ద్వితీయః; అనాదేరధ్యాసస్య నివృత్త్యయోగాత్ । శాస్త్రప్రామాణ్యాన్నివృత్తిరితి చేద్ , న; ప్రత్యక్షవిరోధాత్ । న హి దేహాదిభ్యో న్యాయతో వివిక్తేఽప్యాత్మని అధ్యాసనివృత్తిం పశ్యామః । ఉచ్యతే – అనాదేః ప్రాగభావస్య భవన్మతసిద్ధసంసారహేతోర్నివృత్తిరివాఽధ్యాసస్యాఽపి నివృత్తిః కిం న స్యాత్ ? అధ్యాసో న నివర్తతే, అనాదిభావరూపత్వాదాత్మవదితి చేద్, న; కిం భావరూపత్వం నామ సత్యత్వమ్ ఉతాఽభావవైలక్షణ్యమ్ ? ఆద్యే అనిర్వచనీయవాదినాం హేత్వసిద్ధిః । న ద్వితీయః ; విమతో జ్ఞాననివర్త్యః, అజ్ఞానాత్మకత్వాత్ రజతాధ్యాసవత్ । న చ పూర్వానుమానేన బాధః, తస్యైవాఽనేన బాధ్యత్వాత్ । యథా సామాన్యశాస్త్రం విశేషేణ బాధ్యతే తథా సామాన్యానుమానం విశేషానుమానేన కిం న బాధ్యతే ? నను నివృత్తిర్నామ స్వోపాదానగతోత్తరావస్థా, ఘటస్య మృద్గతకపాలరూపత్వప్రాప్తేర్నివృత్తిత్వాద్; న హి నిరుపాదానస్యాఽవిద్యాధ్యాసస్య సా సమ్భవతీతి చేద్, న; స్వాశ్రయగతోత్తరావస్థాయా నివృత్తిత్వాత్ । అన్యథా పరమాణుగతశ్యామత్వాదేరనాదేరనివృత్తిప్రసఙ్గాత్ । యద్యపి న్యాయతో దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మని విజ్ఞాతే తావతైవాఽధ్యాసనివృత్తిర్న దృష్టా, తథాపి తత్త్వమస్యాదివాక్యాద్ బ్రహ్మరూపత్వావగతావవిద్యాతత్కార్యాధ్యాసస్య విరోధినో నివృత్తిర్యుజ్యతే । విరుధ్యతే హి బ్రహ్మవిద్యయా బ్రహ్మావరణాజ్ఞానం తత్కార్యం చ । దేహవ్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానేన తు దేహాత్మత్వం విరుధ్యత ఇతి తస్యైవ తేన నివృత్తిః । యద్యప్యహంప్రత్యయే భాసమానశ్చిదాత్మా బ్రహ్మైవ, తథాపి బ్రహ్మాకారేణ న భాసత ఇతి నాఽహంప్రత్యయో బ్రహ్మవిద్యా । యౌక్తికజ్ఞానస్య కథఞ్చిద్ బ్రహ్మగోచరత్వేఽప్యప్రమాణత్వాత్ పరోక్షత్వాద్వా నాఽపరోక్షాధ్యాసనివర్త్తకత్వమ్ । తతో వేదాన్తవాక్యజన్యబ్రహ్మావగమాదేవాఽధ్యాసనివృత్తిః । నను నాఽధ్యాసనివృత్తిమాత్రం శాస్త్రప్రయోజనమ్ , కిన్త్వానన్దావాప్తిరపీతి చేత్ , సత్యమ్ ; తథాపి జీవబ్రహ్మణోరేకత్వలక్షణే విషయే నిర్దిష్టే సతి జీవస్యాఽఽనన్దావాప్తిరపి విషయాన్తఃపాతితయా సాక్షాల్లభ్యతే । “ఆనన్దో బ్రహ్మ” ఇతి శ్రుత్యా బ్రహ్మణ ఎవాఽఽనన్దరూపత్వాత్ । ప్రయోజనత్వం చాఽఽనన్దావాప్తేః పురుషాకాఙ్క్షావిషయత్వాదేవ ప్రసిద్ధమ్ , అతో నాఽసౌ ప్రయోజనత్వేన పృథఙ్నిర్దేష్టవ్యా । తర్హ్యధ్యాసనివృత్తిరపి న పృథగ్ నిర్దేష్టవ్యా, శాస్త్రవిషయత్వాత్ , ఆనన్దావాప్తివదితి చేద్, మైవమ్ ; కిమియమధ్యాసనివృత్తిః శాస్త్రస్య స్వాతన్త్ర్యేణ విషయ ఉత బ్రహ్మాత్మైకత్వలక్షణే విషయేఽన్తర్భవిష్యతి ? నాఽఽద్యః; బ్రహ్మాత్మైకత్వస్యైవ శాస్త్రప్రతిపాద్యత్వాత్ । “భూయశ్చాఽన్తే విశ్వమాయానివృత్తిః” “భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః” ఇత్యేవమాదిఫలవాక్యైః స్వబ్రహ్మాత్మైకత్వావగతిసామర్థ్యలభ్యైవాఽధ్యాసనివృత్తిరనూద్యతే । న ద్వితీయః; బ్రహ్మాత్మైక్యప్రతిపాదకైస్తత్త్వమస్యాదివాక్యైరధ్యాసనివృత్తేరవిషయీకృతత్వాత్ । బ్రహ్మగతసప్రపఞ్చత్వస్య జీవగతాఽవిద్యాతత్కార్యయోశ్చ నివృత్తిమన్తరేణ తత్త్వమస్యాదివాక్యోక్తమప్యైక్యం నోపపద్యత ఇతి చేద్, ఆయాతం తర్హ్యస్మదుక్తం సామర్థ్యలభ్యత్వమవిద్యానివృత్తేః । తత్త్వమస్యాదిమహావాక్యేష్వధ్యాసనివృత్తేరర్థలభ్యత్వేఽప్యస్థూలమనణ్విత్యవాన్తరవాక్యేషు సాక్షాత్ సా ప్రతిపాద్యత ఇతి చేత్ ? మైవమ్, నహ్యత్ర బ్రహ్మాత్మసాక్షాత్కారేణ మోక్షావస్థాయాం నిష్పత్స్యమానా బన్ధనివృత్తిరస్థూలాదిశబ్దార్థః, కిం తర్హి ? స్వతోఽసఙ్గస్య బ్రహ్మణః కాలత్రయేఽపి స్వాభావికం యన్నిష్ప్రపఞ్చస్వరూపం తదేవాఽస్థూలాదిశబ్దైః ప్రతిపాద్యతే । ప్రతిపాదితే హి తస్మిన్పశ్చాన్మహావాక్యేన బ్రహ్మాత్మత్వం సాక్షాత్కర్తుం జీవః శక్నుయాన్న పునరన్యథా, బ్రహ్మపదార్థస్యాలౌకికత్వాత్ । న చ బ్రహ్మణో నిష్ప్రపఞ్చత్వప్రతిపాదనేన సప్రపఞ్చత్వగ్రాహకప్రమాణవిరోధః, తాదృశప్రమాణస్యైవాఽభావాత్ । ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రపఞ్చగోచరత్వేఽపి బ్రహ్మాగ్రాహిత్వేన తదుభయసమ్బన్ధాబోధకత్వాత్ । “ఇదం సర్వం యదయమాత్మా” ఇత్యాదివాక్యాని చ న బ్రహ్మణః సర్వప్రపఞ్చాత్మకం ప్రతిపాదయన్తి, సర్వోపాదానతయైవ తత్సిద్ధేః; కిం తర్హ్యన్యతః సిద్ధమేవ తదనూద్య నిష్ప్రపఞ్చత్వప్రతిపాదకవాక్యాపేక్షితనిషేధ్యసమర్పకతయా వాక్యైకవాక్యతాం ప్రతిపద్యన్తే । అన్యథా పురుషార్థభూతనిష్ప్రపఞ్చత్వవిరుద్ధమపురుషార్థభూతం సప్రపఞ్చత్వం కథం ప్రతిపాదయేయుః । నిష్ప్రపఞ్చసప్రపఞ్చత్వయోః పురుషార్థత్వాపురుషార్థత్వే సుషుప్తజాగరయోర్దృష్టే శ్రుతిసిద్ధే చ । న చ సప్రపఞ్చత్వానువాదేన నిష్ప్రపఞ్చత్వప్రమితిర్బాధ్యతే, అనువాదస్యాఽనువాదత్వేన నిష్ప్రపఞ్చప్రమిత్యర్థతయా చాఽత్ర దుర్బలత్వాత్ । నన్వప్రాప్తం ప్రపఞ్చం బ్రహ్మణి సప్రపఞ్చవాక్యైః ప్రాపయ్య పునస్తన్నిషేధోఽనర్థక ఎవ, ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య దూరాదస్పర్శనం వరమితి న్యాయాత్ । నైష దోషః, అద్వితీయత్వప్రతిపాదనపరశ్రుత్యుక్తసర్వోపాదానత్వసామర్థ్యాదేవ ప్రాప్తః ప్రపఞ్చో యద్యనూద్య న నిషిధ్యతే తదా నాఽద్వితీయత్వం బ్రహ్మణః సిధ్యేత్ । తచ్చ శ్రుతసామర్థ్యే సప్రపఞ్చత్వస్య ప్రాపకమేవ న ప్రమాపకమ్ , సాక్షాన్నిషేధశ్రుత్యా విరోధే శ్రుతసామర్థ్యస్య దౌర్బల్యాత్ । దుర్బలస్యాఽపి యావద్బాధం శుక్తిరజతాదిజ్ఞానవత్ ప్రాపకత్వమవిరుద్ధమ్ । అన్యథా బాధానుపపత్తేః । ప్రాప్తమేవ హి సర్వత్ర బలవత్ప్రమాణేన బాధ్యతే నాఽప్రాప్తం నాఽపి ప్రమితమ్ । న చ “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ” ఇత్యాద్యుపాసనాప్రకరణపఠితవాక్యాని సప్రపఞ్చం బ్రహ్మ ప్రమాపయన్తి, అన్యపరాణాం తేషాం తాత్పర్యోపేతనిష్ప్రపఞ్చవాక్యబాధితత్వాత్ । ఆరోపితరూపేణాఽప్యుపాసనోపపత్తేః । ఆరోపోఽపి నాఽత్యన్తమప్రాప్తస్య సమ్భవతీతి చేద్ , న; సృష్టివాక్యైరద్వితీయత్వప్రతిపత్తయే నిషేధ్యసమర్పకైః ప్రాపితత్వాత్ । తస్మాత్ నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మప్రమితౌ న కశ్చిద్విరోధః ।

తథాపి తాదృశం బ్రహ్మ కర్తృత్వాదిప్రపఞ్చోపేతస్య జీవస్య కథమాత్మా స్యాత్ ? ఉచ్యతే – న తావజ్జీవే కర్తృత్వాదిప్రపఞ్చోఽనుమానాదిగమ్యః; అపరోక్షత్వాత్ । నాఽపి చక్షురాదిగమ్యః; జీవస్య బాహ్యేన్ద్రియావిషయత్వేన తన్నిష్ఠకర్తృత్వాదేరపి తథాత్వాత్ । నాఽపి మనోగమ్యః, ప్రమాణాభావాత్ । అన్వయవ్యతిరేకౌ తు మనసః కర్తృత్వాద్యుపాదానతయాఽప్యుపపన్నౌ, ఆత్మన ఎవ కర్తృత్వాద్యుపాదానత్వకల్పనేఽపి మనసః కర్తృత్వాదిప్రత్యాయకత్వం నాఽన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమ్ , వ్యతిరేకస్య సన్దిగ్ధత్వాత్ । యత్ర మనో నాఽస్తి న తత్ర కర్తృత్వాదిప్రతిభాసో యథా సుషుప్తావితి హి వ్యతిరేకో వాచ్యః, స చ సన్దిగ్ధః, సుషుప్తౌ కర్తృత్వాదేరనవభాసః కిం మనసోఽసత్త్వాత్ కిం వా స్వయమసత్త్వాదిత్యనిర్ణయాత్ । న చైవం కర్తృత్వాదేః ప్రత్యాయకాభావః శఙ్కనీయః, సాక్షిణః ప్రత్యాయకత్వాత్ । యత్తు కర్తృత్వభోక్తృత్వరాగద్వేషసుఖదుఃఖాదయోఽపి ఆత్మని స్వయంప్రకాశా ఇతి బౌద్ధా జరత్ప్రాభాకరాశ్చ కల్పయన్తి, న తద్యుక్తమ్ ; యది కర్తృత్వాదీనాం ద్రవ్యత్వం తదా ప్రత్యేకం ప్రకాశగుణకల్పనాదాత్మప్రకాశస్యైవ తత్ప్రత్యాయకత్వకల్పనం లఘీయః । యది చ తేషాం గుణత్వం తదా తేషు ప్రకాశగుణ ఎవ న సమ్భవతి, గుణస్య గుణాన్తరాభావాత్ । కర్తృత్వాదయ ఎవ ప్రకాశరూపగుణా ఇతి చేత్ , తర్హి తేషామాదిత్యాదిప్రకాశవత్స్వాశ్రయోపాధావుత్పత్తిర్న స్యాత్ । న చ కర్తృత్వాదేః స్వసత్తాయాం ప్రకాశవ్యతిరేకాభావేన స్వప్రకాశత్వం కల్పయితుం శక్యమ్ , నిత్యాత్మప్రకాశసంసర్గాదపి తదుపపత్తేః । సన్తు తర్హి సాక్షివేద్యా ఎవ కర్తృత్వాదయస్తథాపి తే సత్యా ఇతి చేద్, న; ప్రమాణాప్రమాణసాధారణస్య సాక్షిణో విషయసత్యత్వమిథ్యాత్వయోస్తాటస్థ్యాత్ । తత్సత్యత్వకల్పనే చాఽసఙ్గత్వశ్రుతివ్యాకోపాత్ । ఇన్ద్రో మాయాభిరితి సర్వసంసారధర్మాణాం మిథ్యాత్వశ్రవణాత్ । తదేవమ్ “అస్థూలమనణు” “న జాయతే మ్రియతే” ఇత్యాద్యవాన్తరవాక్యాని మహావాక్యాపేక్షితౌ వస్తుతో నిష్ప్రపఞ్చౌ చిన్మాత్రరూపౌ తత్త్వంపదార్థౌ సమర్పయన్తి, న త్వధ్యాసనివృత్తిం ప్రతిపాదయన్తి । నను తర్హ్యవాన్తరవాక్యసమర్పితౌ స్వాభావికప్రపఞ్చరహితౌ తత్త్వంపదార్థావేవోపజీవ్య మహావాక్యేనైకత్వం ప్రతిపాద్యత ఇత్యధ్యసనివృత్తిమన్తరేణాఽనుపపత్త్యభావాదార్థికత్వమపి తస్యా అవిద్యానివృత్తేస్తత్ప్రతిభాసస్య చ కథమితి చేద్ ? ఉచ్యతే – ఎకత్వగోచరస్తత్త్వబోధో విరోధినమవిద్యాతత్కార్యాధ్యాసం నివర్తయన్నేవోదేతి, శుక్తితత్త్వావబోధే తథాదర్శనాత్ । నేదం రజతమితి నిషేధకజ్ఞానం తత్రాఽధ్యాసనివర్తకమితి చేద్, మైవమ్ ; నిషేధః పరమార్థరజతగోచర ఇత్యఖ్యాతివాదే ప్రతిపాదితత్వాత్ । స చ రజతనిషేధః పరమార్థరజతార్థినః ప్రవృత్త్యాకాఙ్క్షాముచ్ఛిన్దన్నధ్యాసబాధకత్వేనోపచర్యతే । సాక్షాదధ్యాసబాధస్తు శుక్తిజ్ఞానేనైవేత్యనిర్వచనీయఖ్యాతౌ బాధవిచారేఽభిహితమ్ । న చ వాచ్యం శుక్తిజ్ఞానం శుక్తితత్త్వప్రత్యాయన ఎవ వ్యాప్రియతే నాఽధ్యాసనివృత్తావితి ఆర్థికార్థస్య తత్ర నిరపేక్షత్వాత్ । తథాహి – లోకే తులయా సువర్ణం సమ్మిమానస్య సువర్ణకారస్య హస్తస్తులాయా ఉన్నమన ఎవ ప్రయతతే । తత్రైకభాగస్యాఽవనమనం నాఽన్తరీయకం న తు తత్ర హస్తః ప్రయతతే । శాస్త్రేషు చ నాఽన్తరీయకసిద్ధా అర్థాః ప్రయత్ననిరపేక్షాః సర్వత్ర ప్రసిద్ధాః ।

నను యత్ర వాక్యాద్బాధస్తత్ర నేదం రజమితి వాక్యస్య పరమార్థరజతవిషయత్వాచ్ఛుక్తికేయమితి వాక్యస్య చాఽధ్యాసనిరాసప్రతిపాదనే సామర్థ్యాభావాత్ తన్నివృత్తిప్రతిభాసో నాన్తరీయకోఽస్తు, యత్ర పునః ప్రత్యక్షం బాధకం తత్ర కథం నాఽన్తరీయకతయాఽధ్యాసనివృత్తిప్రతిభాస ఇతి చేద్ , ఉచ్యతే – న తావత్తత్రారోపితరజతాభావోఽనుపలబ్ధిగమ్యః, అపరోక్షత్వాత్ । ఆరోపితరజతతదభావౌ హి న సమ్ప్రయోగయోగ్యౌ । న హి ప్రతీతిమాత్రశరీరమారోపితం రజతం ప్రతీతేః పూర్వమస్తి, యేనేన్ద్రియం సంయుజ్యేత । ప్రతియోగినో రజతస్యేన్ద్రియసమ్ప్రయోగాభావాదేవ తదభావోఽపి నేన్ద్రియేణ సమ్బధ్యతే । తతో వాక్యబాధవత్ ప్రత్యక్షబాధేఽపీన్ద్రియేణ శుక్తితత్త్వే జ్ఞాయమానే నాఽన్తరీయకతయైవాఽధ్యాసనివృత్తిః ప్రతీయతే । ఎవఞ్చ జీవబ్రహ్మణోరేకత్వే వాక్యాదనుభవాద్వా జాయమానే సత్యవిద్యా తత్కార్యనివృత్తేరార్థిక్యాః సాక్షాచ్ఛాస్త్రప్రతిపాద్యేఽనన్తర్భావాత్ ప్రయోజనత్వేన విషయాత్ పృథగ్ నిర్దేశో యుక్తతరః । యద్యపి విచారశాస్త్రస్య వేదాన్తగసన్దేహాపగమ ఎవ సాక్షాత్ప్రయోజనం వేదాన్తారమ్భస్య చ బ్రహ్మవిద్యాప్రాప్తిః ఫలమ్ , తథాఽప్యధ్యాసనివృత్తేర్విద్యాఫలత్వేన పురుషాకాఙ్క్షావిషయత్వేన చ పరమ్పరయా శాస్త్రప్రయోజనత్వమప్యుపపన్నమ్ । నను కేయం బ్రహ్మవిద్యాయాః ప్రాప్తిర్నామ యా వేదాన్తారమ్భఫలత్వేనోపవర్ణ్యతే । సర్వత్ర హ్యప్రాప్తస్య స్వరూపేణ నిష్పన్నస్య గర్వాదేః ప్రాప్తిర్భవతి । న తు నిత్యప్రాప్తస్య స్వరూపస్య, నాఽప్యనిష్పన్నస్య నరవిషాణాదేః । విద్యా తు జ్ఞాతారమాశ్రిత్య జ్ఞేయం ప్రకాశయన్త్యేవ నిష్పద్యతే తథైవ ప్రతీయతే చేతి స్వరూపతః ప్రతీతితశ్చ నిత్యప్రాప్తాః తత్కథం తస్యాః ప్రాప్తిః ?

ఉచ్యతే – ప్రమాణజ్ఞానితాన్తఃకరణవృత్తిర్విద్యా తయా విషయనిశ్చయః ప్రాప్తిశబ్దేన వివక్షితః । తత్ర ఘటాదివిద్యాయాః స్వోత్పత్తిమాత్రేణ విషయనిశ్చాయకత్వేఽపి న బ్రహ్మవిద్యాయాస్తథా సహసా నిశ్చాయకత్వమ్ , అసమ్భావనావిపరీతభావనాభ్యామభిభూతవిషయత్వాత్ । తత్రాఽసమ్భావనా నామ చిత్తస్య ప్రత్యగ్బ్రహ్మాత్మైక్యపరిభావనాప్రచయనిమిత్తైకాగ్ర్యవృత్తియోగ్యతోచ్యతే విపరీతభావనేతి చ శరీరాద్యధ్యాససంస్కారప్రచయః । న చాఽపరోక్షావభాసనిమిత్తప్రమాణగృహీతే వస్తున్యుభయవిధచిత్తదోషాదపరోక్షావభాసనిశ్చయాభావో న దృష్టచర ఇతి వాచ్యమ్ , వారాణసీప్రదేశాదావార్ద్రమరిచమఞ్జర్యాదిష్వత్యన్తాదృష్టపూర్వేషు దూరదేశాత్ సమానీతేషు ప్రత్యక్షేణ దృశ్యమానేష్వప్యవిశ్వాసేన ఝటితి నిశ్చయోత్పాదాదర్శనాత్ । అతః శాస్త్రప్రమాణాదుత్పన్నాఽపి బ్రహ్మవిద్యా చిత్తదోషప్రతిబద్ధా తర్కం సహాయమపేక్ష్య పశ్చాద్విషయం నిశ్చినోతి ।

తర్కస్య ప్రమాణత్వే స్వతన్త్రత్వాదప్రమాణత్వే చాఽనుపకారిత్వాన్న ప్రమాణం ప్రతి సహకారిత్వం సమ్భవతీతి చేద్ , మైవమ్ ; తర్కస్యాప్రమాణభూతస్య స్వాతన్త్ర్యేణ వస్త్వనిశ్చాయకత్వేఽపి నాఽత్యన్తమనుపకారికమ్ , ప్రమాణతచ్ఛక్తిప్రమేయాణాం స్వరూపే సమ్భవాసమ్భవప్రత్యయరూపత్వాత్ । అత ఎవ ప్రమాణానామనుగ్రాహకస్తర్క ఇతి తర్కవిదః । నను ప్రమాణస్య తర్కాపేక్షయా నిశ్చాయకత్వేఽపసిద్ధాన్తాపత్తిః । తథా హి – జ్ఞానానాం ప్రామాణ్యమప్రామాణ్యం చ స్వత ఎవేతి సాఙ్ఖ్యాః । ఉభయమపి పరత ఇతి తార్కికాః । అప్రామాణ్యమేవ స్వత ఇతి బౌద్ధాః । ప్రామాణ్యమేవ స్వత ఇతి వేదాన్తినః । న తావత్ సాఙ్ఖ్యపక్షో యుక్తః । తత్ర కిమేకస్యామేవ జ్ఞానవ్యక్తౌ ప్రామాణ్యాప్రామాణ్యయోః సమావేశోఽభిప్రేత ఉత వ్యక్తిభేదేన తయోర్వ్యవస్థా । నాఽద్యః, విరోధాత్ । న ద్వితీయః, అస్యా వ్యక్తేః ప్రామాణ్యమస్యాశ్చాఽప్రమాణ్యమితి వ్యవస్థాపకాభావాత్ । జ్ఞానత్వస్యోభయత్ర సమత్వాత్ । అన్యస్య వ్యవస్థాపకస్య స్వతస్త్వవాదినాఽనఙ్గీకారాత్ । నాఽప్యుభయం పరతః । తదా హ్యుత్పన్నమాత్రం జ్ఞానం ప్రామాణ్యాప్రామాణ్యరహితం కిఞ్చిత్కాలం సమవతిష్ఠేత । న చైతల్లోకే ప్రసిద్ధమ్ ।

అస్తు తర్హి బౌద్ధపక్షః –– అప్రామాణ్యమేవ స్వతః ప్రామాణ్యం పరత ఇతి । నాఽయమప్యుపపన్నః । తత్ర ప్రామాణ్యస్య పరతస్త్వమ్ ఉత్పత్తౌ జ్ఞప్తౌ వా ? నోత్పత్తౌ తత్సమ్భవతి, చక్షురాదికారణేభ్య ఉత్పన్నస్య జ్ఞానస్య క్షణికస్య స్వస్మిన్ ప్రామాణ్యధర్మోత్పత్తిపర్యన్తమవస్థానాసమ్భవాత్ । నను జ్ఞానకారణాద్ జ్ఞానోత్పత్తౌ సత్యాం పశ్చాత్తత్కారణగతగుణాత్తస్మిన్ జ్ఞానే ప్రామాణ్యోత్పత్తిరుత్పత్తిపరతస్త్వమ్ , తద్యది న సమ్భవేత్ కథం తర్హి ప్రామాణ్యస్య గుణాన్వయవ్యతిరేకావితి చేద్ , న; ప్రామాణ్యప్రతిబన్ధకస్య దోషస్యాఽభావం విషయీకృత్యాఽవస్థానేఽపి తయోరుపపత్తేః । న చ గుణాన్వయవ్యతిరేకయోర్దోషాభావవిషయత్వే వైయధికరణ్యం శఙ్కనీయమ్ , దోషాభావస్యైవ గుణత్వాత్ । నహీన్ద్రియాదిషు దోషాభావవ్యతిరేకేణ గుణో దృశ్యతే । అథ యః కశ్చిద్గుణః స్యాత్ తదాపి దోషనివృత్తిహేతోస్తస్య గుణస్య దోషాభావేనైవ సాక్షాదన్వయవ్యతిరేకౌ నివృత్తే తు దోషే ప్రామాణ్యం నిష్ప్రతిబన్ధం సిధ్యతీతి ప్రామాణ్యేనాఽపి సహ గుణస్య దోషాభావద్వారాఽన్వయవ్యతిరేకౌ ప్రతీయేతే, న తు తత్ర సాక్షాత్తౌ విద్యేతే । అస్తు తర్హి ప్రతిబన్ధకస్య దోషస్యాఽభావ ఎవ ప్రామాణ్యకారణం సాక్షాదన్వయవ్యతిరేకవత్త్వాదితి చేద్ , న; తథా సతి దోషస్య ప్రతిబన్ధకత్వాసమ్భవాత్ । సత్యేవ పుష్కలకారణే కార్యోత్పాదవిరోధితయా ప్రాప్తం హి ప్రతిబన్ధకమ్ । న హి దోషాభావే సతి దోషః ప్రాప్నోతి । అతో నోత్పత్తౌ పరతస్త్వమ్ । జ్ఞప్తిరపి ప్రామాణ్యస్య కథం పరతః స్యాత్ ? ప్రామాణ్యం నామ జ్ఞానస్యార్థపరిచ్ఛేదసామర్థ్యమ్ , తత్కిం గుణజన్యత్వజ్ఞానాదవగమ్యతే అర్థక్రియాసంవాదజ్ఞానాద్వా ? నాఽఽద్యః, ఘటే జ్ఞాయమానేఽపి తస్య జ్ఞానస్య గుణజన్యత్వం యావన్న జ్ఞాయతే తావద్ ఘటపరిచ్ఛేదసామర్థ్యాప్రతీతౌ ఘటవ్యవహారానుదయప్రసఙ్గాత్ । అస్తు గుణజన్యత్వజ్ఞానే సతి పశ్చాద్ వ్యవహార ఇతి చేద్, న; ఘటజ్ఞానవద్ గుణజన్యత్వజ్ఞానస్యాఽపి స్వప్రామాణ్యనిశ్చాయకజ్ఞానాన్తరాత్ ప్రాగకిఞ్చిత్కరత్వే సత్యనవస్థాప్రసఙ్గాత్ । ద్వితీయేఽప్యయం న్యాయస్తుల్యః । అథ మతమ్ – సాధనభూతభోజనాదిజ్ఞానానాం తృప్త్యాద్యర్థక్రియాసంవాదజ్ఞానాత్ ప్రామాణ్యావగమః, ఫలభూతతృప్త్యాదిజ్ఞానానాం తు స్వత ఎవ తదవగమః; అర్థః క్రియాన్తరాభావాత్ , తతో నాఽనవస్థేతి । తదసత్ , విమతం సాధనజ్ఞానం స్వత ఎవ ప్రమాణమ్ , జ్ఞానత్వాత్ , ఫలజ్ఞానవత్ । విపక్షే చాఽన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గో బాధః। ప్రవృత్తస్యాఽర్థక్రియాసంవాదజ్ఞానాత్ ప్రామాణ్యనిశ్చయః ప్రామాణ్యనిశ్చయే చ ప్రవృత్తిరితి । అనిశ్చితే ఎవ ప్రామాణ్యే తన్నిశ్చయాయ ప్రవృత్త్యుపపత్తేర్నాఽన్యోన్యాశ్రయతేతి చేత్ , సతి సన్దేహే తథాఽస్తు । అసన్దిగ్ధార్థేష్వభ్యస్తఘటాదివిషయజ్ఞానేషు కథం ప్రామాణ్యనిశ్చయాయ ప్రవృత్తిః స్యాత్ । నను సువర్ణపరీక్షాయాం నిరీక్షణనికర్షణదాహచ్ఛేదరూపాత్ ప్రత్యయచతుష్టయాదర్థనిశ్చయః, న ప్రథమప్రత్యయమాత్రాత్ , తతః పరతః ప్రామాణ్యమనివార్యమితి చేద్ , న; తత్ర హి ద్వితీయాది జ్ఞానాని ప్రథమజ్ఞానప్రామాణ్యప్రతిబన్ధకసంశయాదినిరాసీని, న తు తత్ ప్రామాణ్యనిశ్చాయకాని । తస్మాత్ ప్రామాణ్యస్యోత్పత్తౌ జ్ఞప్తౌ చ జ్ఞానోత్పాదకజ్ఞాపకాతిరిక్తానపేక్షత్వలక్షణం స్వతస్త్వమభ్యుపేయమ్ । అప్రామాణ్యస్య తు జ్ఞానకారణగతదోషాదుత్పత్తిర్బాధాచ్చ జ్ఞప్తిరితి పరతస్త్వమ్ ।

అప్రామాణ్యం పరతో నోత్పద్యతే, ప్రామాణ్యాభావత్వాత్ , ప్రామాణ్యప్రాగభావవదితి చేద్, న; హేత్వసిద్ధేః । అప్రామాణ్యం నామాఽజ్ఞానసంశయవిపర్యయాః । తదుక్తం భట్టపాదైః –– “అప్రామాణ్యం త్రిధా భిన్నం మిథ్యాత్వాజ్ఞానసంశయైః ।” ఇతి । అజ్ఞానశబ్దేన చాఽత్ర వస్త్వన్తరజ్ఞానం వివక్షితమ్ , “విజ్ఞానం వాఽన్యవస్తుని” ఇతి తైరేవోక్తత్వాత్ । తతస్తత్ర త్రయాణామపి నాఽభావవత్వమ్ ।స్వతః ప్రామాణ్యస్యాఽపి దోషబలాదప్రామాణ్యమవిరుద్ధమ్ , స్వత ఉష్ణస్యాఽప్యగ్నేర్మన్త్రాదినా ప్రతిబన్ధే శైత్యదర్శనాత్ ।

యది కథఞ్చిదప్రామాణ్యస్య స్వతస్త్వమాశఙ్కేథాస్తదానీమప్రమాణజ్ఞానాదపి యావద్దోషాధిగమముత్పద్యమానం వ్యవహారం కథం సమర్థయేథాః ? తస్మాత్ ప్రామాణ్యమేవ స్వతః ఇతి స్థితమ్ । తథా చ సతి బ్రహ్మవిద్యాయాస్తర్కాపేక్షత్వే కథం నాఽపసిద్ధాన్తః ? నైష దోషః, తర్కస్య ప్రతిబన్ధనిరాకరణమాత్రహేతుత్వాత్ । యద్యపి బ్రహ్మ స్వప్రకాశం శబ్దశ్చ తత్రాఽపరోక్షజ్ఞానజననే సమర్థస్తథాపి దురితైశ్చిత్తకృతవిపరీతప్రవృత్తేర్విషయాసమ్భావనయా దేహేన్ద్రియాదివిపరీతభావనయా చ ప్రతిబన్ధః సమ్భవతి, తతో నిశ్చలోఽపరోక్షోఽనుభవో న జాయతే । తత్రాఽఽశ్రయమధర్మానుష్ఠానాద్ దురితాపగమః । శమాదిసేవనాచ్చిత్తస్య విపరీతప్రవృత్తయో నిరుధ్యన్తే । మననాత్మకేన తర్కేణ జీవబ్రహ్మైక్యలక్షణస్య విషయస్యాఽసమ్భావనా నిరస్యతే । నిదిధ్యాసనేన విపరీతభావనాం తిరస్కృర్వతీ సూక్ష్మార్థనిర్ధారణసమర్థా చిత్తవృత్తేరేకాగ్రతా సమ్పద్యతే । తతః శబ్దజనితమపరోక్షం జ్ఞానం నిశ్చలం ప్రతితిష్ఠతి । వేదాన్తశబ్దస్య చ బ్రహ్మాపరోక్షావగతిహేతుత్వం “తం త్వౌపనిషదం పురుషం పృచ్ఛామి” ఇతి తద్ధితప్రత్యయేన దర్శితమ్ । ఉపనిషత్స్వేవ సమ్యగవగతః పురుష ఇతి తద్ధితప్రత్యయార్థః । న హ్యపరోక్షే బ్రహ్మణి పరోక్షజ్ఞానం సమ్భవతి । తతః ప్రథమత ఎవ శబ్దాదుత్పన్నమపరోక్షజ్ఞానం ప్రతిబన్ధాపాయే పశ్చాన్నిశ్చలం భవతి । అథవా యథా సమ్ప్రయోగోఽభిజ్ఞానముత్పాద్య పునః పూర్వానుభవసంస్కారాపేక్షయా ప్రత్యభిజ్ఞానముత్పాదయతి తథా శబ్ద ఎవ ప్రథమం బ్రహ్మణి పరోక్షజ్ఞానముత్పాద్య పునర్వర్ణితప్రతిబన్ధక్షయాపేక్షయా ద్వితీయమపరోక్షజ్ఞానముత్పాదయతి । న చ స్వయంప్రకాశే బ్రహ్మణి పరోక్షజ్ఞానం విభ్రమః, స్వయంప్రకాశేఽపి పురుషాన్తరసంవేదనే పరోక్షానుమానదర్శనాత్ । ఎవం సతి శబ్దాత్ ప్రథమమపరోక్షం పరోక్షం వా బ్రహ్మజ్ఞానం జాతమపి తావతైవ నిశ్చలాపరోక్షానుభవరూపేణ ప్రతిష్ఠాయా అభావాదప్రాప్తమివ భవతి । మనననిదిధ్యాసనయోః కృతయోః ఫలరూపేణ ప్రతిష్ఠితత్వాద్ బ్రహ్మవిద్యా ప్రాప్తేతి వ్యపదిశ్యతే ।

నన్వేవం సతి నిదిధ్యాసనానన్తరమేవ ఫలోదయదర్శనాత్తస్యైవాఽఙ్గిత్వం శ్రవణమననయోస్తు తదుపకారితయాఽఙ్గత్వం ప్రాప్తమితి చేద్, మైవమ్ ; నిదిధ్యాసనస్యాఽనుభవోత్పత్తౌ కరణత్వాయోగాత్ । న హి నిదిధ్యాసనం నామ కిఞ్చిత్ప్రమాణమ్ , యేనాఽనుభవజననే స్వయం కారణం స్యాత్ । శ్రవణం తు శబ్దశక్తితాత్పర్యావధారణరూపం సత్కరణభూతశబ్దాతిశయహేతుత్వాత్ కరణమితి కృత్వా శ్రవణస్యైవాఽఙ్గిత్వముచితమ్ । ప్రబలప్రతిబన్ధనివారకయోర్మనననిదిధ్యాసనయోః సహకారిభూతచిత్తాతిశయహేతుత్వాత్ ఫలోపకార్యఙ్గత్వమ్ । మననం హి విషయగతాఽసమ్భావనాం నిరాకృత్య చిత్తే సంశయమపనయతి । నిదిధ్యాసనం చ విపరీతభావనాం నిరాకృత్య చిత్తవృత్తేరైకాగ్ర్యం జనయతి । శమాదీనాం యజ్ఞాదీనాం చాఽఽరాదుపకారకత్వాదితి కర్త్తవ్యతారూపత్వమ్ , తత్రాఽప్యన్తరఙ్గాః శమాదయః శ్రవణాధికారప్రతిబన్ధకస్య చిత్తేన్ద్రియగతవిపరీతప్రవృత్త్యాఖ్యస్య దృష్టదోషస్య నివారకత్వాత్ । యజ్ఞాదయశ్చాఽదృష్టదోషస్య నివారకతయా బహిరఙ్గాః । అత ఇతికర్త్తవ్యతయా ఫలోపకార్యఙ్గాభ్యాం చోపకృతమఙ్గిభూతం శ్రవణమేవ నిశ్చలాపరోక్షానుభవజనకమ్ । యత్తు శ్రవణమాపాతికమఙ్గానుష్ఠానాత్ ప్రాక్పరోక్షజ్ఞానమప్రతిష్ఠితాపరోక్షజ్ఞానం వా జనయతి । తస్య నిదిధ్యాసనాఙ్గత్వేఽపి న నః కిఞ్చిద్ధీయతే, సంసారనివర్తకబ్రహ్మతత్త్వాపరోక్షజ్ఞానజనకశ్రవణస్యైవాఽఙ్గిత్వాఙ్గీకారాత్ । బ్రహ్మజ్ఞానం న సంసారనివర్తకమ్ , సత్యపి తస్మిన్ సంసారదర్శనాదితి చేద్ , న; తత్త్వాపరోక్షాద్ సమూలాధ్యాసనివృత్తేరన్వయవ్యతిరేకశాస్త్రసిద్ధత్వాత్ । అధ్యాసవిరోధిదేహవ్యతిరేకావగమవత్తత్త్వావబోధోఽధ్యాసవిరుద్ధోఽపి న తమపనయేదితి చేద్, న; వైషమ్యాత్ । తత్త్వజ్ఞానం హి మూలాజ్ఞానవిరోధి, న తు తథా దేహవ్యతిరేకజ్ఞానమ్ । తర్హి తత్త్వజ్ఞానాన్మూలాజ్ఞాననివృత్తౌ సద్యః శరీరపాతః స్యాదితి చేద్ , న; అజ్ఞానతత్కార్యసంస్కారాదపి శరీరాద్యనువృత్తిసమ్భవాత్ । చక్రభ్రమణాదిక్రియాయాం జ్ఞానే చ సంస్కారః ప్రసిద్ధో నాన్యత్రేతి చేద్ , న; గన్ధాదౌ సంస్కారదర్శనాత్ । నిఃసారితపుష్పే పుష్పపాత్రే స్థితాః సూక్ష్మాః పుష్పావయవా ఎవ గన్ధబుద్ధిమ్ ఉత్పాదయన్తి న సంస్కార ఇతి చేత్ , తథాపి ప్రలయావస్థాయాం సర్వకార్యసంస్కారోఽభ్యుపగమ్య ఎవ । యే తు నాఽభ్యుపగచ్ఛన్తి, తాన్ ప్రత్యనుమాతవ్యమ్ – విమతః కార్యవినాశః సంస్కారవ్యాప్తః, సంస్కారవినాశాదన్యత్వే సతి వినాశత్వాద్ , జ్ఞానవినాశవదితి । క్రియాజ్ఞానయోరేవ సంస్కార ఇతి ప్రసిద్ధ్యా బాధ ఇతి చేత్ , తర్హ్యవిద్యాతత్కార్యయోరపి భ్రాన్తిజ్ఞానరూపత్వాత్ సంస్కారహేతుత్వమస్తు । అవిద్యాది సాక్షిచైతన్యస్య నిత్యత్వేఽపి తదవచ్ఛేదకజ్ఞానాభాసరూపవృత్తేరనిత్యత్వాత్ సంస్కారః సిధ్యేత్ , తథాపి స్మృతిమాత్రకారణాత్ సంస్కారాత్ కథమపరోక్షద్వైతావభాస ఇతి చేత్ , ప్రపఞ్చాపరోక్షకారణచైతన్యాశ్రితదోషత్వాత్ సంస్కారస్యేతి వదామః । అపరోక్షకారణనేత్రాదిగతకాచాదిదోషాణామపరోక్షభ్రమహేతుత్వాత్ । న చ కేవలస్య చైతన్యస్య న సంస్కారాశ్రయత్వసమ్భవ ఇతి వాచ్యమ్ , అవిద్యాశ్రయత్వవదుపపత్తేః । సంస్కారస్య కార్యత్వేఽపి ప్రధ్వంసవన్నోపాదానాపేక్షా, అవిద్యాసంస్కారవ్యతిరిక్తభావరూపకార్యాణామేవోపాదానజన్యత్వాత్ । అత ఎవాఽన్యత్ర సంస్కారస్య స్వోపాదానాశ్రయత్వనియమేఽప్యత్రాఽనుపాదానచైతన్యాశ్రితత్వముపపద్యతే । న చ సంస్కారాఙ్గీకారే విదేహముక్త్యభావః, ప్రారబ్ధకర్మణోఽన్తే తత్త్వజ్ఞానానుసన్ధానాదేవ సంస్కారనివృత్తౌ తత్సిద్ధేః ।

అథ మన్యసే – అవిద్యాయా నివృత్తత్వాత్ సంస్కారస్య చాఽనుపాదానత్వాన్నిరుపాదానో దేహేన్ద్రియాదిః కథం సిద్ధ్యేదితి ? తర్హి తత్త్వసాక్షాత్కారే జాతేఽప్యాప్రారబ్ధక్షయమవిద్యాలేశానువృత్త్యా జీవన్ముక్తిరస్తు । ప్రతిబన్ధకస్య ప్రారబ్ధకర్మణః క్షయే తత్త్వజ్ఞానాదవిద్యాలేశోఽపి నివర్తతే, అతః సర్వసంసారనివర్తకబ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యాప్రాప్తయే సర్వవేదాన్తారమ్భః । యద్యపి కేషుచిద్వేదాన్తేషు సగుణోపాసనాని విధీయన్తే, తథాపి తేషాం గోదోహనాదివత్ ప్రాసఙ్గికత్వాదుపాసనకర్మభూతం నిర్విశేషం బ్రహ్మైవ తత్రాఽపి ప్రతిపాద్యమ్ । ఉపాస్యత్వేన విధీయమానా గుణా అప్యధ్యారోపాపవాదన్యాయేన నిర్విశేషబ్రహ్మప్రతిపత్తావుపయుజ్యన్తే । అపవాదాత్ ప్రాగవస్థాయామారోపితైస్తైస్తైర్గుణైర్విశిష్టం బ్రహ్మ తస్మై తస్మై ఫలాయోపాస్యత్వేన విధాతుం శక్యమ్ । నను యది ముముక్షుణాఽవగన్తవ్యం బ్రహ్మస్వరూపం బోధయితుమారోపితగుణప్రపఞ్చమాశ్రిత్యోపాసనావిధిస్తదా మోక్షేఽధికృతస్యైవోపాసనాధికారః స్యాత్ । యథా దర్శపూర్ణమాసయోః “చమసేనాఽపః ప్రణయేత్” ఇతి వాక్యాత్ ప్రాప్తమపామ్ప్రణయనమాశ్రిత్య “గోదోహనేన పశుకామస్య” ఇతి విధీయమానే గోదోహనే దర్శపూర్ణమాసాధికారిణ ఎవాఽధికారస్తద్వత్ । నైష దోషః, తత్ర హి దర్శపూర్ణమాసాధికారిణ ఎవాఽప్ప్రణయనప్రాప్తిః, తత్ప్రాప్తిమత ఎవ పశుకామనాయాం గోదోహనవిధిరిత్యధికృతాధికారతా స్యాత్ । ఇహ తు శబ్దాదారోపితప్రపఞ్చప్రతిపత్తిరముముక్షూణామప్యస్తీత్యాశ్రిత్య విధానేఽపి నాఽధికృతాధికారతా । నను సగుణబ్రహ్మోపాసనావిధాయకానాం వేదాన్తానాం బ్రహ్మప్రతిపత్తిపరత్వేఽపి న ప్రాణాద్యుపాసనవిధాయకానాం తదస్తీతి చేత్ , న; తేషామపి అన్తఃకరణశుద్ధిద్వారేణ తత్రైవ పర్య్యవసానాద్ । తస్మాత్ సర్వేషామపి వేదాన్తానాం బ్రహ్మైవ విషయస్తద్విద్యాప్రాప్త్యాఽనర్థనివృత్తిః ప్రయోజనమ్ , తతస్తద్విచారశాస్త్రస్యాఽపి తే ఎవ విషయప్రయోజనే ఇత్యవగన్తవ్యమ్ ।

నను విచారకర్తవ్యతామాత్రం ప్రథమసూత్రస్యాఽర్థః, తత్రాఽసూత్రితే విషయప్రయోజనే వేదాన్తవిచారసమ్బన్ధితయా కిమితి ఉపపాద్యేతే ? ఇతి చేత్ , ఉచ్యేతే ఎవాఽర్థతో విషయప్రయోజనే । తథా హి – ఇష్టసాధనతైవ విధాయకానాం లిడ్-లోట్-తవ్య-ప్రత్యయానామర్థ ఇతి తావదుత్తరత్రాఽభిధాస్యతే । మోక్షకామేన బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తా విచారయితవ్యా ఇత్యస్మిన్ సూత్రవాక్యే తవ్యప్రత్యయేన ధాత్వర్థస్య విచారస్య సామాన్యేనేష్టసాధనతా బోధ్యతే । తత్ర కిం తదిష్టమితి విశేషాకారేణ ఫలజిజ్ఞాసాయాం స్వర్గాదివదధికారివిశేషణతయా మోక్ష ఎవ విచారఫలత్వేనాఽవగమ్యతే । బ్రహ్మజ్ఞానం తు ధాత్వర్థవిచారసాధ్యత్వాత్ ఫలీభూతమోక్షసాధనత్వాచ్చ అపూర్వవదవాన్తరవ్యాపారరూపం భవిష్యతి ।

నను నేష్టసాధనతా లిఙాదిప్రత్యయార్థః, కిన్తు నియోగో మానాన్తరాగమ్యః, స చ ధాత్వర్థేషు నియోజ్యం నియుఞ్జానః సామర్థ్యాద్ధాత్వర్థేఽస్య ఫలసాధనత్వం కల్పయతీతి । నైతత్సారమ్ , అనుపపత్త్యభావాత్ । కిం ధాత్వర్థస్య ఫలసాధనత్వమన్తరేణ నియోగస్య స్వరూపమనుపపన్నముత తత్ప్రవర్తకత్వమనుపపన్నమ్ ? నాఽఽద్యః అసత్యపి ఫలే నిత్య-నైమిత్తిక-నియోగస్వరూపస్య సత్త్వాత్ । ద్వితీయేఽపి కిం నియోగః ఫలకామనామపేక్ష్య ప్రవర్తకః ఉత స్వయమేవ ప్రవర్తకః ? ఆద్యే ఫలకామనైవ ప్రవర్తయతు కిం నియోగేన ? ప్రత్యక్షాదిషు ఫలకామనాయాః ప్రవర్తనే స్వాతన్త్ర్యదర్శనాత్ । ద్వితీయే నదీవేగాదివన్నియోగః ఫలకామనాయాః ప్రవర్తనే స్వాతన్త్ర్యదర్శనాత్ । ద్వితీయే నదీవేగాదివన్నియోగః ఫలకామనారహితమపి పురుషం బలాత్ ప్రవర్తయేత్ । తథా చ తత్ప్రవర్తకత్వం ధాత్వర్థస్య ఫలసాధనత్వాభావేఽపి ఉపపన్నమ్ । అన్యథా నదీవేగోఽపి ఫలసాధనే ప్రవర్తయేత్ । నియోగమాత్రస్య ధాత్వర్థఫలసమ్బన్ధాకల్పకత్వేఽపి ఫలకామినా ప్రమీయమాణో నియోగస్తత్కల్పకః ఇతి చేత్ , న ; అత్రాపి తయోః సమ్బన్ధమన్తరేణాఽనుపపత్త్యభావాత్ । న తావత్ కామ్యఫలస్య ధాత్వర్థసాధ్యత్వమన్తరేణాఽధికారివిశేషణత్వమనుపపన్నమ్ ? జీవనాదీనామసాధ్యానామపి “యావజ్జీవం జుహుయాత్” ఇత్యాదిష్వధికారివిశేషణత్వదర్శనాత్ । అసాధ్యస్వభావానాం తథాత్వేఽపి సాధ్యస్వభావస్య ఫలస్యాఽధికారివిశేషణత్వం ధాత్వర్థసాధ్యతయా వినాఽనుపపన్నమితి చేత్ , న; కిం సాధ్యస్వభావస్యేత్యత్ర సాధ్యశబ్దేన ధాత్వర్థసాధ్యత్వం వివక్షితమ్ ఉత సాధ్యత్వమాత్రమ్ ? ఆద్యే కల్ప్యకల్పకయోరభేదాత్ ఆత్మాశ్రయాపత్తిః । ద్వితీయేఽపి కిం స్వర్గస్య సాధ్యత్వం శబ్దాత్ ప్రతీయతే ఉత అర్థాత్ ? నాఽఽద్యః, వాచకపదాభావాత్ । న ద్వితీయః, కల్పకాభావాత్ । న హి స్వర్గస్య సాధ్యత్వమన్తరేణ కిఞ్చిదనుపపన్నం పశ్యామః । స్వర్గస్య సాధ్యత్వాభావే కామియోగోఽనుపపన్న ఇతి చేత్, ఎవమపి నాఽస్యాఽధికారివిశేషణత్వమ్ , యద్బలాత్ ధాత్వర్థస్య సాధ్యతా కల్ప్యేత । యథా “శుష్కదణ్డీ దేవదత్తః” ఇత్యత్ర దణ్డ ఎవ దేవదత్తవిశేషణమ్ , శుష్కత్వం దణ్డవిశేషణమ్ , తథా “స్వర్గకామోఽధికారీ” ఇత్యత్రాఽపి కామనైవాఽధికారివిశేషణమ్ , స్వర్గః కామనాయాః విశేషణమ్ , కామనాద్వారా స్వర్గస్యాఽధికారివిశేషణత్వం స్యాదితి చేత్ , తథాపి న తస్య ధాత్వర్థసాధ్యతా సిద్ధ్యతి, “అధ్యేతుకామో భైక్ష్యం చరేత్” ఇత్యత్ర సాధ్యస్వభావస్యాఽధికారివిశేషణస్యాఽప్యధ్యయనస్య ధాత్వర్థభూతభైక్ష్యచరణసాధ్యత్వాదర్శనాత్ । “ద్రవ్యకామో రాజానం ధర్మకామో యజ్ఞాన్ ఉపసేవేత” ఇత్యాదౌ వైపరీత్యమపి దృష్టమేవేతి చేత్ , తర్హి స్వర్గతత్కామనయోరధికారివిశేషణత్వమేవ దుర్నిరూపమ్ । తథా హి – న తావత్ స్వర్గకామపదం దర్శపూర్ణమాసనియోగస్య పురుషేణాఽయోగం వ్యవచ్ఛినత్తి, నిత్యవిధిబలాదేవాయోగవ్యవచ్ఛేదస్య సిద్ధేః । నాఽపి తదన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకమ్ , అస్వర్గకామస్య దర్శపూర్ణమాసవ్యవచ్ఛేదే నిత్యవిధివిరోధాత్ । నిత్యనియోగాద్ భిన్నో హి కామ్యనియోగః । తత్రాఽయోగాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదే నాఽస్త్యుక్తదోష ఇతి చేద్, మైవమ్ ; యద్యపి యావజ్జీవవాక్యేన బోధ్యో నిత్యనియోగః, కామ్యనియోగశ్చ స్వర్గకామవాక్యబోధ్యః, తథాపి సాఙ్గదర్శపూర్ణమాసనియోగస్యోభయత్రైకత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాన్నాఽస్తి భేదః । నిత్యకామ్యవిభాగస్త్వధికారమాత్రభేదాదుపపద్యతే । న చ అధికారివిశేషణత్వాభావే స్వర్గకామపదవైయర్థ్యం శఙ్కనీయమ్ , యథా “దణ్డీ ప్రైషానన్వాహ” ఇత్యాదౌ ఋత్విజః ప్రైషానువక్తుః ప్రాప్తత్వాత్ దణ్డివిశేషణపరం వాక్యం యత్ప్రైషానన్వాహ తద్దణ్డీ సన్నితి, తథా స్వర్గకామపదమపి విశేషణస్వర్గపరమ్ । తదుక్తం పార్థసారథినా –
“అపేక్షిత్వాద్భావ్యస్య కామశబ్దో హి తత్పరః ।
విశేషణప్రధానత్వం దణ్డీత్యాదిషు దర్శితమ్ ॥” ఇతి ।
స్వర్గకామపదస్య ఫలమాత్రపరత్వేఽప్యర్థాదధికారీ లభ్యతే । ధాత్వర్థస్య యాగస్య స్వర్గసాధనత్వే లిఙాదిప్రత్యయైర్బోధితే సతి మదపేక్షితఫలసాధనమిదం కర్మేతి కర్మణ్యధికారం పురుషః స్వయమేవ ప్రతిపద్యతే । ఎవం చ ఫలపరం స్వర్గకామపదం సాధనవచనేనాఽన్వితాభిధానమర్హతి, తచ్చేష్టసాధనతాయాస్తవ్యాద్యర్థత్వే సిద్ధ్యతి, న నియోగస్య తదర్థత్వే । తస్మాత్ న నియోగో లిఙాదిప్రత్యయార్థః ।

అన్యే పునర్ధాత్వర్థస్వర్గయోః సాధ్యసాధనసమ్బన్ధావగమమేవమాహుః – విషయనియోజ్యాభ్యాం విశిష్టో నియోగస్తావద్విధివాక్యాదవగమ్యతే । విషయో యాగః, నియోజ్యః స్వర్గకామః, తయోశ్చ కర్మకర్తృరూపేణ పరస్పరాన్వయో నియోగనిష్పత్త్యన్యథానుపపత్త్యాఽవగమ్యతే । అన్వయాభావే నియోజ్యేన విషయేఽననుష్ఠీయమానే తదనుష్ఠానసాధ్యో నియోగో న నిష్పద్యతే । తత్ర యథా దణ్డినాఽన్వీయమానస్య దణ్డేనాఽప్యన్వయస్తథా స్వర్గకామవిశిష్టనియోజ్యేనాఽన్వీయమానస్య యాగస్య విశేషణీభూతస్వర్గేణాఽప్యన్వయో భవతి । స చాఽన్వయో గుణప్రధానభావాదృతే న సమ్భవతి । తతః స్వర్గస్య ప్రాధాన్యేన యాగస్య గుణభావేనాఽన్వయే సతి తయోః సాధ్యసాధనసమ్బన్ధః స్యాదితి । నైతత్సారమ్ , ఉక్తరీత్యా కర్తృవిశేషణభూతజీవనగృహదాహాదినాఽపి యాగస్యాఽన్వయప్రసఙ్గాత్ । అస్తు కో దోష ఇతి చేద్, ఉచ్యతే – తత్ర కిం జీవనాదేర్ధాత్వర్థం ప్రత్యఙ్గత్వేనాఽన్వయః కిం వా ప్రాధాన్యేన ? ఆద్యే నిత్యదర్శపూర్ణమాసాధికారివిశేషణస్య జీవనస్య దర్శపూర్ణమాసాఙ్గత్వేన తద్వికృతౌ సౌర్యాదావప్యన్వయః ప్రసజ్యేత । తథా హి – “సౌర్యం చరుం నిర్వపేద్ బ్రహ్మవర్చసకామః” ఇత్యనేన విహితస్య కర్మణో దర్శపూర్ణమాసవికృతిత్వం నిర్వపతిచోదనాసామర్థ్యాత్సిద్ధమ్ । తత్ర “ప్రకృతివద్వికృతిః కర్త్తవ్యా” ఇతి అతిదేశేన ప్రకృతిభూతదర్శపూర్ణమాసాఙ్గానాం వికృతౌ ప్రాప్తిదర్శనాత్ , తదవిశేషాజ్జీవనమపి ప్రాప్నుయాత్తతో యావజ్జీవం సౌర్యం చరుం నిర్వపేదితి స్యాత్ । న చ కామాధికారేణ నిత్యాధికారస్య బాధాదదోష ఇతి వాచ్యమ్ ; యథా ప్రకృతౌ నిత్యకామ్యాధికారస్తథా వికృతావపి ప్రసఙ్గాత్ । ద్వితీయే జీవనాదేః ప్రాధాన్యేన స్వర్గాదివత్సాధ్యత్వం స్యాత్ । తస్మాత్ ఫలవిశేషపరం స్వర్గకామపదం సామాన్యేన శ్రేయఃసాధనత్వవిధ్యభిధాయినా లిఙాదిపదేనాఽన్వితాభిధానం కరోతి । నను యది లిఙాదిప్రత్యయైరిష్టసాధనతా విధీయతే, తదా “జ్యోతిష్టోమేన యజేత” ఇత్యత్ర తృతీయా న సిద్ధ్యేత్ , తిఙ్ - కృత్ - తద్ధిత - సమాసైరనభిహితే కరణే కారకే తృతీయావిధానాత్ । నా‍ఽయం దోషః, ధాత్వర్థస్య యాగసామాన్యస్య కారణత్వేఽభిహితేఽపి యాగవిశేషజ్యోతిష్టోమకరణత్వస్యాఽనభిహితత్వాత్ । తత ఇష్టసాధనతాయా విధాయకప్రత్యయార్థతాయాం న కోఽపి దోషః, తథా చ “మోక్షకామేన వేదాన్తా విచారయితవ్యాః” ఇత్యనేన సూత్రవాక్యేనాఽపి శ్రేయోమాత్రసాధనత్వే విచారస్యాఽభిహితే సతి అర్థాత్ శ్రేయోవిశేషో మోక్షో విచారశాస్త్రప్రయోజనమితి లభ్యతే । బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి శబ్దేన విషయోఽపి సూచితః । యద్యపి సమన్వయాధ్యాయేనైవ వైషయోఽవగమ్యతే చతుర్థాధ్యాయేన చ ప్రయోజనమ్ , తథాపి ప్రవృత్తిహేతుత్వాత్ ప్రథమసూత్రేఽపి తేసూచనీయే । తదేవం విషయప్రయోజనసద్భావాత్ శాస్త్రమారమ్భణీయమిత్యేతద్వర్ణకతాత్పర్యమితి సిద్ధమ్ ।

ఆత్మా శ్రోతవ్య ఇత్యస్య విధేర్వేదాన్తవాక్యగః ।
విచారో విషయః సాక్షాత్ స నిరూప్యోఽత్ర వర్ణకే ॥

వేదాన్తవ్యవధానేన బ్రహ్మైక్యం విషయో విధేః ।
నిరూపితః స పూర్వస్మిన్ వర్ణకే సప్రయోజనః ॥

వేదాన్తా యది శూన్యాః స్యుర్విషయేణ ఫలేన చ ।
తదా దూరే తద్విచారోఽతస్తయోః పూర్వమీరణమ్ ॥

సమ్భావితే విచారేఽద్య పూర్వమీమాంసయా స కిమ్ ।
గతో న వేతి సన్దేహే నిర్ణయోఽత్రాఽభిధీయతే ॥

నను వేదాన్తానామర్థనిర్ణయాయ న్యాయకలాపోఽపేక్షితః । స చ “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా” ఇత్యాదిసూత్రైః సూత్రితః । న చ విధివాక్యార్థస్య తత్ర నిర్ణయః ప్రవృత్తః ఇతి వాచ్యమ్ , కృత్స్నవేదస్య విధిమాత్రపరత్వాత్ । వేదాన్తాః సిద్ధపరా ఇతి చేత్ , న; తేషామప్యాత్మా ద్రష్టవ్య ఇత్యాదిజ్ఞానవిధిపరత్వాత్ । తర్హి క్రియావిధికలాపః పూర్వమీమాంసాయాం నిరూపితః జ్ఞానవిధినిరూపణాయోత్తరమీమాంసాఽఽరభ్యతామితి చేద్ , న; ఉత్పత్తివినియోగప్రయోగాధికారాణాం చతుర్ణాం విధ్యపేక్షితరూపాణాం క్రియాయాం నిరూపితానాం జ్ఞానేఽపి న్యాయసామ్యేన బోద్ధుం శక్యత్వాత్ ।

తత్రోత్పత్తివిధిర్నామ కర్మస్వరూపమాత్రబోధకః “అగ్నిహోత్రం జుహోతి” ఇత్యాదిః । తథాఽఙ్గాఙ్గిసమ్బన్ధబోధకః “దధ్నా జుహోతి” ఇత్యాదిర్వినియోగవిధిః। సాఙ్గప్రధానకర్మణ్యనుష్ఠానబోధకః ప్రయోగవిధిః । స చ శ్రౌత ఇతి భాట్టాః । విధ్యాక్షేపలక్షణోపాదానప్రమాణేన కల్పనీయ ఇతి ప్రాభాకరాః । ఫలకామినో జీవనాదినిమిత్తవతో వా కర్మణ్యధికారప్రతిపాదకోఽధికారవిధిః । త ఎతే విధయః క్రియాయాం నిరూపితా జ్ఞానేఽపి యథాయోగముత్ప్రేక్షితుం శక్యాః । అన్యథా క్రియామేకాముదాహృత్య నిరూపితాః క్రియాన్తరే పునః ప్రతిపాదనీయాః స్యుః । నన్వభ్యధికాశఙ్కాభిర్నిరాకరణాయాధ్యాయాన్తరవచ్ఛాస్త్రాన్తరమారమ్భణీయమ్ । తథా హి – వేదాప్రామాణ్యశఙ్కాయాం ప్రథమేఽధ్యాయే తత్ప్రామాణ్యం నిరూపితమ్ । సర్వకర్మైక్యశఙ్కాయాం ద్వితీయే “యజతి”, “జుహోతి” ఇత్యాదిశబ్దాన్తరాదిహేతుభిరుత్పత్తివిధిభేదపూర్వకః కర్మభేదో నిరూపితః। సర్వత్ర సమప్రాధాన్యశఙ్కాయాం తృతీయే శ్రుతిలిఙ్గాదిప్రమాణైరఙ్గాఙ్గిభావ ఉక్తః । చతుర్థే క్రత్వర్థత్వేనైతావతామనుష్ఠానం పురుషార్థత్వేన చైతావతామితి నిర్ధారితమ్ । పఞ్చమే “వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేత” ఇత్యాదౌ క్రమో దర్శితః । షష్ఠే కామిన ఇహాధికారో జీవనాదిభినిమిత్తవతశ్చేహేతి విచారితమ్ । ఇతి పూర్వషట్కేన ప్రకృతివిధ్యపేక్షితో విచారః కృతః । సమగ్రాఙ్గసంయుక్తో విధిః ప్రకృతిః । వికలాఙ్గసంయుక్తో విధిర్వికృతిః । వికృతివిధ్యపేక్షితో విచారః సప్తమమారభ్యోత్తరషట్కేన కృతస్తత్రాపి సప్తమేన ప్రకృత్యుపదిష్టానామఙ్గానాం సామాన్యేన వికృతావతిదేశో నిర్ణీతః । ఇత్థం కుర్యాదిత్యుపదేశస్తద్వత్కుర్యాదిత్యతిదేశః । అష్టమే తు ప్రకృతిభూతాయాం దర్శపూర్ణమాసాఖ్యాయామిష్టావాగ్నేయోఽష్టాకపాల ఇత్యత్ర పురోడాశప్రకృతిద్రవ్యభూతానాం వ్రీహీణాం యే నిర్వాపావఘాతప్రోక్షణాదయో ధర్మా అభిహితాస్తే వికృతిభూతసౌర్యచరౌ వ్రీహిద్రవ్యసారూప్యద్వారేణ చరుప్రకృతిభూతవ్రీహిష్వప్యతిదిశ్యన్త ఇత్యాదివిశేషాతిదేశో నిరూపితః । తదుక్తమ్ –
“సప్తమేనాతిదేశేన ధర్మాః సన్తీతి సాధితే ।
తతోఽష్టమేన యో యస్య యతశ్చేతి నిరూపణా ॥” ఇతి ।
నవమే తు ప్రకృత్యుపాదిష్టమన్త్రసామసంస్కారకర్మణాం వికృతావతిదిష్టానాం ప్రకృతివికృత్యోర్ద్రవ్యదేవతాభేదే సతి ప్రకృతిగతద్రవ్యాదిశబ్దం విహాయ వికృతిస్థితద్రవ్యాదిశబ్దాధ్యాహారాదిలక్షణ ఊహో దర్శితః । తద్యథా “అగ్నయే జుష్టమ్” ఇతి మన్త్రస్య వికృతౌ సూర్యాయ జుష్టమితి పదప్రక్షేపః । దశమే తు వికృతావతిదిష్టానామఙ్గానాం ప్రకృతౌ సావకాశానాం వికృతిగతవిశేషాఙ్గోపదేశాదినా బాధో దర్శితః । తద్యథా వికృతావతిదేశప్రాప్తానాం ప్రకృతిసమ్బన్ధిబర్హిషాం శరమయం బర్హిరితి వికృతిగతవిశేషోపదేశేన బాధః । తథా “కృష్ణలాన్ శ్రపయేత్” ఇతి విహితే వికృతిభూతే కృష్ణలపాకే ప్రాకృతా అవఘాతాదయః ప్రాప్తాః, తత్ర కృష్ణలాఖ్యేషు సువర్ణశకలేషు రూపవిమోకాసమ్భవాదవఘాతస్య బాధః । తథా “తౌ న పశౌ కరో” ఇతి నిషేధాత్ పశావాజ్యభాగయోర్బాధః । ఎకాదశే త్వనేకశేషివిధిప్రయుక్తస్య శేషస్య సకృదనుష్ఠానాదేవ సర్వశేషిణాముపకారసామ్యరూపం తన్త్రనామకముక్తమ్ । తద్యథా – అగ్నేయోఽష్టాకపాలః, ఉపాంశుయాగమన్తరా యజతి, అగ్నీషోమీయ ఎకాదశకపాల ఇత్యుక్తపౌర్ణమాసకర్మప్రయుక్తస్య ప్రయాజాదేః సకృదనుష్ఠానాదేవ శేషిత్రయోపకార ఇతి । ద్వాదశే త్వేకశేషిప్రయుక్తశేషానుష్ఠానస్య ప్రయోజకసామర్థ్యప్రయుక్తశేష్యన్తరేఽప్యుపకారః ప్రసఙ్గాఖ్యో దర్శితః । తద్యథా పశువిధియుక్తాఙ్గానాం పశుపురోడాశేఽప్యుపకారః । తదేవం ప్రత్యధ్యాయమాశఙ్కాన్తరనిరాకరణేన విధ్యసమ్భేదో యథా నిరూపితస్తథా ప్రతిపత్తవ్యస్య బ్రహ్మణః ప్రత్యక్షాదిభిరసిద్ధత్వాత్ ప్రతిపత్తివిధ్యయోగాశఙ్కాయాం తన్నిరాకరణాయోత్తరమీమాంసాఽరభ్యత ఇతి । తదేతదయుక్తమ్ , ప్రత్యక్షాద్యసిద్ధానామపి యూపాహవనీయాదీనాం యథా సిద్ధిస్తథా బ్రహ్మణోఽపి సిద్ధౌ పృథగ్ మీమాంసానర్థక్యాత్ ।

అథ మతమ్ – “యూపం తక్షతి” ఇత్యాదౌ న యూపముద్దిశ్య తక్షణాది విధీయతే, యేన యూపాకారస్య లోకప్రసిద్ధిరుపేక్ష్యేత, కిం తర్హి “ఖాదిరో యూపో భవతి” ఇత్యాదినాఽవగతం ఖదిరాదిప్రకృతిద్రవ్యం తక్షతి యూపం కర్తుమిత్యలౌకికయూపాకారస్య సాధ్యత్వం ప్రతీయతే । స చాఽఽకారో “యూపే పశుం బధ్నాతి” ఇతి వినియోగదర్శనాద్విశేషతోఽవగమ్యతే – తక్షణాదిపరినిష్పన్నః పశుబన్ధాధారః కాష్ఠవిశేషో యూప ఇతి । ఎవమాహవనీయాదయోఽపి । న త్వత్ర తథా బ్రహ్మణః కిఞ్చిత్సాధకమస్తి । తత ఆరబ్ధవ్యా ఉత్తరమీమాంసేతి । నైతదప్యుపపన్నమ్ , బ్రహ్మసిద్ధిమన్తరేణాపి “యోషా వా వ గౌతమాగ్నిః” ఇత్యాదావివాఽఽరోపితరూపేణోపాసనే ప్రతిపత్తివిధ్యుపపత్తేః । తతోఽభ్యధికాశఙ్కాయా అభావాన్నోత్తరమీమాంసాఽఽరబ్ధవ్యా ।

అత్ర కేచిత్ సిద్ధాన్తైకదేశినోఽభ్యధికాశఙ్కామేవమాహుః – “చోదనాలక్షణోఽర్థో ధర్మః” ఇతి బ్రువతా విధేః ప్రామాణ్యం దర్శితమ్ । నచ “సదేవ సోమ్య” ఇత్యాదివేదానాం విధిరహితానాం తత్సమ్భవతి । న చ తేషాం “సోఽన్వేష్టవ్యః” ఇత్యాదివిధిభిరేకవాక్యతేతి వాచ్యమ్ , భావకర్మార్థవాచినస్తవ్యప్రత్యయస్య తత్ర విధాయకత్వాభావాత్ । విధావపి తవ్యప్రత్యయోఽస్తీతి చేత్ , తథాపి నేహ విధిః సమ్భవతి, తవ్యప్రత్యయస్య కర్మాభిధాయిత్వాత్ । “గన్తవ్యమ్” ఇత్యాదౌ తు తవ్యప్రత్యయస్య భావార్థస్య ప్రాధాన్యేన స్వతన్త్రఫలాయ విధానం యుక్తమ్ । “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” ఇత్యత్ర కర్మాభిధాయితవ్యప్రత్యయాదపి ధాత్వర్థవిషయో విధిర్దృష్ట ఇతి చేద్ , అస్త్వప్రాప్తస్వాధ్యాయగతప్రాప్తిఫలాయ తత్ర విధిః । ప్రకృతే తు కిం స్వతన్త్రఫలాయ కర్మీభూతబ్రహ్మణో దృష్టిర్విధీయతే కిం వా కర్మకారకగతఫలాయ । నాఽఽద్యః, అవఘాతాదివత్ కర్మకారకద్రవ్యే గుణభూతాయా దర్శనక్రియాయాః స్వతన్త్రఫలాయ విధాతుమశక్యత్వాత్ । న ద్వితీయః, చతుర్విధం హి కర్మకారకే క్రియాజన్యఫలమ్ – ఉత్పత్తిరాప్తిర్వికారః సంస్కారశ్చ । తత్రాఽఽదౌ నిత్యప్రాప్తే నిర్వికారే బ్రహ్మణి న త్రివిధం ఫలం సమ్భవతి । నాఽప్యజ్ఞానాధర్మాదిమలాపకర్షణలక్షణః సంస్కారః శఙ్కనీయః, అవేక్షితాజ్యస్యేవ సంస్కృతస్య బ్రహ్మణోఽన్యత్ర వినియోగాభావాత్ । అథాఽఽత్మని సక్తున్యాయేన విధిః సమ్భవిష్యతి । తథా హి – “సక్తూన్ జుహోతి” ఇతి క్రతుప్రకరణే శ్రవణాత్ క్రత్వఙ్గతా సక్తుహోమస్యాఽవగతా । తత్రాఽఙ్గాని ద్వివిధాని – అర్థకర్మాణి సంస్కారకర్మాణి చ । తత్ర కారకాణ్యనాశ్రిత్య స్వాతన్త్ర్యేణ గృహీతాని ప్రయాజాదీన్యర్థకర్మాణి । వ్రీహ్యాదికారకగుణభూతాని సంస్కారకర్మాణి । తత్ర న తావత్ సక్తుహోమస్యాఽర్థకర్మతా, వ్రీహిగుణప్రోక్షణవత్ సక్తుద్రవ్యగుణభూతత్వాత్ । నాఽపి సంస్కారకర్మతా । ద్వివిధో హి సంస్కారః – వినియుక్తసంస్కారో వినియోక్ష్యమాణసంస్కారశ్చ । తద్యథా “వ్రీహిభిర్యజేత” ఇతి వినియుక్తాన్ వ్రీహీనుద్దిశ్య విహితః ప్రోక్షణాదిర్వినియుక్తసంస్కారః । “ఆహవనీయే జుహోతి” ఇతి వినియోక్తుమగ్నేరాహవనీయత్వసిద్ధయే విహిత ఆధానాదిర్వినియోక్ష్యమాణసంస్కారః । తత్ర హోమేన భస్మీకృతానాం సక్తూనాం క్రతుం ప్రత్యనుపకారిణాం క్రతౌ వినియోగాసమ్భవాన్నోభయవిధసంస్కారోఽప్యత్ర ఘటతే । న చ సక్తుహోమవాక్యస్య వైయర్థ్యం యుక్తమ్ , అధ్యయనవిధిపరిగృహీతత్వాత్ । తస్మాత్ “సక్తూన్” ఇతి ద్వితీయయాఽవగతం ప్రాధాన్యం విహాయ సక్తుభిరితి తృతీయయా పరిణామేన సక్తూనాం గుణభావం హోమక్రియాయాః ప్రాధాన్యం చోపాదాయాఽర్థకర్మతా నిరూపితా । తద్వత్ “ఆత్మానముపాసీత” ఇత్యత్రాఽప్యాత్మనో విభక్తివిపరిణామేనాఽఽత్మగుణకముపాసనాకర్మైవ స్వతన్త్రఫలాయ ప్రాధాన్యేన విధీయతే । విషమ ఉపన్యాసః । దృష్టాన్తే హి శబ్దతః కరణభూతా అపి సక్తవోఽర్థతః కర్మభూతాః, హోమక్రియాకృతాతిశయస్య భస్మీభావలక్షణస్య వికారస్య సక్తుషు సద్భావాత్ । తతో “జుహోతి” ఇతి సకర్మకధాతుప్రయోగో యుక్తః । దార్ష్టాన్తికే తు యద్యాత్మనోఽర్థతః కర్మత్వం తదోత్పత్త్యాదీనాం చతుర్ణాం క్రియాఫలానామేకం వక్తవ్యమ్ , తచ్చ నిరాకృతమ్ । అకర్మకత్వే చోపాసీతేతి సకర్మకధాతుప్రయోగోఽనుపపన్నః । నన్వాత్మన్యాప్తిః క్రియాఫలం భవిష్యతి, స్వరూపతో నిత్యప్రాప్తస్యాఽప్యుపాసనాయాః పూర్వం ప్రతీతితోఽప్రాప్తత్వాత్ । నైతద్యుక్తమ్ , స్వప్రకాశచైతన్యరూపత్వేన ప్రతీతితోఽపి నిత్యప్రాప్తత్వాత్ । అతో విధ్యభావాదవివక్షితార్థా వేదాన్తా ఇతి ధర్మజిజ్ఞాసానన్తరం స్నానం ప్రాప్తమితి తామేతామభ్యధికాశఙ్కాం నిరాకర్తుం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం త ఎవ సిద్ధాన్తైకదేశిన ఎవమవతారయన్తి – అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి । అయమభిప్రాయః – ధర్మజిజ్ఞాసానన్తరం బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యం న స్నాతవ్యమితి । న చ వేదాన్తేషు విధ్యభావః, “కటః కర్త్తవ్యః” ఇత్యాదివత్ “ఆత్మా ద్రష్టవ్యః” ఇత్యాదౌ కర్మకారకగతఫలాయ విధ్యుపపత్తేః । సమ్భవతి హ్యాత్మన్యజ్ఞానాదిమలాపకర్షణలక్షణః సంస్కారః । న చ సంస్కృతస్యాఽఽత్మన ఆజ్యాదివదన్యత్ర వినియోగోఽపేక్ష్యతే, స్వయమేవ పురుషార్థత్వాత్ । అపురుషార్థసంస్కారస్యైవ వినియోగాపేక్షత్వాత్ । తదేవం వేదాన్తేషు విధ్యభావలక్షణామభ్యధికాశఙ్కాం నిరాకృత్య ప్రతిపత్తివిధిం చ సమర్థయితుముత్తరమీమాంసారమ్భ ఇతి । తదేతత్ సిద్ధాన్తైకదేశిమతం పూర్వపక్షిణో నాభిమతమ్ । తథాహి – సిద్ధాన్తైకదేశినా విధ్యభావలక్షణాభ్యధికాశఙ్కాకాలే పరమా యుక్తిరన్తేఽభిహితా – స్వప్రకాశచైతన్యరూపమేవ ప్రతీతితోఽపి ప్రాప్తత్వాన్నోపాసనావిధిరితి । సా న యుక్తా, యథా “హిరణ్యం భార్యమ్” ఇత్యత్ర భూషణార్థత్వేన ప్రాప్తం హిరణ్యధారణమభ్యుదయార్థత్వేన నియమ్యతే తద్వత్ ప్రాప్తస్యాఽప్యాత్మజ్ఞానస్య కర్తృసమవాయిమోక్షఫలాయ నియమవిధిసమ్భవాత్ । హిరణ్యధారణస్యాఽప్రాప్తిరపి పక్షేఽస్తీతి నియమవిధిస్తత్రాఽస్తు । ఇహ తు స్వరూపచైతన్యత్వేనాఽఽత్మప్రతీతేర్నిత్యప్రాప్తత్వాన్న నియమవిధిరితి చేత్ , తర్హ్యనాత్మప్రతిభాసనివృత్తయే పరిసఙ్ఖ్యావిధిరదృష్టార్థః స్యాత్ । అతో నాఽభ్యధికాశఙ్కా సమ్భవతి । యచ్చాభ్యధికాశఙ్కానిరాకరణే తేనైవ సిద్ధాన్తైకదేశినా ఫలమవిద్యాదిమలాపనయనముక్తమ్ , తదప్యసత్ । కిం లౌకికాత్మజ్ఞానమవిద్యామపనయతి ఉతాఽలౌకికాత్మజ్ఞానమ్ । ఆద్యేఽపి న తావత్ స్వరూపమేవ తామపనయతి, అహమితి సర్వదాఽఽత్మప్రతీతావప్యవిద్యానివృత్త్యదర్శనాత్ । నాఽపి విధిబలాత్ । తర్హ్యసమ్భావితపాకేషు కృష్ణలేషు విధిబలాదపి ముఖ్యః పాకో దర్శయితుం శక్యః । ద్వితీయేఽపి కిం తాదృశాత్మజ్ఞానమత్యన్తమప్రసిద్ధముత సామాన్యతః ప్రసిద్ధమ్ అథవా విశేషతః ? నాఽఽద్యః, అత్యన్తాప్రసిద్ధస్య విధ్యయోగాత్ । యాగాదావపి హి కఞ్చిద్యాగం దృష్టవతః పురుషస్య యాగత్వసామాన్యోపాధినా ప్రసిద్ధౌ సత్యాం దృష్టయాగవ్యక్తిసదృశం యాగవ్యక్త్యన్తరం ప్రతిపత్తృబుద్ధిస్థమేవ విధీయతే । అన్యథా “మమేదం కర్త్తవ్యమ్” ఇతి ప్రతిపత్త్యసమ్భవాత్ । న ద్వితీయః, అలౌకికాత్మజ్ఞానత్వసామాన్యాక్రాన్తస్య వ్యక్తివిశేషస్య కస్యచిదపి పూర్వమననుభూతత్వాత్ । తృతీయేఽపి కిం తాదృగాత్మజ్ఞానం పురుషాన్తరే విశేషతః ప్రసిద్ధమ్ ఉత విధేః ప్రతిపత్తర్యధికారిణ్యేవ ? నాఽఽద్యః, పురుషాన్తరప్రసిద్ధేరధికారిణం ప్రత్యనుపయోగాత్ । న ద్వితీయః, అధికారిణి విశేషతః ప్రసిద్ధస్యాఽర్థస్య విధివైయర్థ్యాత్ । తదేవం సిద్ధాన్తైకదేశినాఽభిహితయోరభ్యధికాశఙ్కాతన్నిరాకరణప్రకారయోరసఙ్గతత్వాన్న తేనోత్తరమీమాంసాయా అగతార్థత్వం ప్రతిపాదయితుం శక్యమ్ । అపరే పునః సిద్ధాన్తైకదేశిన ఎవమగతార్థత్వమాహుః – న వయం తద్వత్ వేదాన్తేషు విధ్యభావలక్షణామభ్యధికాశఙ్కాం బ్రూమః, యేనోక్తదోషః స్యాత్ , కిన్తు విధిమభ్యుపేత్యైవ బ్రహ్మాసిద్ధిలక్షణామ్ । తథా హి – ప్రతిపత్తివిధ్యపేక్షితానాముప్తత్త్యాదీనాం చతుర్ణాం రూపాణాం క్రియావిధ్యుక్తన్యాయేన యద్యపి నిర్ణయః సిద్ధః తథాపి ప్రతిపత్తవ్యస్య బ్రహ్మణః సిద్ధవస్తుప్రతిబోధనసమర్థైరపి ప్రత్యక్షాదిభిరదర్శనాద్ వేదస్య చ కార్యమాత్రపరస్య సిద్ధబ్రహ్మతత్త్వాప్రతిపాదకత్వాదారోపితరూపస్య చ బ్రహ్మణ ఉపాసనాయాం మోక్షలక్షణాత్యన్తికఫలాసమ్భవాదనుపాస్యమేవ బ్రహ్మేత్యేతామభ్యధికాశఙ్కాం నిరాకర్త్తుముత్తరమీమాంసాఽరబ్ధవ్యా । తత్ర చైవం నిర్ణీయతే – న కార్యమాత్రపరో వేదః, ఉపాసనావిధిపరైర్వేదాన్తైర్బ్రహ్మణోఽప్యవగమ్యమానత్వాత్ । యథా రూపప్రత్యాయనాయ ప్రవృత్తం చక్షుర్ద్రవ్యమపి ప్రఖ్యాపయతి తద్వత్ ।

నను కథం వేదానాముపాసనావిధిపరత్వమ్ ? న తావదుపాసనం నామ బ్రహ్మాపరోక్షజ్ఞానమ్ , తస్య పరమానన్దసాక్షాత్కారరూపత్వేన ఫలభూతస్య స్వర్గవదవిధేయత్వాత్ । నాఽపి దృష్టిజ్ఞానం, తత్ర విధేరశ్రవణాత్ । న హి శాబ్దజ్ఞానం కర్తవ్యమిత్యేతాదృశో విధిః క్వచిచ్ఛ్రూయతే । మైవమ్ , “ఇదం సర్వం యదయమాత్మేత్మా” ఇత్యాదివాక్యానాం విధిపరాణాం శబ్దజ్ఞానవిధౌ పర్యవసానాత్ । న చ వాచ్యం యదయమాత్మేత్యాత్మస్వరూపముద్దిశ్య తదిదం సర్వమితి ప్రపఞ్చరూపత్వవిధానే సతి ఆత్మనోఽచేతనత్వప్రసఙ్గేన విధేర్బోద్ధురభావాదాత్మనః ప్రపఞ్చరూపత్వస్యాఽపురుషార్థత్వాత్ కథమేతద్వాక్యం విధిపరమితి ? యదిదం సర్వమితి ప్రతిపన్నం ప్రపఞ్చముద్దిశ్య తదయమాత్మేత్యప్రతిపన్నాత్మరూపస్యైవ విధానాత్ । “నేతి నేతి” ఇత్యాదివాక్యపర్యాలోచనయా ప్రపఞ్చం ప్రవిలాప్యాత్మైవ విధేయ ఇతి విశేషనిశ్చయాత్ । యద్యపి “ఇదం సర్వం యదయమాత్మా” ఇత్యత్ర విధిర్న శ్రూయతే తథాపి “పూషా ప్రపిష్టభాగః” ఇత్యాదావివ విధిః కల్ప్యతామితి ।

తమేతమప్యేకదేశిశాస్త్రారమ్భప్రకారం పూర్వపక్షీ నాఽఙ్గీకురుతే । తథా హి – “పూషా ప్రపిష్టభాగః” ఇత్యత్ర ప్రపిష్టో భాగో యస్యేతి సమాసే యథా ప్రమీయమాణో ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధః స్వావినాభూతం యాగం గమయతి । యాగశ్చ స్వావినాభూతం విధ్యర్థం నియోగమితి । శ్రుతసామర్థ్యాద్విధ్యర్థే ప్రతిపన్నే వ్యవహారమాత్రాయ పూషోద్దేశేన పిష్టపరిత్యాగః కర్త్తవ్య ఇత్యుపసంహ్రియతే । తద్వదత్ర న ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధః ప్రమీయతే, యద్బలాత్ విధిః కల్ప్యేత । అథ మన్యేత – యథా “విశ్వజితా యజేత” ఇత్యాదిషు ప్రమీయమాణౌ యాగనియోగావన్యథానుపపత్త్యా చేతనం స్వర్గకామం నియోజ్యం కల్పయతః, తథేహాపి శ్రూయమాణశ్చేతన ఆత్మా యాగనియోగౌ కల్పయతీతి । తదసత్ , అనుపపత్తేరభావాత్ । అన్తరేణాఽపి యాగనియోగౌ, లోకవ్యవహారే చేతనస్య దృష్టత్వాత్ । నియోగాభావే కృత్స్నవేదస్య కార్యపరత్వనియమోఽనుపపన్న ఇతి చేద్ , ఎవమపి న నియోగః కల్పయితుం శక్యః, తత్సాధనస్య ధాత్వర్థస్య కస్యచిదప్యభావాత్ । సోఽపి కల్ప్యత ఇతి చేత్ , తత్ర కిం పాకం గమనం కరోతీత్యేకపాకగమనాదిసర్వధాత్వర్థానుగతః కృత్యర్థః కల్ప్యతే, ఉత జ్ఞప్త్యర్థః కల్ప్యతే, అథ వోభయమ్ ? ఆద్యే “యదిదం సర్వం తదయమాత్మా కర్త్తవ్యః” ఇతి వచనవ్యక్తిః స్యాత్ । తథా చ సతి అశక్యవిధానమాపద్యేత । న హి నిపుణతరేణాఽపి ఘటః పటీకర్తుం శక్యతే । అథాఽమీ పిష్టపిణ్డాః సింహాః క్రియన్తామిత్యత్రాఽన్యదన్యాకారేణ క్రియమాణం దృష్టమితి చేద్ , ఎవమప్యత్రేతికర్త్తవ్యతాయా అభావాదసంపూర్ణో విధిః । న హి శమాదయః ప్రపఞ్చవిలయనేతికర్త్తవ్యతా రూపాః, తేషాం జ్ఞానేతికర్తవ్యతా రూపత్వాత్ । న ద్వితీయః, ప్రపఞ్చే సర్వస్మిన్ విధిబలాదాత్మాకారేణ జ్ఞానమానేఽపి ప్రపఞ్చభావస్యాఽనివృత్తేః । న హి యోపిదాదిష్వగ్న్యాదిరూపేణ జ్ఞాయమానేషు యోపిదాదిభావోఽపి నివృత్తః । న తృతీయః, పక్షద్వయదోషప్రసఙ్గాత్ । నను యోషిదగ్న్యాదిషు మానసీ క్రియా, న జ్ఞానమ్ । ఇహ త్వాత్మతత్త్వజ్ఞానేన విధీయమానేన ప్రపఞ్చః ప్రవిలీనః స్యాత్ , స్థాణుతత్త్వజ్ఞానేన పురుషభావప్రవిలయదర్శనాదితి చేత్ , తర్హి స్థాణుతత్త్వజ్ఞానస్యేవాఽఽత్మతత్త్వజ్ఞానస్యాఽపి విధివ్యతిరిక్తం కిఞ్చిత్ప్రాపకం వక్తవ్యమ్ , తత్త్వజ్ఞానస్య వస్తుతన్త్రస్యాఽవిధేయత్వాత్ । విధాయకశబ్దవ్యతిరిక్తా వేదాన్తగతాః శబ్దాస్తత్ప్రాపకా ఇతి చేత్ , తర్హి తేభ్య ఎవ జ్ఞానసిద్ధేః కృతం విధినా ? నను ఉత్పన్నేఽపి జ్ఞానే పునస్తాదృశం జ్ఞానవ్యక్త్యన్తరం విధీయతే । న చ విధివైయర్థ్యమ్ , మన్త్రేష్టివత్ ప్రాప్తస్యాపి పునర్విధ్యుపపత్తేః । తథా హి – “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” ఇత్యత్ర స్వశాఖా స్వాధ్యాయశబ్దేనోచ్యతే । అతస్తన్మధ్యపాతినో మన్త్రా అపి స్వాధ్యాయవిధినా పఠితవ్యతయా స్వీకృతాస్తే చ గుహీతపదపదార్థాసమ్బన్ధస్య స్వార్థే ప్రత్యయముత్పాద్య ప్రయోజనశూన్యా వ్యవతిష్ఠన్తే । న చ స్వార్థానుష్ఠాపకత్వం ప్రయోజనమ్ , స్వార్థస్య ద్రవ్యదేవతాస్వరూపస్యాఽననుష్ఠేయత్వాత్ । నాఽపి తత్ప్రమాపకత్వమ్ , బ్రాహ్మణవాక్యైరేవ మన్త్రార్థస్య ద్రవ్యాదేః ప్రమితత్వాత్ । తతో నిష్ప్రయోజనత్వే ప్రాప్తే శ్రుతిలిఙ్గాదిభిర్వ్రీహ్యాదివన్మన్త్రాః సప్రయోజనస్య కర్మణోఽఙ్గభావేఽపి న వినియుజ్యన్తే । తత్ర “ఐన్ద్ర్యా గార్హపత్యముపతిష్ఠతే” ఇత్యస్మిన్ బ్రాహ్మణో “గార్హపత్యమ్” ఇతి ద్వితీయా శ్రుతిః “కదాచన స్తరీరసి” ఇత్యేతన్మన్త్రస్యేన్ద్రప్రకాశనసమర్థస్యాఽపి గార్హపత్యోపస్థానే వినియోగం బోధయతి, శ్రుతసామర్థ్యలక్షణాల్లిఙ్గాచ్ఛ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్ । “బర్హిర్దేవసదనం దామి” ఇత్యయం మన్త్రస్తు మన్త్రలిఙ్గాద్ బర్హిర్లవనే వినియుజ్యతే । ఎవం వాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యాభిరపి తత్ర తత్ర మన్త్రా వినియుక్తాః । తే చ మన్త్రాః కేనోపకారేణ ప్రధానాపూర్వసిద్ధేరుపకుర్వన్తీతి వీక్షాయామనుష్ఠానాపేక్షితద్రవ్యదేవతాదిస్మారణేనేతి కల్పనీయమ్ , దృష్టోపకారే సత్యదృష్టకల్పనానుపపత్తేః । సమ్భవతి హి హుంఫడాదివ్యతిరిక్తమన్త్రైరర్థస్మృతిః । తదధ్యయనస్యాఽర్థాఽవబోధపర్యన్తత్వాత్ । యద్యపి బ్రాహ్మణవాక్యైర్ద్రవ్యదేవతాదిస్మృతిః సమ్భవతి తథాపి మన్త్రైరేవ స్మృతావదృష్టవిశేషః కల్పనీయః । అన్యథా మన్త్రాణామానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । అధ్యయనవిధ్యుపాత్తానాం తదయోగాత్ । ఎవం చ సతి ప్రయోగవిధిః సర్వైరఙ్గైరపూర్వోపకారం కారయన్ మన్త్రైరర్థజ్ఞానలక్షణముపకారం కారయతి । తత్ర యథా ప్రయోగవచనో మన్త్రైరధ్యయనకాలోత్పన్నజ్ఞానాతిరిక్తమపూర్వోపకారిజ్ఞానాన్తరమనుష్ఠాపయతి తథాఽత్రాపి మోక్షోపకారిబ్రహ్మజ్ఞానవ్యక్త్యన్తరమనుష్ఠాపయతు । న చాఽత్ర దార్ష్టాన్తికే తద్వత్ ప్రయోగవిధిర్నాస్తీతి శఙ్కనీయమ్, తస్య సమ్పాదయితుం శక్యత్వాత్ । నను సర్వత్రోత్పన్నే కర్మణి వినియోగోత్తరకాలమధికారసమ్బన్ధే సతి పశ్చాత్ ప్రయోగవిధిరన్విష్యతే । ఇహ తూత్పత్త్యాదివిధిత్రయాభావే కథం ప్రథమత ఎవ ప్రయోగవిధిసమ్పాదనమితి చేద్ , న; ఉత్పత్త్యాదివిధిత్రయస్యాఽప్యత్ర సుసమ్పాదత్వాత్ । తథాహి – “వేదాన్తవాక్యేనాఽఽత్మజ్ఞానం కుర్యాత్” ఇత్యేవం వేదాన్తశబ్దలక్షణకరణేన విశిష్టస్యాఽఽత్మజ్ఞానస్య స్వరూపబోధ ఉత్పత్తివిధిస్తావదధ్యాహ్రియతే । న చ వాచ్యం విశిష్టప్రతీతౌ నోత్పత్తివిధిత్వం సమ్భవతి, స్వరూపమాత్రబోధకత్వాదుత్పత్తివిధేరితి, “సోమేన యజేత” ఇత్యత్ర విశిష్టోత్పత్తివిధేరఙ్గీకృతత్వాత్ । తత్ర హి సోమశబ్దో యాగవిశేషనామధేయం గుణవాచీ వేతి విచార్య వల్లీవిశేషే రూఢస్య యాగనామత్వాసమ్భవాద్గుణవాచిత్వం నిర్ధారితమ్ । తత్ర యద్యపి “దధ్నా జుహోతి” ఇతివత్ “సోమేన యజేత” ఇత్యుక్తే గుణసమ్బన్ధః ప్రతీయతే, తథాపి “అగ్నిహోత్రం జుహోతి” ఇతివత్ పృథగుత్పత్త్యశ్రవణాత్ సోమగుణవిశిష్టయాగోత్పత్తివిధిరితి అఙ్గీకర్తవ్యమ్ । తద్వత్ ప్రకృతేఽపి విశిష్టోత్పత్తివిధిః కిం న స్యాత్ ?

స ఎవోత్పత్తివిధిః పర్యాలోచితో వినియోగాధికారప్రయోగాఖ్యవిధిత్రయాకారేణ సమ్పద్యతే । ప్రథమం తావదుత్పత్తివిధిబోధితమాత్మజ్ఞానం కథమితి జిజ్ఞాసాయామ్ “ఫలవత్సన్నిధావఫలం తదఙ్గమ్” ఇతి న్యాయేన ఫలవదాత్మజ్ఞానప్రకరణపఠితశమాదీని నిష్ఫలాని ఇతికర్త్తవ్యత్వేన వినియోజయన్నఙ్గాఙ్గిసమ్బన్ధబోధకత్వాదుత్పత్తివిధిరేవ వినియోగవిధిః సమ్పద్యతే । తతః శమాదీతికర్త్తవ్యతానుగృహీతైర్వేదాన్తవాక్యకరణైరాత్మజ్ఞానం కుర్యాదిత్యేవం రూపేణ నిష్పన్నః స ఎవ వినియోగవిధిః సాఙ్గే కర్మణి “మమేదం కర్త్తవ్యమ్” ఇతి ప్రతిపత్తారమధికారిణమాకాఙ్క్షన్నర్థవాదగతం మోక్షం ఫలత్వేన రాత్రిసత్రన్యాయేనోపసంహృత్య “మోక్షకామః కుర్యాత్” ఇత్యేవమధికారవిధిః సమ్పద్యతే । “రాత్రిసత్రే” హ్యేవమర్థవాదః శ్రూయతే – “ప్రతితిష్ఠన్తి హ వై య ఎతా రాత్రీరుపయన్తి” ఇతి । తత్రాఽశ్రుతత్వాదధికారీ కల్పనీయః । స కిం స్వర్గకామో భవేత్ కిం వాఽఽర్థవాదికప్రతిష్ఠాకామ ఇతి సన్దేహః । తత్ర విశ్వజిన్న్యాయేన స్వర్గకామః ప్రాప్తః । “విశ్వజితా యజేత” ఇత్యత్ర ఫలస్యాఽశ్రుతస్యాఽపేక్షాయాం “స స్వర్గః స్యాత్ సర్వాన్ప్రత్యవిశిష్టత్వాత్” ఇతి సూత్రేణ క్వచిన్నియోజ్యవిశేషణత్వేన శ్రుతః స్వర్గ ఇతరత్రాఽపి ఫలత్వేన కల్పనీయః, సర్వేషాం స్వర్గార్థిత్వావిశేషాదితి నిర్ణీతమ్ । తథా రాత్రిసత్రేఽపి స్వర్గః ఫలం తత్కామోఽధికారీతి పూర్వపక్షే ప్రాప్తే “ఫలమాత్రేయో నిర్దేశాత్” ఇతి సూత్రేణేత్థం రాద్ధాన్తితమ్ – విశ్వజిదాదౌ ఫలస్యోత్పత్తౌ అశ్రవణాత్ స్వర్గః కల్ప్యతాం నామ, రాత్రిసత్రే త్వర్థవాదనిర్దిష్టా ప్రతిష్ఠైవ ఫలమ్ ; సార్థవాదేనైవ వాక్యేన నియోగప్రతీతేః । అర్థవాదానాం విధ్యేకవాక్యతాయా అర్థవాదాధికరణే నిర్ణీతత్వాత్ । తత ఆర్థవాదికప్రతిష్ఠాకామో యథా రాత్రిసత్రేఽధికారీ తథా “తరతి శోకమాత్మవిత్” ఇత్యాద్యర్థవాదావగతమోక్షకామమధికారిణం సమ్పాదయన్నధికారవిధిః స్యాత్ । తతః స ఎవ సాఙ్గతత్త్వజ్ఞానమధికారిణాఽనుష్ఠాపయన్ ప్రయోగవిధిః సమ్పద్యతే । తతః ప్రయోగవిధిబలాద్ మన్త్రవద్ వేదాన్తశబ్దాః ప్రథమతః స్వార్థమాత్మానమవబోధ్యాఽపి పశ్చాదపూర్వోపకారివిధేయజ్ఞానవ్యక్త్యన్తరే పర్యవస్థాస్యన్తి । న చ వాచ్యం మన్త్రాణామపూర్వోపకారిప్రత్యయమాత్రే తాత్పర్యమ్ , స్వార్థస్య బ్రాహ్మణవాక్యైః ప్రతిపాదితత్వాత్ । వేదాన్తానాం తు స్వార్థేఽపి తాత్పర్యం వక్తవ్యమ్ । అన్యతోఽప్రాప్తత్వాత్ । అతో న విధేయప్రత్యయే తాత్పర్యమితి, కుల్యాప్రణయనన్యాయేనోభయార్థత్వావిధేయత్వాత్ । యథా శాల్యర్థం కుల్యాః ప్రణీయన్తే తాభ్య ఎవ పానీయం చ పీయతే తద్వత్ । నను స్థాయినాం కుల్యాదీనాం యుగపత్క్రమేణ వాఽనేకకార్యకారిత్వమస్తు, ఉపలభ్యమానత్వాత్ । శబ్దస్య తు న తావత్క్రమకారిత్వం క్వచిదపి, విరమ్య వ్యాపారానుపలమ్భాత్ । నాఽపి యుగపదర్థద్వయే తాత్పర్యం ప్రత్యక్షేణ దృశ్యతే । న్యాయతస్తత్కల్పనే చ న యుగపద్ న్యాయద్వయప్రవృత్తిః సమ్భవతీతి చేద్ , న; ప్రయాజవాక్యేష్వర్థద్వయే తాత్పర్యస్యాఙ్గీకృతత్వాత్ । “సమిధో యజతి”, “తనూనపాతం యజతి”, “ఇడో యజతి”, “బర్హిర్యజతి”, “స్వాహాకారం యజతీతి” పఞ్చవాక్యాని పఞ్చ ప్రయాజాన్ క్రమం చ తదనుష్ఠానస్య బోధయన్తీతి హ్యఙ్గీకృతమ్ । అతః ప్రయాజవాక్యవదుభయార్థా వేదాన్తశబ్దా మన్త్రవదపూర్వోపకారిణి జ్ఞానవ్యక్త్యన్తరే విధేయే పర్యవస్థాస్యన్తీతి । అత్రోచ్యతే – వేదాన్తానాం విధేయసమర్పకతాయాం న స్వార్థపరతా సమ్భవతి । విధాయకస్య యోపిదగ్న్యాదివాక్యస్య స్వార్థపరత్వాదర్శనాత్ । యోషిదాదిపదార్థస్య లోకసిద్ధతయా న తత్ర స్వార్థపరతా ఇహ తు విధిబ్రహ్మణోరలౌకికత్వాదుభయపరత్వం వేదాన్తజన్యజ్ఞానస్య స్యాదితి చేత్ , కిమత్ర వేదాన్తేషు యా జ్ఞానవ్యక్తిర్విధీయతే సైవ వేదాన్తార్థభూతం బ్రహ్మస్వరూపం ప్రమాపయతి ఉత జ్ఞానవ్యక్త్యన్తరమ్ ? ఆద్యే విరుద్ధత్రికద్వయాపత్తిలక్షణం వైరూప్యం బ్రహ్మణః ప్రసజ్యేత । ప్రాధాన్యముపాదేయత్వం విధేయత్వం చేత్యేకం త్రికమ్ । గుణభావముద్దేశ్యత్వమనువాద్యత్వం చేత్యపరం త్రికమ్ । తత్ర ప్రమాపకస్య జ్ఞానస్య ప్రమేయార్థతయా ప్రమేయస్య బ్రహ్మణః ప్రాధాన్యమ్ । తథా కస్య జ్ఞానమిత్యపేక్షాయాం బ్రహ్మణో జ్ఞానమిత్యేవం విధేయజ్ఞానం ప్రతి వ్యావర్త్తకతయా తదర్థస్య బ్రహ్మణో గుణాభావః తథా ప్రమాణవిషయస్య బ్రహ్మణః ప్రమాణజన్యాతిశయయోగిత్వాకారేణ సాధ్యత్వాదుపాదేయత్వం తథా స్వభావతః సిద్ధవాద్ బ్రహ్మణ ఉద్దేశ్యత్వమ్ । తథేదానీం ప్రమాణవిషయస్య బ్రహ్మణః పూర్వమజ్ఞాతతయాఽఙ్గీకార్యత్వాద్ విధేయత్వమ్ । తథేదానీముద్దేశ్యస్య బ్రహ్మణః పూర్వం జ్ఞాతత్వాదనువాద్యత్వమ్ । తదేవం విధేయజ్ఞానమేవ బ్రహ్మప్రమాపకమిత్యస్మిన్నాద్యపక్షే వైరూప్యం దుర్వారమ్ । అస్తు తర్హి ద్వితీయః పక్షః – వేదాన్తేభ్య ఉత్పన్నం ప్రథమజ్ఞానం బ్రహ్మపరం ద్వితీయజ్ఞానం విధేయతయా విధిపరమితి । నాఽయమపి పక్షః సమీచీనః, శబ్దస్యోభయపరత్వాభావే తజ్జన్యజ్ఞానస్యాఽసకృజ్జాతస్యాఽప్యుభయపరత్వానుపపత్తేః । న చ శబ్దస్యోభయపరత్వమ్ , ప్రయాజవాక్యదృష్టాన్తస్య నిరాకరిష్యమాణత్వాత్ । నను వైరూప్యప్రసఙ్గో న దోషమావహతి । అన్యథా గుణకర్మవిధానానుపపత్తేః । తథాహి – క్రత్వఙ్గభూతవ్రీహ్యాదికారకసంస్కారార్థాని కర్మాణి గుణకర్మాణి । తత్ర వ్రీహీణామన్యార్థత్వసిద్ధత్వజ్ఞాతత్వలక్షణాని గుణత్వోద్దేశ్యత్వానువాద్యత్వాని తావద్ విద్యన్తే । యాగక్రియాం ప్రతి కారకత్వాదన్యార్థత్వమ్ । మానాన్తరగమ్యత్వాత్ సిద్ధత్వజ్ఞాతత్వే । తథా శేషిత్వసాధ్యత్వాజ్ఞాతత్వలక్షణాని ప్రాధాన్యోపాదేయత్వవిధేయత్వాని ప్రోక్షణక్రియావశాద్ వ్రీహీణామత్ర సమ్భవిష్యన్తి । ప్రోక్షణస్య వ్రీహ్యర్థత్వాద్ వ్రీహీణాం శేపిత్వమ్ । ప్రోక్షణజన్యాతిశయవదాకారేణ పూర్వమసిద్ధత్వాత్ సాధ్యత్వాజ్ఞాతత్వే । తత్ర గుణత్వోద్దేశ్యత్వానువాద్యత్వాఖ్యం త్రికం వ్రీహిశబ్దాత్ ప్రతీయతే । ప్రాధాన్యోపాదేయత్వవిధేయత్వాఖ్యం త్రికం ప్రోక్షణక్రియాజన్యాతిశయవాచిద్వితీయావిభక్త్యా ప్రతీయతే । తతో వ్రీహిప్రోక్షణాదిషు గుణకర్మస్వేకస్యాం ప్రమితౌ విరుద్ధత్రికద్వయాపత్తిర్దుర్వారేతి నేయం దోషావహేతి చేద్ , మైవమ్ ; న తత్ర క్రియాజన్యాతిశయో విభక్తిగమ్యః, కిన్తు వ్రీహ్యర్థక్రియావిధ్యనుపపత్తిగమ్యః । అతః శాబ్దే జ్ఞానే గుణత్వోద్దేశ్యత్వానువాద్యత్వాన్యేవ ప్రమీయన్తే । ప్రాధాన్యోపాదేయత్వవిధేయత్వాని త్వర్థాపత్త్యేతి జ్ఞానభేదాన్న తత్ర వైరూప్యప్రసఙ్గః । ప్రకృతేఽపి తర్హి బ్రహ్మజ్ఞానవిధేయజ్ఞానయోర్భేదాదవిరోధోఽస్త్వితి చేద్ , న; వ్రీహ్యాదావివ బ్రహ్మణి మానాన్తరస్యాఽసమ్భవాత్ । న హి సామగ్రీభేదమన్తరేణ కార్యభేదః సమ్భవతి । అథోచ్యేత – విధాయకపదవ్యతిరిక్తపదసముదాయో బ్రహ్మస్వరూపం ప్రథమతః ప్రతిపాద్య పునస్తదనువాదజ్ఞానం జనయిత్వా తస్య జ్ఞానస్య విధివిషయత్వసమర్పణేన పునర్విధాయకపదేన పదైకవాక్యానాం గచ్ఛతి, తతః ప్రమాణభేదసిద్ధిరితి । నైతద్యుక్తమ్ , పదైకవాక్యతాయాః ప్రాగ్ వాక్యరూపస్య పదసముదాయస్య ప్రమాణత్వాయోగాత్ । అథాఽత్ర బ్రహ్మజ్ఞానం జ్ఞానవిధివాక్యం చేతి ద్వేధా విభజ్య పశ్చాదర్థవాదవిధివాక్యయోరివ వాక్యైకవాక్యతా కల్ప్యేత, తదసత్ ; అర్థవాదానామఫలానాం విధ్యేకవాక్యత్వేఽపి బ్రహ్మవాక్యస్య స్వత ఎవ పురుషార్థపర్యవసాయినస్తదయోగాత్ । అథ ప్రాథమికశాబ్దజ్ఞానస్య పరోక్షత్వేనాఽఫలత్వాత్ ఫలభూతాపరోక్షానుభవహేతుత్వాభావాత్ తద్ధేతుజ్ఞానం విధేయమ్ । తతో బ్రహ్మవాక్యస్య తద్విధ్యేకవాక్యత్వం యుక్తమితి చేద్, తర్హి యాగస్య వ్రీహ్యాదివద్విధీయమానజ్ఞానస్య కిఞ్చిత్కరణకారకం వక్తవ్యమ్ । తచ్చ న సమ్భవతి, త్వన్మతే శబ్దస్య పరోక్షజ్ఞానోపక్షయాత్ । ఇన్ద్రియాదీనాం చ బ్రహ్మగోచరత్వాభావాత్ । అథ మతం శాబ్దజ్ఞానస్యాఽపరోక్షానుభవహేతుతా యద్యపి స్వతో న దృశ్యతే తథాపి విధిబలాత్ భవిష్యతి, తతః శబ్ద ఎవ విధేయజ్ఞానకరణమితి । తదయుక్తమ్ । కిమత్ర శబ్దజన్యం ప్రాథమికం బ్రహ్మజ్ఞానం విధేయముత తేన జ్ఞానేనాఽవగతం బ్రహ్మోద్దిశ్య ప్రత్యయసన్తానః । నాఽఽద్యః, విధేయజ్ఞానస్యైవ బ్రహ్మప్రమాపకత్వే వైరూప్యస్య దర్శితత్వాత్ । న ద్వితీయః, ప్రత్యయసన్తానస్యాఽశ్రుతత్వాత్ । “ఆత్మేత్వేవోపాసీత” ఇత్యాదౌ ప్రత్యయసన్తానరూపస్యోపాసనస్య విధిః శ్రూయత ఇతి చేద్, న; స్వభావసిద్ధప్రత్యయముద్దిశ్య తస్యాఽలౌకికాత్మలక్షణవిషయప్రతిపాదనే వాక్యతాత్పర్యాత్ । ఎవకారయోగాదాత్మనః ప్రతిపాద్యత్వనిర్ణయాత్ । తదుక్తమ్ –
“యచ్ఛబ్దయోగః ప్రాథమ్యమిత్యాద్యుద్దేశ్యలక్షణమ్ ।
తచ్ఛబ్ద ఎవకారశ్చ స్యాదుపాదేయలక్షణమ్ ॥” ఇతి ॥
న చైతద్వాక్యమాత్మానం తదుపాసనం చ ప్రతిపాదయితుం శక్నోతి, వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । న చ “నిదిధ్యాసితవ్యః” ఇతి వాక్యముపాసనాం విదధ్యాత్ , ఆత్మప్రతిపాదకవాక్యమధ్యే పఠితస్య తస్య స్తుతిపరత్వాత్ । అన్యథా వాక్యభేదాపత్తేః । నన్వాత్మన్యేవాఽఽత్మానం పశ్యేదితి జ్ఞానవిధానేన సన్తానవిధిరుపలభ్యతే, జ్ఞానస్య సర్వత్ర ప్రవాహేణాఽవినాభావాదితి చేద్, న; అవినాభావాసిద్ధేః । క్వచిత్పురోవర్తి వస్తు సకృద్ దృష్టవతో ఝటితి ప్రత్యఙ్ముఖత్వాదిదర్శనాత్ । అథాఽపి దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే మలవద్వాససో వ్రతకలాపవిధానవదాత్మప్రకరణే సన్తానరూపం నిదిధ్యాసనం విధాతుం శక్యత ఇతి చేద్, ఎవమపి సన్తానస్యాఽప్రమాణస్యాఽపరోక్షానుభవహేతుత్వాసమ్భవాన్న శాబ్దజ్ఞానాద్విశేషః సిధ్యేత్ । న చ మృతపుత్రాదేర్భావనాధిక్యాదాపరోక్ష్యం దృష్టమితి వాచ్యమ్ , తత్ర విషయస్యాఽసమ్ప్రయుక్తత్వేన తదాపరోక్ష్యస్య భ్రాన్తత్వాత్ । “జ్ఞానప్రసాదేన విశుద్ధసత్త్వస్తతస్తు తం పశ్యతి నిష్ఫలం ధ్యాయమానః” ఇతి శ్రుత్యా ధ్యానస్యాఽపరోక్షానుభవహేతుత్వముక్తమితి చేద్, మైవమ్ ; నాఽత్ర “ధ్యాయమానః పశ్యతి” ఇత్యేవమన్వయో యేన ధ్యానం దర్శనహేతుః స్యాద్ , అపి తు ధ్యాయమానో జ్ఞానప్రసాదేన పశ్యతీతి । శానశబ్దేఽనాత్రాఽన్తఃకరణముచ్యతే, జ్ఞాయతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్తేః । తస్య ప్రసాద ఐకాగ్ర్యమ్ । తచ్చ సహకారికారణమ్ । లోకే దుర్జ్ఞేయవస్తుదర్శనే చిత్తైకాగ్ర్యసహాయాపేక్షాయా దృష్టత్వాత్ । ఎవం చ సహకారిభూతచిత్తైకాగ్ర్యస్య ప్రత్యయసన్తానరూపం ధ్యానం సాధనమిత్యుక్తం భవతి । న చైవమశ్రుతాన్వయకల్పనమయుక్తమితి వాచ్యమ్ , అదృష్టానుపపన్నార్థకల్పనాదన్వయమాత్రవైపరీత్యకల్పనస్య లఘీయస్త్వాత్ । నహ్యన్యత్ర ధ్యానస్యాఽపరోక్షప్రమితిహేతుత్వం దృష్టమ్ , నాఽప్యుపపన్నమ్ , ధ్యానస్య ప్రమాణరూపత్వాభావాత్ । సాక్షాత్కారస్య తు ప్రమాణభూతః శబ్ద ఎవ కారణమితి పూర్వవర్ణకే విద్యాప్రాప్తివాదే “తం త్వౌపనిషదమ్” ఇతి తద్ధితప్రత్యయముపజీవ్య సిద్ధాన్తినా సమర్థితమ్ । అతః శబ్దజ్ఞానస్య తత్సన్తానస్య వా నాఽపరోక్షానుభవకరణతయా విధేయత్వసమ్భవః ।

యదుక్తం ప్రయాజవాక్యవద్వేదాన్తానాముభయార్థత్వే సతి బ్రహ్మప్రతిపాదనం విధేయజ్ఞానవ్యక్త్యన్తరపర్యవసానం చ భవిష్యతీతి । తదపేశలమ్ , దృష్టాన్తాసిద్ధేః । ప్రయాజా ఎవ హి తత్ర శబ్దగమ్యాస్తదనుష్ఠానక్రమస్త్వర్థాపత్తిగమ్యః । నను న తావత్ప్రజాయా ఎవ క్రమః, తేషాం క్రమశబ్దానభిధేయత్వాత్ । నాపి తదతిరిక్తః క్రమః సునిరూపః, ఎకైకస్మిన్ప్రయాజే క్రమాదర్శనాత్ । సంయోగవదనేకాశ్రితః క్రమ ఇతి చేద్, న; తథా సతి సంయోగినోరివ ప్రయాజానాం యౌగపద్యప్రసఙ్గాత్ । యౌగపద్యే చ కాలకృతే క్రమవ్యాఘాతాత్ । మైవమ్ , లోకప్రసిద్ధస్య క్రమస్యాఽపహ్నవాయోగాత్ । కాలకృతక్రమత్వాదేవాఽఽశ్రయయౌగపద్యానపేక్షత్వాత్ । యది దేశకాలవస్తూపాధిపరామర్శమన్తరేణ స్వతన్త్రః క్రమో న దృశ్యేత, తర్హ్యేకదేశోపాధికేషు వృక్షేషు వనవ్యవహారవత్ సన్నిహితానేకక్షణోపాధికేషు ప్రయాజేషు క్రమవ్యవహారోఽస్తు । అథాఽనుష్ఠేయపదార్థానామనిష్పన్నస్వభావత్వాద్దేశకాలవస్తుకృతః క్రమో న సమ్భవేత్ , తర్హి వాక్యపాఠక్రమ ఎవ స్మర్యమాణోఽనుష్ఠేయపదార్థోఽప్యుపకల్పతామ్ । నను కథమయం క్రమోఽనుష్ఠేయవిశేషణతయా ప్రమీయతే, విధాయకాభావాత్ ; ప్రయోగవచనస్య తద్విధాయకత్వే పరస్పరాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్ । విహితే ప్రయోగవిధిః, ప్రయోగవిధౌ చ తద్విధికల్పనేతి । నైష దోషః, ఎకస్య కర్తుర్యుగపదనేకపదార్థప్రయోగానుపపత్త్యా క్రమస్య ప్రమీయమాణత్వాత్ । తతః ప్రయాజవాక్యానామేకార్థపరత్వాన్న తద్దృష్టాన్తేన వేదాన్తానామర్థద్వయపరత్వం సమ్భవతి । యదప్యుక్తమ్ – ఉపాసనావిధిపరైర్వేదాన్తైర్బ్రహ్మాప్యవగమ్యతే, రూపప్రత్యాయకేన చక్షుషా ద్రవ్యస్యాఽపి ప్రతీతిదర్శనాదితి, తదప్యసత్ । యథా ప్రతివస్తు సమ్ప్రయోగనిరపేక్షమేవ ప్రమాణం చక్షుర్న తథా ప్రతిపదార్థం ప్రమాణం శబ్దః కిన్తు యత్ర తాత్పర్యం తత్ర సమ్భూయైవ ప్రమాణమ్ । తథా చ విధిపరా వేదాన్తాః కథం బ్రహ్మావగమయేయుః । నన్వేవం తర్హి వేదాన్తశబ్దా బ్రహ్మస్వరూపం మా ప్రమాపయన్తు కిన్తు విధాయకపదజన్యవిధిప్రమితివిషయత్వేనైవ బ్రహ్మజ్ఞానం సమర్పయన్తు బ్రహ్మస్వరూపం త్వర్థాపత్త్యా సేత్స్యతి, విధేయజ్ఞానస్య జ్ఞేయభూతబ్రహ్మస్వరూపమన్తరేణాఽనుపపత్తేరితి చేద్ , మహదిదం న్యాయవిచారకౌశలమాయుష్యతః, యదేకస్మిన్ విషయే బ్రహ్మస్వరూపాఖ్యే ప్రథమప్రతిపత్తిః ప్రమాణం తస్మిన్నేవ ద్వితీయజ్ఞానం న ప్రమాణమితి । తథా శ్రుతిర్న ప్రమాణమ్ , శ్రుత్యర్థాపత్తిశ్చ ప్రమాణమితి । అథ శ్రుతిర్విధిశేషత్వాన్న స్వార్థే ప్రమాణం శ్రుత్యర్థాపత్తిస్త్వనన్యశేషత్వాత్ ప్రమాణమ్ , ఇత్యుచ్యేత, ఎవమపి నాఽత్ర బ్రహ్మ సిధ్యేత్ , “వాచం ధేనుముపాసీత” ఇత్యాదావివ విధేయజ్ఞానస్య వాస్తవజ్ఞేయమన్తరేణాప్యుపపత్తేః । స్వతః ప్రామాణ్యమాశ్రిత్య విధేయజ్ఞానాద్ బ్రహ్మసాధనే తథైవ సిద్ధార్థపదజన్యప్రాథమికజ్ఞానాద్ బ్రహ్మ కిం న సిధ్యేత్ ? తత్సిద్ధౌ చ తావతైవ ముక్త్యుపపత్తౌ విధివైయర్థ్యమ్ । అథ విధేయజ్ఞానస్యారోపితవిషయతాయామదృష్టఫలకల్పనాత్ తతో విషయప్రమితిలక్షణం దృష్టఫలం కల్ప్యత ఇతి చేద్, న; సకలప్రమాణవిరోధప్రసఙ్గాత్ । తదేవమత్యన్తదుష్టస్య ప్రతిపత్తివిధేరధ్యాహర్తుమశక్యత్వాత్ “ఇదం సర్వం యదయమాత్మా” ఇత్యాది వేదాన్తైర్మన్త్రైరివ ప్రయోగవచనో న జ్ఞానవ్యక్త్యన్తరమనుష్ఠాపయతి, తతో నానేనాపి సిద్ధాన్తైకదేశినా వేదాన్తవిచారస్యాఽగతార్థత్వం సుసమ్పాదమ్ । నన్వధ్యయనవిధ్యుపాత్తానాం ధర్మబ్రహ్మవిషయత్వాభావే సత్యానర్థక్యం స్యాదితి చేత్, మైవమ్ ; యద్యపి వేదాన్తానాం సిద్ధబ్రహ్మస్వరూపాబోధకత్వాన్నాస్తి బ్రహ్మ, తథాపి న వేదాన్తవైయర్థ్యం, కర్తృత్వభోక్తృత్వాదివిశిష్టస్యాహంప్రత్యయగమ్యస్య జీవాత్మనో విద్యమానః కర్తృత్వాదిభిరవిద్యమానైశ్చాఽన్తర్యామిత్వబ్రహ్మత్వాదిభిర్వేదాన్తోక్తసమస్తగుణైర్విశిష్టతయోపాసనోత్పత్తివిధౌ శమదమాదీతికర్త్తవ్యతోపసంహారేణ వినియోగవిధౌ మోక్షకామినియోజ్యసమ్బన్ధితయాఽధికారవిధౌ సాఙ్గే కర్మణ్యధికారిణ్యనుష్ఠాపకతయా ప్రయోగవిధౌ చ వేదాన్తానాం పర్యవసానాఙ్గీకారాత్ । తత్ర విధ్యపేక్షితన్యాయస్య సర్వస్య పూర్వతన్త్ర ఎవ గతత్వాదభ్యధికాశఙ్కాయా అదర్శనాన్నైవారబ్ధవ్యోత్తరమీమాంసేత్యేవం పూర్వః పక్షః । అత్రాఽభిదధ్మే – కిం సిద్ధే వ్యుత్పత్త్యభావాద్వేదాన్తానాముపాసనాక్రియాపరత్వముచ్యతే కిం వా జైమిన్యాదివచనసామర్థ్యాత్ ? తత్రాఽఽద్యః సమన్వయసూత్రే నిరాకరిష్యతే । న ద్వితీయః, వేదాన్తానాం జైమిన్యాదిభిరవిచారితత్వాత్ । “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా” ఇత్యత్ర హి సూత్రే భాష్యకారాదిభిర్ధర్మమాత్రవిచారప్రతిజ్ఞాపరత్వేనాఽధికరణమారచితం న తు కృత్స్నవేదార్థవిచారప్రతిజ్ఞాపరత్వేన । తథాహి – ధర్మమీమాంసాశాస్త్రం విషయః, తతః కిమారమ్భణీయం న వేతి సన్దేహః । తదర్థమర్థాన్తరం చిన్త్యతే – అధ్యయనవిధిరదృష్టార్థో దృష్టార్థో వేతి ? తతాఽదృష్టార్థ ఇతి తావత్ ప్రాప్తమ్ , దృష్టఫలసాధనే భోజనాదౌ విధ్యదర్శనాత్ । అధ్యయనక్రియాకర్మణి స్వాధ్యాయే సంస్కారప్రాప్తిలక్షణం దృష్టఫలం సమ్భవేత్ । కథమదృష్టార్థతేతి చేద్, మైవమ్ । న తావత్ సంస్కారః సమ్భవతి; సంస్కృతస్య స్వాధ్యాయస్య కుత్రచిత్కృతౌ వినియోగాదర్శనాత్ । నాఽపి ప్రాప్తిః, అక్షరగ్రహణమాత్రరూపాయాః ప్రాప్తేః స్వయమఫలత్వాత్ఫలాన్తరాసాధనత్వాచ్చ । అర్థావబోధసాధనం తదితి చేత్ , తర్హ్యర్థావబోధాక్షరగ్రహణయోః సాధ్యసాధనభావస్య లోకసిద్ధత్వాద్విధివైయర్థ్యమ్ । యది కర్మకారకగతఫలాభావే కర్మాభిధాయితవ్యప్రత్యయేన కర్మప్రధానో విధిర్న సమ్భవేత్ , తర్హి సక్తున్యాయేన “అధీయీత” ఇతి వైపరీత్యం కల్ప్యతామ్ ? న చ ఫలాశ్రవణాదధ్యయనస్య కథమదృష్టార్థతేతి వాచ్యమ్ , “యదృచోఽధీతే పయసః కుల్యా అస్య పితౄన్ స్వధా అభిసమ్భవతి యద్యజూంషి ఘృతస్య కుల్యా” ఇత్యాదినా బ్రహ్మయజ్ఞరూపజపాధ్యయనఫలత్వేన శ్రూయమాణస్య ఘృతకుల్యాదేరధ్యయనత్వసామ్యేన ప్రథమాధ్యయనేఽప్యతిదేష్టుం శక్యత్వాత్ ; తతో రాత్రిసత్రన్యాయేన ఘృతకుల్యాదికామః “స్వాధ్యాయేనాధీయీత” ఇత్యేవం విధిః సమ్పద్యతే । యది కేచిదర్థవాదఫలాతిదేశం నేచ్ఛన్తి, తర్హి తన్మతే విశ్వజిన్న్యాయేన స్వర్గః కల్పనీయః । తదుక్తమ్ –
“వినాపి విధినాఽదృష్టలాభాన్నహి తదర్థతా ।
కల్ప్యస్తు విధిసామర్థ్యాత్ స్వర్గో విశ్వజిదాదివత్ ॥” ఇతి ।
న చాఽదృష్టార్థత్వేఽపి స్వాభావికస్వార్థావబోధసామర్థ్యస్య కా హానిరితి వాచ్యమ్, అన్యార్థస్యాఽపి స్వార్థాపరతాయాం మన్త్రార్థవాదయోరతిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదామ్నాయస్యాఽవివక్షితార్థత్వాద్ధర్మస్య చ ప్రత్యక్షాద్యవిషయత్వాత్ ప్రమాణానుగ్రాహకతర్కరూపస్య విచారస్యాఽనుగ్రాహ్యప్రమాణాభావే నిరాలమ్బనత్వాన్న శాస్త్రమారమ్భణీయమితి పూర్వపక్షే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తం బ్రూమః –
“లభ్యమానే ఫలే దృష్టే నాఽదృష్టఫలకల్పనా ।
విధేస్తు నియమార్థత్వాన్నాఽఽనర్థక్యం భవిష్యతి ॥”
లభ్యతే హి కర్మకారకే స్వాధ్యాయే ద్వివిధం దృష్టఫలమ్ – అధ్యయనక్రియాజనితం ఫలవదర్థావబోధహేతుభూతప్రాప్తిః సంస్కారశ్చ । అర్థావబోధార్థాక్షరగ్రహణయోః సాధ్యసాధనభావస్య లోకసిద్ధత్వేఽపి న విధివైయర్థ్యమ్ , నియమార్థత్వాత్ । న చ సంస్కృతస్య వినియోగాభావః, క్రతువిధ్యుపాదానప్రమాణాదేవ వినియోగసిద్ధేః । క్రతువిధిర్హి స్వవిషయావబోధమపేక్షమాణస్తస్య జనకతయా సంస్కృతం స్వాధ్యాయముపాదత్తే । ననూపాదానప్రమాణం జ్ఞానస్య జనకతయా స్వాధ్యాయమాత్రమాదత్తే న సంస్కారమితి చేత్ , సత్యమ్ , తథాపి కర్మప్రధానాధ్యయనవిధిసామర్థ్యాదేవ సంస్కృతస్వాధ్యాయజన్యవిశిష్టజ్ఞానవతైవాఽనుష్ఠితో యాగోఽపూర్వం జనయతీతి కల్ప్యతే । ప్రధానవదనఙ్గస్యాఽప్యధ్యయనస్య క్రతూపకారిత్వమవిరుద్ధమ్ , తత ఉభయవిధిసామర్థ్యాద్వివక్షితార్థో లభ్యతే । ఎవం చ యథాశ్రుతకర్మకారకగతదృష్టఫలసమ్భవే సక్తున్యాయేనాఽశ్రుతకరణత్వకల్పనమదృష్టఫలకల్పనం చాఽన్యాయ్యమ్ । నను తవ్యప్రత్యయేన ప్రకృత్యర్థభూతాధ్యయనోపరక్తమపూర్వమభిధీయతే, న తు కల్ప్యత ఇతి చేద్, మైవమ్ ; అపూర్వాభిధాయితవ్యప్రత్యయః స్వాధ్యాయగతత్వేనైవాఽపూర్వమభిదధ్యాన్నాఽధ్యయనగతత్వేన, తవ్యప్రత్యయస్య కర్మభూతస్వాధ్యాయపరత్వాత్ । అపూర్వస్య ధాత్వర్థజన్యత్వనియమేఽపి తదుపరక్తత్వానియమేన స్వాధ్యాయగతత్వమవిరుద్ధమ్ । నన్వదృష్టార్థత్వే స్వాధ్యాయస్య వివక్షితార్థతా న స్యాత్ , విషనిర్హరణాదికార్యాన్తరవినియుక్తమన్త్రాదివదితి చేద్, న; తథా సత్యధ్యయనవిధివాక్యస్యాఽప్యవివక్షితార్థత్వాదదృష్టార్థతయాఽధ్యయనవిధానమిత్యేతాదృశం త్వన్మతమపి న సిధ్యేత్ । అథోచ్యేత అధ్యయనవాక్యస్యాఽదృష్టార్థత్వం తస్యాఽర్థవివక్షాప్రతిబన్ధకం న భవతి, స్వవాక్యార్థమధ్యయనావచ్ఛిన్నఫలభావనారూపం ప్రత్యేవాఽధ్యయనవిధినాఽధ్యయనవాక్యస్య వినియుక్తత్వాత్ । న హి మన్త్రేష్వపి వినియుక్తత్వమాత్రమవివక్షితార్థత్వప్రయోజకమ్ , కిన్తు స్వార్థాదన్యత్ర వినియుక్తత్వమ్ । న చాఽధ్యయనవాక్యం స్వార్థాదన్యత్ర వినియుజ్యతే తేన స్వార్థపరస్య తస్య కస్మాదవివక్షితార్థతా స్యాత్ । జ్యోతిష్టోమాదివాక్యాని తు యాగాద్యవచ్ఛిన్నఫలభావనారూపాత్ స్వార్థాదన్యత్రాఽధ్యయనావచ్ఛిన్నఫలభావనాయామధ్యయనవిధినా వినియుజ్యన్తే, తతో మన్త్రాణామివాఽన్యత్ర వినియుక్తస్యాఽదృష్టార్థస్య స్వాధ్యాయస్యాఽర్థవివక్షాప్రతిబన్ధో దుర్వార ఇతి । నైతద్యుక్తమ్ , న తావదదృష్టార్థత్వేనాఽర్థవివక్షా ప్రతిబధ్యతే, స్వతన్త్రాఽదృష్టస్య నిరపేక్షస్వర్గాదిఫలజనకస్య కథఞ్చిత్ప్రతిబన్ధకత్వశఙ్కాయామప్యత్ర తదభావాత్ । అత్ర హి స్వాధ్యాయగతకర్మత్వప్రతీతినిర్వాహాయ కర్మగతమదృష్టమవశ్యం కల్పనీయమ్ , తస్య చ కర్మద్వారేణైవ ఫలమపేక్షితమిత్యక్షరసామర్థ్యసిద్ధార్థావబోధ ఎవ తత్ఫలం స్యాత్ । తథా చాఽత్రాఽదృష్టం నాఽర్థవివక్షాయా బాధకం ప్రత్యుత సాధకమేవ । కర్మగతాదృష్టస్యాఽవర్జనీయత్వే తస్యాఽదృష్టార్థావబోధకలక్షణఫలోత్పాదనేన చరితార్థతాయాం చ తతోఽతిరిక్తస్వతన్త్రాదృష్టం తత్ఫలం వా కల్పయితుమశక్యమ్ , గౌరవప్రసఙ్గాత్ । నాఽప్యన్యత్ర వినియోగోఽర్థవివక్షాం ప్రతిబధ్నాతి, అన్యత్ర వినియుక్తానామపి మన్త్రాణాం స్వసామర్థ్యసిద్ధార్థావబోధకత్వదర్శనాత్ । అన్యథా బ్రాహ్మణాదివాక్యైరపి స్మర్తుం శక్యస్య ద్రవ్యదేవతాదేర్మన్త్రైరేవ స్మరణాయ నియమఫలో వినియోగః కథం సఙ్గచ్ఛేత । తదుక్తమ్ –
“విధిశక్తిర్న మన్త్రస్య నియోగేనాఽపనీయతే ।
స్వతో విధాస్యతి హ్యేషాం నియోగాత్స్మారయిష్యతి ॥” ఇతి ।
తస్మాద్వివక్షితార్థమామ్నాయమవలమ్బ్య ప్రవృత్తం తదనుగ్రాహకం ధర్మవిచారశాస్త్రమారమ్భణీయమితి ।

తదేవం పూర్వమీమాంసారమ్భాధికరణపర్యాలోచనయా కృత్స్నవేదస్యాఽర్థవివక్షాం ధర్మమాత్రస్య విచారావసరం చ ప్రదర్శయితుమాదిసూత్రం ప్రవవృతే న తు సర్వవేదార్థవిచారప్రతిజ్ఞానాయేత్యవగమ్యతే । నను వేదవాక్యాని విచారయేదిత్యాదిభాష్యలిఙ్గాద్ వేదార్థమాత్రవిచారోఽవగమ్యతే । మైవమ్ , త్వయా తదభిప్రాయానవబోధాత్ । భాష్యకారో హి ధర్మే సామాన్యతః ప్రసిద్ధిం విశేషతో విప్రతిపత్తిం చోపన్యస్య చైత్యవన్దనాదీనామేవ ధర్మత్వాద్ బుద్ధాదివాక్యాన్యేవ విచార్యాణీతి పూర్వపక్షీకృత్య సిద్ధాన్తసూత్రమర్థకథనపురఃసరమేవమవతారయతి స్మ – ధర్మాయ వేదవాక్యాని విచారయిష్యన్ వేదస్యాఽర్థవివక్షాం విచారావసరం చ ప్రదర్శయితుమ్ “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా” ఇతి సూత్రయామాస జైమినిరితి । తతః పూర్వాపరపర్యాలోచనయా ధర్మవిచార ఎవ భాష్యకారాభిప్రేత ఇతి నిశ్చీయతే । సూత్రస్య చాఽయమర్థః – వేదమధీత్యాఽనన్తరమధీతవేదస్య వివక్షితార్థస్య విచారహేతుత్వాద్ధర్మవిచారః కర్తవ్య ఇతి । తత్రాఽప్యథశబ్దేన కృత్స్నవేదాధ్యయనస్య పూర్వవృత్తత్వమభిధాయాఽతఃశబ్దేన చ కృత్స్నవేదస్య వివక్షితార్థత్వే హేతూకృతే సతి సర్వవేదార్థవిచారః కర్త్తవ్య ఇత్యేవ ప్రతిజ్ఞా యద్యపి ప్రాప్తా, అన్యథా ప్రతిజ్ఞాహేత్వోర్వైయధికరణ్యాత్ । తథాపి వేదశబ్దం పరిత్యజ్య ధర్మశబ్దముచ్చార్య ప్రతిజానతః సూత్రకారస్య వేదైకదేశార్థవిచార ఎవాఽభిప్రేత ఇతి గమ్యతే । యుక్తం చ ధర్మస్యైవ విచార్యత్వమ్ । లోకే హి యత్సన్దిగ్ధం సప్రయోజనం చ తద్విచార్యమ్ , ధర్మశ్చ సామాన్యాకారేణ లోకప్రవాదసిద్ధత్వాదగ్నిహోత్రచైత్యవన్దనాదివిశేషాకారేణ వాదిభిర్విప్రతిపన్నత్వాచ్చ సన్దిగ్ధః, పురుషైరర్థ్యమానస్య సుఖస్య సాధనతయా సప్రయోజనశ్చేతి విచారయోగ్యః । వేదార్థస్తు వేదప్రామాణ్యప్రతిపాదనాత్ప్రాఙ్ న సామాన్యతః ప్రసిద్ధః । అత ఎవ న విశేషతోఽపి ప్రతిపద్యతే । నాపి పురుషార్థసాధనతయాఽవగమ్యతే । తత్కథం తస్య విచారయోగ్యతా ? న చ వాచ్యం వేదార్థస్యైవాఽగ్నిహోత్రాదేర్విచారసాధ్యతా భవతాఽప్యఙ్గీకృతేతి, ధర్మత్వప్రయుక్త్యైవాఽఙ్గీకృతత్వాత్ । న చోక్తవైయధికరణ్యదోషః, విచార్యస్యాగ్నిఽహోత్రాదేర్ధర్మస్య దైవగత్యా వేదార్థత్వేన వైయధికరణ్యపరిహారాత్ । తస్మాద్ధర్మమాత్రవిచారపరం ప్రథమసూత్రమ్ ।

తథా “చోదనాలక్షణోఽర్థో ధర్మః” ఇతి ద్వితీయసూత్రమపి వేదైకదేశార్థవిచారమేవ గమయతి । “తత్ర యశ్చోదనాలక్షణః స ధర్మః” ఇతి వచనవ్యక్త్యా ధర్మలక్షణపరం సూత్రమ్ । అర్థాత్ప్రమాణప్రతిజ్ఞేతి ప్రాభాకరాః । “యో ధర్మః స చోదనాలక్షణః” ఇత్యన్వయాత్ ప్రమాణప్రతిజ్ఞా ముఖతః అర్థాద్ధర్మలక్షణమితి వార్త్తికకారీయాః । తత్ర మతద్వయేఽపి యది కృత్స్నో వేదో ధర్మమేవాఽవబోధయేత్ తదా వేదప్రమాణకో ధర్మ ఇతి వక్తవ్యం స్యాత్ । చోదనాలక్షణ ఇతి తు వదన్ సూత్రకారో వేదైకదేశమేవ ధర్మపరం మన్యత ఇతి గమ్యతే । స్యాదేతత్ , చోదనాగ్రహణం వేదైకదేశస్య ధర్మపరత్వమితి జ్ఞాపనాయ న భవతి, కిన్తు అర్థభావనారూపాయాః పురుషప్రవృత్తేః పురుషార్థపర్యవసాయిత్వద్యోతనాయ । తథాహి – అస్తి తావద్భావ్యకరణేతి కర్త్తవ్యతాలక్షణేనాంఽశత్రయేణోపేతా భావనా నామ, “కిం కేన కథమిత్యంశత్రయపూర్ణా హి భావనా” ఇతి భట్టాచార్యైరుక్తత్వాత్ । సా చ ద్వేధా – అర్థభావనా శబ్దభావనా చేతి । తత్ర పురుషప్రవృత్తిరర్థభావనా । లిఙాదిశబ్ద ఎవాంఽశత్రయవిశిష్టః శబ్దభావనేతి కేచిత్ । తదుక్తమ్ –
“కిమాద్యపేక్షితైః పూర్ణః సమర్థః ప్రత్యయో విధౌ ।
తేన ప్రవర్త్తనావాక్యం శాస్త్రేఽస్మింశ్చోదనోచ్యతే ॥” ఇతి ।

లిఙాదిశబ్దస్య వ్యాపారః పురుషప్రవర్త్తనాలక్షణః శబ్దభావనేత్యన్యే । లిఙాదిశబ్దస్య గుణః ప్రవర్త్తనాసామర్థ్యలక్షణః శబ్దభావనేత్యపరే । త్రివిధాయా అప్యస్యాః శబ్దభావనాయాః పురుషప్రవృత్తిరూపాఽర్థభావనైవ భావ్యత్వేనాఽవగన్తవ్యా । శబ్దభావనాప్రత్యాయకం జ్ఞానమేవ కరణం స్తుతినిన్దాఽర్థవాదాదిజ్ఞానమితికర్త్తవ్యతా । న చ శబ్దభావనాయా వాచకపదాభావః, లిఙాదిప్రత్యయాన్తస్యాఽఽఖ్యాతత్వసామాన్యాకారేణాఽర్థభావనాభిధాయిత్వేఽపి లిఙాదిరూపవిశేషాకారేణ శబ్దభావనాభిధాయిత్వస్యాఽప్యఙ్గీకారాత్ । తదుక్తమ్ –
“అభిధాభావనామాహురన్యామేవ లిఙాదయః ।
అర్థాత్మభావనా త్వన్యా సర్వాఖ్యాతేషు గమ్యతే ॥” ఇతి ।
అభిధాభావనామప్యాహురేవేత్యన్వయః । నను “సమ్బన్ధబోధః కరణం తదీయమ్” ఇతి మణ్డనాచార్యైః స్వర్గయాగయోః సాధ్యసాధనసమ్బన్ధావబోధస్య కరణత్వముక్తం తతో న శబ్దభావనాప్రత్యాయకస్య జ్ఞానస్య కరణత్వమితి చేద్, ద్వయోరపి కరణత్వాత్ । హస్తేన శరేణ విద్ధ ఇత్యాదౌ కరణద్వయదర్శనాత్ । శబ్దభావనాజ్ఞానస్య చ కరణలక్షణోపేతత్వాత్ । ఇతి కర్త్తవ్యతానుగృహీతో భావ్యహేతుః కరణమితి హి తల్లక్షణం శబ్దభావనాజ్ఞానం చ స్తుత్యాదిజ్ఞానానుగృహీతం సత్ప్రవర్త్తకజ్ఞానత్వాత్పురుషప్రవృత్తిలక్షణభావ్యహేతురితి కుతో న కరణం స్యాత్ ? సేయమంశత్రయవతీ శబ్దభావనా స్వభావ్యరూపాయాం పురుషప్రవృత్తిలక్షణాయామర్థభావనాయాం పురుషం ప్రేరయన్తీ చోదనేత్యుచ్యతే । “చుద్ ప్రేరణే” ఇత్యస్మాద్ధాతోశ్చోదనాశబ్దనిష్పత్తేః । తచ్చ చోదనాప్రేరకత్వమర్థభావనాయాః పురుషార్థవిషయత్వమన్తరేణ న సిధ్యతి, అపురుషార్థే పురుషస్యాఽప్రవృత్తేః । నను “యజేత” ఇత్యత్ర లిఙ్ప్రత్యయగమ్యాయా అర్థభావనాయా ధాత్వర్థో భావ్య ఇతి వాచ్యమ్ , ఎకపదోపాత్తత్వేనాఽత్యన్తసన్నిహితత్వాత్ । స చ క్లేశాత్మకస్తత్కథమర్థభావనాయాః పురుషార్థవిషయత్వమితి చేద్, ఉచ్యతే – అనయైవాఽనుపపత్త్యా ధాత్వర్థం విహాయ భిన్నపదోపాత్తమప్యధికారివిశేషణం స్వర్గభావ్యం కల్పయామః । తతశ్చ స్వర్గాదికం భావ్యం ధాత్వర్థః కరణం ప్రయాజాదయ ఇతికర్తవ్యతేత్యేవమంశత్రయమర్థభావనాయాః సమ్పద్యతే । తదేవమర్థభావనాయాః పురుషార్థపర్యవసాయిత్వం ద్యోతయితుం ప్రేరణార్థవాచకస్య చోదనాపదస్య గ్రహణం సూత్రకారేణ కృతమ్ , న తు వేదైకదేశస్యైవ ధర్మపరత్వం ద్యోతయితుమితి । తదేతదసారమ్ , సూత్రే వేదగ్రహణేఽప్యర్థభావనానాం పురుషార్థపర్యవసాయిత్వసిద్ధేః । తథాహి – “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” ఇతి తవ్యప్రత్యయస్య వ్యాపారః శబ్దభావనా । సా చాఽధ్యయనవిషయపురుషప్రవృత్తిలక్షణార్థభావనారూపభావ్యనిష్ఠా స్వగోచరజ్ఞానకరణికా ఘృతకుల్యాద్యధ్యయనఫలార్థవాదాదిజ్ఞానేతికర్త్తవ్యతాకా సతీ పురుషప్రవృత్తిలక్షణార్థభావనామధ్యయనకరణికాం స్వాధ్యాయరూపభావ్యనిష్ఠాం ప్రాఙ్ముఖత్వాదీతికర్త్తవ్యతాముత్పాదయతి । తత్ర భావ్యస్య స్వాధ్యాయస్య ఫలవద్విజ్ఞానజనననిమిత్తత్వమన్తరేణ తామర్థభావనాముత్పాదయితుమసమర్థా శబ్దభావనా స్వాధ్యాయగతలిఙాదిశబ్దాభిధేయక్రతుభావనానాం స్వర్గాదివిషయత్వం పరమ్పరయా కల్పయతి । తతోఽధ్యయనవిధిసామర్థ్యాదేవ వేదస్య విశిష్టఫలవిషయభావనాప్రతిపాదకత్వం సిద్ధమితి వేదగ్రహణేనాపి వివక్షితార్థసిద్ధేర్న తదర్థం సూత్రే చోదనాగ్రహణమపేక్షితం ప్రత్యుత క్రుత్స్నవేదస్య ధర్మపరత్వం వదతస్తవ తత్ప్రతికూలమేవ । చోదనాగ్రహణే హి సతి విధివాక్యానామేవ ధర్మపరత్వం నేతరేషాం వేదాన్తానాం కిన్తు అర్థాన్తరపరత్వం తేషామిత్యాశఙ్కా స్యాత్ తథా లౌకికవిధివాక్యానామపి ధర్మపరత్వమాశఙ్క్యేత । తదుభయవ్యావృత్తయే త్వన్మతే వేదపదమేవ సూత్రే వక్తవ్యమాపద్యేత । వేదాధ్యయనానన్తరం ధర్మవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ చోదనాలక్షణ ఇతి బ్రువతా వైదిక్యేవ చోదనా వివక్షితేతి గమ్యత ఇతి చేద్ , న; ప్రథమసూత్రే “వేదాధ్యయనానన్తరమ్” ఇతి విశేషాభావాత్ । ఎతత్సూత్రానుసారేణ తత్రాపి సర్వచోదనానన్తర్యకల్పనాప్రసఙ్గాత్ । న చ వేదాధికరణే “వేదాంశ్చైకే సన్నికర్షమ్” ఇతి సూత్రగతవేదపదాదతిప్రసఙ్గపరిహారః । వేదాధికరణస్యాఽతిదూరస్థత్వాత్ । అతో వేదాన్తానాం ధర్మపరత్వపర్యుదాసాయ చోదనాగ్రహణమితి సూత్రభాష్యవార్తికకారాభిప్రాయేణ వేదాన్తానాం బ్రహ్మపరత్వమేవ సిధ్యతి ।

న చ “దృష్టో హి తస్యార్థః కర్మావబోధనమ్” ఇతి భాష్యవచనాత్ క్రుత్స్నవేదస్య ధర్మపరత్వసిద్ధిః, సామాన్యస్య భాష్యస్య ప్రథమద్వితీయసూత్రగతవిశేషవచనానుసారేణ నిర్ణేతవ్యత్వాత్ । తద్ధి భాష్యం పూర్వాపరపర్యాలోచనాయాం వేదస్యాఽర్థసద్భావమాత్రే పర్యవసితం తతః కర్మానవబోధకత్వలక్షణమయోగం వ్యవచ్ఛినత్తి న తు బ్రహ్మబోధకత్వలక్షణమన్యయోగమ్ । నను “ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానామ్” ఇతి సూత్రాదానర్థక్యం క్రియారహితానామితి చేద్, మైవమ్ । న తావదానర్థక్యమభిధేయాభావః । ఎవమేవ భూతమర్థమనువదన్తీతి భాష్యేఽభిధేయప్రదర్శనాత్ । నాఽపి ప్రయోజనాభావః, సోఽరోదీదిత్యాద్యర్థవాదానాం విధ్యేకవాక్యతామన్తరేణ ప్రయోజనాభావేఽపి వేదాన్తేషు శ్రూయమాణస్య ఫలస్యాఽనివార్యత్వాత్ । అత ఎవ భాష్యకారేణ తస్మిన్నధికరణే క్రియాప్రకరణపఠితా అర్థవాదా ఎవోదాహృతా న తు వేదాన్తవాక్యం కిఞ్చిదప్యుదాహృతమ్ । తదేవం భట్టమతే వేదాన్తానామగతార్థత్వం సిద్ధమ్ ।

నను ప్రాభాకరాస్తు శాస్త్రారమ్భమేవమాహుః – అధ్యయనవిధిర్హి విచారం విదధాతి, స చ స్వాధ్యాయస్య ఫలపర్యన్తతామాకాఙ్క్షన్ వేదార్థవిచారమేవ విదధ్యాన్న ధర్మవిచారమ్ । న చ వేదార్థే సామాన్యప్రతిపత్త్యభావః, సాఙ్గం వేదమధీతవత ఆపాతతస్తదర్థప్రతిపత్తిసత్త్వాత్ । నాఽపి విశేషప్రతిపత్త్యభావః, “ఉద్భిదా యజేత పశుకామః” ఇత్యాదౌ పశుకామముద్దిశ్య యాగో విధీయతే, యాగవిధానం చోద్దిశ్య పశుకామాధికార ఇత్యాదివచనవ్యక్తిసన్దేహాత్ । తస్మాత్ “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా” ఇత్యస్యాఽధికరణస్య వేదార్థవిచారో విషయః, స కర్తవ్యో న వేతి సంశయః । న కర్తవ్య ఇతి తావత్ప్రాప్తమ్ , ఆలమ్బనప్రమాణాభావాత్ । ఆమ్నాయాలమ్బనో విచార ఇతి చేద్, న; అధ్యయనవిధిశేషతయాఽఽమ్నాయస్య స్వార్థవివక్షాయోగాత్ । అధ్యయనాఙ్గత్వమామ్నాయస్య న సమ్భవతి, వినియోజకాభావాదితి చేద్, న; ప్రయుక్తిశేషత్వస్యాఽనివార్యత్వాత్ । అధ్యయనం తావదధ్యాపనవిధిప్రయుక్తానుష్ఠానత్వాత్తచ్ఛేషతామశ్నుతే, తచ్చాఽధ్యయనముచ్చారణరూపముచ్చార్యమాణస్వాధ్యాయనిష్పాద్యమ్ । అతోఽధ్యయనస్య ప్రయోజకోఽధ్యాపనవిధిస్తదుపకారిణమామ్నాయమపి ప్రయుఙ్క్తే ప్రయుక్తౌ చాఙ్గత్వాన్న వివక్షితార్థత్వమ్ । అథ మన్యసే – న ప్రయుక్తిమాత్రాదఙ్గత్వమ్ , అనఙ్గస్యాఽప్యుపకారస్య ప్రయుక్తిసమ్భవాద్ ; అతో విషనిర్హరణాదిమన్త్రవాక్యవదవివక్షితార్థత్వం నాస్తీతి, తర్హి ప్రకారాన్తరేణ వివక్షితార్థత్వం సమ్పాదయామః । స్వాధ్యాయవిధివాక్యే తవ్యప్రత్యయేనాఽపూర్వస్య ప్రతిపాదనాత్ తదఙ్గతా తావత్ స్వాధ్యాయస్యాఽధిగతా । యద్యప్యధ్యాపనవిధిప్రయోజ్యమధ్యయనస్యాఽధ్యాపనాఙ్గత్వమపి ప్రాప్తం క్రతుప్రయుక్తస్య ప్రయాజాదేః క్రత్వఙ్గత్వదర్శనాత్ తథాపి ప్రథమావగతమపూర్వాఙ్గత్వం నాఽపాకర్తుం శక్యమ్ , తతశ్చాఽపూర్వాఙ్గస్య స్వాధ్యాయస్యాఽవివక్షితార్థత్వాత్ “న వేదార్థవిచారః కర్తవ్యః” ఇతి పూర్వపక్షే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తం బ్రూమః – న తావత్ ప్రయుక్తిబలాదధ్యాపనాఙ్గత్వమధ్యయనస్య యుజ్యతే, ఉత్తరానుప్రయుక్తస్యాఽఽధానస్య తదఙ్గత్వాదర్శనాత్ । ప్రయాజాదీనాం వినియోజకప్రకరణాదిప్రమాణబలాదఙ్గత్వసిద్ధేః । ఇహ చ తాదృశప్రమాణాభావాత్ । అపూర్వార్థత్వం త్వధ్యయనస్య నాఽర్థవివక్షాప్రతిబన్ధకమ్ , అపూర్వస్య స్వాధ్యాయగతతవ్యప్రత్యయాభిహితత్వేన ప్రయోజనాకాఙ్కాయాం దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనాఽనుపపత్త్యా స్వాధ్యాయసామర్థ్యజన్యం ప్రయోజనవద్విజ్ఞానం ఫలమితి కల్పయితుం శక్యత్వాత్ । తస్మాద్వివక్షితార్థస్య వేదస్యాఽర్థవిచారః కర్త్తవ్య ఇతి స్థితమ్ । ఎవం చ వేదార్థవిచారం ప్రతిజానతాం ప్రాభాకరాణాం మతే వేదాన్తానామగతార్థత్వం దుఃసమ్పాదమితి ।

అత్రోచ్యతే – యద్యపి కృత్స్నవేదాధ్యయనవిధిప్రయుక్తో విచారో వేదార్థమేవ విషయీకుర్యాత్ తథాప్యనన్యథాసిద్ధేన సూత్రకృతధర్మగ్రహణేన వేదార్థైకదేశవిషయః సమ్పద్యతే । న చైవమధ్యయనవిధివిరోధః, సామాన్యరూపస్య విధేః ప్రతివాక్యాధ్యయనం ప్రతివాక్యవిచారం చ వ్యాపారభేదేన వేదార్థైకదేశవిచారేఽపి చరితార్థత్వాత్ । యథా “చక్షుషా రూపం పశ్యేత్” ఇతి విధేర్నీలరూపదర్శనమాత్రేణాఽపి చరితార్థతా తద్వత్ । అథ తత్ర సర్వరూపదర్శనస్యాఽశక్యత్వాత్ సంకోచస్తర్హి అత్రాపి అవిరక్తేనానధికారిణా వేదాన్తానాం విచారయితుమశక్యత్వాదేవ సంకోచోఽస్తు । న చైవమధ్యయనేఽపి సఙ్కోచప్రసఙ్గః, తత్ర విరక్తేరధికారం ప్రత్యయప్రయోజకత్వాత్ ; విచారస్య చాఽసఙ్కోచే ధర్మగ్రహణమనుపపన్నం స్యాత్ । వేదార్థవిచార ఇత్యేవ వక్తవ్యత్వాత్ । పురుషార్థద్యోతనాయ వేదార్థ ఎవ ధర్మశబ్దేన నిర్దిశ్యత ఇతి చేద్ న; ధర్మశబ్దస్య వేదార్థవాచకత్వాభావాత్ । అవేదార్థే చైత్యవన్దనాదావపి కైశ్చిద్ధర్మశబ్దప్రయోగాత్ । అథాఽన్వయవ్యతిరేకసిద్ధశ్రేయఃసాధనాభిధాయీ ధర్మశబ్దో వేదార్థశ్చ శ్రేయఃసాధనమితి తత్ర ధర్మశబ్దో వర్త్తత ఇతి మన్యసే, తర్హి శ్రేయోరూపం బ్రహ్మ న ధర్మశబ్దేనాఽభిధీయతే, సాధనత్వాభావాత్ ; తత ఎకదేశవిచారోఽఙ్గీకార్యః । నో చేద్ బ్రహ్మణోఽపి సఙ్గ్రహాయ సూత్రే వేదార్థపదం వక్తవ్యమ్ । న చ సామాన్యతోఽప్యప్రతిపన్నస్య బ్రహ్మణః కథం సఙ్గ్రహ ఇతి వాచ్యమ్ , సాఙ్గవేదాధ్యాయినో విచారాత్ ప్రాగ్ ధర్మవద్ బ్రహ్మణోఽప్యాపాతతః ప్రతిపత్తేః సత్త్వాత్ । తతశ్చ వేదార్థపదాభావాదాదిసూత్రం ధర్మమాత్రవిచారవిషయమ్ । తథా లక్షణపరం ద్వితీయసూత్రమపి ధర్మవిషయమ్ , న వేదార్థవిషయమ్ । లక్షణం హి లక్ష్యస్యాఽన్యత్ర ప్రసఙ్గభ్రమనిరాసపరమ్ । తత్ర ధర్మస్య లక్ష్యత్వే చైత్యవన్దనాదౌ ప్రసఙ్గభ్రమో నిరస్యతే, కైశ్చిత్ చైత్యవన్దనాదిషు ధర్మత్వభ్రమం ప్రాప్య విప్రతిపద్యమానత్వాత్ । నను వేదార్థేఽపి విప్రతిపత్తయః సన్తి – కిమర్థవాదాదిలక్షణో వేదార్థః కిం వా చోదనాలక్షణ ఇతి, తతస్తన్నిరాసాయ లక్షణముచ్యతామితి చేత్ , తర్హి “చోదనాలక్షణో వేదార్థః” ఇతి సూత్రే లక్షణం వక్తవ్యమ్ , ధర్మగ్రహణే హి వేదార్థవిప్రతిపత్తినిరాసోఽశాబ్దః స్యాత్ । వేదార్థమేవ వివక్షిత్వా ధర్మశబ్దః ప్రయుక్త ఇతి చేద్ న; తస్య తదవాచకత్వాత్ । న చ ధర్మశబ్దో వేదార్థం లక్షయతి, జహల్లక్షణాయాం వేదార్థస్యాఽధర్మత్వప్రసఙ్గాత్ । అభిధేయాదన్యస్య తీరాదేర్లక్ష్యస్యాఽగఙ్గాత్వదర్శనాత్ । అజహల్లక్షణాయామపి కీదృశీ వచనవ్యక్తిః ? యశ్చోదనాలక్షణః స ధర్మ ఇతి యో ధర్మః స చోదనాలక్షణ ఇతి వా । ద్వేధాఽపి న వేదార్థవివక్షా సిద్ధ్యతి, చోదనాధర్మశబ్దయోర్వేదతదర్థైకదేశవాచినోః కృత్స్నవేదతదర్థలక్షణత్వే కారణాభావాత్ । న హి యచ్చాక్షుషం తద్రూపం యద్రూపం తచ్చాక్షుషమిత్యత్ర సర్వప్రత్యక్షతద్విషయలక్షణా దృష్టా । ముఖ్యార్థేఽనుపపత్త్యభావ ఉభయత్రాఽపి సమానః । అథోచ్యేత –
“ఉపనీయ తు యః శిష్యం వేదమధ్యాపయేద్ ద్విజః ।
సకల్పం సరహస్యం చ తమాచార్యం ప్రచక్షతే ॥”
ఇత్యాదివత్ సంజ్ఞావిధిపరమిదం సూత్రమ్ , తతో ధర్మశబ్దస్య పూర్వమభిధానలక్షణావృత్త్యోరభావేఽపి వేదార్థవివక్షా భవతీతి, తన్న; ప్రయోజనాభావాత్ । యథా “ఆచార్యాయ గాం దద్యాత్” ఇత్యాదికార్యాన్తరే నియోగార్థమాచార్యసంజ్ఞా విధీయతే న తథేహ కార్యాన్తరమస్తి యదర్థం వేదార్థస్య ధర్మసంజ్ఞా విధీయతే । ధర్మశబ్దస్య వేదార్థవాచకత్వాఙ్గీకారేఽపి సూత్రగతార్థశబ్దవైయర్థ్యం చోదనాశబ్దస్య కృత్స్నవేదలక్షణాపరత్వమధికరణరచనానుపపత్తిశ్చ త్వన్మతే వారయితుం న శక్యతే । న చ “శ్యేనేనాభిచరన్యజేత” ఇత్యాదయోఽర్థశబ్దవ్యావర్త్త్యాః, తేషామపి వేదార్థత్వవ్యావృత్త్యయోగాత్ ; అవేదార్థత్వే చ ధర్మశబ్దేనైవ వ్యావృత్తిసిద్ధేః । సిద్ధామేవ వ్యావృత్తిమర్థశబ్దోఽనువదతీతి చేద్, న; తథా సతి వైయర్థ్యతాదవస్థ్యాత్ । వేదార్థైకదేశభూతధర్మవిచారపక్షే తు శ్యేనాదేః ప్రతిషేధచోదనాలక్షణస్యాఽనర్థత్వేనాఽధర్మత్వసిద్ధిరర్థశబ్దప్రయోజనం భవిష్యతి । అర్థశబ్దవైయర్థ్యేఽపి చోదనాశబ్దస్య లక్షణాపరత్వం కథమితి చేద్ , ఉచ్యతే – కిం చోదనాతిరిక్తోఽపి కశ్చిద్వేదభాగోఽస్తి ఉత న ? యది నాఽస్తి తదా చోదనాలక్షణోఽర్థశ్చోదనార్థ ఇతి సూత్రార్థః స్యాత్ , తతో లక్ష్యలక్షణయోరైక్యమాపద్యేత । అస్తి చేత్ సోఽపి వేదభాగోఽర్థవాన్న వా ? అర్థవాంశ్చేత్ “కథం చోదనాప్రమేయోఽచోదనాభాగస్యాఽర్థః స్యాత్ ? అర్థశూన్యత్వేఽపి చోదనార్థః కథం సార్థకనిరర్థకభాగద్వయసముదాయవేదార్థః స్యాత్ । తస్మాత్ చోదనాశబ్దస్య కృత్స్నవేదలక్షకత్వం త్వయా దుర్వారమ్ । అధికరణం చైవం త్వయా రచనీయమ్ – కిం వేదార్థశ్చోదనాలక్షణః కిం వాఽర్థవాదాదిలక్షణ ఇతి । విశయే సతి నాఽర్థవాదాదిలక్షణః కిన్తు చోదనాలక్షణ ఇతి । సేయం రచనాఽఽనుపపన్నా, వేదస్య ప్రామాణ్యప్రతిపాదనాత్ ప్రాగర్థవత్త్వస్యైవాఽనిశ్చయాత్ । ప్రథమసూత్రేఽధ్యయనవిధిప్రయుక్తాప్రామాణ్యనిరాకరణేఽపి పౌరుషేయత్వాదిప్రయుక్తాప్రామాణ్యమనిరాకృతమ్ । అన్యథోత్తరసూత్రసన్దర్భస్య ప్రామాణ్యప్రతిపాదకస్య వైయర్థ్యాపాతాత్ । న చ దృఢీకరణాయ పునః ప్రతిపాదనమితి వాచ్యమ్ , అదార్ఢ్యశఙ్కాయా అభావాత్ । వేదప్రామాణ్యస్యాఽపి వేదార్థాన్తఃపాతిత్వాత్ సూత్రసన్దర్భేణ ప్రతిపాదనమితి చేద్, న; తథా సతి ప్రామాణ్యస్య సిద్ధరూపతయా వేదస్య కార్యైకనిష్ఠత్వహానిప్రసఙ్గాత్ । తర్హి ప్రథమసూత్రమేవ ప్రామాణ్యం సాధయతి, నాఽన్యః సూత్రసన్దర్భ ఇతి చేద్ న; భాష్యవిరోధాత్ । భాష్యకారో హి ద్వితీయాధ్యాయమారభమాణో వృత్తం ప్రమాణలక్షణమిత్యనువదన్ ప్రథమాధ్యాయేన వేదస్య ప్రామాణ్యమేవ సాధితం దర్శయతి – కిం చోదనాలక్షణో వేదార్థో నాఽర్థవాదాదిలక్షణ ఇతి । అయమేవ యద్యస్య సూత్రస్యాఽర్థస్తదాఽర్థవాదమన్త్రాధికరణానారమ్భః ప్రసజ్యేత । అస్మిన్నేవ సూత్రే మన్త్రార్థవాదయోర్ధర్మప్రమాపకత్వనిరాకరణాత్ । స్తావకత్వాదినాఽన్యప్రకారప్రతిపాదనార్థస్తదధికరణారమ్భ ఇతి చేద్, న; అత్రైవ ధర్మప్రమాపకత్వనిరాకరణే తత్ర ధర్మప్రతిపాదకత్వలక్షణపూర్వపక్షస్యాఽనుదయాత్ । తదేవం ప్రథమద్వితీయసూత్రపర్యాలోచనయా కార్యనిష్ఠో వేదభాగో విచార్యతయా ప్రక్రాన్తో విచారితశ్చ న వస్తుతత్త్వనిష్ఠః । తస్మాదగతార్థత్వాద్వస్తుతత్త్వనిష్ఠం వేదభాగం విచారయితుముత్తరమీమాంసాఽఽరబ్ధవ్యేతి సిద్ధమ్ ।

ఎవం సూత్రస్య తాత్పర్యాచ్ఛాస్త్రారమ్భో నిరూపితః ।
వర్ణకద్వితయేనాఽథ పదవ్యాఖ్యా నిరూప్యతే ॥

తాత్పర్యే నిశ్చితే పూర్వం తత్ర యోజయితుం పదమ్ ।
సుశకం తేన తాత్పర్యం కథితం వర్ణకద్వయే ॥

తృతీయే వర్ణకే సూత్రపదవ్యాఖ్యాముఖేన తమ్ ।
శాస్త్రారమ్భం దృఢీకర్తుం పదార్థోఽత్ర విచార్యతే ॥

అథశబ్దస్య చత్వారోఽర్థా వృద్ధవ్యవహారే ప్రయోగసామర్థ్యాత్ప్రసిద్ధాః ఆనన్తర్యమధికారో మఙ్గలాచరణం ప్రకృతాదర్థాదర్థాన్తరత్వం చ । తత్రేతరపర్యుదాసేనాఽఽనన్తర్యమథశబ్దేనోపాదీయతే । తచ్చ జిజ్ఞాసాపదస్యాఽవయవార్థస్వీకారే లభ్యతే । తత్రాఽధికారో నామ ప్రారమ్భః । న హి బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛా కర్త్తవ్యతయా ప్రతిపాద్యతయా వా ప్రారబ్ధుం శక్యా, ఇచ్ఛాయా విషయసౌన్దర్యమాత్రజన్యత్వాత్ప్రత్యధికరణమప్రతిపద్యమానత్వాచ్చ । నను జిజ్ఞాసాశబ్దో విచారే రూఢః । భాష్యకారాదిభిస్తత్ర విచారవివక్షయా ప్రయుక్తత్వాత్ । అతో “రూఢిర్యోగమపహరతి” ఇతి న్యాయేనాఽవయవార్థస్వీకారో న యుక్తస్తతోఽథశబ్దోఽప్యధికారార్థో భవిష్యతీతి విచారస్య ప్రారబ్ధం శక్యత్వాదితి చేద్ , మైవమ్ ; రూఢిర్యోగమపహరతీతి న్యాయస్యాఽత్రాఽప్రసరాత్ । తథాహి – ద్వివిధా తావచ్ఛబ్దవృత్తిర్ముఖ్యాముఖ్యభేదాత్ । తత్ర రూఢిర్యోగశ్చేతి ద్వయం ముఖ్యమ్ , లక్షణా గౌణవృత్తిశ్చేతి ద్వయమముఖ్యమ్ । అవయవార్థమనపేక్ష్య వృద్ధప్రయోగమాత్రేణ వ్యుత్పాద్యమానా అశ్వగజాదిశబ్దా రూఢాః । అవయవార్థద్వారా విశిష్టార్థాభిధాయినశ్చతురాననకమలాసనాదిశబ్దా యౌగికాః ।
“అభిధేయావినాభూతప్రతీతిర్లక్షణోచ్యతే ।
లక్ష్యమాణగుణైర్యోగాద్వృత్తేరిష్టా తు గౌణతా ॥”
ఇత్యుక్తత్వాదభిధేయావినాభూతతీరప్రత్యయకో గఙ్గాశబ్దో లాక్షణికః । శౌర్యాదిగుణయోగాద్దేవదత్తే ప్రయుజ్యమానః సింహశబ్దో గౌణః । న చ పఙ్కజాదిశబ్దేషు యోగరూఢ్యాఖ్యా పఞ్చమీ శబ్దవృత్తిరస్తీతి శఙ్కనీయమ్ , తత్ర రూఢికల్పనే ప్రయోజనాభావాత్ । తామరసే వ్యవహారబాహుల్యాదప్యుత్పలాదివ్యావృత్తిసిద్ధేః । దృశ్యతే హ్యనేకార్థస్యాఽపి గోశబ్దస్య ప్రయోగబాహుల్యాత్ సాస్నాదిమద్వ్యక్తౌ ప్రథమప్రతిపత్తిః । తతశ్చతస్ర ఎవ శబ్దవృత్తయః । తత్ర యః శబ్ద ఎకత్రాఽర్థే రూఢోఽపరత్ర యౌగికో యథా ఛాగే రూఢోఽజశబ్ద ఆత్మని యౌగికస్తత్రాఽజం పశ్యేత్యుక్తే రూఢిర్యోగమపహరతీతి న్యాయః ప్రసరతి । ఇహ తు జిజ్ఞాసాశబ్దో న విచారే రూఢః । జ్ఞానేచ్ఛాలక్షణాద్యౌగికార్థాద్విచారస్యాఽత్యన్తపార్థక్యాభావాత్ । న హి జ్ఞానేచ్ఛామాత్రం జిజ్ఞాసాశబ్దార్థః, కిన్తు విచారసాధ్యజ్ఞానవిషయేచ్ఛా । జ్ఞానం ఖల్విష్యమాణం విషయేణ సహాఽవగతమిష్యతే, అనవగతే విషయే ఇచ్ఛాయోగాద్ । తతశ్చ ప్రతిపన్నే వస్తుని జ్ఞానమిష్యమాణం సన్దిగ్ధే నిశ్చయఫలం పరోక్షేఽపరోక్షఫలం వేష్యతే । తచ్చోభయం ప్రమాణాదివిచారప్రయత్నసాధ్యమితి ప్రతిపన్నే వస్తుని విశిష్టజ్ఞానమిష్యమాణమవినాభావేన ప్రమాణాదివిచారం గమయతి । తతో భాష్యకారాదిభిర్జిజ్ఞాసాశబ్దో లక్షణయా విచారే ప్రయుక్తో న తు రూఢ్యా, యేనాఽత్రోక్తన్యాయః ప్రసరేత్ ।

నను శబ్దత ఇచ్ఛాయాః ప్రాధాన్యేఽపి నేచ్ఛామాత్రం సూత్రేణ ప్రతిపాద్యతే, ప్రయోజనాభావాత్ కిన్తు ఇష్యమాణజ్ఞానప్రదర్శనముఖేన తత్సాధనం విచారమన్తర్ణీతశ్రుతిముపలక్ష్య స ఎవ తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యతే । అతోఽర్థతః ప్రధానానాం విచారజ్ఞానబ్రహ్మణామన్యతమస్య తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యస్యాఽఽరమ్భాయాఽథశబ్ద ఇతి చేద్ ; మైవమ్ । తథా సత్యథశబ్దేనాఽఽనన్తర్యాభిధానముఖేన శాస్త్రీయసాధనచతుష్టయసమ్పన్నస్యాఽధికారివిశేషస్య న్యాయతః సమర్పణాభావాత్ కర్త్తవ్యతయా విధీయమానో విచారో నిరధికారోఽననుష్ఠేయః స్యాత్ । న చ విచారవిధిరేవ విశ్వజిన్న్యాయేనాఽధికారివిశేషం కల్పయిత్వా ప్రవృత్తిపర్యన్తో భవిష్యతి కిమానన్తర్యార్థేనాఽథశబ్దేనేతి వాచ్యమ్ , కర్త్తవ్యతయాఽవగతో విచారః ప్రారమ్భమర్థాద్గమయతి కిం విచారప్రారమ్భార్థేనాఽథశబ్దేనేత్యపి సువచత్వాత్ । తర్హి విధిసామర్థ్యాదుభయప్రాప్తౌ కస్తత్ర నిర్ణయ ఇతి చేద్ ; విధ్యపేక్షితోపాధిత్వాదానన్తర్యాభిధానముఖేనాఽధికారిసమర్పణమేవ యుక్తమితి బ్రూమః । యద్యథశబ్దేన విశిష్టాధికారిణం ముఖతోఽసమర్ప్య విశ్వజిన్న్యాయేన తం కల్పయసి తదా విచారవిధ్యన్యథానుపపత్త్యా సామాన్యతస్త్రైవర్ణికాధికారం ప్రసక్తం కృత్వా పునస్తన్నిషేధేన మోక్షకామాధికారః కల్పనీయః ఇతి గౌరవం స్యాత్ । తతో వరమథశబ్దేనైవ విశిష్టాధికారిసమర్పణమ్ । నను విధిప్రతిపత్తివిశిష్టాధికారిప్రతిపత్త్యోః కాలభేదే సత్యుక్తదోషో భవతి । నేహ కాలభేదః । కిన్తు రాత్రిసత్రన్యాయేనాఽర్థవాదగతం మోక్షం బ్రహ్మజ్ఞానం వా ఫలత్వేన పరిణమయ్య మోక్షకామో బ్రహ్మజ్ఞానకామో వా విచారయేదితి విధిప్రతిపత్తిసమయేఽధికారివిశిష్టవిధిః ప్రతీయతే; తతో న ప్రసజ్యప్రతిషేధరూపం గౌరవమితి చేత్ , తత్రేదం వక్తవ్యమ్ – కిం విశిష్టాధికారం విచారశాస్త్రమ్ ఉత త్రైవర్ణికమాత్రాధికారమితి ? ఆద్యే ప్రతీతో విధిరుత్సర్గతస్త్రైవర్ణికసమ్బన్ధీ పశ్చాదర్థవాదబలాత్ త్రైవర్ణికవిశేషమోక్షకామసమ్బన్ధీతి కాలభేదేన ప్రతిపత్తేరుక్తదోషో దుర్వారః । నను త్వత్పక్షేఽపి విధిబలాత్ సర్వాధికారప్రసక్తావథశబ్దేన విశిష్టాధికారిసమర్పణాత్ ప్రసజ్యప్రతిషేధో దుర్వార ఇతి చేద్ , న; శ్రవణవిధిప్రకరణపఠితస్యైవ సాధనచతుష్టయసమ్పన్నాధికారిణోఽథశబ్దేన న్యాయతః సమర్పణాత్ । ద్వితీయేఽపి కిం ఫలతః సర్వాధికారం శాస్త్రం కిం వా విధితః ? నాఽఽద్యః, సర్వేషాం బ్రహ్మజ్ఞానలక్షణఫలార్థిత్వాభావాత్ । న చ వస్తుసుఖసాక్షాత్కారరూపే బ్రహ్మజ్ఞానే కిమిత్యర్థిత్వాభావ ఇతి వాచ్యమ్ , బ్రహ్మజ్ఞానాద్ధి మనసోఽపి వియోగాన్నిఖిలవిషయానుషఙ్గనివృత్తిః శ్రూయతే । సా చ సార్వభౌమోపక్రమం బ్రహ్మలోకావసానముత్కృష్టోత్కృష్టసుఖం శ్రూయమాణం సోపాయం నివర్తయతి; అతో బ్రహ్మజ్ఞానమపుమర్థః, ఉత్కృష్టసుఖనివర్తకత్వాద్ , వ్యాధ్యాదివత్ , ఇతి మన్వానో లోకో న బ్రహ్మజ్ఞానమర్థయతే, ప్రత్యుత తస్మాదుద్విజతే । బ్రహ్మజ్ఞానం పుమర్థః, నిరతిశయానన్దహేతుత్వాత్ , ధర్మవత్ । తద్ధేతుత్వం చ శ్రుతిసిద్ధమితి చేద్, ఎవమపి దృష్టానన్దోపాయాన్ విషయాన్ పరిత్యజ్య శ్రుతానన్దసాధనే బ్రహ్మజ్ఞానే ప్రేక్షా న యుక్తా । తదుక్తమ్ –
“అథాఽఽనన్దః శ్రుతః సాక్షాన్మానేనాఽవిషయీకృతః ।
దృష్టానన్దాభిలాషం స న మన్దీకర్తుమప్యలమ్ ॥” ఇతి ॥
నను నిఖిలవిషయానుషఙ్గసాధ్య ఆనన్దో బ్రహ్మజ్ఞానాదేవ సిధ్యతీతి నిత్యతృప్తయే విషయపరిత్యాగేన బ్రహ్మజ్ఞానమపేక్ష్యతామితి చేత్ , న పామరాణాం విషయవిచ్ఛేదికాయాం తృప్తావప్యుద్వేగదర్శనాత్ । తథా చ మూర్ఖా వదన్తి – అహో కష్టం కిమితి సృష్టిరేవం న బభూవ యత్సర్వదైవ భోక్తుం సామర్థ్యమతృప్తిర్భోగ్యానాం చాఽఽక్షయ ఇతి । మోక్షస్తు విషయముఖలేశమపి నాఽర్హతీతి తేషామభిమానః । తథా చ రాగిగీతముదాహరన్తి –
“అపి వృన్దావనే శూన్యే శృగాలత్వం స ఇచ్ఛతి ।
న తు నిర్విషయం మోక్షం కదాచిదపి గౌతమ ! ॥” ఇతి ।
నన్వస్తు తర్హి విధితః సర్వాధికారం శాస్త్రమితి ద్వితీయః పక్షః । దృష్టఫలో హ్యయమధ్యయనవిధిర్యావదర్థావబోధం వ్యాప్రియమాణః ఫలనిష్పత్తయే విచారమప్యనుష్ఠాపయతి । తథా చాఽధ్యయనవిధేస్త్రైవర్ణికాధికారత్వాత్ తత్ప్రయోజనస్య విచారస్యాఽపి తథాత్వం యుక్తమ్ । యద్యపి న విచారోఽధ్యయనవిధేర్విషయః, పాఠమాత్రస్యైవ ధాత్వర్థత్వాద్ । నాఽపి తదుపకారీ, విచారమన్తరేణాఽపి పాఠనిష్పత్తేః; తథాఽపి అధ్యయనవిధేః ఫలపర్యన్తత్వసిద్ధయే విచారస్య తద్విధిప్రయోజ్యత్వం భవిష్యతి । యథా “వ్రీహీనవహన్తి” ఇత్యత్ర సకృదవఘాతమాత్రేణ విధ్యుపపత్తావపి తణ్డులనిష్పత్తిలక్షణఫలసిద్ధ్యర్థమవిహితస్య విహితానుపకారస్యాఽప్యవఘాతపౌనఃపున్యస్య విధిప్రయోజ్యత్వం తద్వత్ । తస్మాత్ విచారసాధ్యార్థనిశ్చయఫలాదధ్యయనవిధేః శాస్త్రం సర్వాధికారం ప్రాప్తమితి । నైతత్సారమ్ , కిమర్థజ్ఞానమధ్యయనస్య దృష్టఫలమన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమ్ , ఉత తదుద్దేశేన విధానాత్ శాస్త్రీయమ్ , కిం వా విధేః ప్రయోజనపర్యన్తతాసామర్థ్యేన లభ్యమ్ ? ఆద్యేఽపి న తావదర్థనిశ్చయోఽధ్యయనఫలమ్ , కేవలాదధ్యయనాదావృత్తిసహితాద్వా నిశ్చయానుదయాత్ । విచారేణ తదుదయే విచారస్యైవ ఫలం స్యాద్ నాఽధ్యయనస్య । యద్యర్థస్యాఽఽపాతదర్శనమధ్యయనఫలం న తదా విచారస్య తత్ప్రయోజ్యత్వమ్ , సాఙ్గవేదాధ్యయనాదేవ తత్సిద్ధేః । నన్వస్తు తర్హి విధిబలాచ్ఛాస్త్రీయమితి ద్వితీయః పక్షః । తథాహి – అధ్యేతవ్య ఇతి తవ్యప్రత్యయేన స్వవ్యాపారః శబ్దభావనా విధిరూపతయాఽభిధీయతే । సా చ శబ్దభావనాఽర్థభావనాం నిష్పాదయన్తీ ఫలవదర్థావబోధం పురుషార్థం భావ్యత్వేన కల్పయతి । తత్ర భావ్యాన్తరత్వాత్ సమానపదోపాత్తమధ్యయనం కరణతామాపాద్యతే । యద్యధ్యయనమేవ భావ్యం స్యాత్ తదాఽక్షరావాప్తిః ఫలమితి మతం త్వదీయమపి న సిధ్యేత్ । తతః కరణస్యాఽధ్యయనస్య భావ్యోఽర్థావబోధో విధిబలాత్ ఫలం భవిష్యతీతి । నైతదప్యుపపన్నమ్ , కర్మాభిధాయినా తవ్యప్రత్యయేన కర్మభూతస్వాధ్యాయగతప్రాప్తిలక్షణభావ్యాభిధానే సమ్భవతి భావ్యాన్తరకల్పనాయోగాత్ । సమానపదోపాత్తమధ్యయనం పరిత్యజ్య భిన్నపదోపాత్తస్య బహిరఙ్గస్య స్వాధ్యాయస్య ప్రాప్తేః కథం భావ్యత్వమితి చేద్ , న; స్వాధ్యాయస్య కర్మాభిధాయితవ్యప్రత్యయార్థత్వేన ప్రత్యయార్థభూతభావనాం ప్రతి ప్రకృత్యర్థాదధ్యయనాదప్యన్తరఙ్గత్వాత్ । నాఽపి తృతీయః, అక్షరగ్రహణస్యైవాఽధ్యయనవిధిప్రయోజనత్వాత్ । నన్వక్షరగ్రహణస్య స్వయమపురుషార్థత్వాత్ న ఫలత్వం తదర్థావబోధస్య త్వయా విధిప్రయోజనత్వానఙ్గీకారాదన్యస్య చ కర్మకారకగతఫలస్యాఽభావాత్ సక్తున్యాయేన కర్మప్రాధాన్యం పరిత్యజ్య స్వాధ్యాయాధ్యయనేన స్వర్గం భావయేదితి కల్పనా ప్రసజ్యేత, తతో వరమర్థావబోధస్య విధిప్రయోజనత్వమ్ , దృష్టే సత్యదృష్టం న కల్ప్యమితి న్యాయాత్ । సమ్భవతి హి సాఙ్గవేదాధ్యయనమాత్రాదర్థనిశ్చయః । అర్థావబోధహేతోర్వ్యాకరణస్యా‍ఽప్యఙ్గత్వాత్ । న చైవం విచారశాస్త్రవైయర్థ్యమ్ , అవబుద్ధార్థావగతవిరోధపరిహారాయ తదపేక్షణాత్ । అతః పురుషార్థభూతఫలవదర్థావబోధో విధిప్రయోజనమ్ , నాఽక్షరగ్రహణమితి చేద్ , మైవమ్ ; అర్థావబోధహేతుత్వేనాఽక్షరగ్రహణస్యాఽపి పురుషార్థత్వాత్ । ఫలభూతక్షీరాదిహేతూనాం గవాదీనామపి పురుషైరర్థ్యమానతాదర్శనాత్ । విధేరక్షరగ్రహణమాత్రోపక్షయేఽర్థజ్ఞానమాకస్మికం స్యాదితి చేద్ , న; అర్థావబోధస్య ఫలప్రయుక్తత్వాత్ । న హి విధిప్రయుక్తోఽర్థావబోధః, లైకికాప్తవాక్యానాం విధిమన్తరేణ ఫలవదర్థావబోధకత్వదర్శనాత్ । న చాఽధ్యయనాదక్షరగ్రహణస్య విశేషాభావాత్ కథం తయోర్హేతుఫలభావ ఇతి వాచ్యమ్ ; అక్షరావాప్తిర్నామ స్వాధీనోచ్చారణయోగ్యత్వాఖ్యోఽక్షరధర్మః । అధ్యయనం తు తదర్థో వాఙ్మనసవ్యాపార ఇతి విశేషసద్భావాత్ । ఎవం చ తర్హ్యధ్యయనస్యాఽక్షరగ్రహణహేతుత్వమన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమితి వ్యర్థో విధిరితి చేద్ , న; అవఘాతాదివదదృష్టోత్పత్తయే నియమార్థత్వాత్ । న చైవం దృష్టఫలత్వహానిః, దృష్టఫలభూతాక్షరప్రాప్తిసమవేతస్యైవ నియమాదృష్టస్యాఽఙ్గీకారాత్ । దృష్టే సత్యదృష్టం న కల్ప్యమితి న్యాయస్య స్వతన్త్రాదృష్టవిషయత్వాత్ । అర్థావబోధ ఎవ ఫలమితి వదతాఽపి నియమవిధిత్వాఙ్గీకారాత్ । న చోపపత్తిసామ్యే సత్యక్షరగ్రహణే ఎవ కిమితి పక్షపాత ఇతి వాచ్యమ్ , అధ్యయనవిధేః ఫలవదర్థావబోధః ప్రయోజనమితి పక్షే యస్య యస్మిన్కర్మణ్యధికారస్తస్య తద్వాక్యాధ్యయనమేవ స్యాద్ , న తు వాక్యాన్తరాధ్యయనమ్ , తత్ర ప్రవృత్త్యాదిఫలాభావాత్ । తతో న కృత్స్నవేదాధ్యయనసిద్ధిః । అస్మత్పక్షే తు కృత్స్నవేదావాప్తిః ప్రాయశ్చిత్తజపాదావుపయుజ్యతే ।

నన్వర్థావబోధమధికారివిశేషణముద్దిశ్యాఽధ్యయనం విధాతవ్యమ్ , నిరధికారవిధానాయోగాత్ । అక్షరావాప్తిముద్దిశ్య విధానేఽపి తదవాప్తికామ ఎవాఽధికారీ స్యాదితి చేద్ , న; అర్థాఽవబోధోద్దేశనపూర్వకశబ్దోచ్చారణాభావే వాక్యస్య తాత్పర్యాసిద్ధేః । లోకేఽర్థావబోధముద్దిశ్యోచ్చారితశబ్దే తాత్పర్యదర్శనాత్ । న చ లోకవదేవ విధిర్మా భూదితి వాచ్యమ్ , తద్వదత్ర శబ్దోచ్చారణప్రయోజకస్య రాగస్యాఽభావాత్ । అథోచ్యేత విశ్వజిన్న్యాయేన స్వర్గకామోఽధికారీ కల్ప్యతామ్ । అథ వా వాజసనేయినాం బ్రహ్మచర్యమాగామిత్యాదినోపనయనస్య ప్రకృతత్వాదుపనీతోఽధికారీతి ప్రకరణప్రమాణేన కల్ప్యతామితి । తదసత్ , అర్థాఽవబోధలక్షణదృష్టఫలకామేఽధికారిణి సత్యన్తకల్పనాయోగాత్ । ఎవం చాఽర్థావబోధకామోఽధ్యయనేనాఽర్థావబోధం భావయేదితి విధిః సమ్పద్యతే । విచారేణాఽర్థావబోధం భావయేదితి విధిస్త్వార్థికః । విచారేణాఽపరిహృతే విరోధేఽర్థనిశ్చయానుదయాదర్థావబోధ ఎవ ఫలమితి । నైతత్సారమ్ , తత్ర కిం విధిబలాదక్షరగ్రహణమాత్రే నిష్పన్నే సతి శ్రుతవ్యాకరణస్య పురుషస్య లౌకికవాక్యార్థ ఇవ వేదార్థోఽపి స్వతో బుధ్యత ఇతి కృత్వా తద్బోధస్య ఫలత్వముచ్యతే కిం వాఽర్థావబోధకామముద్దిశ్య విధానతః । తత్రాఽఽద్యమఙ్గీకుర్మః । ద్వితీయోఽనుపపన్నః, అధ్యయనాత్ ప్రాగ్వేదార్థస్యాఽప్రతిపన్నత్వేన తద్విశిష్టస్యాఽవబోధస్యాఽప్యప్రతిపన్నస్య కామనాయోగాత్ । వేదోఽర్థవాన్ వాక్యప్రమాణత్వాదాప్తవాక్యవదిత్యనుమానేన ప్రతిపన్నో వేదార్థ ఇతి చేత్ , తర్హ్యనుమానసిద్ధత్వాదేవ న వేదార్థజ్ఞానం కామ్యేత । సామాన్యతోఽనుమితోఽపి వేదార్థో నాఽగ్నిహోత్రాదివిశేషాకారేణ ప్రతిపన్న ఇతి చేత్ , తర్హ్యగ్నిహోత్రాదిగోచరబోధోఽప్యప్రతిపన్నః కథం కామ్యేత । పిత్రాద్యుపదేశత ఎవాఽగ్నిహోత్రాద్యవగమే కామనావైయర్థ్యం తదవస్థమ్ ।అథౌపదేశికజ్ఞానస్యాఽప్రమాణత్వాత్తత్ర నిర్ణయజ్ఞానం కామ్యత ఇతి చేత్ , తత్ర న తావదప్రామాణ్యే నిశ్చితే నిర్ణయజ్ఞానకామనా సమ్భవతి, అర్థస్య విభ్రమమాత్రత్వాత్ । అప్రామాణ్యసన్దేహే తు తద్విచారస్యైవాఽవసరో నాఽధ్యయనస్య । అథ మన్యసే ఔపదేశికజ్ఞానం ప్రామాణ్యవిచారాయైవ వేదాధ్యయనం తదర్థవిచారశ్చ వేదస్య తన్మూలప్రమాణత్వాదితి । ఎవం తర్హ్యస్తు కథఞ్చిదర్థావబోధోఽధికారివిశేషణమ్ , తథాపి తదుద్దేశేన విధానమయుక్తమ్ । తత్ర కిం వేదార్థవిశేషజ్ఞానానాం విశేషాకారేణాఽధ్యయనవిధావుద్దేశ్యత్వముత సామాన్యాకారేణ । నాఽఽద్యః, యుగపత్తదసమ్భవాత్ । ద్వితీయేఽర్థమాత్రజ్ఞానముద్దిశ్యోచ్చరితస్య శబ్దస్య తత్రైవ తాత్పర్యం స్యాన్నాఽగ్నిహోత్రాదివిశేషజ్ఞానే । అథ విధిసామర్థ్యాదర్థమాత్రే తాత్పర్యేఽపి వాక్యశక్త్యనుసారేణ విశిష్టార్థే తాత్పర్యం కల్ప్యేత తర్హి విధేస్తత్ర తాత్పర్యనిమిత్తత్వం న స్యాత్ । కిఞ్చ, కథఞ్చిదుద్దిశ్య విధానేఽపి నాఽధ్యయనమాత్రాద్దృష్టఫలతయాఽర్థావబోధసిద్ధిః, అదర్శనాత్ । నను వేదస్యాఽర్థావబోధముద్దిశ్యోచ్చారణాభావే స్వార్థే తాత్పర్యం న స్యాత్ , తాత్పర్యహేతోరభావాదితి చేద్ , మైవమ్ ; న తావచ్ఛ్రోతురుచ్చారణం తాత్పర్యనిమిత్తమ్ , లోకే తదభావాత్ । నాఽపి వక్తురుచ్చారణమ్ , అపౌరుషేయే వేదే తాత్పర్యాభావప్రసఙ్గాత్ । నన్వేవమపి వేదస్యాఽర్థప్రతిపాదకత్వం న స్యాద్ ఉద్దిశ్యోచ్చారణస్య ప్రతిపాదనహేతోరభావాదితి చేద్, న; శబ్దస్య ప్రతిపాదకత్వస్వాభావ్యాత్ । తర్హ్యర్థజ్ఞానముద్దిశ్య శబ్దోచ్చారణం లోకే వ్యర్థం స్యాదితి చేద్ , న; పురుషసమ్బన్ధకృతదోషాఖ్యప్రతిబన్ధపరిహారార్థత్వాత్ । నను వేదస్యాఽర్థప్రతిపాదనసామర్థ్యేఽపి న బోధకత్వం సమ్భవతి, బోధస్య తాత్పర్యాధీనత్వాత్ తాత్పర్యస్య పురుషధర్మస్యాఽత్రాఽసమ్భవాదితి చేద్ , మైవమ్ ; తాత్పర్యం హి షడ్విధలిఙ్గగమ్యతయా శబ్దధర్మో న పురుషధర్మ ఇతి సమన్వయసూత్రే వక్ష్యమాణత్వాత్ । తదేవమధ్యయనవిధేర్యావదర్థావబోధఫలమవ్యాపారాన్న విధితో విచారశాస్త్రస్య సర్వాధికారితా సిధ్యతి । నన్వధ్యయనవిధేరర్థావబోధకామాధికారం నాఽఙ్గీకరోషి అధికారాన్తరం చ న శ్రుతం తతోఽనధ్యయనమేవ ప్రసజ్యేత ।

అత్ర ప్రాభాకరా ఆహుః – నాఽధ్యయనవిధిః స్వతన్త్రమధికారిణమపేక్షతే, అధ్యయనవిధిప్రయుక్త్యా తద్విషయానుష్ఠానసిద్ధేః । న చ వాచ్యం విధిర్హి సర్వత్ర స్వవిషయం తదఙ్గం వాఽనుష్ఠాపయతి, న చాఽధ్యయనమధ్యాపనవిధేర్విషయోఽఙ్గం వా తత్కథం తేనాఽనుష్ఠాప్యత ఇతి, అవిషయస్యాఽతదఙ్గస్యాఽప్యాధానస్యోత్తరకామ్యక్రతువిధిభిరనుష్ఠాపితత్వాదితి । సోఽయం ప్రాభాకరోక్తః పరిహారోఽనుపపన్నః । తథా హి – అధ్యాపనవిధిరప్యశ్రూయమాణాధికార ఎవ । “అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత” “తమధ్యాయయీత” ఇత్యత్రాఽఽచార్యకరణకామ ఇత్యశ్రవణాత్ । తత్కథమధ్యయనం తత్ప్రయుక్తం యత్ తత్రాఽధికారిణం పరికల్ప్య తత్ప్రయుక్తిరధ్యయనస్యోచ్యేత । తర్హ్యధ్యయనే స్వతన్త్రోఽధికారీ కల్ప్యతామ్ , లాఘవాద్ । లఘీయసీ హి స్వవిధిప్రయుక్తిరన్యవిధిప్రయుక్తేః । అథైకత్రాఽధికారికల్పనమాత్రేణేతరస్య తత్ప్రయుక్తానుష్ఠానే సమ్భవత్యుభయత్ర తత్కల్పనే గౌరవమితి మన్యసే తర్హ్యధ్యయన ఎవాఽధికారిణం పరికల్ప్య తత్ప్రయుక్తిమన్యస్య కిం న బ్రూషే ? యది లిఖితపాఠాదప్యధ్యయనసిద్ధేర్నాఽధ్యయనవిధిరధ్యాపనం ప్రయోజయతి, తర్హ్యవిహితాఽధ్యయనేన ప్రాఙ్ముఖత్వాదిరహితేనాఽప్యధ్యాపనసిద్ధేర్న విహితమధ్యయనమధ్యాపనవిధిః ప్రయోజయేత్ । అథోచ్యేత ప్రయతః ప్రాఙ్ముఖః పవిత్రపాణిరధీయీతేతి మాణవకస్య ప్రాఙ్ముఖత్వాద్యధ్యయనాఙ్గం శ్రుతం తథాఽధ్యాపనేఽపి ప్రాఙ్ముఖం పవిత్రపాణిమధ్యాపయీతేతి మాణవకస్య ప్రాఙ్ముఖత్వాదివిశేషణశ్రవణాద్విహితమేవాఽధ్యయనం ప్రయుజ్యత ఇతి । తర్హి
“గీతీ శీఘ్రీ శిరఃకమ్పీ తథా లిఖితపాఠకః ।
అనర్థజ్ఞోఽల్పకణ్ఠశ్చ షడేతే పాఠకాధమాః ॥”
ఇతి లిఖితపాఠస్య నిన్దాసద్భావాదాచార్యాధీనో వేదమధీష్వేత్యధ్యయనస్యాఽఽచార్యపూర్వకత్వనియమవిధానాదధ్యయనవిధిరధ్యాపనం కిం న ప్రయోజయేత్ । అథ మతమ్ – “ఆచార్యాధీనోఽధీష్వ” ఇత్యత్రాఽఽచార్యకరణవిధిప్రయుక్తోఽధీష్వేతివాక్యార్థ ఆచార్యత్వస్యాఽధ్యాపనాదుత్తరకాలభావిత్వాదితి, తదసత్ ; తద్ ద్వితీయం జన్మ । తద్ యస్మాత్స ఆచార్య ఇత్యుపనయనాఖ్యద్వితీయజన్మహేతుత్వమాత్రేణాఽఽచార్యశ్రవణాత్ ।
“ఆచినోతి హి శాస్త్రార్థమాచారే స్థాపయత్యపి ।
స్వయమాచరతే యస్మాదాచార్యః స ఉదాహృతః ॥”
ఇతి స్మృతావాచారే శిష్యాన్ స్థాపయతీతి వ్యుత్పత్తిః ప్రతీయత ఇతి చేద్ , ఎవమప్యధ్యాపనాత్ పూర్వమాచార్యత్వమవిరుద్ధమ్ । అధ్యాపనాదాచార్యత్వస్యోత్తరకాలభావిత్వే చాచార్యకరణవిధిప్రయుక్తోఽధీష్వేతి సాధ్యాహారయోజనా ప్రసజ్యేత తస్మాదధికారికల్పనాసామ్యాదితరేతరప్రయుక్తిసామ్యాచ్చ కామ్యవిధిప్రయుక్తిసమ్భవేఽధ్యయనస్య కథమధ్యాపనవిధిప్రయుక్తిరితి । అత్రోచ్యతే – నాఽధ్యాపనవిధేరధికారీ కల్పనీయః, శ్రుతిస్మృత్యోః ప్రతీయమానత్వాత్ । తథాహి – “అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత” ఇతి శ్రుతావాత్మనేపదేనాఽఽచార్యకరణసాధ్యతా ప్రతీయతే సమ్మాననోత్సఞ్జనాచార్యకరణేత్యాదినా వ్యాకరణసూత్రేణాఽఽచార్యకరణే సాధ్యే తద్విధానాత్ । న చాఽఽచార్యత్వం కిఞ్చిల్లోకే ప్రసిద్ధమస్తి తతో యథాఽహవనీయే జుహోతీత్యత్రాఽఽహవనీయే హోమాధారత్వేన వినియుక్తే సత్యసంస్కృతస్య హోమాధారత్వాయోగాత్ సంస్కృతస్య సమ్భవాచ్చాఽఽధానసంస్కృతోఽగ్నిరాహవనీయత్వేన నిశ్చితః తథా “ఆచార్యాయ గాం దద్యాత్” ఇత్యత్రాఽఽచార్యే దక్షిణాం ప్రతి సమ్ప్రదానత్వేనాఽవగతే సత్యనుపకారిణః సమ్ప్రదానత్వాయోగాదుపాకారిణోఽత్ర సమ్భవాచ్చోపనయననిష్పాదనాఖ్యేనోపకారేణ మాణవకం ప్రత్యుపకుర్వత ఆచార్యత్వం నిశ్చీయతే । నన్వేవమప్యుపనయనసాధ్యమాచార్యత్వం భవేన్నాఽధ్యాపనసాధ్యమితి చేద్ , న; ఉపనయనస్యాఽధ్యాపనాఙ్గత్వాత్ । “ఉపనయీత తమధ్యాపాయీత” ఇత్యేకప్రయోగతావగమాత్ , న చ నిరపేక్షవిధిభేదాన్న ప్రయోగైక్యమితి వాచ్యమ్ , ఉపనీయాఽధ్యాపయేదిత్యేవం ప్రయోగైక్యకల్పనాత్ । తమితి ప్రకృతపరామర్శినా తచ్ఛబ్దేన కర్మైక్యప్రతీతేః। నచోపనయనస్యాఽధ్యాపనాఙ్గత్వేఽప్యధ్యయనస్య న తత్ప్రయుక్తిరితి వాచ్యమ్ , మాణవకవిషయాధ్యాపనేనాఽఽచార్యత్వం భావయేదితి వాక్యార్థస్వీకరణేనాఽఽధ్యాపనక్రియానివర్తకతయా మాణవకస్య క్రియాం ప్రతి గుణభూతత్వాద్ ఉపకారకత్వే వక్తవ్యే దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనాయా అన్యాయ్యత్వాద ఉపగమనాధ్యయనాభ్యాముపకరోతీతి కల్ప్యత్వాత్ । ననూపనయనాధ్యయనాభ్యాం నిష్పాద్యస్యాఽధ్యాపనస్య యద్యప్యాచార్యత్వం ఫలం తథాపి శ్రుతావధికారీ కల్పనీయః, ఎతత్కామ ఇత్యశ్రవణాదితి చేద్ , న; కామోపబన్ధమాత్రస్య కల్ప్యత్వాత్ । తతశ్చ శ్రుతావుపనీయాఽధ్యాపయేదాచార్యకరణకామ ఇత్యేవమధ్యాపనవిధిః సాధికారః సమ్పద్యతే, తథా స్మృతావపి । “ఉపనీయ తు యః శిష్యం వేదమధ్యాపయేద్ ద్విజః । సకల్పం సరహస్యం చ తమాచార్యం ప్రచక్షతే ।।“ ఇత్యుపనయనాధ్యాపనయోః ప్రయోగైక్యాదధ్యాపనే విధిశ్రవణాదాచార్యత్వఫలశ్రవణాచ్చాఽఽచార్యత్వకామో మాణవకముపనీయాధ్యాపయేదితి నిష్పాద్యతే । అధ్యయనే తు నాఽధికారనిమిత్తం కిఞ్చిచ్ఛ్రుతమస్తీతి విశేషః । న చాఽధ్యయనస్య స్వతన్త్రవిధ్యన్తరవిహితస్య కథం స్వతన్త్రవిధ్యన్తరప్రయుక్తానుష్ఠానమితి శఙ్కనీయమ్ , ఆధానదృష్టాన్తేన ప్రయుక్తత్వాత్ । ఆధానే హి బ్రాహ్మణోఽగ్నిమాదధీతేతి శ్రూయతే । తత్ర కిమాధానం స్వాతన్త్ర్యేణా‍ఽనుష్ఠేయమ్ ఉతాఽన్యప్రయుక్త్యా । ఆద్యేఽపి న తావత్ పురుషముద్దిశ్య నిత్యతయా స్వతన్త్రమాధానం విధాతుం శక్యమ్ , ప్రోక్షణాదివత్కర్మకారకసంస్కారరూపస్యాఽఽధానస్య ద్రవ్యపరతయాఽగ్నేరుద్దేశ్యత్వాత్ । నాఽపి స్వతన్త్రకామ్యతయా తద్విధేయం ఫలాశ్రవణాత్ । న చ సక్తున్యాయేన గుణప్రధానవైపరీత్యకల్పనయా నిత్యాధికారతా కామాధికారతా వా శఙ్కనీయా । భస్మీభూతసక్తునా ఉపయోగాసమ్భవేన తత్ర వైపరీత్యకల్పనేఽపి ప్రకృతే సంస్కృతాగ్నేః క్రత్వన్తరే వినియోగయోగ్యతయా తదసమ్భవాత్ । ద్వితీయేఽపి కిమాధానస్యోత్తరనిత్యక్రతువిధిప్రయుక్తిరుతోత్తరకామ్యక్రతువిధిప్రయుక్తిః? నాఽఽద్యః, ఉద్దేశ్యస్యాఽనుపాదేయస్యాఽఽహవనీయస్య క్రతువిధిప్రయుక్తానుష్ఠేయత్వాయోగాత్ । ఉపాదేయమేవ హి విధిరనుష్ఠాపయతి । అన్యథా స్వర్గకామాదీనామప్యనుష్ఠేయత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదుత్తరకామ్యక్రతువిధిప్రయుక్తిః పరిశిష్యతే । న హి విధిరివ కామోఽప్యుపాదేయమేవాఽనుష్ఠాపయతి యేనోక్తదోషః స్యాత్ । కిన్తు యద్యదుద్దేశ్యముపాదేయం వా వినా కామ్యమానస్య న సిద్ధిస్తత్సర్వం విధిసహకారితయాఽనుష్ఠాపయతి । దృశ్యతే హి లోకే విధిరాగయోర్వైషమ్యమ్ । “సౌవర్ణపీఠే సముపవిశేత్” ఇతి విధిస్తథావిధపీఠాభావే పురుషం న తత్రోపవేశయతి రాగస్తు తథావిధం పీఠముత్పాద్యాఽపి తత్ర నివేశయతి । ఎవం చ సతి ప్రకృతేఽప్యాచార్యకరణకామనైవాఽఽచార్యప్రేరణద్వారేణాఽధ్యాపనసిద్ధ్యర్థం మాణవకేనాఽఽధ్యయనం నిర్వర్తయతీతి స్థితమ్ । తదేతత్ప్రాభాకరమతం వేదాన్తినో న బహు మన్యన్తే । తథా హి – కిం “తమప్యధ్యాపయీత” ఇత్యత్రాఽఽచార్యత్వం విధేయమ్ ఉత విధిరూపమథవా నైయోగికం ఫలమ్ ? నాఽఽద్యః, ఉపనయనాఽధ్యయనభావార్థవిషయత్వాద్విధేః । న ద్వితీయః, ఆత్మనేపదమాత్రాభిధేయస్యాఽఽచార్యత్వస్య విధిపదానభిధేయతయా విధిరూపత్వాయోగాత్ । న తృతీయః, “అాచారాన్ గ్రాహయతి” ఇతి వ్యుత్పత్త్యా హేతుకర్తృత్వనిబన్ధనస్యాఽఽచార్యత్వస్య లౌకికత్వాత్ , అలౌకికస్యైవ నైయోగికత్వాత్ । న చోపనయనసాధ్యత్వాదలౌకికమాచార్యత్వం స్యాదితి వాచ్యమ్ , ద్వితీయం జన్మ తద్యస్మాత్ స ఆచార్య ఇతి స్మృతావుపనయనం ప్రతి హేతుకర్తృత్వస్యైవ లౌకికస్యాఽఽచార్యశబ్దనిమిత్తత్వావగమాత్ । యద్యాచార్యత్వమలౌకికం స్యాత్ తదా వ్యాకరణసూత్రే సంమాననాదిభిర్లౌకికార్థైః సహ కథం పఠ్యేత ? నను విధాయకప్రత్యయశ్రవణాద్ నియోగః ప్రతీయతే, తస్య నియోజ్యవిశేషణాకాఙ్క్షాయాం స్వర్గవన్నియోగసాధ్యత్వేనైవ నియోజ్యవిశేషణత్వమాచార్యస్యాఽభ్యుపేతవ్యమ్ , కారకఫలస్య తదనుపపత్తేః । న చాఽఽచారగ్రాహకత్వముపనయనే హేతుకర్తృత్వం చాఽఽచార్యశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తమ్ , వికల్పాపత్తేః । అతో మన్త్రాద్యలౌకికసాధనాన్తరవిధానాదలౌకికమాచార్యత్వమ్ । సమ్మాననాదీనాం తు తదభావాద్భవతు లౌకికత్వమ్ । అతస్తైః సహ పాఠేఽప్యలౌకికమేవాఽఽచార్యత్వమితి చేద్ , ఎవమప్యుపనయననియోగఫలం భవిష్యతి, తేనాఽధ్యాపనవిధేః కుతః సాధికారతా ?

అథ మతముపనయనే శ్రుతమప్యాచార్యత్వమధ్యాపనఫలం భవిష్యతి, ఉపనయనస్య తదఙ్గత్వాదితి; తన్న, తథా సత్యఙ్గేషు ఫలశ్రుతిరర్థవాద ఇతి న్యాయేనాఽఽచార్యత్వస్య నియోజ్యవిశేషణత్వాసమ్భవప్రసఙ్గాత్ । నన్వేవం సత్యనధికారమధ్యయనం సర్వథా నాఽనుష్ఠీయేతేతి చేద్ , న; ఉపనీతస్యాఽధ్యయనాధికారత్వాత్ ; వాజసనేయిశాఖాయాముపనయనం ప్రక్రమ్యాఽధ్యయనస్య విహితత్వాత్ । సర్వస్మృతిషు చోపనీతోఽధీయీతేత్యవగమాత్ । అతోఽధ్యయనస్య స్వవిధిప్రయుక్తానుష్ఠానోపపత్తౌ తదనుష్ఠానసిద్ధయేఽధ్యాపనేఽధికారిణం పరికల్ప్య న మనః ఖేదనీయమ్ । నను న తం కల్పయామి కిన్త్వస్త్యేవ సః, శ్రుతౌ దుఃసమ్పాదత్వేఽపి “ఉపనీయ తు యః శిష్యమ్” ఇత్యాదిమనువాక్యేన తదవగమాదితి చేద్ , న; తద్వాక్యస్యోపనయనాధ్యాపనానువాదేన కర్తురాచార్యసంజ్ఞావిధాయకత్వాద్ , వాక్యగతయత్తచ్ఛబ్దాభ్యామనువాదవిధ్యోర్నిశ్చయాత్ । ఆచార్యసంజ్ఞాయాశ్చ నమస్కారాదివిధానేషూపయోగాత్ । నన్వేవమప్యప్రబుద్ధస్య మాణవకస్యోపనీతస్య స్వాధికారం ప్రతిపద్యాఽనుష్ఠాతుమశక్యత్వాదధ్యాపనవిధిరేవ కథఞ్చిత్సాధికారోఽధ్యయనమపి ప్రయుఙ్క్త ఎవేతి వాచ్యమితి చేత్ , తత్ర కిమధ్యాపనవిధిరవిహితమధ్యయనం ప్రయుఙ్క్తే ఉత విహితమ్ ? నాఽఽద్యః, అధ్యయనవిధ్యప్రేరితానాం తత్ర ప్రయోజనశూన్యానాం పురుషాణామాచార్యం ప్రతి గుణభావేన ప్రవృత్త్యయోగాత్ । ద్వితీయే విధిస్వరూపసిద్ధయేఽధ్యయనేఽధికార్యపి స్వీకార్యః । విషయ ఎవ విధిస్వరూపసాధకో నాఽధికారీతి చేత్ , తర్హి విహితస్యాఽధ్యయనస్యాఽధికారివిశేషాభావాద్యం కఞ్చిదధ్యాపయేదితి ప్రాప్నుయాత్ । తస్మాత్ ప్రకరణసమర్పితేనోపనీతేనాఽధికారిణా సాధికారోఽధ్యయనవిధిః స్వయమేవ స్వవిషయే పురుషం ప్రవర్తయతి । అన్యథా స్వాధికారవిధినైవాఽప్రవర్తితస్య ప్రవృత్త్యసమ్భవాత్ । న చ బాలకస్య స్వాధికారప్రతిపత్త్యసమ్భవః, విధ్యర్థాపరిజ్ఞానేఽపి సన్ధ్యోపాసనసమిదాహరణాదికర్త్తవ్యతాప్రతిపత్తివత్పిత్రాద్యుపదేశసామర్థ్యాదధ్యయనకర్త్తవ్యతాప్రతిపత్తేః । నన్వధ్యయనస్యాఽధ్యాపనవిధిప్రయుక్తౌ నాయం క్లేశః, ఆచార్యస్య ప్రబుద్ధస్య స్వాధికారం ప్రతిపత్తుం శక్యత్వాత్ । యద్యపి కశ్చిత్ ప్రేక్షావాన్ మాణవకో న స్వాధికారమబుద్ధ్వా ప్రవర్తేత తథాప్యన్యోఽప్రబుద్ధ ఆచార్యప్రేరితః ప్రవర్తిష్యత ఎవ । తతః ప్రవాహరూపేణాఽధ్యాపనం న విచ్ఛిద్యత ఇతి చేద్ , ఎవమప్యాచార్యః కిమన్యేనోపనీతాన్మాణవకానధ్యాపయేద్ ఉత స్వేనైవోపనీతాన్ , నాఽఽద్యః, ఉపనయనస్యాఽపి త్వన్మతేఽధ్యాపనాఙ్గతయా తద్వైకల్యే నియోగానిష్పత్తావాచార్యత్వఫలాసిద్ధేః । తర్హ్యస్తు ద్వితీయః, ఉక్తదోషాభావాదితి చేద్ , న; ఎవమపి నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధస్య దురపవాదత్వాత్ । తథా హి – అధ్యాపనం తావదనిత్యమ్ , ద్రవ్యార్జనార్థత్వాత్ । నహ్యాచార్యత్వమధ్యాపనఫలం భవితుమర్హతి, సుఖప్రాప్తిదుఃఖపరిహారసాధనరూపత్వాభావేనాఽపుమర్థత్వాత్ । న చాఽదృష్టం తత్ఫలత్వేన కల్ప్యమ్ , దృష్టే సతి తదయోగాత్ । అస్తి దృష్టమ్ –
“షణ్ణాం తు కర్మణామస్య త్రీణి కర్మాణి జీవికా ।
యాజనాధ్యాపనే చైవ విశుద్ధాచ్చ ప్రతిగ్రహః ॥”
ఇత్యాధ్యాపనస్య ద్రవ్యార్జనోపాయత్వేన స్మరణాత్ । నను యాజనస్య జీవికార్థత్వం యుక్తం ఋత్విగ్భ్యో దక్షిణాదివిధౌ సతి సర్వాఙ్గానుష్ఠాపకస్య దక్షిణాద్యనుష్ఠాపకతయా ద్రవ్యార్జనం నిశ్చిత్య తదర్థినా యాజనే ప్రవృత్తిసమ్భవాత్ । అత్ర తు భృతకాధ్యాపననిషేధాత్ । ప్రకారాన్తరేణ ద్రవ్యార్జనాభావాద్ న తాదర్థ్యమధ్యాపనస్యేతి చేద్ , మైవమ్ ; మాణవకస్యాఽధ్యయనాఙ్గత్వేన గురుదక్షిణావిధానాదఙ్గిన్యధ్యయనేఽనుష్ఠాపకస్యాఽధ్యాపనవిధేర్దక్షిణాశుశ్రూషాద్యఙ్గేష్వనుష్ఠాపకత్వాత్ । తస్మాద్ ద్రవ్యార్జనకామేనాఽనుష్ఠేయత్వాదధ్యాపనమనిత్యమ్ । ఉపనయనాఖ్యస్తు సంస్కారో నిత్యః, అకరణే దోషశ్రవణాత్ ।
“ఆషోడశాత్తు ద్వావింశాచ్చతుర్వింశాచ్చ వత్సరాత్ ।”
ఇతి త్రైవర్ణికానాముపనయనస్యాఽముఖ్యం కాలమభ్యనుజ్ఞాయ పశ్చాత్స్మర్యతే ।
“అత ఊర్ధ్వం త్రయోఽప్యేతే యథాకాలమసంస్కృతాః ।
సావిత్రీపతితా వ్రాత్యా భవన్త్యార్యవిగర్హితాః ॥”
“నేతైరపూతైర్విధివదాపద్యపి చ కర్హిచిత్ ।
బ్రాహ్మాన్యౌనాంశ్చ సమ్బన్ధానాచరేద్ బ్రాహ్మణః క్వచిత్ ॥” ఇతి ।
నన్వకరణే దోషశ్రవణమాత్రేణోపనయనస్య నిత్యతాయాం ప్రాయశ్చిత్తస్యాఽపి నిత్యతా ప్రసజ్యేత ।
“అతీతే చిరకాలే తు ద్విగుణం వ్రతమర్హతి ।”
ఇతి ప్రాయశ్చిత్తాకరణనిమిత్తదోషస్య నిరాసాయ ప్రాయశ్చిత్తాన్తరవిధానాత్ । న హి ప్రాయశ్చిత్తం నిత్యం దోషాపనయకామినాఽనుష్ఠేయత్వాత్ । ఉచ్యతే, న ప్రాయశ్చిత్తాకరణనిమిత్తదోషనిరాసాయ ద్విగుణం వ్రతముచ్యతే కిన్తు ప్రాయశ్చిత్తేన నిరాకర్త్తవ్యస్య పూర్వదోషస్యైవాఽతీతే చిరకాలే ద్విగుణవ్రతాపేక్షయైవ నిరాస ఇత్యుచ్యతే । అన్యథా ప్రాయశ్చిత్తానవస్థాప్రసఙ్గాత్ । తతో నోపనయనస్య నిత్యతాయామతిప్రసఙ్గః । తచ్చోపనయనం నిత్యభూతమధ్యయనాఙ్గత్వాదఙ్గినోఽధ్యయనస్యాఽపి నిత్యతాం కల్పయతి ।

ననూపనయనస్యాఽధ్యయనాఙ్గత్వమయుక్తమ్ , అధ్యయనమనారభ్యాఽధీతత్వాత్ । యద్యనఙ్గత్వే సంస్కారకర్మత్వం నోపపద్యతే, తర్హి హిరణ్యధారణవద్ గత్యన్తరం కల్పనీయమ్ । “హిరణ్యం భార్యమ్” ఇత్యత్ర హి న తావద్ధిరణ్యధారణస్య ప్రయాజాదివదర్థకర్మతా ఘటతే, కర్మకారకప్రాధాన్యేన విధానాత్ । యది సంస్కారకర్మత్వం తదాఽపి సంస్కార్యహిరణ్యద్వారా క్రతువిశేషేణ సమ్బధ్యేత ఉత క్రతుమాత్రేణ । నాఽఽద్యః, విశేషసమ్బన్ధబోధకశ్రుత్యాదీనామభావాత్ । న ద్వితీయః, ఎకస్య సంస్కారస్య సర్వక్రతూపకారిత్వానుపపత్తేః । అతః సంస్కారకర్మత్వం పరిత్యజ్యాఽభ్యుదయఫలః స్వతన్త్రో విధిరభ్యుపగతః । ఎవముపనయనవిధిరపి స్వతన్త్ర ఎవాఽభ్యుదయఫలః స్యాత్ । అత్రోచ్యతే, అనారభ్యాఽధీతస్యోపనయనస్యాఽధ్యయనాఙ్గత్వబోధకానాం పూర్వతన్త్రతృతీయాధ్యాయోక్తశ్రుత్యాదిప్రమాణానామభావేఽపి తత్రస్థచతుర్థాధ్యాయోక్తవిధ్యాక్షేపరూపోపాదానప్రమాణేనోపనయనస్యాఽధ్యయనాఙ్గత్వం సిధ్యతి । అనుపపన్నం స్వాచార్యోపసత్తిమన్తరేణాఽధ్యయనమ్ , లిఖితపాఠాదిప్రతిషేధేనాఽచార్యాధీనశ్చేదమధీష్వేత్యుపసత్తౌ నియమవిధానాత్ । తతోఽధ్యయనవిధిరుపసత్తిం స్వాఙ్గత్వేనాఽఽక్షిపతి । తథోపనయనాఖ్యసంస్కారవిధిశ్చ ప్రయోజనమపేక్షమాణ ఉపసత్తిసమవేతమేవాఽదృష్టం కల్పయతి, దృష్టసమవాయ్యదృష్టసమ్భవే స్వతన్త్రాదృష్టాయోగాత్ । తతశ్చోపనయనాధ్యయనవిధిద్వయోపాదానసామర్థ్యాదధ్యయనాఙ్గత్వముపనయనస్యాఽవగమ్యతే । న చ వాచ్యమఙ్గత్వేఽపి న ప్రోక్షణాదివత్సంస్కారకర్మతయాఽఙ్గతా ప్రయాజాదివత్ఫలోపకార్యఙ్గతైవ కిం న స్యాదితి । అఙ్గిస్వరూపనిష్పాదకతయా సన్నిపత్యోపకారిణః సంస్కారస్యాఽభ్యర్హితత్వాత్ । ఫలోపకార్యఙ్గన్తు నాభ్యర్హితమ్ , అపూర్వద్వారేణాఽఽరాదుపకారకత్వాత్ । అతో మాణవకసంస్కారకర్మతయైవోపనయనమధ్యయనస్వరూపోపకార్యఙ్గమ్ । కిం చోపాదానప్రమాణవచ్ఛ్రుతిప్రకరణే అప్యధ్యయనాఙ్గత్వముపనయనస్య గమయతః, అష్టవర్షో బ్రాహ్మణ ఉపగచ్ఛేత్సోఽధీయీతేతి వాక్యవిపరిణామస్య వివక్షితత్వాత్ । తచ్ఛ్రుతిరేవోపనయనసంసస్కృతం మాణవకమాదాయాఽధ్యయనే వినియుఙ్క్తే । న చ తచ్ఛబ్దేనైవ మాణవకస్యైవ పరామర్శో న సంస్కారస్యేతి వక్తుం యుక్తమ్ , సంస్కారస్యాఽనన్తరప్రకృతత్వాత్ । న చ శ్రుతేరనాకాఙ్క్షితస్య సమర్పణప్రసఙ్గః, ఉపనయనాధ్యయనయోరుపసత్తిద్వారా పరస్పరసాకాఙ్క్షత్వస్య దర్శితత్వాత్ । నను సోఽధీయీతేత్యత్ర సంస్కృతో మాణవకః ప్రాతిపదకార్థ ఎవ న తు విభక్త్యర్థః । న చ ప్రాతిపదికమాత్రమఙ్గాఙ్గిభావసమ్బన్ధం బోధయితుమలమ్ , ద్వితీయాశ్రుత్యాదేరేవ తద్బోధకత్వాదితి చేద్ , మైవమ్ ; ప్రాతిపదికస్యాఽప్యన్వితాభిధాయితయా సమ్బన్ధప్రతిపాదకత్వాత్ । అన్వితాభిధాయిత్వాభావే తత్ప్రయోగ ఎవ న స్యాత్ । తస్మాత్తచ్ఛబ్దశ్రుతిరఙ్గత్వం గమయతి । తథా ప్రకరణమపి తద్గమకం వాజసనేయిశాఖాయాం సర్వస్మృత్యనుమితశ్రుతిషు చోపనయనం ప్రకృత్యాఽధ్యయనవిధానాత్ । న చైవముపనయనప్రకరణే పఠితమధ్యయనమేవాఽఙ్గం ప్రసజ్యేతేతి వాచ్యమ్ ; అధ్యయనస్య ఫలత్వాత్ । ఫలవత్సన్నిధావఫలం తదఙ్గమితి న్యాయేనోపనయనస్యైవాఽఙ్గత్వప్రాప్తేః । అత ఉపాదానశ్రుతిప్రకరణైరుపనయనస్యాఽఙ్గత్వం సిద్ధమ్ । తచ్చోపనయనం స్వయం నిత్యభూతమఙ్గినోఽధ్యయనస్య కథం న నిత్యతామాపాదయేత్ । నహ్యఙ్గ్యభావే కదాచిత్కుత్రచిదఙ్గం సమ్భవతి । అస్తి హ్యధ్యయనస్యాఽప్యుపనయనవదకరణే ప్రత్యవాయః ।
“యోఽనధీత్య ద్విజో వేదమన్యత్ర కురుతే శ్రమమ్ ।
స జీవన్నేవ శూద్రత్వమాశు గచ్ఛతి సాన్వయః ॥”
అశ్రోత్రియా అననువాక్యా అనగ్నయః శూద్రసధర్మాణో భవన్తీతి స్మరణాత్ । తథా చ నిత్యమధ్యయనం ద్రవ్యకామానుష్ఠేయేనాఽనిత్యేనాఽధ్యాపనేన కథం ప్రయుజ్యేత ? న చ వాచ్యం కామ్యమప్యధ్యాపనం నిత్యసమీహితజీవనఫలహేతుత్వాన్నిత్యమితి । తావతాఽధ్యాపనస్య నిత్యవదనుష్ఠానాసిద్ధేః । శబ్దప్రమాణాద్ధి నిత్యకర్త్తవ్యతాప్రమితౌ సన్ధ్యావన్దనాదావివాఽకరణే ప్రత్యవాయభయాన్నియమేన పురుషః ప్రవర్తతే । అధ్యాపనస్య తు న శబ్దాన్నిత్యకర్త్తవ్యతా ప్రమీయతే, కిన్తు నిత్యసమీహితస్య జీవనాఖ్యఫలస్య హేతుత్వేన కల్ప్యతే । న హి తథా కల్పయితుం శక్యమ్ అధ్యాపనమన్తరేణ యాజనప్రతిగ్రహాదినాఽపి జీవననిష్పత్తేః ।

అథ మన్యసే ఉపనయనాధ్యాపనయోర్నిత్యపుత్రోత్పాదనవిధిశేషతయా నిత్యత్వం భవిష్యతి । నిత్యశ్చ పుత్రోత్పాదనవిధిః, నాఽపుత్రస్య లోకోఽస్తీత్యకరణే ప్రత్యవాయశ్రవణాత్ । తథా “త్రిభిర్ఋణైర్వా జాయతే బ్రహ్మచర్యేణర్షిభ్యో యజ్ఞేన దేవేభ్యః ప్రజయా పితృభ్యః” ఇతి ఋణత్రయముపన్యస్య పశ్చాత్ “ఎష వా అనృణో యః పుత్రీ యజ్వా బ్రహ్మచారీ చాఽస్తి” ఇతి పుత్రిణః పితౄన్ప్రత్యానృణ్యం దర్శయతి । తచ్చాఽఽనృణ్యం పుత్రస్య పిణ్డపితృయజ్ఞాద్యనుష్ఠానద్వారేణ పితృతృప్తిహేతుత్వాదుపపద్యతే । తదనుష్ఠానం చాఽనుపనీతస్యాఽనధీతస్య వేదార్థమజానతో న సమ్భవతి । అతో నిత్యస్య పుత్రోత్పాదనవిధేః ఫలపర్యన్తతాపేక్షితమనుశాసనం తచ్ఛేషతయా విధీయతే । తస్మాత్పుత్రమనుశిష్టం లోక్యమాహుః తస్మాదేనమనుశాసతీతి । తతశ్చ పితురేవ నిత్యపుత్రోత్పాదనవిధిసామర్థ్యాదుపనయనాధ్యాపనవిధీనాం నిత్యత్వం ప్రాప్తమితి । నైతత్సారమ్ , సమ్ప్రతిపత్తికర్మవిధిశేషార్థవాదరూపస్య “తస్మాత్పుత్రమ్” ఇతి వాక్యస్యాఽనుశాసనవిధాయకత్వాయోగాత్ । యదా హి పితాఽరిష్టాదినా స్వస్య మరణం నిశ్చినుతే తదా స్వానుష్ఠేయాని వేదతదర్థతత్ఫలాని పుత్రే సమర్పయేత్ స చ పుత్రస్తాన్యనుష్ఠేయతయా స్వీకుర్యాత్ తదేతత్సమ్ప్రతిపత్తికర్మ । తథా చ శ్రూయతే “అథాతః సమ్ప్రతిపత్తిర్యదా ప్రైష్యన్మన్యతే తదా పుత్రమాహ త్వం బ్రహ్మ త్వం యజ్ఞస్త్వం లోక ఇతి । స పుత్రః ప్రత్యాహాహం బ్రహ్మాహం యజ్ఞోఽహం లోక ఇతి ।” తత్ర చ సమ్ప్రతిపత్తికర్మణి పూర్వానుశసనమన్తరేణాఽకస్మాదేవ సకలకర్తవ్యసఙ్గ్రహానుపపత్తేః ఫలపర్యన్తపుత్రోత్పాదనవిధినాఽఽక్షిప్తమనుశాసనం పూర్వనిర్వృత్తమేవాఽర్థవాదతయాఽనేన వాక్యేనాఽనూద్యతే । నను మా భూదేతద్వాక్యేఽనుశాసనవిధానం తథాఽపి నిత్యపుత్రోత్పాదనవిధిసామర్థ్యాదేవ పితురుపనయనాద్యనుశాసనవిధిర్నిత్య ఎవ ప్రాప్త ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; పితుః పుత్రం ప్రత్యననుష్ఠాపకత్వాత్ । అన్యథా స్తనన్ధయస్యేతరస్య వా మృతపితృకస్యోపనయనాద్యభావప్రసఙ్గాత్ । అనుశాసనం తు కర్త్తవ్యార్థోపదేశనమాత్రమితి శ్రౌతలిఙ్గాదవగమ్యతే । తథా చ శ్రుతిః “శ్వేతకేతుర్హారుణేయ ఆస తం హ పితోవాచ శ్వేతకేతో వస బ్రహ్మచర్యం న వై సోమ్యాస్మత్కులీనోఽననూచ్య బ్రహ్మబన్ధురివ భవతీతి” । న చ వాచ్యం పితరి కథఞ్చిన్మృతే మాణవక ఎవాఽఽచార్యాన్తరమాహూయ నిత్యముపనయనాదికం సమ్పాదయిష్యతి తతోఽనుష్ఠాపనమేవాఽనుశాసనమిస్త్వితి । తత్ర కిం మాణవకః స్వాధికారసిద్ధ్యర్థమాచార్యాన్తరం కరోతి కిం వాఽఽచార్యనియోగసిద్ధ్యర్థమ్ ? నాఽఽద్యః, అధ్యాపనప్రయుక్తిమధ్యయనస్య వదతా భవతా మాణవకస్య పృథగధికారానఙ్గీకారాత్ । న ద్వితీయః, న హ్యన్యనియోగోఽన్యస్య కర్తవ్యబుద్ధిముత్పాదయతి । న చాఽకర్తవ్యానుష్ఠానాయ సాధనసమ్పాదనం యుక్తమ్ । అథ సాధనాన్తరప్రతినిధ్యుపాదానవదధికారిణోఽపి ప్రతినిధ్యుపాదానేన కర్తవ్యం మాణవకః సమ్పాదయేత్ , తన్న వైషమ్యాత్ । సర్వత్ర హ్యధికారిణః కర్తవ్యమనుష్ఠాతుమ్ సాధనాన్తరప్రతినిధిరాదీయతే । అధికారిప్రతినిధిస్తు కర్తవ్యమనుష్ఠాతుమాదీయేత । న తావన్మృతస్యాఽఽచార్యస్య కర్తవ్యం సమ్భవతి, విధిసమ్బన్ధనిమిత్తస్య నివృత్తత్వాత్ । నాఽపి ప్రతినిధిత్వేనోపాదేయస్యాఽఽచార్యస్య తత్సమ్భవః । తస్యాఽఽచార్యస్య కర్త్తవ్యత్వసిద్ధ్యుత్తరకాలీనత్వాత్ । అతో న మాణవక ఆచార్యాన్తరమాదాయాఽధ్యేతుమర్హతి । అథ మృతాచార్యశిక్షితం మాణవకమన్య ఆచార్యః స్వీకృత్య స్వాధికారం నిర్వర్తయితుమధ్యాపయేత్ , తదప్యయుక్తమ్ ; పూర్వోపనీతస్య మాణవకస్యాఽఽచార్యాన్తరేణ పునరుపనయనాసమ్భవే సత్యుపనేతృత్వలక్షణస్యాఽఙ్గస్య వైకల్యేఽఙ్గినోఽధ్యాపనస్య నిష్పత్త్యయోగాత్ । న చాఽనేనాఽఽచార్యేణాఽఙ్గభూతముపనయనం మాణవకాన్తరేఽనుష్ఠితమితి వాచ్యమ్ , తథా సత్యఙ్గినోఽధ్యాపనస్యాఽపి తత్రాఽనుష్ఠితత్వేన పునరనుష్ఠానాయోగాత్ । అన్యథా స్వోపనీతస్యాఽధ్యాపనాత్ ప్రాగేవ మృతావఙ్గిమాత్రానుష్ఠానాయ మాణవకాన్తరస్వీకారః తర్హ్యనుపనీతమప్యధ్యాపయేత్ । యది స్వోపనీతానధ్యాప్య ద్రవ్యబాహుల్యాయాఽన్యానప్యధ్యాపయతీత్యుచ్యేత, తదా దరిద్రం నాఽధ్యాపయేత్ । శుశ్రూషాయై దరిద్రమప్యధ్యాపయిష్యతీతి చేద్, ఎవమపి త్వన్మతే లౌకికవైదికవ్యవహారో దుర్వారః । లోకే హి మాణవకకర్త్తవ్యనిష్పత్తయే ఎవాఽఽచార్యోఽన్విష్యతే నాఽఽచార్యకర్త్తవ్యనిష్పత్తయే మాణవకః । వేదేఽపి సత్యకామో హ జాబాలో బ్రహ్మచర్యాయాచార్యం స్వయమేవాఽన్విష్యోపసన్నవానితి గమ్యతే । తథా చ శ్రుతిః "స హ హారిద్రుమన్తం గౌతమమేత్యోవాచ బ్రహ్మచర్యం భగవతి వత్స్యామ్యుపేయాం భగవన్తమితి” తదేవమధ్యాపనస్య నిత్యత్వే బహుదోషసద్భావాదనిత్యేన చ తేన నిత్యస్యాఽధ్యయనస్య ప్రయుక్తౌ నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధాత్ స్వవిధిప్రయుక్తమేవాఽధ్యయనమఙ్గీకార్యమ్ ।

ననూపనయనాధ్యయనయోః స్వవిధిప్రయుక్తత్వే సతి తత్ప్రయుక్తతయైవోపనయనాధ్యాపనసిద్ధేరుపనయీత తమధ్యాపయీతేతి తద్విధానమనర్థకమితి చేద్ , మైవమ్ , నాఽత్రాఽఽచార్యవ్యాపారయోరుపనయనాధ్యాపనయోర్విధిః, కిన్తు మాణవకవ్యాపారయోరుపగమనాధ్యయనయోః । నను వాక్యే ప్రయోజకకర్తురాచార్యస్య వ్యాపారౌ ప్రతీయేతే, తత్ర సాక్షాత్కర్తుర్మాణవకస్య వ్యాపారయోః స్వీకారే విరోధాజ్జీవనార్థతయా ప్రాప్తావాచార్యవ్యాపారావనూద్యాఽప్రాప్తయోర్మాణవకవ్యాపారయోర్విధానస్య న్యాయ్యత్వాత్ । నాఽపి శబ్దవిరోధ, “ఎతయా గ్రామకామం యాజయేత్” ఇత్యత్ర ప్రయోజకవ్యాపారమన్తరేణ స్వార్థేఽపి ణిచ్ప్రత్యయప్రయోగదర్శనాత్ । యాజనస్య వృత్త్యర్థతయా ప్రాప్తస్యాఽనువాదేనాఽప్రాప్తం యజనమేవ విధీయతే । ఎవమ్ “అధ్యాపయీత” ఇత్యత్ర కిం న స్యాత్ । నను యాజయేదధ్యాపయేదిత్యత్ర కర్తృవ్యాపారస్య ణిచ్ప్రత్యయార్థతయాఽవగమాదేకతరస్య ప్రసిద్ధస్యాఽనువాదేనేతరస్య విధిరస్తు । “ఉపనయీత” ఇత్యత్ర తు ధాత్వర్థస్యైవ ప్రయోజకవ్యాపారత్వాదనభిధీయమానః కర్తృవ్యాపారః కథం విధీయతే । న చ వాచ్యముపనయనే మా భూన్మాణవకవ్యాపారవిధిః, అధ్యాపనే తు భవిష్యతీతి, వాక్యయోః సారూప్యాత్ , ఉచ్యతే; ప్రయోజకవ్యాపారాభిధాయినాఽపి నయతిధాతునా మాణవకవ్యాపారస్యాఽనభిధీయమానస్యాఽపి గమ్యమానతాయా వక్ష్యమాణత్వాత్ స ఎవ ధాతునా లక్షణయోపాదాయ విధీయతే, న ప్రయోజకవ్యాపారః । తస్య స్వయమేవ ప్రాప్తత్వాత్ । నను తత్ప్రాప్తిర్దుఃసమ్పాదా, ఇతరేతరాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్ । దక్షిణాశుశ్రూషాద్యఙ్గసహితే హ్యధ్యయనే మాణవకస్య విహితే తస్య చ స్వవిధిప్రయుక్తౌ సత్యాం వృత్త్యర్థతయాఽఽచార్యప్రవృత్తిః ప్రాప్నోతి । వృత్త్యర్థప్రవృత్తౌ ప్రాప్తాయాం తదనువాదేన మాణవకవ్యాపారోఽధ్యయనాదిర్విధాతుం శక్యత ఇతి, మైవమ్ ; గ్రామకాయ యాజయేదిత్యత్ర యాజనప్రాప్తేరపి దుఃసమ్పాదత్వప్రసఙ్గాత్ । దక్షిణాద్యఙ్గసహితే కర్తృవ్యాపారే విహితే సతి వృత్త్యర్థత్వేన ప్రయోజకవ్యాపారప్రాప్తిస్తత్ప్రాప్తౌ చ తదనువాదేన కర్తృవ్యాపారవిధిరితి పరస్పరాశ్రయత్వాత్ । అథ స్వవిధిప్రయుక్తేషు యాగాన్తరేషు సామాన్యేన వృత్త్యర్థతయా ప్రాప్తం ప్రయోజకవ్యాపారమనూద్య గ్రామకామస్య యాగవిశేషో విధీయేత తర్హీహాఽపి విధ్యన్తరేషు సామాన్యప్రాప్తప్రయోజకవ్యాపారానువాదేనోపగమనాధ్యయనాదిమాణవకవ్యాపారో విధీయతామ్ । నను యాజనాత్మక ఎవ ప్రయోజకవ్యాపారో యాగాన్తరేషు ప్రాప్తోఽస్తి । ఉపనయనాధ్యాపనాత్మకస్తు తథా న విధ్యన్తరేషు ప్రాప్త ఇతి చేత్ , తర్హి భావినీ ప్రాప్తిరస్తు । మాణవకవ్యాపారవిధిసామర్థ్యాదేవ ప్రయోజకవ్యాపారః ప్రాప్స్యతే, తత్పూర్వకత్వాత్ మాణవకవ్యాపారస్య । న చ వైపరీత్యేన ప్రాప్తిః శఙ్క్యా; నహ్యనిత్యేన నిత్యప్రాప్తిః సమ్భవతీత్యుక్తత్వాత్ । నను ప్రాప్తస్యోత్పత్తివిధ్యసమ్భవేఽపి తదనువాదేనాఽధికారవిధిః స్యాదితి చేద్, న; వాక్యే జీవనాదినిత్యకామ్యాధికారయోరశ్రవణాత్ । తర్హ్యరుణయా పిఙ్గాక్ష్యా క్రీణాతీతివద్ గుణవిశేషవిధిరస్తు, స చ గుణోఽష్టవర్షబ్రహ్మణాఖ్య ఇతి చేద్, న; బ్రాహ్మణత్వాష్టవర్షత్వాఖ్యయోర్గుణయోరుభయోరపి విశేషతయా పరస్పరసమ్బన్ధరహితయోర్విశిష్టవిధ్యయోగాత్ , పృథగ్ విధానే వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । అరుణవాక్యే తు విశేష్యస్య యాగసాధనక్రయణస్యాఽప్యన్యతోఽప్రాప్తస్య విధేయతయాఽరుణాదీనామనేకేషామపి విశేషణానాం తదన్వయే సతి విశిష్టవిధానం యుక్తమ్ , న తథేహ ప్రయోజకవ్యాపారో విధేయః, ప్రాప్తత్వాత్ । అతో నాఽనేకేషు గుణవిధిః, తదుక్తమ్ –
“ప్రాప్తే కర్మణి నాఽనేకో విధాతుం శక్యతే గుణః ।
అప్రాప్తే తు విధీయన్తే బహవోఽప్యేకయత్నతః ॥” ఇతి ।
నను ప్రయోజకవ్యాపారస్య ప్రాప్తత్వాద్యథా విధిర్నిరాక్రియతే తథా మాణవకవ్యాపారస్యాఽపి స నిరాకర్తుం శక్యః, “మాణవకముపనయీత" ఇత్యత్ర కర్మభూతస్య మాణవకస్య వ్యాపారాప్రతీతేః । న హి “గ్రామం గచ్ఛేత్” ఇత్యత్ర గ్రామస్య వ్యాపారః ప్రతీయతే, మైవమ్ ; శబ్దతో న్యాయతశ్చాఽత్ర మాణవకస్య గమనవ్యాపారప్రతీతేః । లోకే హి నయత్యర్థవాచిశబ్దప్రయోగేషు నీయమానస్య గమనం దృష్టమితి శబ్దతస్తత్ప్రతీతిః తథా బాలానామక్షరశిక్షాయై శిక్షకగృహం ప్రతి గమనం దృష్టం తతో న్యాయోఽపి మాణవకవ్యాపారం ప్రత్యాయయతి । న హి ప్రేక్షావాన్ మాణవకో విధిమన్తరేణాఽధ్యయనాదౌ ప్రవర్తతే । అర్థావబోధాదిదృష్టఫలార్థత్వనిరాకరణే రాగతః ప్రవృత్త్యయోగాత్ । తతో వాక్యవిపరిణామేన మాణవకవ్యాపారోఽత్ర విధాతవ్యః । యథా “గ్రామకామం యాజయేత్” ఇత్యత్ర “గ్రామకామో యజేత్” ఇతి విపరిణామస్తథా “అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత” ఇత్యత్రాపి “అష్టవర్షో బ్రాహ్మణ ఉపగచ్ఛేత్ , సోఽధీయీత” ఇతి విపరిణామః స్యాత్ । నన్వేవమపి నాఽత్ర విధిః సఙ్గచ్ఛతే, నిరధికారత్వాత్ । న తావదత్రాఽష్టవర్షత్వమాత్రమధికారనిమిత్తమ్ , శూద్రస్యాఽప్యుపనయనాదిప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి బ్రాహ్మణ్యమాత్రమ్ , జాతమాత్రస్య తత్ప్రసఙ్గాత్ । నాఽప్యుభయమ్ , తయోః పరస్పరాన్వయాభావాత్ , గుణానాం చ పరార్థత్వాదితి న్యాయాత్ । అథ మన్యసే తయోరపి పార్ష్ణికః పరస్పరాన్వయో భవిష్యతి । యథాఽరుణావాక్యే “అరుణయా క్రీణాతి” ఇతి ప్రత్యేకం శాబ్దే క్రియాన్వయే పశ్చాదేకప్రయోజనత్వసామర్థ్యాత్ పరస్పరాన్వయస్తద్వదితి, తన్న; తథా సత్యధికారహేతోరశాబ్దత్వప్రసఙ్గాత్ । అతో నిరధికారో విధిరయుక్తః; నైష దోషః; శాబ్దమేవ సర్వత్రాఽధికారనిమిత్తమితి నియమాభావాత్ । సాఙ్గకర్మానుష్ఠానసామర్థ్యస్యాఽశాబ్దస్యాఽప్యధికారహేతుత్వాత్ కథఞ్చిచ్ఛాబ్దత్వనియమేఽపి క్రియాసమ్బన్ధాభిధానముఖేన విశిష్టసమర్పణే శబ్దద్వయస్య తాత్పర్యకల్పనాత్ తత్సిద్ధిః । నన్వేవమపి విశిష్టస్య నాఽధికారనిమిత్తత్వముపాదేయవిశేషణత్వాత్ । తథా హి – “తమధ్యాపయీత” ఇత్యత్ర ప్రయోజకవ్యాపారం ప్రతి మాణవకస్య కర్మతాభిధాయినీ ద్వితీయావిభక్తిః స్వవ్యాపారం ప్రతి మాణవకస్య కర్తృత్వం గమయతి, “కుర్వన్తం ప్రయుఙ్క్తే” ఇతి న్యాయేన ప్రయోజకవ్యాపారస్య కర్తృవిషయత్వాత్ । న చ వాచ్యమ్ “అధ్యాపయీత” ఇతి వాక్యే విపరిణామస్యోక్తత్వాన్మాణవకస్యాఽధికారిత్వమ్ , న తు కర్తృత్వమితి । తత్ర హి ప్రాప్తప్రయోజకవ్యాపారానువాదేన కర్తృవ్యాపారే విధిసమ్బన్ధమాత్రం పరిణమ్యతే, న తు శబ్దప్రాప్తం మాణవకస్య కర్తృత్వం పరాక్రియతే అత ఉపాదేయో మాణవకః, తల్లక్షణవత్త్వాత్ । సాక్షాద్వా పరమ్పరయా వా విధివిషయతయాఽనుష్ఠేయమితి తల్లక్షణమ్ , కర్త్రాదయశ్చాఽనుష్ఠేయం ప్రతి కారకత్వాత్ పరమ్పరయాఽనుష్ఠేయాః । అతః కర్త్తురుపాదేయస్య మాణవకస్య యద్విశేషణం జాతివిశిష్టం వయః న తదధికారనిమిత్తమ్ । “లోహితోష్ణీషా ఋత్విజః ప్రచరన్తి” ఇత్యాదౌ కర్తృవిశేషణస్య లోహితోష్ణీషత్వాదేరధికారనిమిత్తత్వాదర్శనాత్ । న చ కర్త్తైవాఽధికారీ, కర్తురనుష్ఠేయకారకతయా విధిం ప్రతి గుణభూతత్వాద్ అధికారిణశ్చ విధిం ప్రతి స్వామితయా ప్రాధాన్యేనాఽన్వయాత్ । న చైవమధికారహేతోరేవాఽసమ్భవః, అనుపాదేయవిశేషణస్య తద్ధేతుత్వాత్ । విధిప్రయుక్తానుష్ఠేయతద్విశేషణవ్యతిరేకేణ విధిసమ్బన్ధ్యనుపాదేయం తాదృశవిశేషణం చ జీవనగృహదాహస్వర్గకామనాది । అత్ర త్వష్టవర్షత్వాద్యుపాదేయవిశేషణం తత్కథమధికారహేతుః స్యాత్ । అత్రోచ్యతే; కిం భావనాయా వాక్యార్థత్వమాశ్రిత్యేదం బ్రవీషి ఉత నియోగస్య అథవా ఇష్టసాధనస్య ? నాఽఽద్యః, తత్రాఽధికారాన్వయస్య కర్త్రన్వయపూర్వకతయా కర్తృవిశేషణస్యైవాఽధికారహేతుత్వాత్ । పురుషప్రవృత్తిర్హి భావనా, సా చ క్రియాత్మికా సతీ స్వరూపనిష్పాదకాని కారకాణి ప్రథమమపేక్షతే । తత్ర పురుషార్థధాత్వర్థయోర్భావ్యత్వేన తత్కరణత్వేన చాఽన్వయే సతి పరిశేషాత్ స్వర్గకామాదయః కర్తృత్వేనాఽన్వీయన్తే । తస్య చ కర్తుర్వ్యావర్తకాని జీవనగృహదాహకామనాదీని । తతః కర్తురేవ ఫలనియమాత్ స ఎవ కర్తా ఫలభోక్తృత్వోపాధినా స్వామిత్వాదధికారం ప్రతిపద్యతే । అతశ్చోపాదేయకర్తృవిశేషణాన్యేవాఽధికారిణోఽపి వ్యావర్త్తకాని సమ్పద్యన్తే । నన్వస్తు తర్హి ద్వితీయః, నియోగో హి స్వరూపోపాధిత్వేనైవ నియోజ్యవిషయావపేక్షతే, వినా తాభ్యాం కస్య కస్మిన్నియోగ ఇత్యాకాఙ్క్షాయా అనివృత్తేః । తతో వాక్యగతస్వర్గకామాదిర్నియోజ్యత్వేన ధాత్వర్థశ్చ విషయత్వేనాఽన్వేతి । న చాఽత్రాఽధికారాన్వయః పృథగపేక్ష్యతే । “మమాఽయం నియోగః” ఇతి ప్రతిపత్తుర్నియోజ్యస్యైవ తత్స్వామితయాఽధికారిత్వాత్ । స చాఽధికారీ విషయానుష్ఠానమన్తరేణ నియోగనిష్పత్తిమపశ్యంస్తదనుష్ఠానే కర్తృతయాఽన్వయం గచ్ఛతి । తథా చాఽస్మిన్పక్షేఽధికారాన్వయదశాయాం స్వర్గాదీనామనుపాదేయవిశేషణత్వం వ్యవస్థితమితి, తదేతదసారమ్ ; ప్రకృతాప్రతిపక్షత్వాత్ । నియోగవాదినో హ్యనుపాదేయవిశేషణమేవాఽధికారహేతురితి వదన్తోఽపి క్వచిత్కర్తృవిశేషణేనాఽధికారిణం వ్యావర్తయన్తి । “రాజా స్వారాజ్యకామో రాజసూయేన యజేత” ఇత్యత్ర కర్తృవిశేషణేన రాజత్వేన స్వారాజ్యకామస్యాఽధికారిణో విశేషణీయత్వాత్ । అన్యథా స్వారాజ్యకామస్య వైశ్యాదేరపి తదధికారప్రసఙ్గాత్ । న చైవమనుపాదేయమేవాఽధికారహేతురితి నియమస్య భఙ్గః, రాజత్వస్య వైశ్యాదిభిరనుష్ఠానేనాఽనిష్పాద్యస్యాఽనుపాదేయత్వాత్ । ఎవం చ ప్రకృతేఽప్యన్యేనాఽనుష్ఠానాదసమ్పాద్యస్యాఽష్టవర్షోపేతబ్రహ్మణస్య కర్తృవిశేషణత్వేఽప్యధికారహేతుతా కిం న స్యాత్ ? నన్వేవం తర్హి తృతీయః పక్షోఽస్తు । తత్ర శ్రేయఃసాధనరూపే వాక్యార్థే శ్రేయసో భోక్తవ్యరూపస్య భోక్త్రాకాఙ్క్షాయాః ప్రార్థమ్యాత్తత్సాధనస్యాఽపి భోక్త్రన్వయః ప్రథమభావీ । న చ సాధనస్య కృతియోగ్యతయా కర్త్రాకాఙ్క్షస్య కర్త్రన్వయ ఎవ ప్రాథమిక ఇతి శఙ్కనీయమ్ ; కృతియోగ్యతాయా అనియమాత్ । శ్రేయఃసాధనేఽపి చన్ద్రోదయాదౌ తదదర్శనాత్ । యత్రాఽపి తద్యోగ్యతాఽస్తి తత్రాఽపి శ్రేయసః ప్రధానత్వాత్తదనుసారేణాఽన్వయో వాచ్యః । అథ సాధనస్య వాక్యార్థత్వాత్ తత్ప్రాధాన్యమ్ , తథాపి తత్స్వరూపోపాధిభూతం హి శ్రేయః కస్య సాధనమిత్యేవం తన్నిరూపకత్వాత్ । సాధకాపేక్షా తు విశిష్టసాధనప్రతీత్యుత్తరకాలీనా । తతః ప్రథమప్రతీతశ్రేయోఽనుసారేణ భోక్త్రన్వయే సతి పశ్చాదభిలషితసాధనత్వస్యాఽత్ర కృతియోగ్యేష్టసాధనత్వార్థనిష్ఠతయా విధినా చోదితత్వాత్ కృతేశ్చ కర్త్రపేక్షత్వాత్ స ఎవ భోక్తాఽధికారీ కర్తృతాం ప్రతిపద్యతే । తతోఽస్మిన్ పక్షేఽనుపాదేయస్యైవాఽధికారివిశేషణతేతి । ఎవమపి ప్రకృతే నాఽస్తి విరోధః; ఉపగమనరూపేఽభిలషితసాధనే ప్రథమం భోక్తృతయాఽధికారాన్వయం ప్రాప్తస్య మాణవకస్య పశ్చాత్ కర్త్రన్వయం ప్రాప్స్యతోఽపి యద్విశేషణం బ్రాహ్మణ్యాది తస్యాఽనుపాదేయవిశేషణత్వాత్ । అతోఽఙ్గభూతస్యోపగమనస్య సాధికారిత్వే సతి అఙ్గినోఽధ్యయనస్యాఽపి తత్సిధ్యతి । అఙ్గాఙ్గినోః సర్వత్రైకాధికారిత్వాత్ । నన్వేవం తర్హి బ్రాహ్మణ్యవదష్టవర్షత్వస్యాఽప్యుగమనధికారహేతోరధ్యయనేఽప్యన్వయాన్నవమవర్షాదర్వాగేవాఽధ్యయనసమాప్తిః ప్రాప్తా సా చ దుఃశకేతి చేద్, న; అఙ్గాఙ్గినోః కాలైక్యానియమాత్ । అన్యథాఽఙ్గమన్వాధానం పర్వణ్యనుష్ఠాయాఽఙ్గిభూతాయా ఇష్టేః ప్రతిపద్యనుష్ఠానం న సమ్భవేత్ । అతో నాఽఙ్గాధికారహేతుః కాలోఽఙ్గ్యధికారహేతుః । తదేవం నిత్యాధికారసమ్భవాదధ్యయనవిధౌ న కాఽప్యనుపపత్తిః । నను “సకృత్కృతే కృతః శాస్త్రార్థః” ఇతి న్యాయేన సకృదధ్యయనాదేవ నిత్యాధ్యయనవిధిసిద్ధేరావృత్తిర్న లభ్యేతేతి చేద్ , న; అక్షరావాప్తిలక్షణదృష్టఫలానుపపత్త్యా తల్లాభాత్ , త్వయాఽప్యర్థావబోధఫలానుపపత్త్యైవ తత్కల్పనాత్ । తర్హ్యక్షరావాప్తిపూర్వకార్థావబోధ ఎవాఽఽవృత్తిహేతురితి చేద్ , న; శాఖాన్తరీయేభ్యః పౌరుషేయేభ్యో వా వాక్యేభ్యోఽస్వీకృతేభ్యోఽనావృత్తేభ్యోఽప్యర్థావబోధదర్శనాత్ । న చ తర్హి మా భూతామక్షరావాప్త్యావృత్తీ ఇతి వాచ్యమ్ ; జపస్వాధ్యాయవిధ్యధ్యయనవిధ్యోరసమ్భవప్రసఙ్గాత్ । న హ్యనవాప్తేష్వక్షరేషు బ్రహ్మయజ్ఞస్వాధ్యాయో జపితుం శక్యః । నాఽప్యావృత్తిమన్తరేణాఽధ్యయనం ఘటతే । అక్షరావాప్తిపర్యన్తవ్యాపారస్యాఽధ్యయనశబ్దవాచ్యత్వాత్ । తస్మాదక్షరగ్రహణాన్తో అధ్యయనవిధిః । యది విధేరదృష్టం ఫలమపేక్షితమ్ , తర్హ్యక్షరప్రాప్తిసమవేతమేవ తత్కల్పనీయం దృష్టసమవేతాదృష్టే సతి స్వతన్త్రాదృష్టాయోగాత్ । ఎవం చాఽధ్యయనవిధేరక్షరగ్రహణమాత్రపర్యవసానాద్విచారః క్రతువిధిప్రయుక్తో భవిష్యతి ।

యత్తు శాబరభాష్యే వేదస్యాఽన్యనిరపేక్షతయా విచారహేతుత్వం వదన్ భాష్యకారోఽధ్యయనవిధేర్విచారహేతుతామఙ్గీచకార, తత్ర పరమ్పరయా హేతుత్వమవగన్తవ్యమ్ । విధీయమానాధ్యయనప్రాప్తో హి స్వాధ్యాయః క్రతువిధీనుపస్థాపయతి । తే చ విధయః స్వాధ్యాయాదాపాతప్రతిపన్నా అనుష్ఠేయనిర్ణయజ్ఞానమన్తరేణాఽనుష్ఠాపయితుమశక్నువన్తస్తన్నిర్ణయాయ విచారం ప్రయోజయన్తి । న చాఽనుష్ఠానమేవ మా భూదితి వాచ్యమ్ , నిత్యవిధిష్వకరణే ప్రత్యవాయస్యాఽప్యాపాతతః ప్రతిపన్నత్వాత్ । కామ్యవిధిషు తు ఫలకామనైవాఽఽధానమివ విచారం ప్రయుఙ్క్తే । నన్వనేకవిధిప్రయుక్తికల్పనాద్వరమధ్యయనవిధిప్రయుక్తికల్పనం విచారస్యేతి చేద్, న; విధిర్హి సర్వత్ర స్వవిధేయస్య వా తదుపకారిణో వా ప్రయోజకో నాఽన్యస్య । విచారస్తు నాఽధ్యయనవిధేయో నాఽపి తదుపకారీ । న చైవముత్తరక్రతువిధిప్రయుక్తిర్విచారస్య నిరాకర్తుం శక్యా, తద్విధివిధేయం ప్రత్యుపకారిత్వాత్ । న చైకస్య విచారస్యాఽనేకవిధిప్రయోజ్యత్వానుపపత్తిః, ప్రతివాక్యం విచారసాధ్యనిర్ణయజ్ఞానభేదేన తదుపపత్తేః । ఆధానస్య చైకస్యాఽప్యనేకవిధిప్రయోజ్యత్వదర్శనాత్ । యద్యనేకవిధిప్రయోజ్యత్వే గౌరవాద్భీతోఽధ్యయనవిధిప్రయోజ్యత్వమేవ విచారస్య బ్రూషే, తదా యాగాద్యనుష్ఠానస్యాఽపి తత్ప్రయోజ్యత్వం వక్తవ్యం స్యాద, లాఘవాత్ । త్వత్పక్షే చాఽధ్యయనవిధిఫలస్య స్వర్గాదిసిద్ధిపర్యన్తతయా యాగానుష్ఠానస్య విధేయోపకారిత్వాత్ । తతః క్రతువిధివైయర్థ్యమాపద్యేత । నను సిద్ధాన్తేఽప్యతిప్రసఙ్గః సమానః, విమతమధ్యయనం క్రతువిధిప్రయుక్తమ్ , క్రత్వనుష్ఠాపకత్వాత్ , అర్థవిచారనిర్ణయవత్ , అధ్యయనాత్ ప్రాగప్రతిపన్నానాం క్రతువిధీనామధ్యయనప్రయోజకత్వాయోగాత్ । అధ్యయనవిధిరప్యధ్యయనాత్ ప్రాగప్రతిపన్న ఇతి చేత్ , సత్యమ్ , తథాపి సన్ధ్యోపాసనాదివిధివత్ పిత్రాదిభ్యః శ్రూయమాణోఽధ్యయనవిధిరధ్యయనం ప్రయోజయతి । న చ క్రతువిధయోఽధ్యయనాత్ప్రాక్పిత్రాదిభ్యః శ్రోతుం శక్యాః, యేన తత్ప్రయోజ్యత్వమధ్యయనస్యాఽఽపాద్యేత । అతోఽధ్యయనవిధిప్రయుక్తమధ్యయనం క్రతువిధిప్రయుక్తశ్చ ధర్మవిచార ఇత్యఙ్గీకర్తవ్యమ్ । అస్తు తర్హి బ్రహ్మవిచారస్యాఽపి ధర్మవిచారవత్ సకలత్రైవర్ణికాధికృతోత్తరనిత్యవిధిప్రయుక్తిరితి చేత్ , తత్ర కిం శ్రవణవిధిప్రయుక్తిర్బ్రహ్మవిచారస్య కిం వా క్రతువిధిప్రయుక్తిః ? నాఽఽద్యః; సర్వత్రైవర్ణికానాం శ్రవణాద్యననుష్ఠానే ప్రత్యవాయాభావాత్ తాన్ ప్రతి నిత్యవిధిత్వానుపపత్తేః । పరమహంసస్యైవ శ్రవణాద్యకరణే ప్రత్యవాయాత్ । నాఽపి ద్వితీయః, బ్రహ్మవిచారస్య క్రత్వనుపకారిత్వాత్ । నన్వగ్నిహోత్రాదికమనుతిష్ఠద్భిరనుష్ఠేయమఙ్గజాతాదికం వేదాన్తేషు నాఽస్తీత్యేవం నిశ్చేతుం వేదాన్తా విచారయితవ్యా ఇతి చేద్, న; అధ్యయనజన్యాపాతదర్శనేనైవ తావన్మాత్రనిశ్చయాత్ । తదేవం బ్రహ్మవిచారే ధర్మవిచారవదధీతస్వాధ్యాయస్య త్రైవర్ణికమాత్రస్యాఽనధికారాచ్ఛ్రవణాదివిధిప్రకరణపఠితసాధనచతుష్టయసమ్పన్నత్వలక్షణమధికారివిశేషణం న్యాయతః ప్రాపయితుమానన్తర్యవాచకోఽథశబ్దః సూత్రకారేణ ప్రయుక్తో నాఽఽరమ్భార్థవివక్షయేతి స్థితమ్ । నను శాస్త్రారమ్భే శిష్టాచారపరిపాలనాయ విఘ్నోపశాన్తయే చ మఙ్గలాచరణం కర్తవ్యమ్ , తతోఽథశబ్దో మఙ్గలార్థోఽస్తు, సమ్భవతి హి తస్య మఙ్గలార్థత్వమ్ ।
“ఓఙ్కారశ్చాఽథశబ్దశ్చ ద్వావేతౌ బ్రహ్మణో ముఖాత్ ।
కణ్ఠం భిత్త్వా వినిర్యాతౌ తస్మాన్మాఙ్గలికావుభౌ ॥”
ఇతి స్మృతేరితి చేత్ ? తత్ర కిం మాఙ్గల్యం వైయధికరణ్యేన బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతి కారకత్వమాపద్యాఽన్వేతి కిం వా సామానాధికరణ్యేన విశేషణత్వమాపద్య ? నాఽద్యః, మాఙ్గల్యస్య కర్త్రాద్యన్యతమకారకతాయాం ప్రమాణాభావాత్ । న చ జిజ్ఞాసానుపపత్తిర్మానమ్ , కారకాన్తరైరేవ తదుపపత్తేః । జీవః కర్తా, చిత్తైకాగ్ర్యసహకృతం వేదాన్తవాక్యం కరణమ్ ఇత్యాదీని కారకాన్తరాణి । నాఽపి ద్వితీయః, “జిజ్ఞాసా మఙ్గలమ్” ఇత్యుక్తే ప్రశంసాపరతయాఽర్థవాదత్వప్రసఙ్గాత్ । శిష్టాచారాద్యర్థం తు మఙ్గలాచరణమానన్తర్యవాచినాఽప్యథశబ్దేన సమ్పాదయితుం శక్యమ్ , అథకారపరోఙ్కారాదిధ్వనేర్మృదఙ్గాదిధ్వనివత్ మఙ్గలాత్మకత్వాత్ । ఎవమపి “అథైవం మన్యసే” ఇత్యాదావివాఽథశబ్దః ప్రకృతాదర్థాదర్థాన్తరమభిదధాత్వితి చేద్ , న; హేతుఫలభావేనాఽనన్తర్యాభిధానే ప్రకృతాదర్థాదర్థాన్తరత్వస్యాఽన్తర్ణీతతయా సిద్ధేః । న చ వైపరీత్యేనాఽఽనన్తర్యమేవాఽన్తర్ణీతతయా సిధ్యత్వితి వాచ్యమ్ , తత్ర కిం నియమేన పూర్వవృత్తతయా హేతుభూతో వస్తువిశేషో ద్యోత్యతే కిం వా యత్కిఞ్చిద్వస్తు పూర్వవృత్తమపేక్ష్యతే ? నాఽఽద్యః; ఆనన్తర్యాభిధానమన్తరేణ హేతుతయా పూర్వవృత్తవస్తువిశేషనియమాసిద్ధేః । న ద్వితీయః, లోకే సర్వవ్యాపారేష్వపి యత్కిఞ్చిత్పూర్వవృత్తాదర్థాన్తరస్య సిద్ధత్వాదథశబ్దప్రయోగస్యాఽనువాదాదృష్టార్థత్వయోరన్యతరత్వప్రసఙ్గాత్ । అతో నియతపూర్వవృత్తపుష్కలకారణద్యోతనాయాఽఽనన్తర్యమేవాఽథశబ్దేనాఽభిధాతవ్యమ్ । యద్యప్యానన్తర్యమాత్రాభిధానే తన్న సిధ్యతి, తథాపి ముఖ్యానన్తర్యస్వీకారే సిద్ధ్యేదేవ పుష్కలకారణాత్ ఫలస్య యదానన్తర్యం తదేవ ముఖ్యమ్ , అవ్యవధానాదవ్యభిచారాచ్చ । యత్తు హేతుఫలయోరానన్తర్యం తత్కదాచిద్వ్యభిచరతి కదాచిద్వ్యవధీయతే చేతి గౌణమేవ స్యాత్ । న చ వాచ్యం కార్యం చేద్ , దృశ్యతే కిం పుష్కలకారణావగమేనేతి ? పుష్కలకారణస్యాఽధికారివిశేషణత్వేన ఫలపర్యన్తేచ్ఛావిచారాదిప్రవృత్తౌ ప్రతిపత్త్యపేక్షత్వాత్ ।

ననూక్తమేవాఽధికారివిశేషణమ్ “అథాఽతో ధర్మజిజ్ఞాసా” ఇత్యత్రత్యేనాఽథశబ్దేనేతి చేద్ , న; తత్ర హ్యధ్యయనానన్తర్యమథశబ్దేనోక్తం న చ తస్యాఽత్రాఽధికారివిశేషణత్వం సమ్భవతి, కేవలవ్యతిరేకాభావేనాఽహేతుత్వాత్ । న హి శమదమాదికారణపౌష్కల్యే అధ్యయనాభావాపరాధే బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అప్రవృత్తిర్దృష్టా । యద్యపి వేదాన్తానామనధ్యయనే తద్విచారాభావాదధ్యయనమపి పుష్కలకారణేఽన్తర్భవేత్ , ఎవమపి ధర్మబ్రహ్మవిచారయోః సాధారణహేతోరధ్యయనస్య బ్రహ్మవిచారం ప్రత్యపుష్కలకారణతయా తద్విచారావిచారయోః సాధారణత్వాద్యదనన్తరం నియమేన బ్రహ్మవిచారప్రవృత్తిస్తాదృశం పుష్కలకారణమన్వేష్టవ్యమ్ । ధర్మబ్రహ్మవిచారయోరన్యోన్యోపకార్యోపకారకభావేనైకఫలశేషత్వాదుపకారకధర్మవిచారానన్తర్యముపకార్యబ్రహ్మవిచారస్య పుష్కలకారణేఽన్తర్భవతీత్యథశబ్దార్థః స్యాదితి చేద్ , న; తయోరుపకార్యోపకారకభావాసిద్ధేః । ఉపకారకత్వే హి వేదాన్తాధ్యయనవద్ధర్మవిచారస్యాఽపి వ్యతిరేకో వక్తవ్యః, న చ వక్తుం శక్యః, ధర్మజిజ్ఞాసాయా అభావేఽప్యధీతవేదాన్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపలమ్భాత్ । అథ వ్యుత్పత్త్యాదిసిద్ధయే పూర్వతన్త్రాపేక్షా, తదాఽపి వక్తవ్యమ్ – కిం తత్రత్యో న్యాయోఽపేక్ష్యతే కిం వాక్యార్థనిర్ణయ ఉతాఽగ్నిహోత్రాదికర్మ ? ఆద్యే కిం ప్రథమపాదోక్తవేదప్రామాణ్యాపేక్షితసాధకన్యాయస్యాఽపేక్షయా ఉత న్యాయాన్తరస్య ? నాఽఽద్యః; ఉత్తరతన్త్రేఽపి “శాస్త్రయోనిత్వాత్”, “అత ఎవ చ నిత్యత్వమ్” ఇత్యాదిసూత్రేషు వేదాన్తాపేక్షితన్యాయస్యోక్తత్వాత్ , అస్తు వా దార్ఢ్యాయ ప్రథమపాదాపేక్షా, నైతావతా ధర్మజిజ్ఞాసానన్తర్యప్రసఙ్గః । ప్రథమపాదస్య ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః సాధారణత్వాత్ । ప్రథమపాదగతవేదాన్తప్రామాణ్యవిచారానన్తర్యమథశబ్దార్థోఽస్త్వితి చేద్ , న; తస్యాఽప్యధ్యయనవదపుష్కలకారణత్వాత్ । ద్వితీయేఽపి తన్న్యాయాన్తరం బ్రహ్మప్రతిపాదనేఽపేక్ష్యతే ఉత గుణోపసంహారే ? నాఽఽద్యః, ఉత్పత్త్యాదివిధిచతుష్టయనిర్ణాయకస్య న్యాయాన్తరస్యాఽననుష్ఠేయభూతవస్తుప్రతిపాదనేఽనుపయోగాత్ । “ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్” ఇత్యాదిసూత్రైః శ్రుతిలిఙ్గాదయ ఉపజీవ్యన్త ఇతి చేద్ ; న; తత్ర లోకసిద్ధశ్రుత్యాదీనామేవోపజీవనాత్ । న ద్వితీయః; సగుణవిద్యానాం మానసక్రియారూపాణాం ధర్మాన్తఃపాతితయా గుణోపసంహారే తదపేక్షాయామప్యవిరోధాత్ । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం తూపాసనానాం ప్రాసఙ్గికీ సఙ్గతిః । ద్వితీయేఽపి న తావత్ పూర్వతన్త్రవాక్యార్థనిర్ణయో బ్రహ్మవిచారప్రవృత్తావుపయుజ్యతే, క్వాఽప్యన్యవిషయజ్ఞానస్యాఽన్యత్ర ప్రవృత్తిహేతుత్వాదర్శనాత్ । నాపి బ్రహ్మప్రమితౌ తదుపయోగః, ధర్మజ్ఞానస్య బ్రహ్మప్రమాపకత్వాయోగాత్ । యది ధర్మజ్ఞానస్య బ్రహ్మకార్యత్వాత్ కార్యేణ కారణానుమానమిత్యుచ్యతే, తదా ప్రపఞ్చేనాఽపి కార్యేణ బ్రహ్మణోఽనుమాతుం శక్యత్వాత్ కిం ధర్మజ్ఞానేన । తృతీయపక్షేఽపి బ్రహ్మవిచారే కథమగ్నిహోత్రాదికర్మణాముపయోగః । కిం యథా సోపానపరమ్పరయా ప్రాసాదమారోహతి తథా సన్ధ్యోపాసనమారభ్య పూర్వపూర్వాల్పతరకర్మప్రహాణేనోత్తరోత్తరమహత్తరకర్మోపాదానాత్ సహస్రసంవత్సరే నిరతిశయే కర్మణ్యవస్థితః పరిశేషాద్ బ్రహ్మజ్ఞానేఽవతరతీత్యుచ్యతే కిం వా క్రమేణ కృత్స్నకర్మఫలావాప్తౌ బ్రహ్మలోకాన్తగోచరాణాం సర్వేషాం కామానామనుభవేన ప్రవిలయే తత్ర నివృత్తకామః పరమానన్దకామనయా బ్రహ్మవిచారేఽవతరతీతి ? నాఽఽద్యః, ప్రమాణాభావాత్ । ద్వితీయో బ్రహ్మవిచారో మనుష్యాధికారో న స్యాత్ , బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యనన్తరభావిత్వాత్ । అథాపి సకామస్య బ్రహ్మవిచారానధికారాత్ కామః ప్రవిలాపనీయ ఎవ । తత్ర యథా వహ్నిరుపస్థితం దాహ్యమఖిలం దగ్ధ్వా ప్రశామ్యతి తథా కామోఽపి సర్వభోగేన ప్రవిలీయత ఇతి చేద్ , న; హైరణ్యగర్భాదిభోగానాం ప్రతిక్షణం క్షీయమాణత్వాదనాగతభోగవిషయకామనోపపత్తేః । అగ్నేరపి దాహ్యాన్తరోపస్థానే పునః ప్రజ్వలనదర్శనాత్ । అత ఎవోక్తమ్ –
“న జాతు కామః కామానాముపభోగేన శామ్యతి ।
హవిషా కృష్ణవర్త్మేవ భూయ ఎవాఽభివర్ధతే ॥” ఇతి ।
నను కామావాప్త్యా స్వచ్ఛహృదయః పుమాన్ కార్యాన్తరక్షమో దృష్ట ఇతి చేత్ , సత్యమ్ ; తత్రౌత్సుక్యనివృత్తిర్హృదయస్వాస్థ్యే హేతుర్న కామప్రాప్తిః, అనుపభుక్తవిషయస్యౌత్సుక్యరహితస్య పురుషస్య చిత్తస్వాస్థ్యదర్శనాత్ । ఔత్సుక్యం చ న భోగాదేకాన్తతో నివర్త్తతే, కిన్తు విషయదోషదర్శనాత్ । న చ భోగాత్ కామోపశమ ఇత్యేవంవిధ ఆగమోఽస్తి । యస్తు మన్యతే వైదికశబ్దా సర్వే సంహత్య ప్రపఞ్చవిలయప్రమితిపరాః, జ్యోతిష్టోమాదివాక్యానామపి దేహాతిరిక్తాత్మానముపజీవ్య ప్రవృత్తానాం దేహాత్మత్వప్రవిలాపకత్వాదితి; తం ప్రతీతివిరోధ ఎవ నిరాకరిష్యతి । తస్మాన్న కేనాపి ప్రకారేణ పూర్వతన్త్రాపేక్షా సులభా । నను కర్మద్వారా తదపేక్షా స్యాద్ బ్రహ్మవిచారస్య । తథా హి – నిత్యకర్మాణ్యనుష్ఠీయమానాని పురుషే ధర్మాఖ్యం గుణమాదధతి, స చ ధర్మః పాపాఖ్యం మలమపకర్షతి తతో గుణాధానమలాపకర్షణసంస్కారాభ్యాం సంస్కృతః పుమాన్ బ్రహ్మవిచారేఽధిక్రియతే । తదాహ గౌతమః – యస్యైతేఽష్టాచత్వారింశత్సంస్కారాః స బ్రహ్మణః సాయుజ్యం సాలోక్యం చ గచ్ఛతీతి । అత్రైతచ్ఛబ్దేన గర్భాధానాదీని సప్తసోమసంస్థాన్తాని కర్మాణి పరామృశ్యన్తే । న చ వాచ్యం కర్మణాం సంస్కారకత్వే స్వతన్త్రఫలతా న స్యాద్ , వ్రీహిప్రోక్షణాదౌ స్వతన్త్రఫలాభావాత్ ; తత ఆశ్రమకర్మానుష్ఠాయినాం స్వతన్త్రఫలాభిధాయినీ సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తీతి శ్రుతిః పీడ్యేతేతి । ప్రోక్షణాదివత్ కర్మణామన్యాఙ్గతానఙ్గీకారేణ స్వతన్త్రఫలతాఽవిరోధాత్ । యథా ద్రవ్యార్జనస్య స్వతన్త్రపురుషార్థతయా నిర్ణీతస్య క్రత్వనఙ్గస్యాఽపి క్రతూపకారితా తథాఽనఙ్గానామపి కర్మణాం బ్రహ్మవిచారోపకారితా స్యాత్ । అన్యథా కర్మణాం సంస్కారత్వస్మృత్యనుపపత్తేః । ఎవం చ కర్మాణి కేవలాన్యభ్యుదయఫలాని, శ్రవణమననాదిసహకృతాని తు బ్రహ్మజ్ఞానజనకానీతి శ్రుతిస్మృత్యోరవిరోధః । న చ గౌతమస్మృతౌ సాలోక్యలిఙ్గాద్ధిరణ్యగర్భప్రాప్తిరేవ సంస్కారకర్మణాం ఫలమితి వాచ్యమ్ , తత్ర సాయుజ్యశబ్దేన మోక్షస్యాఽభిహితత్వాత్ । “జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్ పాపస్య కర్మణః” ఇత్యాదిస్మృతిషు స్పష్టమేవ పాపక్షయలక్షణసంస్కారద్వారా జ్ఞానోత్పత్తౌ కర్మణాం వినియోగాత్ । యథా ప్రోక్షణాదీని సంస్కారకర్మాణి దర్శపూర్ణమాసస్వరూపోత్పత్తిహేతుతయా స్వర్గే సముచ్చీయన్తే తథా నిత్యనైమిత్తికకర్మాణి జ్ఞానోత్పత్తిహేతుతయా మోక్షే సముచ్చీయన్తే । నను తర్హి ప్రోక్షణాదివదేవ గుణకర్మత్వం ప్రాప్తం తతో న కదాచిదపి స్వతన్త్రఫలత్వసిద్ధిరితి చేద్ , న; వ్రీహివదత్ర సంస్క్రియమాణస్యాఽఽత్మనో విధేయగుణత్వాభావేన తత్ప్రాప్తేః । న హి ప్రమాణతన్త్రం బ్రహ్మజ్ఞానం విధాతుం శక్యమ్ , యేనాఽఽత్మనో విధేయగుణతా స్యాత్ । నన్వేవం సతి సంస్కారకర్మతా నిత్యనైమిత్తికయోర్న స్యాద్ , విహితాఙ్గద్రవ్యసంస్కారకర్మణ్యేవ తత్ప్రసిద్ధేరితి చేద్ , మైవమ్ ; అవిహితభోజనాఙ్గదధిసంస్కారేఽపి ప్రసిద్ధేః । నను యది నిత్యకర్మణాం బ్రహ్మజ్ఞానేతికర్తవ్యతా, తథా సతి విధివాక్యనిర్దిష్టం కరణత్వం న సిధ్యేత్ , ప్రధానోపసర్జనరూపయోః కరణేతికర్తవ్యతయోరేకత్రాసమ్భవాత్ । యది చ నేతికర్త్తవ్యతా తదా దధ్యాదిసంస్కారవదన్యార్థద్రవ్యసంస్కారరూపతా న సిధ్యేదితి చేద్ , నైష దోషః; ఉభయథాఽప్యవిరోధాత్ । న తావదేకస్య కరణత్వమితికర్తవ్యత్వం చ న సంభవతి, “అగ్నిం చిత్వా సౌత్రామణ్యా యజేత”, “వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేత” ఇత్యత్ర సౌత్రామణీబృహస్పతిసవయోరన్యత్ర కరణతయా స్వతన్త్రవిధ్యన్తరవిహితయోరప్యగ్నిచయనవాజపేయేతికర్తవ్యతాదర్శనాత్ । తత్ర కరణేతికర్తవ్యవిధివాక్యప్రమాణభేదాద్యుక్తం సౌత్రామణ్యాదేరుభయార్థత్వమితి చేత్ , తర్హ్యత్రాపి నిత్యవిధిసామర్థ్యాత్ సంస్కారస్మృత్యనుమితశ్రుతిసామర్థ్యాచ్చోభయార్థత్వం కల్ప్యతామ్ । నాప్యనితికర్తవ్యస్య సంస్కారరూపత్వాసిద్ధిః । ఆధానస్యానితికర్తవ్యస్యైవ సంస్కారత్వాత్ ।

నను కర్మణాం జ్ఞానసాధనత్వే యావజ్జ్ఞానోదయం తదనుష్ఠానాద్వివిదిషాసంన్యాసో న సిధ్యేదితి చేద , న; చిత్తస్య శుద్ధిద్వారా ప్రత్యక్‌ప్రవణతాయాం సమ్పన్నాయాం తదనుష్ఠానోపరమాఙ్గీకారావిరోధాత్ । తదుక్తమ్ – “ప్రత్యక్‌ప్రవణతాం బుద్ధేః కర్మాణ్యుత్పాద్య శుద్ధితః । కృతార్థాన్యస్తమాయాన్తి ప్రావృడన్తే ఘనా ఇవ ।।” ఇతి । తదేవం సంస్కారపక్షే కర్మణాం బ్రహ్మజ్ఞానోపయోగః సిద్ధః । అథ వివిదిపాపక్షేఽపి సోఽభిధీయతే । “తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసాఽనాశకేన” ఇతి శ్రూయతే । తత్రాఽఽత్మతత్త్వాపరోక్షానుభవస్తావదిష్యమాణతయా స్వర్గాదివద్భావనాసాధ్యోఽవగమ్యతే, పురుషార్థత్వాత్ । న చ శాబ్దజ్ఞానస్యేష్యమాణత్వం శఙ్కనీయమ్ , సఞ్జాతే శాబ్దజ్ఞానే తత్ర కామనానుదయాత్ । అసఞ్జాతే తు విషయానవగమాదేవ తత్ర సుతరాం కామనాఽసమ్భవాత్ । అపరోక్షానుభవే తు సంభవత్యేవ కామనా । శాబ్దజ్ఞానోత్పత్తౌ విషయస్య సామాన్యతః ప్రసిద్ధత్వాత్ । యదా తు శబ్ద ఎవాఽపరోక్షజ్ఞానస్య జనకస్తదాఽపి తస్య చఞ్చలత్వాన్నిశ్చలం జ్ఞానం కామయితవ్యమేవ । తత్ర యజ్ఞాదీనామాఖ్యాతాభిహితభావనాకరణతయాఽవగతానామిష్యమాణేన సాధ్యేనైవాఽన్వయాద్యజ్ఞాదీని బ్రహ్మానుభవసాధనతయాఽవగతాని । న చేచ్ఛామాత్రేణాఽన్వయః, తస్యా అసాధ్యత్వాత్ । తతశ్చాఽఽత్మానుభవకామో యజ్ఞాదీన్యనుతిష్ఠేదితి విధిః పరిణమ్యతే । న చ “వివిదిషన్తి” ఇతి వర్తమానతావిరోధః, లేట్పరిగ్రహేణ విధ్యధిగమాత్ । న చ నిత్యస్య యజ్ఞాదేర్బ్రహ్మానుభవకామేన కథం సమ్బన్ధ ఇతి వాచ్యమ్ , స్వర్గకామసమ్బన్ధాదుపపత్తేః । నను విమతా జ్ఞానహేతవో యజ్ఞాదిభ్యో భిన్నాః, ప్రకరణాన్తరవిహితత్వాద్, యథా కుణ్డపాయినామయనే మాసమగ్నిహోత్రమ్ ; కుణ్డపాయినామయనం నామ సంవత్సరసత్రమ్ । తత్ర హి “మాసమగ్నిహోత్రం జుహోతి” ఇతి విహితస్య ప్రకరణాన్తరవిహితాత్ ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రాద్భేదో నిర్ణీతస్తథాఽత్రాపి । నైతద్యుక్తమ్ , వైషమ్యాత్ । దృష్టాన్తే న తావదగ్నిహోత్రశబ్దః ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రపరామర్శసమర్థస్తస్యాఽలౌకికాభిధానస్యాఽఽఖ్యాతపరతన్త్రతయాఽఽఖ్యాతోక్తార్థాభిధాయిత్వాత్ । నాప్యాఖ్యాతశబ్దస్తత్ర సమర్థః, స్వప్రకరణపఠితోపసద్భిర్మాసగుణేన చ విశిష్టే కర్మవిశేషే సతి తం విహాయ ప్రకరణాన్తరస్య పరామర్శాయోగాత్ । దార్ష్టాన్తికే త్వధ్యయనయజ్ఞదానతపోనాశకశబ్దానాం లౌకికాభిధానతయా స్వాతన్త్ర్యాత్ ప్రదేశాన్తరవిహితాగ్నిహోత్రాదిపరామర్శోపపత్తౌ తాన్యేవ కర్మాణి సంయోగభేదేన విధీయన్త ఇత్యుపపద్యతే । నన్వేవమపి బ్రహ్మజ్ఞానస్య దృష్టప్రమాణసామగ్రీజన్యస్య నాఽదృష్టాపేక్షా, సతి ప్రమాకరణే యజ్ఞాదిజన్యాదృష్టాభావాపరాధేన జ్ఞానానుదయాదర్శనాదితి చేద్ , న; శాస్త్రైకసమాధిగమ్యేఽర్థే కేవలవ్యతిరేకాభావస్యాఽదోషత్వాత్ । యత్త్వాత్ర సముచ్చయవాదినో మన్యన్తే – న కర్మాణి జ్ఞానసాధనాని, ప్రమాణరూపత్వాభావాత్ । కిన్తు మోక్షసాధనానీతి, తదసత్ ; “యజ్ఞేన వివిదిషన్తి” ఇతి శ్రుతజ్ఞానకరణత్వవిరోధాత్ । యది సాక్షాత్ కరణత్వం న సమ్భవేత్ , తదాఽన్తఃకరణశుద్ధిద్వారా తత్కల్పనీయమ్ । లోకే “కాష్ఠైః పచతి” ఇత్యాదౌ పరమ్పరయా సాధనేఽపి కరణవిభక్తిదర్శనాత్ । వేదేఽపి స్వర్గం ప్రతి కారణత్వేన శ్రుతస్య యాగాదేరపూర్వద్వారా కారణత్వకల్పనాత్ । న త్వేవమత్ర వాక్యే మోక్షసాధనతా ప్రతీయతే, ప్రత్యుత “న కర్మణా న ప్రజయా” ఇత్యాదివాక్యాన్తరే కర్మణాం మోక్షసాధనతా ప్రతిషిధ్యతే । అతస్తేషాం జ్ఞానహేతుతైవ । నను విశుద్ధిద్వారేణ జ్ఞానహేతుత్వే సంస్కారవివిదిషాపక్షయోః కో భేదః ? ఉచ్యతే – శ్రవణమనననిదిధ్యాసనాభ్యాసాదిసహకారికారణసమ్పత్తావేవ సంస్కారో విజ్ఞానం సాధయతి, తదభావే సత్యభ్యుదయమేవ । వివిదిషాయాం తు విజ్ఞానస్య కర్మఫలత్వాత్ ఫలపర్యన్తసాధనాని సమ్పాద్యాఽపి విజ్ఞానం జనయతీతి విశేషః । తదేవం పక్షద్వయేఽపి కర్మద్వారా పూర్వతన్త్రస్యాఽపేక్షితత్వాత్తదానన్తర్యమథశబ్దార్థ ఇతి, నైతత్ సారమ్ , జన్మాన్తరానుష్ఠితైరపి కర్మభిరన్తఃకరణశుద్ధౌ జ్ఞానోదయసమ్భవాత్ । అథ మతమ్ – ఋణాపాకరణాయేహ జన్మని కర్మాఽనుష్ఠాతవ్యమ్ ।
“ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్య మనో మోక్షే నివేశయేత్ ।
అనపాకృత్య మోక్షం తు సేవమానో వజత్యఘః ॥”
ఇతి స్మృతేరితి, తదసత్ ; “యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్” ఇతి ప్రత్యక్షశ్రుత్యా బాధితత్వాత్ । తదుక్తమ్ –
“ప్రత్యక్షవేదవచనప్రామాణ్యాపాశ్రయాదతః ।
ఆదౌ సంన్యాసంసిద్ధేరృణానీతి హ్యపస్మృతిః ॥” ఇతి ।
“జాయమానో వై బ్రాహ్మణస్త్రిభిరృణవాన్ జాయతే” ఇతి శ్రుతిరప్యస్తీతి చేద్, న; తస్యా హృదయాద్యవదానశేషార్థవాదత్వాత్ । న చాఽసౌ భూతార్థవాదః, న్యాయవిరోధాత్ । ఋణశబ్దేనాత్ర కిం పుత్రయజ్ఞబ్రహ్మచర్యాణ్యేవోచ్యన్తే కిం వా తద్విధయః ? తత్ర న తావజ్జాయమానస్య పుత్రాదిసమ్బన్ధో యుజ్యతే, యోగ్యానుపలబ్ధివిరోధాత్ । నాఽపి తద్విధిసమ్బన్ధః, విధిప్రతిపత్తిసామర్థ్యవికలస్యాఽధికారాభావాత్ । సామర్థ్యస్య చాఽధికారవిశేషణత్వాత్ । అథ “గృహస్థో జాయమానస్త్రిభిరృణవాన్ జాయతే” ఇతి వ్యాఖ్యాయేత, ఎవమపి “గృహాత్ప్రవ్రజేత్” ఇతి విధివిరోధః పూర్వోక్తన్యాయవిరోధశ్చ దుర్వారః । న హి వివాహదినే ఎవ పుత్రసమ్బన్ధస్తదుత్పాదనసామర్థ్యం వోపలభ్యతే । న చ జన్మారభ్య పుత్రాద్యధికారసమ్పత్తేః ప్రాగ్విరోధివిధ్యన్తరసమ్బన్ధపరిహారార్థమిదం వచనమితి వక్తుం శక్యమ్ , పూర్వోక్త సంన్యాసవిరోధాత్ । “తస్మాదేష వా అనృణో యః పుత్రీ యజ్వా బ్రహ్మచర్యవాసీ యదవదానైరేవావదయతే తదవదానానామవదానత్వమ్” ఇత్యేతదన్తమిదం వచనమభూతార్థవాదమాత్రమ్ ।

నను “బ్రహ్మచర్యం సమాప్య గృహీ భవేత్” ఇతి విధినా విరోధే కథం బ్రహ్మచర్యాదేవ సంన్యాసో విధీయతే । మైవమ్ , సంన్యాసగార్హస్థ్యయోర్విరక్తాఽవిరక్తవిషయభేదేన వ్యవస్థితత్వాత్ । యస్తు సంన్యాసస్య కర్మానధికృతాన్ధపఙ్గ్వాదివిషయతయా వ్యవస్థాం మన్యతే, స వక్తవ్యః కిం విధిపర్యాలోచనయా ఇదమవగమ్యతే ఉత కల్ప్యతే ? నాద్యః, “బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్” ఇతి వచనస్య కర్మాధికృతానధికృతసాధారణ్యేన ప్రతీతేః । అధికృతానాం గార్హస్థ్యవిధానాదనధికృతేష్వేవ తద్వచనం పర్యవస్యతీతి చేద్ న, “అథ పునర్వ్రతీ వాఽవ్రతీ వా స్నాతకో వాఽస్నాతకో వా ఉత్సన్నాగ్నిరనగ్నికో వా యదహరేవ విరజేత్తదహరేవ ప్రవ్రజేత్” ఇత్యుత్తరవాక్యే కర్మస్వధికృతానామనధికృతానాం చ ముఖత ఎవ సంన్యాసధికారిత్వేనోపాదానాత్ । న చైవం సన్యాసస్య సర్వాధికారప్రసఙ్గః, విరక్తేర్నియామకత్వాత్ । అవిరక్తస్య త్వన్ధాదేరపి సంన్యాసే పాతిత్యపర్యవసానాత్ । “యస్తు ప్రవ్రజితో భూత్వా” ఇత్యాదినా విషయసేవాయా నిషేధాత్ । నాఽపి ద్వితీయః, కల్పకాభావాత్ । అథ మన్యసే – ఇన్ద్రియాణి విద్యమానాన్యపి సంన్యాసినా నిరోద్ధవ్యాని, తతో వరమిన్ద్రియవికలస్యైవ తదధికార ఇతి, తత్ర కిమఙ్గభూతే సంన్యాసేఽనుపయోగాదిన్ద్రియాణాం నిరోధః కిం వాఽఙ్గిన్యాత్మజ్ఞానేఽనుపయోగాద్ ఉత విపరీతప్రవృత్తీనామపి జనకత్వాత్ ? నాఽఽద్యః, “దృష్టిపూతం న్యసేత్పాదమ్” “పర్యటేత్కీటవద్భూమౌ” ఇత్యాదిసంన్యాసధర్మనిర్వాహాయేన్ద్రియాణాముపయుక్తత్వాత్ । న ద్వితీయః; “శరీరం మే విచర్షణం జిహ్వా మే” ఇత్యాదినాఽఽత్మజ్ఞానాయ శరీరేన్ద్రియాదిపాటవస్య ప్రార్థ్యమానత్వాత్ । తృతీయే తు విపరీతప్రవృత్తిమాత్రం పరిత్యాజ్యమ్ , నేన్ద్రియస్వరూపమ్ । కా తర్హ్యవిరక్తానామన్ధపఙ్గ్వాదీనామాజ్యావేక్షణవిష్ణుక్రమాద్యుపేతకర్మస్వనధికృతానాం గతిరితి చేత్ , పుత్రోత్పాదనబ్రహ్మయజ్ఞాదికర్మాన్తరాధికార ఇతి బ్రూమః; అత ఆత్మజ్ఞానప్రకరణపఠితే తదఙ్గభూతే సంన్యాసే శరీరాదిపాటవోఽపి తస్య విరక్తస్యైవ ముఖ్యాధికారః । నను పూర్వం సంస్కారవివిదిషాపక్షావుక్తౌ, తత్ర నిత్యకర్మణామాత్మజ్ఞానాఙ్గత్వముక్తమిదానీం తత్త్యాగస్యాఽఙ్గత్వమితి పూర్వాపరవిరోధ ఇతి చేద్, న; ఉభయోరప్యఙ్గత్వాత్ । న చోభయోర్విరుద్ధయోరేకేనాఽనుష్ఠానాసమ్భవః, కాలభేదేన తదుపపత్తేః । ఆ చిత్తశుద్ధి కర్మాణ్యనుష్ఠేయాని తత ఉపరి తాని సంన్యసితవ్యాని । ఎకఫలత్వం చ కర్మతత్సంన్యాసయోర్ద్వారభేదాదుపపద్యతే । కర్మాణి హి చిత్తశుద్ధిద్వారాఽఽత్మజ్ఞానం ప్రత్యారాదుపకారకాణి । సంన్యాసస్త్వనన్యవ్యాపారతయా శ్రవణాదినిష్పాదనద్వారేణ సంనిపత్యోపకరోతి । యస్తు భాస్కరః సన్ధ్యావన్దనాదినిత్యకర్మణస్తదఙ్గభూతోపవీతస్య చ త్యాగం నేచ్ఛతి, సోఽపరిచితశాస్త్రవృత్తాన్తత్వాదుపేక్షణీయః । “యజ్ఞం యజ్ఞోపవీతం చ త్యక్త్వా గూఢశ్చరేన్మునిః” ఇతి యజ్ఞోపవీతాదిత్యాగస్య సాక్షాద్విహితత్వాత్ । న చ పూర్వోపవీతత్యాగేఽప్యన్యస్వీకారః శఙ్కనీయః ; జాబాలశ్రుతావపి “అయజ్ఞోపవీతీ కథం బ్రాహ్మణః” ఇతి ప్రశ్నపూర్వకమ్ “ఇదమేవాఽస్య తద్యజ్ఞోపవీతం య ఆత్మా” ఇత్యేవకారేణ బాహ్యయజ్ఞోపవీతం వ్యావర్త్త్యాఽఽత్మన ఎవ యజ్ఞోపవీతత్వసమ్పాదనాత్ । తదేవమాత్మజ్ఞానాధికారిణః సంన్యాసస్య విహితత్వాత్తద్విరోధిన్యాః ఋణత్రయశ్రుతేరభూతార్థవాదత్వాత్ కర్మద్వారాఽపి పూర్వతన్త్రాపేక్షాయా అసిద్ధౌ న ధర్మవిచారానన్తర్యమప్యథశబ్దార్థతామర్హతి ।

నను యది ధర్మబ్రహ్మవిచారయోర్హేతుహేతుమద్భావేనాఽఽనన్తర్యం న సమ్భవతి, తర్హి తయోరానన్తర్యమాత్రోపలక్షితక్రమమథశబ్దః ప్రతిపాదయతు । “హృదయస్యాఽగ్రేఽవద్యత్యథ జిహ్వాయా అథ వక్షసః” ఇత్యత్రాఽథశబ్దస్య క్రమప్రతిపాదకత్వదర్శనాదితి చేత్ , తత్ర వక్తవ్యమ్ – కిమథశబ్దః స్వయమేవ క్రమం ప్రతిపాదయతి ఆహోస్విత్ ప్రమాణాన్తరప్రతిపన్నక్రమాపేక్షితన్యాయం సూచయతి ? నాఽఽద్యః; స్వయం న్యాయసూత్రాన్తఃపాతిత్వాత్ । న ద్వితీయః; క్రమబోధకప్రమాణాసమ్భవాత్ । క్రమో హ్యేకకర్తృకాణాం బహూనాం యుగపదనుష్ఠానాసమ్భవేఽపేక్ష్యతే । ఎకకర్తృకత్వం చాఽఙ్గాఙ్గినోర్వా బహూనామఙ్గానామేకాఙ్గిసమ్బన్ధినాం బాఽధికారాన్తరప్రయుక్త్యుపజీవినాం వా భవతి । న చాఽత్ర తేషామన్యతమత్వే శ్రుత్యాది ప్రమాణమస్తి । యద్యపి జ్యోతిష్టోమాదావధికృతస్యైవాఽఙ్గావబద్ధోపాసనేష్వధికారస్తథాపి న నః కాచిద్ధానిః, ఉపాసనానాం ధర్మవిశేషాణామేవాఽస్మిన్ శాస్త్రే ప్రాసఙ్గికీ సఙ్గతిరిత్యుక్తత్వాత్ శాస్త్రతాత్పర్యవిషయబ్రహ్మజ్ఞానస్యాఽధికారత్వాభావాత్ । నను యథాఽఽగ్నేయాదీనాం షణ్ణాం యాగానామఙ్గాఙ్గిత్వాదిపూర్వోక్తత్రైవిధ్యాభావేఽపి ఫలైక్యాత్ కర్త్రైక్యం క్రమశ్చ తథా ధర్మబ్రహ్మవిచారయోః స్యాదితి చేద్, న; తయోః ఫలైక్యే మానాభావాత్ । “విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ” ఇతి సముచ్చయవిధిరేవ మానమితి చేద్ , న; “అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయాఽఽమృతమశ్నుతే” ఇత్యవిద్యాఖ్యస్య కర్మణో విద్యాయాశ్చ వాక్యశేషే ఫలభేదావగమాత్ । “తేనైవ బ్రహ్మవిత్పుణ్యకృత్తైజసశ్చ” ఇతి వచనం సముచ్చయవిధాయకమితి చేద్ , మైవమ్ ; నాఽత్ర జ్ఞానకర్మణోరేకస్మిన్ పురుషే సముచ్చయవిధిః, కిన్తు బ్రహ్మవిత్పుణ్యకృతోరుభయోః పురుషయోర్యోగే (మార్గే) సముచ్చయవిధిః అన్వాచయార్థేన చకారేణ ప్రత్యేకం నిరపేక్షమార్గాన్వయోపపత్తేః  । బ్రహ్మవిచ్ఛబ్దేనాఽత్ర సగుణబ్రహ్మోపాసకోఽభిధీయతే, నిర్గుణబ్రహ్మవిద ఉత్తరమార్గేణ గమనాభావాత్ । పుణ్యకృచ్ఛబ్దేన చ ప్రతీకోపాసకోఽభిప్రేతః; కేవలకర్మిణాం ధూమాదిమార్గశ్రవణాత్ । తతో బ్రహ్మవిత్పుణ్యకృతోరావిద్యుల్లోకముత్తరమార్గే గమనసముచ్చయపరం వచనమ్ । న చ “తాన్యాచరథ నియతం సత్యకామాః” ఇత్యత్ర జ్ఞానకర్మసముచ్చయవిధిః సుసమ్పాదః, కేవలకర్మణామేవ శ్రవణాత్ । న చ సత్యశబ్దో బ్రహ్మపరః, “ఎష వః పుణ్యః సుకృతో బ్రహ్మలోకః” ఇతి వాక్యశేషే సత్యలోకాభిధానాత్ । న చ “సత్యేన లభ్యస్తపసా హ్యేష ఆత్మా సమ్యగ్జ్ఞానేన” ఇత్యయం సముచ్చయవిధిః । నహ్యత్ర తపఃశబ్దోఽగ్నిహోత్రాదికమాచష్టే, కిన్తు ధ్యానమ్; “మనసశ్చేన్ద్రియాణాం చైకాగ్ర్యం పరమం తపః” ఇతి స్మృతేః । తస్మాన్న జ్ఞానకర్మసముచ్చయే మానమస్తి । ప్రత్యుత “నాస్త్యకృతః కృతేన” “న కర్మణా న ప్రజయా” ఇత్యాదినా కర్మణః సాక్షాన్మోక్షసాధనతా నిషిధ్యతే । న చ కేవలకర్మణ ఎవ ప్రతిషేధ ఇతి వాచ్యమ్ , సముచ్చయవిధాయిప్రమాణాభావే సర్వకర్మణాం ప్రతిషేధోపపత్తేః; అన్యథా జ్ఞానాఙ్గతయా సర్వకర్మసంన్యాసవిధానం నోపపద్యేత । సంన్యాసాశ్రమధర్మైః సముచ్చయోఽస్త్వితి చేద్, న; తద్ధర్మాణాం ధ్యానాదీనాం జ్ఞానస్వరూపోపకారిత్వాత్ ఫలసముచ్చయానుపపత్తేః । నిత్యకర్మవిధానానుపపత్తిరేవ జ్ఞానసహకారితయా నిత్యకర్మణామ్ మోక్షఫలత్వం కల్పయతీతి చేద్ , న; ప్రాభాకరమతే తేషాం ఫలనిరపేక్షత్వాత్ । భాట్టపక్షే విశ్వజిన్న్యాయేన స్వర్గకల్పనాత్ । వేదాన్తిపక్షే సంస్కారవివిదిషయోరుక్తత్వాత్ । బ్రహ్మజ్ఞానమేవేతికర్త్తవ్యతయా కర్మణాం మోక్షసాధనత్వం కల్పయతీతి చేద్, న; శమాదిరూపేతికర్త్తవ్యతాన్తరస్య సద్భావాత్ । “యజ్ఞేన వివిదిషన్తి” ఇతి విధ్యుద్దేశే కరణతయా ప్రసిద్ధానాం కర్మణామితి కర్త్తవ్యతాయాం విధివిరోధాచ్చ । కథఞ్చిత్తేషాం మోక్షసాధనత్వకల్పనేఽప్యుదితానుదితహోమవద్ జ్ఞానకర్మణోర్వికల్ప ఎవ కిం న స్యాత్ ? తథా చ న సముచ్చయసిద్ధిః । న చ సముచ్చయవాదినా మోక్షే కర్మణోఽధ్యాసః సునిరూపః, న తావద్ బ్రహ్మాత్మైకత్వం తత్సాధ్యమ్ , తస్య సిద్ధస్వభావత్వాత్ । నాఽప్యవిద్యాతత్కార్యనివృత్తిస్తత్సాధ్యా, “తరతి శోకమాత్మవిత్” ఇత్యాదౌ తన్నివృత్తేర్జ్ఞానసాధ్యత్వశ్రవణాత్ । కిం చ సముచ్చయవాదిమతే విజ్ఞానసాధ్యమపి ఫలం న భవతి । కిం కర్మోపాధినివృత్తిర్జ్ఞానఫలమ్ , కిం వా మిథ్యాధ్యాసనివృత్తిః, ఉత తత్ప్రవాహనివృత్తిః, అథవా మిథ్యాజ్ఞానసంస్కారనివృత్తిః, ఆహోస్విద్ బ్రహ్మస్వరూపప్రకాశనమ్ ? నాఽఽద్యః; కర్మోపాధీనాం సత్యవస్తుతయా జ్ఞానానివర్త్యత్వాత్ । న ద్వితీయః; మిథ్యాధ్యాసస్య క్షణికత్వాత్స్వయమేవ నివృత్తేః । న తృతీయః, ప్రవాహస్య ప్రవాహినివృత్తిమన్తరేణ పృథగుచ్ఛేదాభావాత్ । న చతుర్థః, రజతాదిసంస్కారస్య శుక్త్యాదిజ్ఞాననివర్త్త్యత్వాదర్శనాత్ । జ్ఞానాభ్యాససంస్కారాద్ నివృత్తౌ సంస్కార ఎవ ముక్తిహేతుః స్యాత్ । తతో “జ్ఞానాదేవ కైవల్యమ్” ఇతి శాస్త్రం విరుధ్యేత । న పఞ్చమః, బ్రహ్మణః స్వప్రకాశత్వాత్ । యత్తు భాస్కరేణ ప్రలపితం సముచ్చయసామర్థ్యాదేవ ధర్మావబోధానన్తరం బ్రహ్మావబోధ ఇతి, తత్సముచ్చయనిరాకరణాదేవ నిరాకృతమ్ । సత్యపి వా సముచ్చయే తత్కథం సిధ్యేత్ , వైపరీత్యప్రసఙ్గస్య తవ దుర్వారత్వాత్ । తథా హి – జ్ఞానవతైవాఽనుష్ఠితాని కర్మాణి మోక్షం సాధయన్తీతి ప్రథమం బ్రహ్మావబోధముత్పాద్య తద్బోధవతైవ బ్రహ్మచారిణా ధర్మవిచారిణా ధర్మవిచారాది సర్వం కర్తుం యుక్తమితి విపరీత ఎవ క్రమః స్యాత్ । కర్మానుష్ఠానస్య బ్రహ్మావబోధోత్తరకాలభావిత్వేఽపి ధర్మవిచారః పూర్వమేవ క్రియతామితి చేద్, న; తథా సత్యాదావేవ ముముక్షోరాధర్మవిచారపరిసమాప్తేరనుష్ఠీయమానాశ్రమకర్మణామానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । న తావత్ తేషాం భోగః ఫలమ్ , పురుషస్య భోగాద్విరక్తత్వాత్ । నాఽపి ముక్తిః, జ్ఞానాభావేన తస్యామవస్థాయాం సముచ్చయాభావాత్ । అపూర్వాద్వారేణోపకారకత్వే జన్మాన్తరానుష్ఠితకర్మభిరేవ తత్సిద్ధౌ కృతమిహ జన్మని కర్మానుష్ఠానేన । న చ ధర్మవిచారాత్ పూర్వం ముముక్షుత్వమేవ నాఽస్తి, దృశ్యన్తే హి బాల్యమారభ్య ముముక్షవః । న చ ముముక్ష్వముముక్షుసాధారణత్వాద్ధర్మవిచార ఎవ ప్రథమం కర్త్తవ్య ఇతి వాచ్యమ్ , త్వన్మతే కామ్యమానమోక్షహేతుత్వేన సాధారణత్వాసిద్ధేః । అథ నిత్యాధ్యయనవిధిప్రయోజ్యత్వాద్ధర్మవిచారః సాధారణః, తదాపి న తస్య ప్రాథమ్యనియమః; కామ్యమానబ్రహ్మవిచారానన్తరమపి నిత్యకర్మవిచారోపపత్తేః । యద్యధ్యయనానన్తరమేవ కర్మవిచారాననుష్ఠానే ప్రత్యవాయస్తదాఽపి తత్పరిహారాయైకం కర్మవాక్యం బ్రహ్మబోధాత్ ప్రాగ్విచారయితవ్యమ్ , అన్యత్తు పశ్చాత్ । తథా సతి విదుషాఽనుష్ఠీయమానానాం బ్రహ్మచారిధర్మాణామపి మోక్షసాధనత్వలాభాత్ । అగ్నిహోత్రాదిధర్మాణామేవ మోక్షసాధనత్వం న బ్రహ్మచారిధర్మాణామితి చేద్, వేదానువచనాదిషు ప్రత్యేకం నిరపేక్షకరణవిభక్తిశ్రవణాద్ బ్రహ్మచారిణోఽధ్యయనస్యాఽపి మోక్షసాధనత్వోపపత్తేః। అత ఎవ శ్రుతిర్బ్రహ్మచర్యాదేవ సంన్యాసం విధత్తే । తేన బ్రహ్మచారిధర్మాణాం సంన్యాసధర్మాణాం వా జ్ఞానే సముచ్చయోపపత్తౌ త్వన్మతేఽగ్నిహోత్రాదీనామననుష్ఠానమేవ ప్రసజ్యేత । కిం చ క్రతువిధయ ఎవ ధర్మవిచారప్రయోజకాః, న త్వధ్యయనవిధిః । అన్యథా బ్రహ్మవిచారస్యాఽప్యధ్యయనవిధిప్రయోజ్యత్వప్రసఙ్గాత్ । “శ్రోతవ్యః” ఇతి విధ్యన్తరం తత్ప్రయోజకమస్తీతి చేద్ , న; ధర్మవిచారే కౢప్తప్రవర్తకభావేనాఽధ్యయనవిధినైవ బ్రహ్మవిచారస్యాఽపి ప్రయోగసమ్భవే “శ్రోతవ్యః” ఇతి విధేరపి ప్రవర్తకత్వకల్పనే గౌరవాత్ । బ్రహ్మవిచారస్య కామ్యత్వాన్న నిత్యాధ్యయనవిధిప్రయోజ్యతేతి చేద్, న; కామ్యక్రతువిచారస్య తత్ప్రయోజ్యతాఙ్గీకారాత్ । న చ వాచ్యం ధర్మవిచారాదపి బ్రహ్మవిచారే శమదమోపసదనాద్యఙ్గాధిక్యాద్విధ్యన్తరప్రయోజ్యతేతి, ఎకస్యైవాఽధ్యయనవిధేర్న్యూనాధికాఙ్గౌ ధర్మబ్రహ్మవిచారౌ ప్రతి ప్రయోజకత్వసమ్భవాత్ । ఎక ఎవ హి దర్శపూర్ణమాసవిధిః పురోడాశహవిష్కావగ్నేయాగ్నీషోమీయయాగావవఘాతాద్యఙ్గసహితం [తౌ?] తద్రహితం చాఽఽజ్యహవిష్కముపాంశుయాజం ప్రవర్తయతి । నను విధిర్హి సర్వత్రోపాదేయస్యైవాఽనుష్ఠాపకః, శమదమాదయస్త్వనుపాదేయాః, బ్రహ్మవిచారాధికారివిశేషణత్వాత్ , తతో నాఽధ్యయనవిధిస్తదనుష్ఠాపక ఇతి చేద్, న; అధ్యయనవిధ్యధికారిణ ఉపనీయతస్యైవ తత్ప్రయుక్తే బ్రహ్మవిచారేఽప్యధికారితయా శమాదీనామతద్విశేషణత్వాత్ । అన్యథా శ్రవణవిధేరపి తదనుష్ఠాపకతా న స్యాత్ । తదేవం భాస్కరాదిసముచ్చయవాదిమతానామనేకధా దుష్టత్వాద్ ధర్మబ్రహ్మవిచారయోః ఫలైక్యాయోగాన్న కర్త్రైక్యమితి న తత్ప్రయుక్తక్రమార్థోఽథశబ్దః । నన్వేవమపి పూర్వతన్త్రే ద్వాదశభిరపి లక్షణైర్ధర్మ ఎకో జిజ్ఞాస్యస్తత్ర యథా లక్షణానాం క్రమనియమస్తథా పూర్వోత్తరతన్త్రయోరపి జిజ్ఞాస్యైక్యే క్రమనియమార్థోఽథశబ్దః స్యాదితి చేద్ , న; ఫలవజ్జిజ్ఞాస్యస్థాఽపి భిన్నత్వాత్ । యథా పూర్వతన్త్రేఽనుష్ఠానాపేక్షోఽభ్యుదయః ఫలమ్ , తథోత్తరతన్త్రే చాఽనుష్ఠానానపేక్షం నిఃశ్రేయసమితి ఫలభేదః । తథా పూర్వతన్త్రే పురుషవ్యాపారతన్త్రో జ్ఞానదశాయామవిద్యమానో ధర్మో జిజ్ఞాస్యః, ఉత్తరతన్త్రే పురుషవ్యాపారానపేక్షం జ్ఞానకాలేఽపి విద్యమానం బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యమ్ , అతో వేదార్థత్వాకారేణైక్యేఽపి జిజ్ఞాస్యభేదో న వారయితుం శక్యః । ప్రమాణైక్యే ప్రమేయభేదో న యుక్త ఇతి చేద్ , న; ప్రమాణైక్యాసిద్ధేః । న హి ధర్మే బ్రహ్మణి వా వేదో వేదాకారేణైవ ప్రమాణమ్ , కిన్తు చోదనాకారేణ ధర్మం బోధయతి వేదాన్తవాక్యరూపేణ చ బ్రహ్మస్వరూపమ్ । తత్ర చోదనేతి శబ్దభావనాం కుర్వాణః శబ్దోఽభిధీయతే । సా చ చోదనా అంశత్రయవిశిష్టామర్థభావనాం కుర్వతీ తదనవరోధే పురుషప్రవృత్త్యయోగాత్ ప్రుషప్రేరణార్థమేవాఽర్థభావనాం ప్రతిపాదయతి । వేదాన్తవాక్యం పునర్బోధయత్యేవ, న తు బ్రహ్మణి తద్బోధే వా పురుషం ప్రేరయతి, బ్రహ్మణోఽకార్యస్యాఽపురుషప్రవృత్త్యయోగాత్ పురుషప్రేరణార్థమేవాఽర్థభావనాం ప్రతిపాదయతి । వేదాన్తవాక్యం పునర్బోధయత్యేవ, న తు బ్రహ్మణి తద్బోధే వా పురుషం ప్రేరయతి, బ్రహ్మణోఽకార్యస్యాఽపురుషతన్త్రత్వాద్ బోధస్య చ ప్రమాణప్రమేయతన్త్రస్య పురుషేచ్ఛాప్రయత్నానధీనత్వాత్ । అనిచ్ఛతోఽప్రయతమానస్యాపి దుర్గన్ధాదిజ్ఞానదర్శనాత్ । తదేవం ధర్మబ్రహ్మణోస్తత్ప్రమాణయోశ్చాఽత్యన్తవిలక్షణత్వాన్నాఽత్ర జిజ్ఞాస్యైక్యప్రయుక్తమపి క్రమమథశబ్దో వక్తుమర్హతి । తస్మాదానన్తర్యాభిధానముఖేన పుష్కలకారణరూపస్య శాస్త్రీయస్యాఽధికారివిశేషణస్య సూచనాయైవాఽథశబ్దః । తచ్చాఽధికారివిశేషణం చతుర్ధా శాస్త్రే ప్రసిద్ధం నిత్యాఽనిత్యవస్తువివేకః, ఇహాఽముత్రార్థఫలభోగవిరాగః, శమదమాదిసాధనసమ్పద్ , ముముక్షుత్వం చేతి । తత్ర “సోఽన్వేష్టవ్యః” ఇతి విధిప్రకరణే “తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయతే” ఇత్యాదినా నిత్యానిత్యవస్తువివేకో దర్శితః । శ్రవణవిధిప్రకరణే చ “ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి” ఇతీహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగో దర్శితః । “ఆత్మన్యేవాత్మానం పశ్యేత్” ఇతి దర్శనవిధిప్రకరణే “శాన్తో దాన్తః” ఇత్యాదినా శమాదయో దర్శితాః । “తద్విజిజ్ఞాసస్వ” ఇతి విచారవిధిప్రకరణే “వరుణం పితరముపససార” ఇతి గురూపసదనం దర్శితమ్ । న చ ముముక్షుత్వప్రాపకప్రమాణాభావః, సర్వత్ర హి ఫలశ్రుతయః కామనోత్పాదనద్వారేణ ముముక్షోరధికారప్రదర్శనార్థాః; అన్యథా సాధనానుష్ఠానాదేవ ఫలసిద్ధేస్తత్సంకీర్తనవైఫల్యాత్ । యద్యపి శమాదయో జ్ఞానవిధిప్రకరణే పఠితాస్తథాపి తేషాం విచారాధికారివిశేషణత్వవిరుద్ధమ్ । జ్ఞానస్య విధాతుమశక్యతయా తత్సాధనస్య విచారస్యైవ తత్ర విధేయత్వాత్ । ఎవమపి ప్రతిశాస్త్రం విచారవిధేర్భిన్నత్వాత్తత్ర చ తాన్యధికారివిశేషణాన్యపి వ్యవతిష్ఠన్తే, న తు సముచ్చీయన్త ఇతి చేద్ , న; సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయేన విచారవిధేరేకత్వాత్ । నానాశాఖాసు శ్రూయమాణస్య జ్యోతిష్టోమాదికర్మణః శాఖాభేదేన భేదావాప్తౌ "ఎకం వా సంయోగరూపచోదనాఖ్యావిశేషాత్” ఇతి సూత్రేణ సిద్ధాన్తితమ్ । తత్ర యథా ఫలసంయోగస్య ద్రవ్యదేవతాలక్షణరూపస్య “యజేత” ఇత్యాదిచోదనాయా జ్యోతిష్టోమాదిసంజ్ఞాయాశ్చ సర్వత్రాఽవిశేషేణ కర్మైక్యం తథా విచారోఽపి సర్వత్రైక ఎవ । స చైకో విచారవిధిరధికారమీక్షమాణః ప్రకరణసామర్థ్యాత్ ఫలసఙ్కీర్తనవైఫల్యపరిహారాచ్చ వర్ణితధర్మకలాపమధికారనిమిత్తత్వేన స్వీకరోతి । నిరధికారస్య విధేః ప్రవృత్తిపర్యన్తత్వాయోగాత్ । నన్వేషు వాక్యేషు విచారపదాభావాద్విచారోఽభిధీయత ఇతి కథమవగమ్యతే ? ఉచ్యతే – “స విజిజ్ఞాసితవ్యః” “తద్విజిజ్ఞసస్వ” ఇత్యత్రాఽన్తర్ణీతో విచారో విధీయతే, ఇష్యమాణజ్ఞానస్యేచ్ఛాయాశ్చ విధేయత్వాయోగాత్ । “శ్రోతవ్యః” ఇత్యత్ర స్వయమేవ విచారో విహితః । “పశ్యేత్” ఇత్యత్ర తు పూర్వమేవోక్తమ్ । తస్మాత్ సర్వత్ర మనననిదిధ్యాసనాభ్యామఙ్గాభ్యాం శ్రవణం నామాఽఙ్గి విధీయతే ఇతి సిద్ధమ్ । నను సర్వత్ర ఫలసాధనవిధౌ ఫలకామనైవ పుష్కలాధికారనిమిత్తమిత్యత్రాపి ముముక్షత్వమేవాఽధికారివిశేషణం శమదమాదికం త్వనుష్ఠేయతయా ప్రయాజాదివత్ ఫలోపకార్య్యఙ్గం భవిష్యతీతి చేత్ , సత్యమ్ ; అఙ్గస్యాఽప్యధికారివిశేషణత్వం న విరుధ్యతే, శమాదిగుణకో భూత్వా పశ్యేదిత్యాదిలిఙ్గాత్ । శాస్త్రైకగమ్యస్య యుక్త్యాఽపలాపాయోగాత్ । అఙ్గభూతాయా అపి దీక్షాయా ఉత్తరక్రత్వధికారనిమిత్తతాదర్శనాత్ । యద్యపి ముముక్షుత్వే సత్యన్యధర్మాభావాపరాధేన ప్రవృత్త్యభావో న దృష్టచరస్తథాపి ముముక్షుత్వస్వరూపోపాధిత్వాదన్యేషామధికారనిమిత్తత్వమనివార్యమ్ । న హి నిత్యానిత్యవస్తువివేకాభావే సతీహాఽమృత్రార్థఫలభోగవిరాగ ఉపపద్యతే । నాఽపి తస్మిన్నసతి శమాదియుక్తత్వేన ముముక్షుత్వం సమ్భవతి । అతః పూర్వపూర్వ ఉత్తరోత్తరస్య స్వరూపోపాధిః ।

నన్వేవం సతి న కస్యాఽపి స్వరూపం సిధ్యేద్ , మూలకారణస్య నిత్యానిత్యవస్తువివేకస్యాఽసమ్భవాత్ । న హి నిత్యం నామ కిఞ్చిదస్తి యస్యాఽనిత్యాద్వివేకః స్యాత్ । న చ సర్వానిత్యత్వే మానాభావః, విమతం సర్వమనిత్యమ్ , సత్త్వాద్ , ఘటాదివత్ , ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; కార్యజాతస్యోత్పత్తివినాశాభ్యామేవోపాదానస్యైకస్యాఽనాదేః కూటస్థస్యాఽవధిభూతస్య నిత్యత్వసిద్ధేః । తథా హి న తావత్ కార్యం నిరుపాదానముపపద్యతే, అనుభవవిరోధాత్ । అత ఉపాదానమఙ్గీకార్యమ్ । ఉపాదానత్వం చ కార్యాన్తరస్య న సమ్భవతి । తథా సతి కార్యానుగతస్యైవోపాదానత్వనియమాత్ పూర్వపూర్వకార్యానువేధస్యోత్తరోత్తరకార్యేఽభ్యుపగన్తవ్యత్వాచ్చరమే కార్యేఽనన్తపూర్వకార్యాణామనుగతిః ప్రసజ్యేత । న చైవముపలభ్యతే అతోఽనాద్యేవ తదుపాదానమ్ । తస్య చైకస్యైవ సర్వకార్యోత్పాదకత్వసమ్భవేఽనేకత్వకల్పనే గౌరవాదేకత్వమభ్యుపేయమ్ , కూటస్థత్వం చాఽవికారిత్వాద్ , వికారిత్వే చ కార్యత్వప్రసఙ్గాత్ । తచ్చ కూటస్థవస్తు వినశ్యతో వికారజాతస్యాఽవధిః । అన్యథా నిరవధికవినాశే సత్యుపాదానాసమ్భవాద్వర్తమానసృష్టిరేవ న సిధ్యేత్ । అతః కూటస్థం వస్తు నిత్యమితి నిత్యానిత్యవస్తువివేకసిద్ధౌ తత్కార్యో ముముక్షుత్వాన్తో ధర్మకలాపోఽపి సిధ్యన్నాఽధికారిణం బ్రహ్మవిచారే ప్రవర్తయతి । యస్తూక్తసాధనసమ్పద్విరహేఽపి దైవవశాత్ కుతూహలాద్వా బహుశ్రుతత్వబుద్ధ్యా వా తత్ర ప్రవర్తతే, స ప్రవృత్తోఽప్యనన్తర్ముఖచేతా బహిరేవాఽభినివిశమానో నిర్విచికిత్సం బ్రహ్మాత్మత్వేనాఽవగన్తుం న శక్నోతి । తస్మాద్వర్ణితవస్తుకలాపానన్తర్యమథశబ్దార్థః । అత్ర భాస్కరః ప్రలలాప, విచారకర్త్తవ్యతాం ప్రతిపద్యమానస్య కిల సూత్రకారస్య శమాదయో న బుద్ధిసమారూఢాః । న చాఽబుద్ధిసమారూఢమర్థమధికారివిశేషణతయోపాదాతుమర్హతి; ధర్మవిచారస్తు బుద్ధ్యారూఢోఽధికారివిశేషణతయోపాదీయత ఇతి । నైతద్యుక్తమ్ ; శమాదీనాం విచారవిధిప్రకరణపఠితతయా సన్నిహితతరాణామబుద్ధ్యారోహాయోగాత్ । న చ తేషామత్రాఽనుపయోగః; విధిప్రయుక్తాధికార్యనుబన్ధాన్తః పాతిత్వాత్ । దర్శితశ్చాఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం తేషాం విచారోపయోగః । న చ తథా ధర్మవిచారః సన్నిహితతరః । భిన్నప్రకరణోపాత్తధర్మవిషయత్వాత్ । నాఽప్యసావత్రోపయుజ్యత ఇతి పూర్వమేవ సమర్థితమ్ । తస్మాదస్మాదుక్త ఎవాఽథశబ్దార్థ ఇతి సిద్ధమ్ । అతః శబ్దో హేత్వర్థః । నన్వథశబ్ద ఎవా‌ఽఽనన్తర్యాభిధానముఖేన హేతుతయా పూర్వవృత్తమర్థం గమయతీత్యుక్తం తేన పునరుక్తిః । న చ వాచ్యం హేతుత్వం నాఽథశబ్దేనాఽభిధీయతే కిన్త్వర్థాత్ ప్రతీయతే । అత్ర త్వతః శబ్దేనాఽభిధీయతే తేన న పునరుక్తిరితి । అర్థాత్ ప్రతీతస్యాఽపి తాత్పర్యవిషయతయాఽథశబ్దార్థత్వాద్ “యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః” ఇతి న్యాయాత్ । న చాఽథశబ్దస్యాఽఽనన్తర్యమాత్రే విధేయే తాత్పర్యం సమ్భవతి, వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదార్థికేఽపి హేతుత్వేఽథశబ్దస్య తాత్పర్యే సత్యథాతఃశబ్దయోః పునరుక్తిర్దుష్పరిహరా । నైష దోషః; అథశబ్దేన సాధనచతుష్టయస్య విచారహేతుత్వే పరిగృహీతే తస్యాఽనిర్వాహాశఙ్కాయాం తన్నిరాకరణేన హేతుత్వనిర్వాహాయాఽతః శబ్దోపాదానాత్ । తథాహి స్వర్గాదీనాం కృతకత్వపరిచ్ఛిన్నత్వాదిహేతుభిరనిత్యత్వమనుమాయ తస్మాదనిత్యాన్నిత్యం వివేక్తవ్యమ్ । న చాఽయం వివేకః సులభః, ఉక్తహేతూనాం ప్రధ్వంసపరమాణ్వాదావనైకాన్తికత్వాత్ । నిత్యత్వం చ కర్మఫలస్య శ్రూయతే – “అక్షయ్యం హ వై చాతుర్మాస్యయాజినః సుకృతం భవతి” ఇత్యాదౌ । అతః కథం పురుషార్థాత్ కర్మఫలాత్ విరజ్యాఽపురుషార్థే బ్రహ్మజ్ఞానే పురుషాః ప్రవర్తేరన్ । యద్యపి బ్రహ్మణ్యానన్దోఽస్తి తథాపి నాఽసౌ జీవేనోపభోక్తుం శక్యః, స్వాశ్రయసుఖోపలబ్ధేరేవోపభోగత్వాత్ । న చ బ్రహ్మధర్మస్య సుఖస్య జీవాశ్రయతయోపలబ్ధిః సమ్భవతి, లోకేఽన్యసుఖస్యాఽన్యాశ్రయత్వాదర్శనాత్ । అథ సుఖాపరోక్ష్యమాత్రస్యోపభోగత్వే వ్యభిచారాభావాత్ స్వాశ్రయవిశేషణం వ్యర్థమితి మన్యసే, ఎవమపి జీవబ్రహ్మణోర్భేదే బ్రహ్మానన్దాపరోక్ష్యమనుపపన్నమ్ , పురుషాన్తరానన్దస్యాఽఽపరోక్ష్యాదర్శనాత్ । జీవబ్రహ్మణోరభేదస్త్వనుభవవిరుద్ధః, అతో మోక్షాన్నిరానన్దాద్విరజ్యాఽల్పదుఃఖమిశ్రితేఽపి విషయానన్దే పురుషః ప్రవర్తతే, “నహ్యజీర్ణభయాదాహారపరిత్యాగః, కిన్తు ప్రతివిధాతవ్యమ్” ఇతి న్యాయాదిత్యథశబ్దపరిగృహీతోఽర్థో న నిర్వహతీత్యాశఙ్క్యేత; సేయమాశఙ్కా న కర్తవ్యా, యస్మాద్వేద ఎవ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తపురుషార్థజాతస్యాఽనిత్యతాం దర్శయతి – “తద్యథేహ కర్మజితో లోకః క్షీయత ఎవమేవాముత్ర పుణ్యజితో లోకః క్షీయతే” ఇత్యాదిః । న చేయం సామాన్యశ్రుతిశ్చాతుర్మాస్యాదివిశేషశ్రుతివిషయాదన్యత్రైవ వ్యవతిష్ఠతామితి వాచ్యమ్ , తత్ర తావచ్చాతుర్మాస్యశ్రుతిః సుకృతస్యైవాఽక్షయత్వం బ్రూతే న తత్ఫలస్య । న చ సుకృతాక్షయకథనముఖేన తత్ఫలాక్షయత్వే వాక్యతాత్పర్యమితి కల్పయితుం శక్యమ్ , ప్రమాణవిరోధాత్ । పరిచ్ఛిన్నత్వాదిహేతుభిః ఫలానిత్యత్వానుమానాత్ । న చ తేషామనైకాన్తికత్వమ్ , పరమాణ్వాదావపి నిత్యత్వాసమ్ప్రతిపత్తేః । న చాఽక్షయే సుకృతే సతి తత్ఫలస్య క్షయానుపపత్తిః, అనుపభోగవదుపపత్తేః । సత్యేవ హి సుకృతే క్వచిత్ ఫలం నోపభుజ్యతే, “కదాచిత్ సుకృతం కర్మ కూటస్థమివ తిష్ఠతి” ఇతి స్మృతేః । తథా ఫలస్య క్షయోఽపి కిం న స్యాత్ ? నాపి “హిరణ్యదా అమృతత్వం భజన్తే” ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు ఫలనిత్యత్వం సుసంపాదమ్ । అత్రాఽప్యనుమానానుగృహీతయా సామాన్యశ్రుత్యా విరోధస్య తాదవస్థ్యాత్ । తస్మాన్నిత్యానిత్యవస్తువివేకపూర్వమనిత్యేభ్యో బ్రహ్మవ్యతిరిక్తపురుషార్థే వైరాగ్యముపపన్నమ్ । న చ బ్రహ్మజ్ఞానం న పురుషార్థః; ఆనన్దసాక్షాత్కారత్వాత్ । జీవబ్రహ్మణోరభేదస్య ప్రథమవర్ణకే ప్రతిబిమ్బదృష్టాన్తేన సాధితత్వాత్ సమ్భవత్యేవ తత్సాక్షాత్కారః । న చ నిత్యే జీవస్వరూపభూతే బ్రహ్మానన్దే వివదితవ్యమ్ , జీవే పరప్రేమాస్పదత్వస్య కదాచిదప్యనపాయాత్ । సుఖసాధనానాం తదభివ్యక్తిమాత్రోపక్షయాత్ । అన్యథా సాధనానాం సుఖం ప్రతి జనకత్వమభివ్యఞ్జకత్వం చేతి గౌరవాత్ । ఎవం చ సకలవిషయసుఖానాం బ్రహ్మానన్దలేశతయా పరమానన్దరూపే బ్రహ్మణి దుఃఖసాగరాత్ సంసారే ఉద్విగ్నాః ప్రవర్తన్తే । తదేవముక్తశఙ్కానిరాకరణేనాఽథశబ్దార్థనిర్వాహాయాఽతఃశబ్ద ఇత్యనవద్యమ్ । బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి పదేన “బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసా” ఇతి షష్ఠీసమాసోఽవగన్తవ్యో న తు ధర్మాయ జిజ్ఞాసా ధర్మజిజ్ఞాసేతివచ్చతుర్థీసమాసః । తత్ర హ్యన్తర్ణీతవిచారార్థప్రాధాన్యమాశ్రిత్య ప్రయోజనవివక్షయా ధర్మాయేతి చతుర్థీసమాస ఆశ్రితః । న హి విచారస్య యత్ప్రయోజనం తదేవ కర్మ, యేన ధర్మస్యేతి కర్మణి షష్ఠీ ప్రాప్నుయాత్ । అత్ర తు శబ్దోపాత్తం జ్ఞానేచ్ఛాప్రాధాన్యమాశ్రీయతే, ఇచ్ఛాయాశ్చ యదేవ కర్మ తదేవ ప్రయోజనమ్ , తేన కర్మణి షష్ఠీ తాదర్థ్యే చతుర్థీ చ ప్రాప్తా । తత్ర స్వరూపసిద్ధహేతుతయా ప్రాధాన్యాత్ కర్మణి షష్ఠీమేవాఽఽశ్రిత్య సమాసో దర్శితః । అత్ర వృత్తికారాః – బ్రహ్మశబ్దేన జాతిజీవకమలాసనశబ్దరాశీనామభిధేయతామాశఙ్క్యేత్థం నిరాకుర్వన్తి । న ఖలు జాత్యాదీనామత్ర కర్తవ్యతయా కర్తృతయా వాఽన్వయః సమ్భవతి । న తావద్ బ్రాహ్మణజాతేః కర్మత్వమ్ , ప్రత్యక్షసిద్ధతయా జిజ్ఞాస్యత్వాయోగాత్ । నాఽపి కర్తృత్వమ్ , జిజ్ఞాసాయాస్త్రైవర్ణికాధికారత్వాత్ । నాఽపి జీవో జిజ్ఞాస్యః, అహంప్రత్యయసిద్ధత్వాత్ । యద్యపి తస్య కర్తృత్వమస్తి తథాపి తదుపాదానం వ్యర్థమ్ , అన్యస్య కర్తృత్వప్రసఙ్గాభావాత్ । న చ శబ్దరాశేర్వేదస్యాఽచేతనస్య కర్తృత్వం సమ్భవతి, నాఽపి తస్య కర్మత్వమ్ , ధర్మజిజ్ఞాసౌత్పత్తికసూత్రాభ్యాం తస్యాఽర్థవత్త్వప్రమాణత్వయోర్నిరూపితత్వాత్ । హిరణ్యగర్భస్యాపి న జిజ్ఞాస్యత్వం తత్పదాదపి విరక్తస్య జిజ్ఞాసోపదేశాత్ । న చ తస్య కర్తృత్వమ్ , జ్ఞానవైరాగ్యయోః సహసిద్ధత్వాదితి । సోఽయం వృత్తికారప్రయాసో వ్యర్థః, “జన్మాద్యస్య యతః” ఇతి వక్ష్యమాణలక్షణస్య బ్రహ్మణో జాత్యాదిశఙ్కాయా అనుదయాత్ ।

నన్వేవమపి బ్రహ్మణ ఇతి నేయం కర్మణి షష్ఠీ భవితుమర్హతి, తథాత్వే బ్రహ్మస్వరూపమాత్రస్య విచార్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాసిద్ధావప్యన్యస్య తదసిద్ధేః । యదా తు సమ్బన్ధసామాన్యే షష్ఠీ పరిగృహ్యతే తదా బ్రహ్మసమ్బన్ధినాం స్వరూపప్రమాణయుక్తిసాధనఫలానాం సర్వేషాం విచారప్రతిజ్ఞా సిద్ధ్యతి । అథ మతమ్ – కర్మణి షష్ఠ్యాం సత్యాం జిజ్ఞాసాపేక్షితం జిజ్ఞాస్యం నిర్దిష్టం భవతి నాఽన్యథా, న చ తదన్తరేణ జిజ్ఞాసా సునిరూపేతి, తన్న; సమ్బన్ధసామాన్యషష్ఠీపక్షేఽపి బ్రహ్మణః కర్మత్వలాభాత్ । న హి సామాన్యం విశేషపర్యవసానమన్తరేణ వ్యవహారమాలమ్బతే । తత్ర కోఽసౌ విశేష ఇతి వీక్షాయాం సకర్మికాయాం జిజ్ఞాసాక్రియాయాం కర్మకారకస్యాఽభ్యర్హితతయా కర్మత్వం పర్యవస్యతి । తస్మాత్సర్వసంగ్రహాయ సమ్బన్ధసామాన్యే షష్ఠీ గ్రాహ్యా న కర్మణీతి చేద్, నాఽయం దోషః; కర్మణి షష్ఠ్యా ప్రధానే జిజ్ఞాసాకర్మభూతే బ్రహ్మణి నిర్దిష్టే తదపేక్షితానాం ప్రమాణాదీనామర్థసిద్ధతయా పృథగవక్తవ్యత్వాత్ । న హి రాజా గచ్ఛతీత్యుక్తే తదపేక్షితపరివారస్య గమనం పృథగ్వక్తవ్యం భవతి । ఎవం చాఽస్మత్పక్షే ముఖతః ప్రధానవిచారః ప్రతిజ్ఞాయతేఽర్థతోఽన్యః । త్వత్పక్షే తు వైపరీత్యేన । తతోఽస్మత్పక్ష ఎవ శ్రేయాన్ । కిం చ సాధికారస్య విచారవిధేః ప్రతిపాదకే “తద్విజిజ్ఞాసస్వ” ఇతి శ్రుతివాక్యే బ్రహ్మణః కర్మకారకత్వనిర్దేశాత్ సూత్రస్య చ తదేకార్థతయా సూత్రేఽపి బ్రహ్మణః కర్మత్వమేవ గ్రాహ్యమ్ , జిజ్ఞాసాపదేన జ్ఞాతుమిచ్ఛా జిజ్ఞాసేత్యవయవార్థ ఉపాదేయః । తథా చేచ్ఛాయాః ఫలవిషయత్వాన్నిశ్చలాపరోక్షావగతిఫలపర్యన్తతా సూత్రితా భవతి । న చ వాచ్యం బ్రహ్మణ్యవగతేఽనవగతే వా న జ్ఞానేచ్ఛా ప్రసజ్యత ఇతి, పరోక్షత్వేనాఽప్రతిష్ఠితాపరోక్షత్వేన వాఽవగతే నిశ్చలాపరోక్షావగతయే తదిచ్ఛోపపతేః । నను జ్ఞానం నామ ప్రమాణఫలం సంవేదనమితి సుగతప్రాభాకరవైశేషికనైయాయికాః । సంవిజ్జనకప్రమాతృవ్యాపార ఇతి వార్తికకారీయాః । ఆత్మచైతన్యమేవైతి క్షపణకలౌకాయతికాః । జ్ఞాయతేఽనేనేతి కరణవ్యుత్పత్త్యా బుద్ధివృత్తిర్జ్ఞానమ్ , భావవ్యుత్పత్త్యా తు సంవేదనమేవేతి సాఙ్ఖ్యవేదాన్తినః । తత్ర కీదృశం జ్ఞానమిష్యత ఇతి చేద్, ఉచ్యతే – న తావత్సుగతాదిచతుష్టయస్య లోకాయతస్య చ పక్ష ఉపపన్నః, తైర్జన్యస్యాఽపి ఫలభూతసంవేదనస్య కర్తృవ్యాపారపూర్వకత్వానభ్యుపగమాత్ ; విమతం కర్తృవ్యాపారపూర్వకమ్ , ఫలత్వాద్ , గ్రామప్రాప్తివదిత్యనుమానవిరోధాత్ । ఎతేన క్షపణకపక్షోఽప్యపాస్తః । యద్యపి తత్పక్షే సంవేదనం స్వరూపేణాఽజన్యం తథాపి విషయావభాసిత్వోపాధినా తజ్జన్మాభ్యుపేయమ్ । అన్యథా సర్వదా సర్వవిషయావభాసప్రసఙ్గాత్ । నను సర్వగతస్య నిరవయవస్యాఽఽత్మనో న పరిస్పన్దపరిణామౌ వ్యాపారౌ యుక్తౌ । సత్యమ్ , అత ఎవ వార్తికకారీయం మతముపేక్షణీయమ్ । అస్మన్మతే త్వధ్యాసపరినిష్పన్నాన్తఃకరణసమ్పిణ్డితస్యాఽఽత్మనో జ్ఞానాకారపరిణామో యుజ్యతే । న చ తాదృగాత్మనః సంవేదనాకారేణైవ పరిణామోఽస్త్వితి వాచ్యమ్ , సంవేదనస్య స్వరూపతో నిత్యసిద్ధత్వాత్ । న చైవం సంవేదనస్యాఽజన్యస్య ఫలత్వాసమ్భవః, తస్య జన్మాఙ్గీకారాత్ । యద్యప్యన్తః కరణపరిణామాః సర్వేఽపి సాక్షివేద్యత్వాదపరోక్షాస్తథాపి విషయేణ సహాఽపరోక్షహేతురన్తఃకరణపరిణామోఽపరోక్షజ్ఞానమితరత్పరోక్షమితి తద్వివేకః । తత్రైతాదృశమన్తఃకరణపరిణామరూపమపరోక్షజ్ఞానం సూత్రేఽస్మిన్నిష్యమాణతయా నిర్దిష్టమ్ ।

నన్వేతత్ప్రథమసూత్రం యది శాస్త్రేఽన్తర్భూతం తదానీమస్య స్వేనైవాఽఽరమ్భసిద్ధావాత్మాశ్రయతాపత్తిః । అన్యేన చేదనవస్థా । అథాఽనన్తర్భూతం తర్హ్యస్యాఽనారమ్భప్రసఙ్గ ఇతి చేద్, నైష దోషః; స్వాధ్యాయాధ్యయనాదాపాతప్రతిపన్నః శ్రవణవిధిరేవ స్వాపేక్షితానుబన్ధత్రయవిచారాయ ప్రథమసూత్రమారమ్భయతి । తథా చ వక్ష్యమాణకృత్స్నశాస్త్రప్రయోజకవిధినైవ ప్రయోజ్యత్వాదస్య శాస్త్రాన్తర్భావః । అపౌరుషేయవిధిప్రయుక్తత్వాన్నాఽనవస్థా । శ్రవణవిధిర్యది స్వనిర్ణయాయ ప్రథమసూత్రమేవారమ్భయేత్ తర్హ్యుత్తరసూత్రసన్దర్భస్యాఽఽరమ్భకం కిం స్యాదితి న శఙ్కనీయమ్ , ప్రథమసూత్రనిర్ణీతేన తేనైవ విధినా తదారమ్భోపపత్తేః । అత ఎవ తద్విధినిర్ణయస్య సూత్రస్య శాస్త్రాదిత్వం సమన్వయాద్యధ్యాయసఙ్గతిశ్చాఽస్య సులభా, శ్రోతవ్యాదివాక్యానాం స్వార్థే సమన్వయద్వారేణ విచార్యమాణవేదాన్తవాక్యానామపి బ్రహ్మణి సమన్వయనిమిత్తత్వాత్ । అత్ర చ సూత్రేఽనువాదపరిహారాయ కర్తవ్యపదమధ్యాహృత్యేష్యమాణజ్ఞానస్య ఫలభూతస్య స్వత ఎవ సమ్పాద్యతయాఽవగతస్య విధేయత్వాయోగాత్ । తదుపాయమన్తర్ణీతవిచారముపలక్ష్య బ్రహ్మజ్ఞానం ప్రత్యదృష్టస్యాఽపి సాధనత్వాద్విధిముపపాద్యేష్టసాధనతావిధిపక్షం స్వీకృత్య ముముక్షుణా హ్యానుభవాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి శ్రౌతో వాక్యార్థః కథనీయః । కథితే చ తస్మిన్ సమ్బన్ధవిషయప్రయోజనాన్యర్థాదవగమ్యన్త ఇతి స్థితమ్ ॥

తృతీయవర్ణకే సూత్రపదవాక్యార్థ ఈరితః ।
అధికార్యథశబ్దేన తత్ర సాక్షాత్ప్రసాధితః ॥ ౧ ॥

సూత్రితం త్రితయం త్వేతత్సమ్బన్ధో విషయః ఫలమ్ ।
చతుర్థే వర్ణకే సర్వం తదాక్షిప్య నిరూప్యతే ॥ ౨ ॥

ప్రథమే వర్ణకేఽధ్యాసమాశ్రిత్యైతత్ప్రసాధితమ్ ।
అస్మింస్తు వర్ణకే సాక్షాత్తదేవాక్షిప్య సాధ్యతే ॥ ౩ ॥

నను బ్రహ్మస్వరూపం యది మానాన్తరేషు ప్రతిపన్నం తదా నాఽస్య శాస్త్రస్య విషయో భవితుమర్హతి, అనధిగతార్థత్వాభావాత్ । నాపి తదవగమోఽస్య ప్రయోజనమ్ , ఎతచ్ఛాస్త్రాత్ప్రాగేవ సిద్ధత్వాత్ । అథాఽప్రతిపన్నం తదాఽత్యన్తమబుద్ధ్యారూఢేనాఽర్థేన కథమిదం శాస్త్రం సమ్బధ్యేత । యద్యపి ప్రత్యక్షాదికమత్యన్తాదృష్టచరేణాఽప్యర్థేన సమ్బధ్యమానం దృష్టం తథాపి విచారాత్మకస్య శాస్త్రస్య న తత్సంభవతి । సర్వత్రాఽఽపాతతః ప్రతిపన్నస్యైవ విచారసమ్బన్ధదర్శనాదితి చేత్ , ఎవం తర్హి బ్రహ్మణోఽప్యధ్యయనాదాపాతాప్రతిపన్నస్యానిర్ణీతస్య విషయస్య విచారశాస్త్రసమ్బన్ధే సతి తదవగమః ఫలమితి న కోఽపి దోషః । నను విషయప్రయోజనసమ్బన్ధా నాఽత్ర ప్రతిపాదనీయా వక్ష్యమాణసమన్వయాధ్యాయాదిభిరేవ తత్సిద్ధేః । న చ తదప్రతిపాదనే శ్రోతౄణామప్రవృత్తిః, శాస్త్రప్రణేతృగౌరవాదేవ విషయాదిసద్భావనిశ్చయేన ప్రవృత్తిసమ్భవాత్ । మైవమ్ , సామాన్యతో విషయాదిసత్త్వనిశ్చయేఽపి స్వాభిప్రేతప్రయోజనవిశేషానవగమే ప్రవృత్త్యయోగాత్ । నను తర్హి ప్రవృత్త్యఙ్గతయా ప్రయోజనవిశేష ఎవ వక్తవ్యో న విశేషసమ్బన్ధౌ । అథ విషయోఽపి ప్రయోజనసాధనతయా ప్రవృత్త్యఙ్గం తథాపి ప్రయోజనావగమాదేవ సోఽవగమ్యతే, తత్సమ్బన్ధిన ఎవ విషయత్వనియమాత్ । లోకే ద్వైధీభావాఖ్యప్రయోజనసమవాయిన ఎవ కాష్ఠస్య చ్ఛిదిక్రియావిషయత్వాత్ । విషయవిషయిప్రతీతౌ తత్సమ్బన్ధోఽపి ప్రతీయత ఎవేతి న సోఽపి పృథగ్వక్తవ్య ఇతి చేత్ , మైవమ్ ; తత్ర కిం ప్రయోజనవిషయసమ్బన్ధానాం స్వరూపతోఽత్యన్తభేదాభావాత్ పృథగ్వక్తవ్యత్వాభావః, కిం వాఽన్యతరాభిధానేనేతరయోరర్థసిద్ధత్వాద్ , ఉత ప్రత్యేకమేవ స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రవృత్తిసమర్థతయా సమ్భూయ ప్రవృత్త్యఙ్గత్వాభావాత్ ? నాఽఽద్యః, పురుషార్థరూపం ప్రయోజనమ్ , అనన్యథాసిద్ధో విషయః, ఎతత్ప్రతిపాద్యత్వం సమ్బన్ధ ఇత్యేవమేషాం భిన్నత్వాత్ । తత్ర విషయత్వమన్యయోగవ్యావృత్తిరూపమయోగవ్యావృత్తిరూపశ్చ సమ్బన్ధ ఇతి తయోర్వివేకః । న ద్వితీయః, సత్యప్యేకస్మిన్నితరాభావదర్శనేనాఽర్థసిద్ధ్యయోగాత్ । దృశ్యతే హి కాకదన్తానాం గ్రన్థాన్తరేణాఽసిద్ధతయా విషయత్వే ప్రతిపాదయితుం శక్యతయా సమ్బన్ధే చ సత్యపి తద్విచారణాయాం ప్రయోజనాభావః । తథా పరిపక్వకదలీఫలత్వగుత్పాటనాదిషు కుఠారదాత్రాదినా సాధయితుం శక్యతయా సమ్బన్ధే పురుషైరపేక్ష్యతయా ప్రయోజనే సత్యపి న కుఠారాదివ్యాపారవిషయత్వమస్తి, అఙ్గుల్యాదిభిరేవ తదుత్పాటనసిద్ధేః । ఎవ మేర్వాదేరన్యైరానానీతతయా విషయభూతస్య సప్రయోజనస్యాఽప్యస్మదాదికర్తృకానయనవ్యాపారేణ న సమ్బన్ధం పశ్యామః, అయోగ్యత్వాత్ । తదేవం పరస్పరవ్యభిచారిషు నాఽస్త్యర్థసిద్ధిశఙ్కాఽపి । న తృతీయః, ఉక్తత్రయమేలనమన్తరేణ ప్రవృత్త్యభావాత్ । న హి కాకదన్తవిచారే కదలీఫలాద్యుత్పాటనాయ కుఠారాదౌ మేర్వాద్యానయనే వా పురుషప్రవృత్తిరుపలభ్యతే ।

స్యాదేతత్ , బ్రహ్మస్వరూపం వేదాన్తానామేవ విషయో న విచారశాస్త్రస్య, ప్రమాణప్రమేయాదిసమ్భావనాహేతుభూతన్యాయానాం తద్విషయత్వాత్ । అత్ర సిద్ధాన్తాభిజ్ఞంమన్యః పరిజహార – విమతం విచారశాస్త్రం వేదాన్తైరభిన్నార్థమ్ , తదితికర్తవ్యత్వాద్ , యథా దర్శపూర్ణమాసాభ్యామేకవిషయం తదితికర్తవ్యం ప్రయాజాది యథా వా బీజేన సహైకకార్యజనకం తత్సహకారిభూతం జలభూమ్యాది । యద్యపి విచారశాస్త్రేణ న్యాయా ఎవ సాక్షాత్ప్రతిపాద్యమానా ఉపలభ్యన్తే తథాపి బ్రహ్మణః పరమ్పరయా విషయత్వం భవిష్యతి; యథా ఛేత్తుర్హస్తవ్యాపారః సాక్షాత్ కుఠారమేవ విషయీకుర్వాణోఽపి పరమ్పరయా కాష్ఠమపి విషయీకరోతి తద్వదితి । నాఽయం పణ్డితంమన్యస్య పరిహారః సమీచీనః, విచారస్య వేదాన్తేతికర్తవ్యత్వాసిద్ధేః । యథా ప్రయాజాదేరితికర్త్తవ్యతాయామాగమో మానం యథా వా జలభూమ్యాదేః సహకారిత్వమన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం న తథా విచారస్యేతికర్తవ్యత్వే కిఞ్చిన్మానమస్తి । న చేతికర్తవ్యత్వశూన్యస్య వేదాన్తశబ్దస్య బ్రహ్మావగమం ప్రతి కథం కరణతేతి శఙ్కనీయమ్ , శబ్దోపలబ్ధేః శక్తిజ్ఞానసంస్కారస్య చ తదితికర్తవ్యత్వాత్ । విచారోఽపి దోషనిరాకరణేన బ్రహ్మప్రమితిహేతుతయా శబ్దం ప్రతి ఇతికర్తవ్యతాం భజత్వితి చేద్, న; వైదికశబ్దే దోషాభావాత్ । న చైవం విచారవైయర్థ్యమ్ , పురుషదోషనిరాసహేతుత్వాత్ । పురుషదోషశ్చ ద్వివిధః – శబ్దశక్తితాత్పర్యాన్యథావధారణం ప్రత్యక్షాదివిరోధబుద్ధిశ్చ । తత్ర లౌకికప్రయోగేషు గ్రామేఽస్మిన్నయమేక ఎవాఽద్వితీయః ప్రభురిత్యాదిషు సజాతీయమాత్రనివారణే శక్తితాత్పర్యమవలోక్య వైదికప్రయోగేఽపి తథైవాఽవధారయతి । తదేవదన్యథాఽవధారణం సమన్వయవిచారేణ నిరసిష్యతే విరోధబుద్ధిశ్చాఽవిరోధవిచారేణ । ఎవం చ ప్రతిబన్ధనివారణ ఎవోపక్షీణస్య విచారస్య కథం బ్రహ్మ ప్రమితిహేతుతా ? తస్మాద్ న విచారశాస్త్రవిషయో బ్రహ్మేతి ।

అత్రోచ్యతే – శబ్దాదేవోత్పన్నమపి బ్రహ్మజ్ఞానం ప్రతిబన్ధనివృత్తౌ సత్యామేవ ప్రతితిష్ఠతి, న తు తతః పూర్వమ్ । తథా చ ప్రతిబన్ధనిరాసినో విచారస్య బ్రహ్మనిర్ణయహేతుత్వాద్ బ్రహ్మవిషయత్వముపపద్యతే । అత్ర కేచిదాహుః – విచారావగమ్యతాత్పర్యస్యాఽర్థప్రమితిహేతుత్వాద్విచారోఽప్యర్థప్రమితేరేవ హేతుర్న ప్రతిబన్ధనిరాసస్యేతి । తదసత్ , కిం తాత్పర్యమవిజ్ఞాతమేవాఽర్థప్రమితిహేతురుత విజ్ఞాతమ్ ? నాఽఽద్యః, సర్వత్ర లౌకికవాక్యేషు తాత్పర్యావగమఫలకవిచారవైయర్థ్యాపాతాత్ । అనవగతేఽపి తాత్పర్యేఽన్యథాప్రతిపత్త్యభావాత్ । ద్వితీయేఽపి న తావత్ తాత్పర్యం పదార్థవిషయమ్ , తస్య వాక్యార్థప్రతీతావనుపయోగాత్ । వాక్యార్థవిషయత్వే చాఽన్యోన్యాశ్రయత్వమ్ – విషయభూతవాక్యార్థస్య విశేషణస్యాఽవగతౌ “తద్విశిష్టతాత్పర్యావగతిస్తాత్పర్యావగతౌ చ వాక్యార్థప్రమితిరితి । అథ మన్యసే – పదేభ్యః పదార్థానవగమ్యాఽనన్తరం నూనమేషాం సంసర్గోఽస్తి, సహ ప్రయుజ్యమానత్వాత్ , ఇత్యుత్ప్రేక్షయా వాక్యార్థావగతౌ నోక్తదోష ఇతి । తదయుక్తమ్ , తత్ర న తావదుత్ప్రేక్షా స్మృతిః; అనవగతార్థగన్తృత్వాత్ । నాఽపి సంశయః, కోటిద్వయాభావాత్ । నాఽపి విపర్యయః, బాధాభావాత్ । పరిశేషాచ్ఛబ్దజన్యో వాక్యార్థబోధః ప్రమాణమిత్యేవాఽభ్యుపేయమ్ । ఎవం చ శబ్దస్య తాత్పర్యావగమమనపేక్ష్య ప్రమాపకత్వం పూర్వోక్తపరస్పరాశ్రయత్వం వా దుర్వారమ్ ।

నను గవాదిపదానాం గోత్వాదిసామాన్యే వ్యుత్పత్తివద్వాక్యానామపి వాక్యార్థత్వసామాన్యే తాత్పర్యమ్ , తతశ్చ సామాన్యస్య పూర్వమేవ జ్ఞాతతయా తాత్పర్యవిశేషణత్వసమ్భవాత్ తద్విశిష్టం తాత్పర్యమవగమ్యతే । తథా చ న తాత్పర్యేణ వాక్యార్థవిశేషప్రమితౌ పూర్వోక్తదోష ఇతి చేద్ , న; వాక్యార్థవిశేషతాత్పర్యాభావప్రసఙ్గాత్ । అథ గోత్వవాచినో గోశబ్దస్య గోవ్యక్తౌ పర్యవసానవత్ సామాన్యగోచరమేవ తాత్పర్యం విశేషే పర్యవస్యేద్ , ఎవమపి న తాత్పర్యమర్థప్రమితిహేతుః । విమతో వాక్యార్థావగమః శబ్దశక్తిమాత్రనిబన్ధనః, శాబ్దజ్ఞానత్వాత్ , పదార్థజ్ఞానవత్ । యది చ తాత్పర్యం వాక్యార్థప్రమితిహేతుః స్యాత్ తదా వాక్యార్థోఽశాబ్దః స్యాత్ , తాత్పర్యామాత్రాత్ తత్ప్రమితిసిద్ధేః । శబ్దాన్వయవ్యతిరేకౌ చ శబ్దస్య పదార్థప్రదర్శనముఖేన తాత్పర్యోపాధ్యుపయోగితయాఽప్యుపపద్యేయాతామ్ । తస్మాత్ శాబ్దత్వసిద్ధయే శబ్ద ఎవాఽర్థప్రమితిహేతుః, తాత్పర్యబోధస్తు ప్రతిబన్ధనిరాసీత్యేవాఽభ్యుపేయమ్ । ఎవం చ తాత్పర్యహేతోర్విచారస్యాఽపి ప్రతిబన్ధనిరాసిత్వాదుపచారేణైవ బ్రహ్మవిషయత్వమ్ ।

ననూపచారేణాఽపి న బ్రహ్మణో విచారవిషయత్వం సమ్భవతి, ఆపాతప్రసిద్ధేరపి దుస్సంపాదత్వాత్ । న తావల్లోకే ప్రసిద్ధమ్ , మానాన్తరాగోచరత్వాత్ । నాఽపి వేదే తత్ప్రసిద్ధిః, తత్ర బ్రహ్మశబ్దస్యాఽనవధృతార్థత్వాత్ । “లోకావధృతసామర్థ్యః శబ్దో వేదేఽపి బోధకః” ఇతి న్యాయేనాఽవ్యుత్పన్నస్య శబ్దస్య వేదేఽప్యబోధకత్వాత్ । మైవమ్ , వైదికప్రయోగాన్యథానుపపత్త్యా బ్రహ్మశబ్దార్థస్య కస్యచిత్స్వర్గాదివత్ కల్ప్యత్వాత్ । ప్రసిద్ధపదసమభివ్యాహారస్య స్వర్గబ్రహ్మవాక్యయోః సమానత్వాత్ । ఎవమపి బ్రహ్మశబ్దస్యాఽర్థమాత్రం సిధ్యతి న త్వర్థవిశేష ఇతి చేద్ , న; ప్రసిద్ధపదసమభివ్యాహారేణ తదన్వయయోగ్యస్యైవాఽర్థవిశేషస్య కల్ప్యత్వాత్ । న చ తస్మిన్వివక్షితేఽర్థవిశేషే శబ్దస్య వృత్త్యసమ్భవః । రూఢ్యా తత్రావర్తమానమపి శబ్దమవయవార్థవ్యుత్పాదనేన వర్తయితుం శక్యత్వాత్ । ఎతదర్థమేవ సర్వత్ర నిగమనిరుక్తవ్యాకరణానాం ప్రవృత్తత్వాత్ । తథా చాఽత్ర “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” “అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా” ఇతి శ్రుతిసూత్రప్రయోగాన్యథానుపపత్త్యా బాధరహితం చిద్రూపమన్తశూన్యం పురుషార్థపర్యవసాయితయా జిజ్ఞాస్యం వస్తు బ్రహ్మశబ్దార్థ ఇతి కల్ప్యతే । బ్రహ్మశబ్దశ్చ బృహ బృహి వృద్ధావిత్యస్మాద్ధాతోర్నిష్పన్నో మహత్త్వమాచష్టే । తచ్చ మహత్త్వం సంకోచకప్రకరణోపపదయోరభావాన్నిరతిశయమేవ సమ్పద్యతే । తతో దేశతః కాలతో వస్తుతశ్చాఽన్తశూన్యమిత్యుక్తం భవతి । తథా బాధ్యత్వజడత్వాపురుషార్థత్వాదిదోషరాహిత్యమపి మహత్త్వమేవ । లోకే దోషరహితేషు గుణవత్సు పురుషేషు మహాపురుషా ఇతి వ్యవహారదర్శనాత్ । తతో వ్యుత్పత్తివశాద్ యథోక్తేఽర్థే బ్రహ్మశబ్దో వర్త్తతే । జాతిజీవకమలాసనాదిషు యథోక్తార్థాభావేఽపి రూఢివశాద్ బ్రహ్మశబ్దవృత్తిరుపపద్యతే । నను బృంహతిధాత్వర్థానుగమనేన కిం సౌత్రస్య బ్రహ్మశబ్దస్యాఽర్థో వర్ణ్యతే కిం వా శ్రౌతస్య ? నాఽఽద్యః; పౌరుషేయప్రయోగస్య మూలప్రమాణాపేక్షస్య తదభావే నిర్ణయానుపయోగాత్ । అథ శ్రుతిర్మూలప్రమాణం తథాఽప్యుత్తరసూత్రే జగజ్జన్మాదికారణం బ్రహ్మేతి నిర్ణేష్యమాణత్వాదస్మిన్ సూత్రే ప్రయాసో న కర్తవ్యః । న ద్వితీయః; “యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే”, “తద్విజిజ్ఞాసస్వ”, “తద్ బ్రహ్మ”, “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” ఇత్యాదిశ్రుతౌ స్వయమేవాఽర్థనిర్ణయాత్ ; నైష దోషః, ప్రథమసూత్రప్రవృత్తిదశాయామనిష్పన్నస్య ద్వితీయసూత్రస్య తదర్థనిర్ణయహేతుత్వాసమ్భవాత్ । శ్రుతావపి పదార్థస్యాఽన్యతః ప్రసిద్ధిమన్తరేణ వాక్యార్థప్రమిత్యయోగాదుభయత్రాఽపి ధాత్వర్థానుగమేనాఽర్థస్య వర్ణనీయత్వాత్ । ధాత్వర్థానుగమః సమ్భావనామాత్రబుద్ధిహేతుర్న నిర్ణాయక ఇతి చేద్ , మా భూన్నిర్ణయః; సమ్భావితస్యాఽనిర్ణీతస్యైవాఽర్థస్యాఽత్ర జిజ్ఞాసావిషయత్వేనాఽపేక్షితత్వాత్ ।

అథ వివక్షితస్య బ్రహ్మశబ్దార్థస్య నిశ్చితా ప్రసిద్ధిరపేక్ష్యేత, తర్హి సాఽపి సమ్పాద్యతే । ఆత్మా తావద్ “అహమస్మి” ఇతి సర్వలోకప్రత్యక్షః ప్రతీయతే, స ఎవ హి బ్రహ్మ; “స వా అయమాత్మా బ్రహ్మ” ఇతి శ్రుతేః । తతశ్చ ప్రతిపన్నముద్దిశ్య విచారసమ్భవాచ్ఛక్యప్రతిపాద్యత్వలక్షణః సమ్బన్ధః సిధ్యతి । తథా చాఽత్యన్తాప్రసిద్ధ్యభావాద్విషయత్వసిద్ధిః । నన్వేవం తర్హి ప్రత్యక్షస్యాఽపి గోచరత్వేనాఽసాధారణత్వాభావాద్విషయత్వం న సిధ్యతీతి చేద్, అహమిత్యాత్మత్వసామాన్యాకారేణ సర్వప్రత్యక్షసిద్ధావపి తద్విశేషస్య విప్రతిపద్యమానస్య ప్రత్యక్షసిద్ధ్యయోగాత్ । యద్యప్యాత్మని వస్తుతో నాఽస్తి సామాన్యవిశేషభావస్తథాపి యథా రజ్జుద్రవ్యస్య దణ్డసర్పధారాదావనుస్యూతరూపేణ ప్రతీయమానత్వమేవ సామాన్యం తథాఽఽత్మనోఽపి శరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధిశూన్యకర్తృభోక్తృసర్వజ్ఞబ్రహ్మాఖ్యపదార్థేషు విప్రతిపత్తిస్కన్ధేష్వనుస్యూతత్వేన ప్రతీయమానత్వం సామాన్యం భవిష్యతి, ప్రత్యక్షసిద్ధేఽపి శరీరాద్యర్థే ప్రయుజ్యమానస్యాఽఽత్మవాచినోఽహం శబ్దస్య గోశబ్దవదర్థవిప్రతిపత్తిరుపపద్యతే । గోశబ్దస్య హి ప్రత్యక్షసిద్ధవ్యక్త్యాకృతిక్రియాగుణాద్యర్థేషు ప్రయుజ్యమానస్య జాతిరర్థత్వేన వైదికైః ప్రతిపన్నా, వ్యక్తిః సాఙ్ఖ్యాదిభిః, ఉభయం వైయాకరణైః, అవయవసంస్థానాఖ్యాఽఽకృతిరార్హతాదిభిః; త్రితయమపి నైయాయికైః । అథ గోశబ్దస్య ప్రయోగే జాత్యాదీనామన్వయవ్యతిరేకనియమాత్ తదర్థత్వశఙ్కా, తర్హ్యహంశబ్దప్రయోగేఽపి శరీరాదీనామన్వయవ్యతిరేకనియమాదేవ తదర్థత్వశఙ్కాఽస్తు । తత్ర విచారవిరహితం ప్రత్యక్షమేవ ప్రమాణమాశ్రిత్య చేతయమానో దేహ ఆత్మేతి శాస్త్రసంస్కారవర్జితా జనాః ప్రతిపన్నాః । తథా భూతచతుష్టయమాత్రతత్త్వవాదినో లౌకాయతికాశ్చ “మనుష్యోఽహం, జానామి” ఇతి శరీరస్యాఽహంప్రత్యయాలమ్బనత్వేన జ్ఞానాశ్రయత్వేన చాఽవగమ్యమానత్వాత్ తదేవాఽఽత్మేతి మన్యన్తే ।

అన్యే పునరేవమాహుః – సత్యపి శరీరే చక్షురాదిభిర్వినా రూపాదిజ్ఞానాభావాదిన్ద్రియాణ్యేవ చేతనాని । న చేన్ద్రియాణాం కరణతయా జ్ఞానాన్వయవ్యతిరేకయోరన్యథాసిద్ధిః, కరణత్వకల్పనాదుపాదానకల్పనస్యాఽభ్యర్హితత్వాత్ । అతః కాణోఽహం మూకోఽహమిత్యహంప్రత్యయాలమ్బనాని చేతనానీన్ద్రియాణి ప్రత్యేకమాత్మత్వేనాఽభ్యుపేయాని । శరీరే త్వహంప్రత్యయాలమ్బనత్వం చేతనత్వం చాఽఽత్మభూతేన్ద్రియాశ్రయత్వాదన్యథాసిద్ధమ్ । నన్వేకస్మిన్ శరీరే బహూనామిన్ద్రియాణాం చేతనత్వే “య ఎవాఽహం పూర్వం రూపమద్రాక్షం స ఎవేదానీం శబ్దం శృణోమి” ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞా న స్యాత్ । తథా భోక్తృత్వం చ రూపరసాదిషు యుగపదేవ స్యాన్న క్రమేణేతి చేద్, మైవమ్ ; న హి చేతనైకత్వం ప్రత్యభిజ్ఞాక్రమభోగయోర్నిమిత్తమ్ , కిన్త్వేకశరీరాశ్రయత్వమేవ । తతో యథైకస్మిన్ గేహే బహూనాం పురుషాణామేకైకస్య వివాహేఽన్యేషాముపసర్జనత్వం తథా ఇన్ద్రియాత్మనామప్యేకైకస్యోపభోగకాలేఽన్యేషాముపసర్జనత్వమితి ।

అన్యే తు మన్యన్తే – స్వప్నే చక్షురాద్యభావేఽపి కేవలే మనసి విజ్ఞానాశ్రయత్వమహంప్రత్యయాలమ్బనత్వం చోపలభ్యతే । న చ రూపాదిజ్ఞానానాం చక్షురాద్యాశ్రయత్వమ్ , తథా సతి కేవలే మనసి రూపాదిస్మృత్యనుపపత్తేః । తతః కరణాన్యేవ చక్షురాదీని । అహంప్రత్యయస్తు తత్ర కర్తృత్వోపచారాత్ సిధ్యతి । న చాఽనేకాత్మస్వేకశరీరాశ్రయత్వమాత్రేణ ప్రత్యభిజ్ఞా యుజ్యతే, ఎకప్రాసాదమాశ్రితానామపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్ చక్షురాది కరణం శరీరాద్యాధారం మన ఎవాఽఽత్మేతి । విజ్ఞానవాదినస్తు క్షణికవిజ్ఞానవ్యతిరిక్తవస్తునః సద్భావమనుభవవిరుద్ధం మన్వానాస్తస్యైవ విజ్ఞానస్యాఽఽత్మత్వమాహుః । ప్రత్యభిజ్ఞా తు జ్వాలాయామివ సన్తతవిజ్ఞానోదయసాదృశ్యాదుపపద్యతే । విజ్ఞానానాం హేతుఫలసన్తానమాత్రాదేవ కర్మజ్ఞానబన్ధమోక్షాదిసిద్ధిః ।

మాధ్యమికస్తు సుషుప్తే విజ్ఞానస్యాఽప్యదర్శనాచ్ఛూన్యమేవాఽఽత్మతత్త్వమిత్యాహ యది సుషుప్తే విజ్ఞానప్రవాహః స్యాత్తదా విషయావభాసోఽపి ప్రసజ్యేత, నిరాలమ్బనజ్ఞానాయోగాత్ । జాగరణస్వాప్నజ్ఞానానామేవ సాలమ్బనత్వమ్ , న సౌషుప్తికజ్ఞానానామితి చేద్ , న; విశేషాభావాత్ । విమతం సాలమ్బనమ్ , ప్రత్యయత్వాత్ , సంమతవత్ । ఉత్థితస్య సౌషుప్తవిషయస్మృత్యభావనియమాన్న తత్ర విషయ ఇతి చేత్, తర్హి నియమేనాఽస్మర్యమాణత్వాదేవ తత్ర జ్ఞానమపి మా భూత్ । న చ శూన్యే వివదితవ్యమ్ , యథా సవికల్పకః స్వవిషయవిపరీతనిర్వికల్పకజన్యస్తథా సత్ప్రత్యయోఽపి స్వవిపరీతప్రత్యయజన్య ఇత్యభ్యుపేయత్వాత్ । ఎవం చోత్థానే సతి జాయమానస్యాఽహమస్మీతి సత్ప్రత్యయస్య సమనన్తరపూర్వప్రత్యయలక్షణకారణరహితస్య వాస్తవత్వాయోగాచ్ఛూన్యమేవ తత్త్వమితి ।

అపరే పునః శరీరేన్ద్రియమనోవిజ్ఞానశూన్యవ్యతిరిక్తం స్థాయినం సంసారిణం కర్తారం భోక్తారమాత్మానమాహుః । న చ శూన్యోఽహం ప్రత్యయ ఉపపద్యతే, వన్ధ్యాపుత్రాదావపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి క్షణికవిజ్ఞానే క్రమభావీ వ్యవహారో యుజ్యతే, సర్వో హి లోకోఽనుకూలం వస్తు ప్రథమతో జానాతి, తత ఇచ్ఛతి, తతః ప్రయతతే, తతస్తత్ప్రాప్నోతి, తతః సుఖం లభతే । యద్యేతాదృశమేకకర్తృకతయా భాసమానం వ్యవహారమేకసన్తానవర్త్తినో బహవ ఆత్మానః పరస్పరవార్తానభిజ్ఞా అపి నిష్పాదయన్తి, తదాభిన్నసన్తానవర్తినః కిం న నిష్పాదయేయుః । తస్మాత్ “య ఎవాఽహమిదం వస్త్వజ్ఞాసిషం స ఎవేదానీమిచ్ఛామి” ఇత్యాద్యబాధితప్రత్యభిజ్ఞానిర్వాహాయ స్థాయ్యాత్మాఽఽభ్యుపేయః । న చాఽసౌ విజ్ఞానరూపః, అహం విజ్ఞానమిత్యేకత్వానుభవాభావాత్ । “మమేదం విజ్ఞానమ్” ఇతి హి సమ్బన్ధోఽనుభూయతే । న చాఽయమనుభవో మమాత్మేతివదౌపచారికః, బాధాభావాత్ । ఎతేన శరీరేన్ద్రియమనసామాత్మత్వం ప్రయుక్తమ్ । తత్రాఽపి సమ్బన్ధప్రత్యయస్యాఽనివార్యత్వాత్ , అహముల్లేఖస్య తత్రాఽధ్యాసికత్వాత్ । స చాఽయమాత్మా సాదిః, శరీరోత్పత్తిసమనన్తరమేవ సుఖదుఃఖప్రాప్తిమవలోక్య తద్ధేతుభూతయోః పుణ్యపాపయోః కర్తా పూర్వమప్యస్తీత్యవగమాత్ । న చాఽయమనిత్యః, వినాశానిరూపణాత్ । న తావత్ స్వతో వినాశః, నిర్హేతుకవినాశస్యాఽతిప్రసఙ్గినః సుగతవ్యతిరిక్తైరనఙ్గీకారాత్ । నాఽపి పరతః, నిరవయవస్య వినాశహేతుసంసర్గాసమ్భవాత్ । సమ్భవేఽపి వా న వినాశః సిధ్యేత్ । కర్మనిమిత్తో హ్యన్యసంసర్గః, స చ తత్కర్మఫలోపభోగాయాఽఽత్మనోఽవస్థితిమేవ సాధయేద్, న వినాశమ్ । తస్మాదనాదేరవినాశినోఽనన్తశరీరేషు యాతాయాతరూపః సంసారః సిద్ధః । నిర్వికారస్య భోగాసమ్భవాద్వికారస్య క్రియాఫలరూపస్యాఽభ్యుపగమే క్రియావేశాత్మకం కర్తృత్వమనివార్యమ్ । భోక్తృత్వమప్యనుభూయమానం శరీరాదిషు విజ్ఞానపర్యన్తేష్వనుపపన్నత్వాదుక్తాత్మన్యేవ పర్యవస్యతి । తథా హి – శరీరం తావత్ పఞ్చభూతసఙ్ఘాతరూపమ్ , “పఞ్చభూతాత్మకే తాత ! శరీరే పఞ్చతాం గతే” ఇత్యాదిశాస్త్రాత్ । యత్తు నైయాయికో మన్యతే – భూలోకవాసినాం శరీరం పార్థివమేవ, తత్ర క్లేదనాద్యుపలబ్ధిర్వస్త్రాదావివ భూతాన్తరోపష్టమ్భాదితి, తదసత్ ; శోషాదినా జలాద్యపగమేఽపి యథా వస్త్రాదిస్వరూపస్య నాఽపచయస్తథా క్లేదనపాచనవ్యూహనావకాశానామపగమేఽపి శరీరస్యాఽపచయాభావప్రసఙ్గాత్ ।

యచ్చ వైశేషికైరుచ్యతే – పఞ్చభూతాత్మకత్వే శరీరస్యాఽప్రత్యక్షత్వప్రసఙ్గః, వాయ్వాకాశయోరప్రత్యక్షతయా ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షవృత్తిత్వాదితి; తదప్యయుక్తమ్ , తథా సతి సర్వావయవినామప్రత్యక్షత్వాపాతాత్ , ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షావయవవృత్తిత్వాత్ । న హి సూక్ష్మాః పరభాగస్థితాశ్చాఽవయవినోఽవయవాః ప్రత్యక్షీకర్తుం శక్యన్తే । తస్మాద్భూతసఙ్ఘాతః శరీరమ్ । న చ గన్ధాదిమతాం తద్రహితానాం చ భూతానామేకకార్యజనకత్వం న స్యాత్ , పరస్పరవిరోధాదితి వాచ్యమ్ , తథా సతి నీలాదీనామేకావయవిజనకత్వస్యైకచిత్రరూపారమ్భకత్వస్య చాఽసమ్భవప్రసఙ్గాత్ । అనుభవబలాదేవ తత్ర తథా స్వీకారే ప్రకృతేఽపి తన్న దణ్డవారితమ్ । తత్ర శరీరస్య భోక్తృతాం వదన్తో లోకాయతాః ప్రష్టవ్యాః – కిం వ్యస్తానాం భూతానాం ప్రత్యేకం భోక్తృత్వమ్ ఉత సమస్తానామ్ ? ఆద్యేఽపి న తావద్యుగపత్ సర్వేషాం భోక్తృతా, తదా స్వార్థప్రవృత్తానాం తేషామన్యోన్యమఙ్గాఙ్గిభావానుపపత్తౌ సఙ్ఘాతాపత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ । [న చాన్తరేణాఙ్గాఙ్గిభావం సఙ్ఘాతస్యోపపత్తిః ।] అన్తరేణ చ సఙ్ఘాతం భోక్తృత్వే దేహాద్బహిరప్యేకైకస్య భూతస్య భోక్తృతోపలభ్యేత । నాఽపి క్రమేణ తేషాం భోక్తృత్వమ్ , సఙ్ఘాతానుపపత్తితావదవస్థ్యాత్ । న చ వరవివాహాదిన్యాయేన గుణప్రధానభావేన తదుపపత్తిః, వైషమ్యాత్ । యథా ఎకైకస్య వరస్యాఽసాధారణత్వేనైకైకా కన్యా భోగ్యా, న తథా చతుర్ణాం పృథివ్యప్తేజోవాయూనాం భోక్తౄణాం రూపరసగన్ధస్పర్శా భోగ్యా వ్యవస్థితాః తత్ర కథం క్రమభోగః ? అథ కథఞ్చిద్వ్యవతిష్ఠేరన్ , తదాఽపి యుగపత్ సర్వవిషయసన్నిధానే సతి క్రమానుపపత్తిః । యథైకస్మిన్ ముహూర్తే ప్రత్యేకం భోగ్యకన్యావస్తుని సన్నిహితే వరణాం క్రమవివాహో గుణప్రధానతయా సఙ్ఘాతో వా నాఽస్తి, తద్వత్ । నాఽపి సమస్తానాం భోక్తృత్వసమ్భవః, ప్రత్యేకమవిద్యమానస్య చైతన్యస్య సఙ్ఘాతేఽప్యభావాద్భోగానుపపత్తేః । అథ మన్యసే – అగ్నౌ ప్రక్షిప్తేషు తిలేష్వేకైకస్య జ్వాలాజనకత్వాభావేఽపి తిలసమూహస్య యథా తజ్జనకత్వం తథా సఙ్ఘాతస్య చైతన్యం స్యాదితి, తదాఽపి సఙ్ఘాతాపత్తౌ హేతుర్వక్తవ్యః । ఆగామిభోగాదితి చేద్, న; యది తావద్భోగస్య గుణభావస్తదా ప్రధానానాం భూతానామన్యోన్యం గుణప్రధానభావరహితానాం కథం సఙ్ఘాతాపత్తిః ? ప్రాధాన్యం తు భోగస్యాఽనుపపన్నమ్ , భోక్తృశేషత్వాత్ । న చ వాచ్యం శోషిణం భోగం ప్రతి శేషభూతయోః స్త్రీపుంశరీరయోర్భోక్త్రోః సఙ్ఘాతాపత్తిర్దృష్టేతి, తత్రాఽపి శరీరయోర్భోక్తృత్వాసమ్ప్రతిపత్తేః । జ్వాలాం ప్రతి తిలానాం సఙ్ఘాతాపత్తిరితి యోఽయం దృష్టాన్తః, సోఽపి తవాఽసిద్ధః; సఙ్ఘాతానిరూపణాత్ । న తావత్ సఙ్ఘాతో నామ భోగభోగినోర్వనవదేకదేశతామాత్రమ్ , తథా సతి తేన న్యాయేన వ్యాపినాం భూతానాం సర్వత్ర తత్సత్త్వాచ్చైతన్యభోగయోః సార్వత్రికత్వప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి తదారబ్ధోఽవయవీ సఙ్ఘాతః, తస్య భూతేభ్యో భేదే పఞ్చమత్త్వాభ్యుపగమప్రసఙ్గాత్ । అభేదే భూతమాత్రతయా సఙ్ఘాతాసమ్భవాత్ । భేదాభేదయోశ్చాఽనఙ్గీకరణాత్ । అథాఽవయవినః పారతన్త్ర్యాన్న పఞ్చమతత్త్వాపత్తిః, తర్హి జలాదేః పృథివ్యాదితన్త్రత్వాన్న తత్త్వచతుష్టయమపి సిధ్యేత్ ।న చైకద్రవ్యబుద్ధ్యాలమ్బనయోగ్యతాపత్తిః సఙ్ఘాతః, వస్తుతోఽనేకేష్వేకత్వబుద్ధేర్విభ్రమమాత్రత్వాత్ । న చైకార్థక్రియాయాం యుగపదన్వయః సంఘాతః, తదానీం కాష్ఠాశ్రయేణ వహ్నినా వాయుసముద్భూతేన జలే తాప్యమానే సతి తత్ర భూతచతుష్టయసఙ్ఘాతాద్భోగప్రసఙ్గాత్ । న చాఽగ్న్యయః పిణ్డవత్ సంశ్లేషః సఙ్ఘాతః, శరీరే వాయోస్తథా సంశ్లేషాభావాత్ । వహ్నివ్యాప్తే చాఽయఃపిణ్డే సన్తాపితజలే వాయుసంయుక్తే భోగప్రసఙ్గాత్ । న చోక్తదోషపరిహారాయైకస్యైవ భూతస్య భోక్తృత్వనియతిః శఙ్కనీయా, సర్వసంనిధానేఽస్యైవ భోగ ఇత్యనిర్ద్ధారణాత్ । యత్తు లౌకాయతైకదేశినాం మతద్వయమ్ –  ఇన్ద్రియాణాం భోక్తృత్వం దేహేన్ద్రియసఙ్ఘాతస్య చ భోక్తృత్వమితి, తదుక్తన్యాయేన నిరాకరణీయమ్ ।

నను కాని పునరిన్ద్రియాణి యేషాం భోక్తృత్వం నిరాక్రియతే । తత్ర గోలకమాత్రాణీతి సుగతాః, తచ్ఛక్తయ ఇతి మీమాంసకాః, తద్వ్యతిరిక్తాని ద్రవ్యాన్తరాణీత్యన్యే సర్వే వాదినః । న తావద్గోలకమాత్రత్వం యుక్తమ్ , కర్ణశష్కుల్యాదివిరహిణామపి సర్పాదీనాం శబ్దాద్యుపలబ్ధిసద్భావాత్ । వృక్షాణాం చ సర్వగోలకరహితానాం విషయోపలమ్భసత్త్వాత్ , “తస్మాత్ పశ్యన్తి పాదపాః” ఇత్యాదిశాస్త్రాత్ । న చ వృక్షాణామచేతనత్వమ్ , హింసాప్రతిషేధేన ప్రాణిత్వావగమాత్ । అత ఎవ న గోలకశక్తిత్వమిన్ద్రియాణామ్ । అథ శక్తిమద్ద్రవ్యాన్తరకల్పనాత్ ప్రతిపన్నస్థానేషు శక్తిమాత్రకల్పనే లాఘవం మన్యతే, తర్హ్యత్యన్తలాఘవాదాత్మన ఎవ క్రమకారిసర్వవిజ్ఞానసామర్థ్యం కల్ప్యతామ్ , కిమేభిరిన్ద్రియైః ? న చ సర్వగతస్యాఽఽత్మనో గోలకప్రదేశేష్వేవ జ్ఞానపరిణామోఽనుపపన్నః, త్వయా తస్యైవ శరీరప్రదేశమాత్రే జ్ఞానపరిణామాఙ్గీకారాత్ । ఎవం చాఽనిన్ద్రియేష్వపి గోలకప్రదేశేషు జ్ఞానాన్వయవ్యతిరేకౌ శరీరద్రవ్యాన్యథాసిద్ధౌ, తతో న మీమాంసకమతముపపన్నమ్ । సన్తు తర్హి ద్రవ్యాన్యతరాణీన్ద్రియాణి, తాని చ గోలకవిశేషసమ్బన్ధాచ్చక్షురాదిశబ్దవాచ్యానీతి; తదప్యయుక్తమ్ , తేషు ప్రమాణాభావాత్ । విమతా రూపాద్యుపలబ్ధయః, కరణపూర్వికాః, కర్తృవ్యాపారత్వాద్ , ఛిదిక్రియావత్ , ఇతి చేద్ , న; అనైకాన్తికత్వాత్ । కరణప్రేరణలక్షణే కర్తృవ్యాపారే కరణాన్తరాభావాత్ , అన్యథాఽనవస్థానాత్ । “ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేన్ద్రియాణి చ” ఇత్యాగమగమ్యానీన్ద్రియాణీతి చేద్, న; ఆగమసంస్కారవిరహిణామపీన్ద్రియప్రతిపత్తేః । న చ మనోవత్సాక్షివేద్యానీన్ద్రియాణి, రూపాదిజ్ఞానాఖ్యం లిఙ్గమనపేక్ష్య సాక్షిమాత్రేణ చక్షురాదీనాం ప్రతిపత్తేరభావాత్ । తస్మాన్న సన్త్యేవేన్ద్రియాణీతి ।

అత్రోచ్యతే – గోలకవ్యతిరిక్తానీన్ద్రియాణ్యాగమాదేవాఽవగమ్యన్తే । న హి తత్సంస్కారహితాస్తాని జానన్తి కిన్తు గోలకాన్యేవ । యత్తు తేషామిన్ద్రియాణామహఙ్కారకార్యత్వం సాఙ్ఖ్యైరుచ్యతే తత్ర కిమధ్యాత్మాఽహఙ్కారః కారణం కిం వా కృత్స్నకార్యవ్యాపినీ కాచిదహఙ్కారాఖ్యా ప్రకృతిః ? ఉభయత్రాఽపి నాఽస్తి కిమపి మానమ్ । అథ ద్వితీయపక్షే నానాపురాణవచనాని మానమ్ , తన్న, శ్రుతివిరోధాత్ । “అన్నమయం హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణస్తేజోమయీ వాక్” ఇత్యాదిశ్రుతౌ భూతవికారత్వావగమాత్ । అతః పురాణవచనానీన్ద్రియాణామహఙ్కారాధీనతామాత్రం ప్రతిపాదయన్తి । యచ్చ శుష్కతార్కికైర్భౌతికత్వమిన్ద్రియాణాముక్తమ్ , తదప్యయుక్తమ్ ; తైర్మానస్య వక్తుమశక్యత్వాత్ । ఇన్ద్రియాణి భౌతికాని, సావయవత్వాత్ ; సావయవత్వం చ మధ్యమపరిమాణత్వాదితి చేద్ , న; ఇన్ద్రియాణామణుపరిమాణత్వేఽపి బాధాభావేన హేత్వసిద్ధేః । విషయావభాసస్యాఽప్యణుత్వప్రసఙ్గో బాధ ఇతి చేద్ , న; త్వన్మతేఽణుపరిమాణేనాఽపి మనసా విస్తృతాత్మాది వస్తుదర్శనసద్భావాత్ । చక్షుః రూపగుణవత్ప్రకృతికమ్ , రూపాదిషు పఞ్చసు మధ్యే రూపస్యైవాఽభివ్యఞ్జకత్వాద్ , యద్యస్య నియమేనాఽభివ్యఞ్జకం తత్ తద్గుణవత్ప్రకృతికమ్ , యథా రూపాభివ్యఞ్జకో రూపప్రకృతికో దీపః, ఎవమన్యత్రాఽప్యూహనీయమితి చేద్, న; శబ్దస్యైవాఽభివ్యఞ్జకే శ్రోత్రే శబ్దగుణవాదాకాశానారబ్ధేఽనైకాన్తికత్వాత్ । కర్ణశష్కుల్యవచ్ఛిన్నాకాశమాత్రస్య త్వయా శ్రోత్రత్వాభ్యుపగమాత్ । విశేషవ్యాప్తౌ నాఽనైకాన్తికతేతి చేద్ , ఎవమప్యతిప్రసఙ్గో దుర్వారః । రూపాదిచతుష్టయాభివ్యఞ్జకస్య మనసో భూతచతుష్టయారభ్యత్వస్య సుసాధకత్వాత్ । అభూతస్యాఽప్యాత్మాదేర్గ్రాహకతయా మనో న భూతారభ్యమితి చేత్ , తర్హి సఙ్ఖ్యాపరిమాణాదేరపి గ్రాహకతయా చక్షురాదీనాం భూతారభ్యత్వం న స్యాత్ । అసాధారణవిషయారభ్యత్వాఙ్గీకారే సతి భౌతికత్వసిద్ధిరితి చేత్ , తర్హి మనోఽప్యసాధారణవిషయేణాఽఽత్మనాఽఽరభ్యేత । ఎకద్రవ్యస్యాఽఽత్మనః సావయవద్రవ్యానారమ్భకత్వేఽపి నిరవయవం మనోద్రవ్యం ప్రత్యారమ్భకత్వం కిం న స్యాత్ । తస్మాన్న శుష్కతర్కాదిన్ద్రియాణాం భౌతికత్వరిద్ధిః, కిన్త్వాగమాదేవ । తాని పునరిన్ద్రియాణి సర్వగతానీతి యోగాః ప్రతిపేదిరే । తదపి మానహీనమ్ । ఆత్మేన్ద్రియమనాంసి సర్వగతాని సర్వత్ర - దృష్టకార్యత్వాదాకాశవత్ ; దృశ్యతే హి జ్ఞానం తత్కార్యం సర్వత్రేతి చేద్ , న; సర్వత్రేత్యనేన కృత్స్నజగద్వివక్షాయామసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ । యత్ర శరీరం తత్ర సర్వత్రేతి వివక్షాయాం శరీరే ఎవాఽనైకాన్తికత్వమ్ , దృశ్యతే హి యత్ర శరీరం తత్ర సర్వత్ర శరీరకార్యమ్ । న చ శరీరస్య సర్వగతత్వమస్తి । అథేన్ద్రియాణి సర్వగతాని, పరోపాధికగమనత్వాత్ , ఆకాశవత్ ; యథాఽఽకాశస్య గమనం ఘటాద్యుపాధికం తథేన్ద్రియాణాం శరీరోపాధికం గమనమితి చేద్ , న; శరీరావయవేష్వనైకాన్తికత్వాత్ । ప్రాణోపాధికం హి తేషాం గమనమ్ । కిఞ్చేన్ద్రియాణాం సర్వగతత్వే యుగపత్ సర్వవిషయోపలబ్ధిః స్యాత్ । శరీర ఎవ వృత్తిలాభాన్నాఽయం దోష ఇతి చేత్ , తర్హి బహిరిన్ద్రియసద్భావకల్పనా న ప్రమాణప్రయోజనవతీ। తస్మాదసర్వగతానీన్ద్రియాణి ।

యత్తు తాన్యప్రాప్యకారీణీతి సుగతాః కల్పయన్తి, తదయుక్తమ్ ; తత్ర కిం చక్షుఃశ్రోత్రయోరేవాఽప్రాప్యకారిత్వమ్ ఉతేతరేషామపి ? న తావదితరేషామ్ ; దూరత ఎవ స్పర్శరసగన్ధోపలబ్ధిప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి ప్రథమః, విమతే చక్షుఃశ్రోత్రే ప్రాప్యకారిణీ, బాహ్యేన్ద్రియత్వాద్ , ఘ్రాణాదివత్, తేజసస్త్వతిదూరశీఘ్రగమనదర్శనాదున్మీలనమాత్రేణ చక్షుషో ధ్రువాదిప్రాప్తిరవిరుద్ధా । శబ్దస్య చ వీచిసన్తానవత్ పరమ్పరయా శ్రోత్రసమవాయః ప్రాప్తిరితి యత్తార్కికైరుచ్యతే తదసత్ , తథా సతి “ఇహ శ్రోత్రే శబ్దః” ఇతి ప్రతీయేత; ప్రతీయతే తు “తత్ర శబ్దః” ఇతి । తస్మాద్యథానుభవం శ్రోత్రస్యైవ తత్ర గమనం కల్పనీయమ్ । తదేవం భౌతికాని పరిచ్ఛిన్నాని ప్రాప్యకారీణీన్ద్రియాణి సన్తీతి సిద్ధమ్ । కిం తర్హి మనో నామ యస్మిన్నాఽత్మత్వమపరే లోకాయతైకదేశినో మన్యన్తే । నిత్యం నిరవయవమణుపరిమాణం మన ఇతి తార్కికాః । తత్ర న తావన్నిత్యమ్ , పరిచ్ఛిన్నత్వాద్, ఘటవత్ । విమతం నిత్యమ్ , నిరవయవద్రవ్యత్వాదాత్మవత్ , ఇతి చేద్ , న; హేత్వసిద్ధేః । విమతం సావయవమ్ , కరణత్వాత్ , చక్షురాదివత్ । అన్యథా మనసోఽన్నమయత్వం శ్రుత్యుక్తం బాధ్యేత । కథం తర్హి మూర్తద్రవ్యానామభిఘాత ఇతి చేద్ , జీవనదశాయాం దేహాద్బహిర్నిర్గమనాభావాదితి బ్రూమః । మరణదశాయాం తు సావయవత్వేనాఽభిమతానాం చక్షురాదీనామప్యప్రతిఘాతో విద్యత ఎవ । అత ఎవ సావయవత్వాత్ సంయోగవిభాగవత్త్వాచ్చ ఘటాదివన్నాఽణుపరిమాణత్వమ్ । సర్వగతత్వే చ యుగపత్ సర్వేన్ద్రియసంయోగాత్ సర్వజ్ఞానప్రసఙ్గః । మధ్యమపరిమాణత్వే తు న కోఽపి దోషః । తదాఽపి స్థూలసూక్ష్మేషు హస్తిపుత్తికాదిదేహేషు క్రమేణ ప్రాప్యమాణేషు కథం తత్తద్దేహసమానత్వేన వృత్తిరితి చేద్ , అవయవోపచయాపచయాభ్యామితి బ్రూమః । శాక్యాస్తు సమనన్తరప్రత్యయ ఎవోత్తరజ్ఞానకరణతయా మన ఇతి ప్రతిపేదిరే, తదసఙ్గతమ్ ; వ్యాప్తిమనపేక్ష్య కేవలస్య పూర్వజ్ఞానస్యోత్తరజ్ఞానజనకత్వాయోగాత్ । లిఙ్గజ్ఞానస్య వ్యాప్తిసాపేక్షస్యైవ లిఙ్గిజ్ఞానజనకత్వదర్శనాత్ । శబ్దజ్ఞానం వ్యాప్త్యనపేక్షమేవాఽర్థజ్ఞానజనకమితి చేద్ , న; త్వన్మతే శబ్దస్యాఽనుమానాన్తఃపాతితయా తత్రాఽపి వ్యాప్త్యపేక్షత్వాత్ । విశేషణజ్ఞానం వ్యాప్త్యనపేక్షమేవ విశిష్టజ్ఞానజనకమితి చేద్, న; విశిష్టజ్ఞానస్య సమ్ప్రయోగజన్యత్వాత్ । అథ సమనన్తరాతీతప్రత్యయ ఉత్తరజ్ఞానం న జనయతి కిన్తు తస్యాఽఽకారమాత్రం సమర్పయతీతి చేద్ , న; ఆకారాకారిణోరభేదాత్ । ఆకారస్య స్వాభావికతయాఽన్యాపేక్షాభావాత్ । తస్మాదన్యదేవ సావయవం మన ఇతి సిద్ధమ్ ।

నను కశ్చాఽయం వాస్తవ ఆత్మా యో దేహాదిషు విజ్ఞానాన్తేషు భ్రాన్తైర్వాదిభిరారోప్యతే । తత్ర సర్వగతోఽయం జీవ ఆత్మేతి కేచిత్ , తదసత్ ; శుష్కతార్కికాణాం సాధకాభావాత్ । అథ మతమ్ – దేహాద్బహిరన్తశ్చ సర్వాణి భోగసాధనాన్యాత్మభోగాయైవ వ్యాప్రియన్తే । తద్వ్యాపారశ్చాఽదృష్టవదాత్మసంయోగాపేక్షస్తతోఽసౌ సర్వగత ఇతి । తత్ర కిం యస్మిన్నాఽఽత్మప్రదేశేఽదృష్టం తత్ప్రదేశే సంయోగోఽపేక్ష్యతే ఉతాఽదృష్టోపలక్షితాత్మసంయోగః ? నాఽఽద్యః, దేహావచ్ఛిన్నాత్మసమవేతాదృష్టస్య స్వర్గభోగహేతుత్వాత్ । న ద్వితీయః, మోక్షేఽపి భోగప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదాగమాదేవ సర్వగతత్వసిద్ధిః । న చాఽయమాత్మా జడః, ప్రత్యక్షానుమానాగమైః స్వప్రకాశత్వావగమాత్ । తత్ర ప్రత్యక్షం సౌషుప్తమవగన్తవ్యమ్ । అనుమానాన్యపి ఆత్మా స్వప్రకాశః, స్వసత్తాయాం ప్రకాశవ్యతిరేకరహితత్వాత్ , ప్రదీపవత్ సంవేదనవచ్చ । తథా విషయప్రకాశకర్తృత్వాత్ , ప్రదీపవత్ । విషయప్రకాశాశ్రయత్వాత్ , ఆలోకవత్ । అనిన్ద్రియగోచరత్వే సత్యపరోక్షత్వాత్ సంవేదనవత్ । ఆత్మా సతి ధర్మిణ్యజన్యప్రకాశగుణః, ప్రకాశగుణత్వాత్ , ఆదిత్యవత్ । ఆగమశ్చ – “అత్రాఽయం పురుషః స్వయంజ్యోతిః” ఇత్యాదిః । స చాఽయమాత్మా సర్వశరీరేష్వేక ఎవ , సర్వత్రాఽహమిత్యేకాకారప్రత్యయవేదనీయత్వాద్ , గోత్వవత్ । శరీరాణాం భిన్నత్వాదేవాఽతీతశరీరాదావివ న భోగానుసన్ధానప్రసఙ్గః । నను తర్హ్యస్యాఽపి మనుష్యశరీరస్య ప్రతిక్షణం పరిణామభేదాద్భేదే సత్యత్రాఽప్యాత్మనో భోగాననుసన్ధానం ప్రసజ్యేతేతి చేద్ , న; “తదేవేదం శరీరమ్” ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞయా తదేకత్వావగమాత్ । న చ జ్వాలాప్రత్యభిజ్ఞావద్ భ్రాన్తత్వమ్ , తత్ర సూక్ష్మదర్శనే ప్రత్యక్షత ఎవ జ్వాలానాం భేదదర్శనాత్ ; అత్ర తదభావాత్ । తదేవమేకః స్వప్రకాశ ఆత్మేతి సిద్ధాన్తః । తమేతమాత్మానమవైదికా దేహాదిబుద్ధ్యన్తపదార్థరూపత్వేన ప్రతిపన్నాః । మీమాంసకాదయస్తు తస్య దేహాదివ్యతిరేకం ప్రతిపద్యాఽపి కర్తారం భోక్తారం తమిచ్ఛన్తి । తదేతత్సాఙ్ఖ్యా న సహన్తే; న తావదాత్మనః కర్తృత్వం స్వాభావికమ్ , సర్వగతస్య నిరవయవస్యాఽఽత్మనః పరిస్పన్దపరిణామలక్షణక్రియావేశాయోగాత్ । స్వాభావికత్వే చైతన్యవత్క్రియావేశో న కదాచిదపి వ్యభిచరేత్ । నాఽపి కర్తృత్వమాగన్తుకమ్ , నిరవయవే కర్తృత్వహేతూపరాగాయోగాత్ । నాఽపి బుద్ధేః కర్తృత్వమాత్మన్యారోపయితుం శక్యమ్ , అఖ్యాతివాదే భ్రాన్త్యభావాత్ । తస్మాన్నాఽస్తి కర్తృత్వమ్ । న చైవం భోక్తృత్వమపాకర్తుం శక్యమ్ , న హి సుఖదుఃఖాన్వయో భోగః, యేన కర్తృత్వవద్వ్యభిచరేత్ , కిన్తు చిద్రూపత్వేన దృశ్యసాక్షిత్వం భోక్తృత్వమ్ । తస్మాద్భోక్తైవాఽఽత్మేతి సాఙ్ఖ్యానాం పక్షః । వైశేషికయోగనైయాయికా ఉక్తాద్భోక్తుర్జీవాదతిరిక్తః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరీశ్వరోఽపి కశ్చిదస్తీత్యనుమిమతే । విమతం జగత్ స్వరూపోపాదానాద్యభిజ్ఞకర్తృకమ్ , వివిధకార్యత్వాత్ , ప్రసాదాదివత్ । తత్ర కల్పనాలాఘవేనైకకర్తృకత్వోపాదానాత్ సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిరితి వైశేషికాదయః । విమతా జ్ఞానైశ్వర్యశక్తయః కాఞ్చిత్పరాం కాష్ఠాం ప్రాతాః, సాతిశయత్వాత్ , పరిమాణవత్ ఇతి యోగాః । విమతం ధర్మాధర్మఫలం కర్మతత్ఫలతద్భోక్త్రాద్యభిజ్ఞేన దీయతే, వ్యవహితకర్మఫలత్వాత్ , సేవాఫలవత్ , ఇతి నైయాయికాః ।

నన్వీక్షరపక్షోపన్యాసో న యుక్తః, యతోఽత్ర జిజ్ఞాస్యే ప్రత్యగాత్మరూపే బ్రహ్మణి విప్రతిపత్తిర్దర్శయితుం ప్రక్రాన్తా । నైషదోషః; ప్రత్యగాత్మా తస్మాదీశ్వరాదన్యోఽనన్యో వేతి ప్రత్యగాత్మవిప్రతిపత్తావేవ పర్యవసానాత్ । అత్ర భాస్కర ఆహ – నేహ ప్రత్యగాత్మా జిజ్ఞాస్యతే, యేన తద్విప్రతిపత్తిరుపన్యస్యేత; కిన్త్వీశ్వర ఎవ బ్రహ్మశబ్దేనోద్దిశ్య విచార్యతే, జన్మాదిసూత్రే జగత్కారణత్వలక్షణాభిధానాత్ । తస్య చ లక్షణస్య ప్రత్యగాత్మన్యసమ్భవాదనుభవవిరోధాదితి । తత్ర వక్తవ్యమీశ్వరో జగత్కారణాదన్యోఽనన్యో వేతి । అన్యత్వే “ప్రధానమేకే పరమాణూనపరే” ఇత్యాదినా త్వచ్ఛాస్త్రే జగత్కారణవిప్రతిపత్తిప్రదర్శనమసమఞ్జసం స్యాత్ , ఈశ్వరవిప్రతిపత్తేరేవ త్వయా దర్శనీయత్వాత్ । అనన్యత్వే చ త్వదీయః ప్రధానపరమాణ్వాదిపక్షోపన్యాస ఈశ్వరాభిప్రాయః స్యాద్ , న చ తద్యుక్తమ్ ; న హి వాదినః ప్రధానమీశ్వరః పరమాణుర్వేశ్వర ఇతి విప్రతిపద్యన్తే । యద్యపి ప్రత్యగాత్మని జగత్కారణత్వం పామరా నాఽనుభవన్తి, తాథాపి శ్రుతిస్మృతిన్యాయకుశలా అనుభవన్త్యేవ । ఎవం చ శ్రుత్యాదిప్రసిద్ధజగత్కారణత్వలక్షణేన విప్రతిపద్యమానప్రత్యగాత్మవిశేషస్వరూపే బ్రహ్మణి బోధ్యమానే యజ్జగత్కారణం తద్ బ్రహ్మేత్యేతాదృశీ వచనవ్యక్తిర్ద్వితీయసూత్రే యుజ్యతేతరామ్ । తథా పురుషాణాం క్లేశకరదేహాదిబుద్ధ్యన్తబన్ధనివర్తనేన సత్యజ్ఞానానన్తానన్దప్రత్యగాత్మబ్రహ్మస్వరూపపరిశేషః ఫలిష్యతి । త్వత్పక్షే తు జగత్కారణస్య విప్రతిపద్యమానత్వాత్తద్విశేష ఎవ బ్రహ్మానువాదేన బోధనీయః । తథా చ యద్ బ్రహ్మ తజ్జగత్కారణమిత్యేవం వచనవ్యక్తిః సూత్రస్యాఽఽపద్యేత, పురుషాణాం చ న కిఞ్చిత్ ప్రయోజనం తద్బోధే స్యాత్ । న చోపాసనం ప్రయోజనమ్ , ఆరోపితరూపేణాఽప్యుపాసనసమ్భవే తత్ప్రతిపాదనవైయర్థ్యాత్ । తస్మాదసఙ్గతోఽయం భాస్కరపక్షః । పరమార్థదర్శినస్తు య ఈశ్వరః స ఎవ ప్రత్యగాత్మేతి మన్యన్తే । విమతౌ జీవేశ్వరౌ వస్తుతో న భిన్నౌ, ఉపాధిపరామర్శమన్తరేణాఽవిభావ్యమానభేదత్వాద్ , బిమ్బప్రతిబిమ్బవత్ । అన్యథా బ్రహ్మణి నిరతిశయబృహత్యర్థాన్వయో న సిద్ధ్యేత్ । తస్య కృత్స్నదేశకాలవ్యాపిత్వేఽపి జీవేభ్యో భిన్నత్వాద్వస్తుతః సర్వగతత్వాభావాత్ ।

నను బృహత్యర్థానుగమాయ బ్రహ్మణః సర్వాత్మకత్వాఙ్గీకారే దుఃఖాత్మకతాయా అప్యఙ్గీకార్యత్వాదపురుషార్థతా స్యాత్ । ఆనన్దరూపత్వమప్యస్తీతి పురుషార్థతేతి చేద్, మైవమ్; న హి తృప్తిహేతురిత్యేతావతా విషమిశ్రితాన్నం పురుషైరర్థ్యతే । “న లిప్యతే లోకదుఃఖేన” ఇత్యాదిశాస్త్రాన్న దుఃఖాత్మకతేతి చేద్, న; “ఆత్మైవేదం సర్వమ్” ఇతి సర్వతాదాత్మ్యశ్రుత్యా సర్వోపాదానత్వలక్షణయుక్త్యా చ తస్య బాధితత్వాత్ । అథైకదేశిమతమాశ్రిత్య సర్వజ్ఞస్యాఽజ్ఞానమిథ్యాజ్ఞానాభావాన్నాఽనర్థసమ్బన్ధ ఇతి చేద్, న; తన్మతే సర్వప్రపఞ్చతాదాత్మ్యస్య వాస్తవస్య జననాయాఽవిద్యాద్యనపేక్షణాత్ । అత ఎవ తత్త్వజ్ఞానే సత్యప్యపాయస్య దుఃసమ్పాదత్వాత్ । అథాఽపి బ్రహ్మణో ధర్మాధర్మరహితత్వాన్న దుఃఖాదిసమ్బన్ధస్తదనుభవో వా సమ్భవతీతి చేద్ , న; దుఃఖాదిసర్వప్రపఞ్చోపాదానతయా తత్సమ్బన్ధస్య సర్వజ్ఞతయా తదనుభవస్య చాఽవారణీయత్వాత్ । అథైతద్దోషపరిజిహీర్షయా కార్యప్రపఞ్చాద్ బ్రహ్మణో భిన్నత్వం వా కారణాకారణరూపేణ బ్రహ్మద్వయం వాఽభ్యుపగమ్యేత; తదా బృహత్యర్థో నాఽనుగచ్ఛేత్ । తస్మాత్ సర్వాత్మకం సర్వజ్ఞం బ్రహ్మాఽపురుషార్థతయా న జిజ్ఞాస్యమితి ।

అత్రోచ్యతే – భవేదయం దోషః పారమార్థికప్రపఞ్చవాదే, మాయావాదే తు న కోఽపి దోషః; వస్తుతో బ్రహ్మణో నిర్లేపత్వాత్ । తదేవం దేహాదినిర్లేపబ్రహ్మాన్తాః పదార్థా యుక్తిం వాక్యం చ సమాశ్రయద్భిర్వాదిభిః ప్రత్యగాత్మతయా విప్రతిపద్యన్తే । తత్ర తత్ర తన్మతసిద్ధా యుక్తిః పూర్వమేవ దర్శితా । వాక్యం చ “స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయః”, “స వా అయమాత్మా బ్రహ్మ”, “పృథివీమయ ఆపోమయో వాయుమయ ఆకాశమయస్తేజోమయః” ఇత్యాదికం శరీరాత్మవాదేఽవగన్తవ్యమ్ । “తే హ వాచమూచుస్త్వం న ఉద్గాయేతి తథేతి తేభ్యో వాగుదగాయత్” ఇత్యాదీన్ద్రియాత్మవాదే, “మన ఉదగాయత్” ఇతి మనఆత్మవాదే, “కతమ ఆత్మేతి యోఽయం విజ్ఞానమయః” ఇత్యాది విజ్ఞానాత్మవాదే, “అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్” ఇతి శూన్యాత్మవాదే , “మన్తా బోద్ధా కర్తా స్వప్నే జీవః సుఖదుఃఖభోక్తా” ఇత్యాది కర్తృభోక్త్రాత్మవాదే, “తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తీతి సత్త్వమనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి” ఇత్యాది సాక్షిత్వలక్షణకేవలభోక్త్రాత్మవాదే, “య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మానమన్తరో యమయతి” ఇతి తటస్థాత్మవాదే, నిర్లేపబ్రహ్మాత్మవాదే తు సర్వాణి వేదాన్తవాక్యాన్యవగన్తవ్యాని । తత్ర నిర్లేపబ్రహ్మాత్మవాదినాఽభిహితయోర్యుక్తివాక్యయోః సమీచీనత్వమన్యోక్తయోస్త్వాభాసత్వమిత్యేతత్సూత్రకార ఎవ తత్ర తత్ర స్పష్టీకరిష్యతి । ఎవం చ సత్యేతద్విచారశాస్త్రమశ్రుత్వా పణ్డితంమన్యతయా దేహాదితటస్థేశ్వరాన్తేష్వప్యన్యతమం యం కఞ్చిదాత్మానమవలమ్బమానో ముముక్షుర్న మోక్షం ప్రాప్నుయాత్ , తత్త్వజ్ఞానలభ్యస్య మోక్షస్య విపరీతజ్ఞానేన సమ్పాదయితుమశక్యత్వాత్ । న చ తస్య పాపిష్ఠస్య కదాచిన్నిష్కృతిరస్తి । అతస్తస్య అన్యథాప్రతిపత్తిర్హి మహత్తరం పాపమ్ ,
“యోఽన్యథా సన్తమాత్మానమన్యథా ప్రతిపద్యతే ।
కిం తేన న కృతం పాపం చోరేణాఽఽత్మాపహారిణా ॥”
ఇతి న్యాయాత్ । అతః సత్యజ్ఞానానన్దాదిరూపస్యాఽఽత్మనోఽసత్కల్పనామాపాదయతస్తస్యాఽఽత్మఘాతినః కష్టలోకప్రాప్తిః శ్రూయతే –
“అసుర్యా నామ తే లోకా అన్ధేన తమసావృతాః ।
తాంస్తే ప్రేత్యాభిగచ్ఛన్తి యే కే చాత్మహనో జనాః ॥” ఇతి ।

నను బ్రహ్మవిచారేణ తత్త్వజ్ఞానే నిష్పన్నేఽపి న మోక్ష ఉపపద్యతే, పృథివ్యాదిప్రపఞ్చనివృత్తేరభావాత్ , నైష దోషః; సర్వజీవసాధారణేషు పృథివ్యాదిషు సత్స్వప్యన్తఃకరణాధ్యాసనివృత్తౌ ప్రమాతృత్వాభావాదాత్మచైతన్యస్య స్వతో విషయోపరాగాభావాద్వా ఎతద్దర్శనం న ప్రాప్నోతి, నిరిన్ద్రియస్యేవ రూపాదిదర్శనమిత్యేకః పక్షః । ఇతరస్తు సర్వద్వైతనివృత్తిపక్షః సమన్వయసూత్రే వక్ష్యతే । తదేవమహమిత్యాత్మత్వసామాన్యాకారేణ సర్వప్రత్యక్షసిద్ధస్యాఽత్యన్తాప్రసిద్ధ్యభావాద్విశేషతో వాదివిప్రతిపత్తివిషయస్యాఽపి నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మరూపేణ విశేషేణ శాస్త్రాన్తరేష్వసిద్ధత్వాచ్చ విషయత్వసిద్ధిః । తస్య చ బ్రహ్మణోఽనేన శాస్త్రేణ ప్రతిపాదయితుం శక్యతయా ప్రతిపాద్యప్రతిపాదకభావలక్షణః సమ్బన్ధోఽపి సిద్ధ ఇత్యుభయస్యాఽపి సిద్ధే ప్రయోజనస్య చ మోక్షస్యాఽభిహితత్వాన్నిష్ప్రత్యూహో బ్రహ్మవిచారః కర్తవ్య ఇత్యశేషమతిమఙ్గలమ్ ।

“అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా” ఇత్యత్ర బ్రహ్మ జ్ఞాతుకామేన జ్ఞానోపాయభూతమిదం విచారశాస్త్రం శ్రోతవ్యమితి ప్రతిజ్ఞాతమ్ , జిజ్ఞాసాపదస్య జ్ఞానేచ్ఛాలక్షణస్వార్థాపరిత్యాగేనాఽన్తర్ణీతవిచారలక్షకత్వాత్ । ప్రతిజ్ఞాతే చ బ్రహ్మవిచారే తదఙ్గాని లక్షణప్రమాణయుక్తిసాధనఫలాన్యప్యర్థాత్ప్రతిజ్ఞాతాన్యేవేతి లక్షణాదిప్రతిపాదకో వక్ష్యమాణః సూత్రసన్దర్భః సఙ్గచ్ఛతేతరామ్ । అన్యథా జ్ఞానేచ్ఛామపురుషతన్త్రాం కర్త్తవ్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాయేచ్ఛానుపయుక్తాని లక్షణాదీని ప్రతిపాదయతః సూత్రకృతో మహదకౌశలమాపద్యేత । యద్యపి సాధ్యసిద్ధేః సాధనాద్యధీనత్వాత్ సాధనాదీన్యేవ ప్రథమం విచార్యాణి, తథాపి తాని బ్రహ్మప్రమాణం బ్రహ్మయుక్తిర్బ్రహ్మసాధనం బ్రహ్మప్రమితిరితి బ్రహ్మవిశిష్టత్వేన బ్రహ్మస్వరూపనిర్ణయసాపేక్షాణ్యుపసర్జనాని చ । అతో నిరపేక్షం ప్రధానం చ బ్రహ్మస్వరూపం భగవాన్ సూత్రకారః ప్రథమం లక్షయతి – “జన్మాద్యస్య యతః” ఇతి ।

నన్వజ్ఞాతే స్వరూపే లక్షణం జ్ఞాతే వా ? నాఽజ్ఞాతే, కిమస్య లక్ష్యస్య లక్షణమితి జిజ్ఞాసానుదయాత్ । అస్యేదం లక్షణమితి లక్ష్యలక్షణసమ్బన్ధాపరిజ్ఞానాచ్చ । నాఽపి జ్ఞాతే, వైయర్థ్యాత్ । కిఞ్చ స్వరూపలక్షణముచ్యతే తటస్థలక్షణం వా ? నాఽఽద్యః, జన్మాదికారణత్వస్య సప్రతియోగికస్య స్వరూపత్వాయోగాత్ । స్వరూపత్వే చ సవిశేషత్వప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి ద్వితీయః, స్వరూపలక్షణేన వినా తటస్థలక్షణమాత్రేణ స్వరూపప్రతీత్యయోగాత్ । అన్యత్ర చ స్వరూపలక్షణస్యాఽప్రసిద్ధేః । అథఞ్చిత్తత్ప్రసిద్ధావప్యస్య తటస్థలక్షణస్యాఽతివ్యాప్తిః, ప్రధానాదావపి జగత్కారణత్వసమ్భవాత్ । అతోఽనేన సూత్రేణ కిం ప్రతిపాద్యత ఇతి ? అత్ర బ్రూమః –
జగజ్జన్మస్థితిధ్వంసా యతః సిధ్యన్తి కారణాత్ ।
తత్ స్వరూపతటస్థాభ్యాం లక్షణాభ్యాం ప్రదర్శ్యతే ॥
అధీతవేదాన్తస్య విదితపదపదార్థసమ్బన్ధస్యాఽఽపాతతో బ్రహ్మస్వరూపం జ్ఞాత్వా విశేషతో జ్ఞాతుమాకాఙ్క్షతః కౢప్తలక్ష్యలక్షణసమ్బన్ధత్వేన సార్థకమేవేదం లషణాభిధానమ్ । తత్ర తావజ్జన్మాదికారణత్వం మాయావిశిష్టబ్రహ్మణః స్వరూపలక్షణత్వేఽప్యవిరుద్ధమ్ । శుద్ధబ్రహ్మణస్తు తత్ తటస్థలక్షణమ్ । స్వరూపలక్షణం తు తస్య “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” ఇత్యాదిశ్రుతిషు ప్రసిద్ధమ్ । న చోక్తలక్షణస్యాఽతివ్యాప్తిః, ప్రధానాదేర్జగత్కారణత్వస్య నిరాకరిష్యమాణత్వాత్ । అతివ్యాప్త్యాదిదోషపరిహారేణ లక్షణనిర్ణయాయాఽత్రైవాఽర్థాత్సూత్రితే ప్రమాణయుక్తీ ఇత్యవగన్తవ్యమ్ । అధ్యాయద్వయే తయోరేవ ప్రమానయుక్త్యోః సూత్రకారేణ ప్రపఞ్చయిష్యమాణత్వాత్ । నను జన్మాదీత్యస్మిన్ బహువ్రీహౌ స్థితిప్రలయయోరన్యపదార్థత్వాత్ పుల్లిఙ్గద్వివచనేన భవితవ్యమ్ ? న భవితవ్యమ్ ,జన్మనోఽప్యన్యపదార్థత్వేన వివక్షితత్వాత్ । న చైవం సత్యేకస్యైవ జన్మనో విశేష్యత్వవిశేషణత్వప్రసఙ్గః, జన్మాది త్రయస్య విశేష్యత్వేన వివక్షిత్వాత్ । అత ఎవ న పుల్లిఙ్గబహువచనప్రాప్తిరపి । యదద్యప్యనాదౌ సంసారే న జన్మనో వస్తుత ఆదిత్వం, తథాపి జనిత్వా స్థిత్వా ప్రలీయతే ఇతి వ్యావహారికీం లోకప్రసిద్ధిముపజీవ్య “యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే” ఇతి శ్రుతౌ జన్మన ఆదిత్వనిర్దేశస్తముపజీవ్యా‍ఽయం సౌత్రోఽపి నిర్దేశ ఉపపన్నః । అస్యేతి సూత్రప్రతీకేన ప్రత్యక్షాదిప్రతీతం కృత్స్నం జగదభిధీయతే, ఇదమః సర్వనామత్వాత్ । అన్యత్రేవాఽత్ర సఙ్కోచకస్య ప్రకరణాదేరభావాత్ । అత ఎవ షష్ఠీవిభక్త్యా జన్మాదీనాం జాగతశ్చ సర్వ ఎవేహ సమ్బన్ధో వివక్ష్యతే । న చ జగదాశ్రితానాం జన్మాదీనాం గృహాశ్రితకాకవల్లక్ష్యసమ్బన్ధరహితత్వాదలక్షణత్వమితి వాచ్యమ్ , శుద్ధబ్రహ్మసమ్బన్ధాభావేఽపి మాయావిశిష్టకారణబ్రహ్మసమ్బన్ధిత్వాత్ । యత ఇత్యనేన హి సూత్రపదేన కారణమేవ నిర్దిశ్యతే, న తు శుద్ధమ్ ।

నను కారణత్వమపి న లక్ష్యాన్తర్గతమ్ । కారణత్వం హి నానావిధకార్యగోచరక్రియావేశాత్మత్వం తత్ప్రసవశక్త్యాత్మకత్వం వా । న చ తదుభయం జిజ్ఞాస్యే విశుద్ధే బ్రహ్మణ్యన్తర్భవితుమర్హతి, తతః కారణసమ్బన్ధినో జన్మాదేరలక్షణత్వమితి చేద్ , మైవమ్ ; కాకాధికరణత్వవదుపపత్తేః । కాకాధికరణత్వం హి న గృహేఽన్తర్భవతి । తథా చ సతి కాకవిగమే గృహైకదేశభఙ్గబుద్ధిప్రసఙ్గాత్ । అతో గృహస్యాఽధికరణత్వం నామౌపాధికో ధర్మః, స చ పరిశేషాల్లక్షణే ఎవాఽన్తర్భవతి । తన్నిరూపకస్య కాకస్య యథా లక్షణత్వం తథా బ్రహ్మణోఽపి కారణత్వమౌపాధికో ధర్మో లక్షణాన్తఃపాతీ । తన్నిరూపకస్య జన్మాదేర్లక్షణత్వే కా తవ హానిః ?

నను లక్షణాన్తఃపాతిత్వేన బ్రహ్మణ్యఙ్గీక్రియమాణం కారణత్వం కీదృశమ్ ? కిం నిమిత్తత్వమేవ ఉతోపాదానత్వమేవ అథోభయమ్ ? న తావత్ ప్రథమద్వితీయౌ, ఉపాదానస్య నిమిత్తస్య వాఽన్యస్యాఽవశ్యాఙ్గీకర్తవ్యత్వేన బ్రహ్మణి బృహత్యర్థాన్వయాభావాత్ శ్రుత్యుక్తానన్త్యభఙ్గప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి తృతీయః, ఎకస్యోభయకారణత్వే ప్రమాణాభావాత్ । న హ్యత్రాఽనుమానం సమ్భవతి । తథా హి – భూతభౌతికం జగత్ పక్షీక్రియతే భూతమాత్రం వా ? ఆద్యే భాగే బాధః, భౌతికేష్వభిన్ననిమిత్తోపాదానవత్త్వసాధ్యవైపరీత్యదర్శనాత్ । న ద్వితీయః, ఘటాదిష్వేవ కార్యత్వహేతోరనైకాన్తికత్వాత్ । అతో న కారణత్వం లక్షణమితి చేద్ , మైవమ్ ; సూత్రగతయా “యతః” ఇతి పఞ్చమ్యా ద్వివిధకారణత్వస్య వివక్షితత్వాత్ । జాయమానవస్తుప్రకృతౌ హేతౌ చ పఞ్చమీవిధానాత్ । న చ తన్తుష్వనేకేషు ప్రకృతిత్వదర్శనాదేకస్య బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వాసమ్భవ ఇతి వాచ్యమ్ , తత్ర కిం మహాభూతప్రకృతిత్వం న సమ్భవతి భౌతికప్రకృతిత్వం వా ? నాఽఽద్యః, మహాభూతాని సత్తాప్రకృతికాని, తదనురక్తత్వాద్ , యో యదనురక్తః స తత్ప్రకృతికః, యథా తన్త్వనురక్తస్తన్తుప్రకృతికః పటః । సత్తాయాశ్చైకత్వం లోకవదేవాఽసత ప్రసిద్ధమ్ , దిక్కాలాదిషు ద్రవ్యత్వజాత్యనుగమేఽప్యతత్ప్రకృతికత్వాదనైకాన్తికతేతి చేద్ , న; వేదాన్తిభిర్ద్రవ్యత్వాదీనామపి ప్రకృతిత్వాఙ్గీకారాత్ । సత్తాయా ఎవ హ్యౌపాధికా భేదా ద్రవ్యత్వాదయో న స్వతన్త్రాః । అతో న పృథివ్యాదౌ సత్తాద్రవ్యత్వోభయప్రకృతిత్వప్రసఙ్గః । నాఽపి ద్వితీయః; భౌతికేష్వపి సత్తానురక్తేషు భూతద్వారా భూతానుగతసత్తాయా ఎవ లాఘవన్యాయేన మూలప్రకృతిత్వాఙ్గీకారాత్ । న చ ప్రకృతేరేవ నిమిత్తత్వే మానాసమ్భవః, విమతం జగద్ అభిన్ననిమిత్తోపాదానకమ్ , ప్రేక్షాపూర్వజనితత్వాద్ ఆత్మగతసుఖదుఃఖరాగద్వేషాదివత్ । అజ్ఞానోపాదానకదోషనిమిత్తకశుక్తిరజతవ్యావృత్తయే ప్రేక్షాపూర్వేత్యుక్తమ్ । ఘటాదీనామపి పక్షత్వాన్నాఽనైకాన్తికతా । కులాలాద్యాకారేణ బ్రహ్మణ ఎవ నిమిత్తత్వాద్ న భాగే బాధోఽపి । అదృష్టాదినిమిత్తభేదదర్శనాత్సాధ్యవైకల్యమితి చేద్ , న; ఉపాదానాధిష్ఠాత్రోరేవైకత్వానుమానాత్ । తథా చ సతి జగత్యపి బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్యాఽదృష్టస్య నిమిత్తత్వం ప్రసజ్యేతేతి చేద్ , ఎవం తర్హ్యదృష్టోపహితస్యాఽత్మన ఎవ సుఖాదినిమిత్తత్వం ద్రష్టవ్యమ్ । అథ కుతర్కోపహతమతిః సన్నస్మిన్ననుమానేఽత్యన్తం న ప్రీయసే, తర్హి సృష్టివాక్యప్రసిద్ధమేకస్యోభయకారణత్వం లక్షణత్వేన నిర్దిశ్యతే । సృష్టివాక్యం చ “తదైక్షత” ఇతి నిమిత్తత్వమ్ “బహు స్యామ్” ఇత్యుపాదానత్వం చ ప్రతిపాదయతీతి సన్తోష్టవ్యమ్ ।

అత్ర కేచిత్ శ్రుతేః స్వతః ప్రామాణ్యాత్తథాభూతైవ బ్రహ్మణః ప్రపఞ్చాపత్తిరితి పరిణామవాదమవతారయన్తి । తత్ర తథాభూతత్వం నామ కిం సత్యశబ్దాభిధేయత్వం కిం వా స్వోపాధావభావవ్యావృత్తత్వమ్ ఉత స్వాశ్రయోపాధావబాధ్యత్వమ్ అథవా స్వరూపేణాఽబాధ్యత్వమ్ ? నాఽద్యః, స్వప్నసృష్టేః సత్యశబ్దాభిధేయతాప్రసఙ్గాత్ । తద్బుద్ధేరపి స్వతః ప్రామాణ్యప్రాప్తేర్దుర్వారత్వాత్ । అథ తత్ర దోషాదప్రామాణ్యం శ్రుతేస్తు నైవమితి మన్యసే ఎవమపీదం రజతం మిథ్యా, బాధ్యత్వాదిత్యనుమానప్రమాణగమ్యే రజతే సత్యత్వం ప్రసజ్యేత । న ద్వితీయః, మాయావాదిభిరపి శ్రుత్యాదిప్రతిపన్నసృష్టేః స్వాధిష్ఠానే బ్రహ్మణ్యభావవ్యావృత్తత్వాఙ్గీకారాత్ । న తృతీయః, కల్పితానాం ప్రతిబిమ్బశ్యామత్వఘటాకాశపరిచ్ఛిన్నత్వాదీనామౌపాధికధర్మాణామపి స్వాశ్రయోపాధావబాధ్యత్వాత్ । న చతుర్థః, సృష్టేరపి పరమార్థసత్యత్వాంశేనైవ బాధ్యత్వం న స్వరూపేణేత్యఙ్గీకారాత్ । సృష్టేః సత్యత్వాభావే సృష్టిశ్రుతేరప్రామాణ్యం స్యాద్ ఇతి చేద్, న; సృష్టిస్వరూపమాత్రప్రమాణయో ప్రవృత్తయాః శ్రుతేః సృష్టిస్వరూపసద్భావమాత్రేణ ప్రామాణ్యోపపత్తౌ తత్సత్యతాయా అప్రయోజకత్వాత్ । న హి రూపప్రమాపకస్య చక్షుషః శబ్దాభావాదప్రామాణ్యం భవతి, ప్రమాణత్వాపరాధమాత్రేణ సత్యతాయాం తాత్పర్యకల్పనే స్వప్నవిషయసృష్టిశ్రుతేరపి తథాత్వం స్యాత్ । ప్రయోజనశూన్యతా తూభయత్ర సమానా దుఃఖతత్సాధనాంశేఽనర్థహేతుత్వం చ సమమ్ । సృష్టిసత్యతాప్రతిపాదనే కర్మకాణ్డస్య ప్రత్యక్షాదేర్వా ప్రామాణ్యసిద్ధిః ప్రయోజనమితి చేద్, న; తత్ప్రామాణ్యస్య జగన్నిత్యత్వవాదిమీమాంసకమతేఽప్యుపపత్తౌ పరిణామవాదాఽనవతారాత్ । మతాన్తరేష్వపి సృష్టిశ్రుత్యవగమాత్ ప్రాగేవ లోకవ్యవహారాత్తత్ప్రామాణ్యం సిద్ధమ్ । తతో నిష్ప్రయోజనైవ సృష్టిశ్రుతిః స్యాత్ । అస్మన్మతే తు మానాన్తరాఽనవగతాఖణ్డైకరసబ్రహ్మావగమాయ మహావాక్యప్రవృత్తిః । సృష్టిశ్రుతిస్తు –
“అధ్యారోపాపవాదాభ్యాం నిష్ప్రపఞ్చం ప్రపఞ్చ్యతే ।
నాఽన్యత్ర కారణాత్కార్యం న చేత్తత్ర క్వ తద్భవేత్ ॥”
ఇతి న్యాయేనాఽఖణ్డైకరసత్వప్రతిపాదనాయేతి న వైయర్థ్యం కిఞ్చిత్ । నను యథా “ఇదం రజతమ్” ఇతి జ్ఞానస్య ప్రతీతితో రజతస్వరూపమాత్రగోచరత్వేఽపి వస్తుతో రజతాభాసగోచరత్వేనాఽప్రామాణ్యం తథా శ్రౌతసృష్టిజ్ఞానస్యాఽపీతి చేద్ , న; తత్ర యథా రజతాభాసాదన్యన్ముఖ్యరజతం లోకే ప్రసిద్ధం తద్వదత్ర సృష్ట్యన్తరస్య ముఖ్యస్యాఽభావాత్తస్యా ఎవ ముఖ్యసృష్టిత్వేన తద్గోచరజ్ఞానస్య ముఖ్యరజతజ్ఞానవత్ ప్రామాణ్యోపపత్తేః । న చ పారమార్థికబ్రహ్మణో మిథ్యాభూతప్రపఞ్చభావాపత్తివిరోధ ఇతి వాచ్యమ్ , దేవదత్తస్య మాయయా మిథ్యావ్యాఘ్రాదిభావాపత్తిదర్శనాత్ । న చ మిథ్యాకార్యే సృష్టిశబ్దప్రయోగానుపపత్తిః, “మాయా హ్యేషా మయా సృష్టా” ఇత్యాదిప్రయోగదర్శనాత్ । న చ సృష్టిమిథ్యాత్వే మానాభావః, శ్రుతిస్మృతిప్రత్యక్షానుమానార్థాపత్తీనాం సత్త్వాత్ । “మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాద్”, “మమ మాయా దురత్యయా” ఇతి శ్రుతిస్మృతీ అనిర్వచనీయమాయాత్మకత్వం సృష్టేర్దర్శయతః । ఘటాద్యభావగ్రాహిప్రత్యక్షమపి సృష్టేర్మిథ్యాత్వం దర్శయతి । యథా “ఇదం రజతమ్” ఇత్యత్రేదన్తోపాధౌ ప్రతిపన్నస్య సత్యేవ తదుపాధౌ “నేదం రజతమ్” ఇతి బాధః తథా “అస్తి ఘటః” ఇత్యత్రాఽస్త్యర్థోపాధౌ ప్రతిపన్నస్య ఘటస్య తదుపాధావేవ నాఽస్తీతి ప్రత్యక్షేణైవ బాధో దృశ్యతే । నను దేశకాలవిశేషే తదుపాధికాస్త్యర్థే వా ఘటస్య నిషేధో నాఽస్త్యర్థమాత్రే, తతో దేశాన్తరే కాలాన్తరే చ ఘటస్య సద్భావ ఇతి చేద్ , న; యదా దేశకాలౌ నిషిధ్యేతే తదా దేశకాలాన్తరాభావే న కేవలాఽస్త్యర్థస్యైవోపాధిత్వం వాచ్యమ్ , నిరుపాధికనిషేధాయోగాత్ । తతస్తత్ర కౢప్తోపాధేర్ఘటాదినిషేధసమ్భవే సత్యన్యోపాధికల్పనే గౌరవప్రసఙ్గః । న చైవమేవాఽస్త్యర్థనిషేధేఽస్త్యర్థాన్తరాభావాన్నిషేధ్యస్యాఽనుపాధిత్వాన్నిరుపాధికనిషేధోఽఙ్గీక్రియతే ఇతి వాచ్యమ్ , అస్త్యర్థస్యాఽనుయాయినో నిషేధాభావాత్ । తస్మాదస్త్యర్థే బ్రహ్మణి ఘటాద్యభావబోధకం ప్రత్యక్షం మిథ్యాత్వే మానమ్ । యస్త్వభావస్య షష్ఠమానగమ్యత్వమాహ తం ప్రత్యేకైకాభావవిశిష్టవస్త్వన్తరప్రత్యక్షం వా షష్ఠమానమేవ వా మిథ్యాత్వం బోధయతు ।

అనుమానాన్యపి తద్బోధకాన్యుచ్యన్తే – విమతా వికారాః స్వానుస్యూతైకవస్తుని కల్పితాః, ప్రత్యేకమేకస్వభావానువిద్ధత్వాద్ విభక్తత్వాచ్చ, చన్ద్రస్వభావానువిద్ధచన్ద్రకల్పితజలచన్ద్రభేదవత్ । శూన్యవాదినం ప్రతి సిద్ధసాధనతాపరిహారాయ వస్తునీతి పదమ్ । అనేకేషు విషయేషు విజ్ఞానాకారః కల్పిత ఇతి వాదినం ప్రత్యేకేతి । క్షణికైకజ్ఞానే సర్వం కల్పితమితి వాదినం ప్రతి స్వానుస్యూతేతి । వనాకారానువిద్ధేషు తత్రాఽకల్పితేషు తరుష్వనైకాన్తికత్వవ్యావృత్తయే ప్రత్యేకమితి । భేదః కల్పితో జడత్వాత్ , కార్యత్వాత్ , రజతవత్ ; భేదత్వాత్ చన్ద్రభేదవత్ ; ప్రతిపన్నోపాధావస్థూలాదివాక్యైః ప్రతిషిధ్యమానత్వాత్ , దేహాత్మభావవత్ ; విరోధికారణస్వభావాఽనుపమర్దేన విరోధికార్యాపత్తిలక్షణత్వాద్ , మాయావివ్యాఘ్రవత్ ; ప్రలయావస్థాయాం సహ కాలేన స్వోపాధౌ శూన్యత్వాద్ , దేహాత్మభావవత్ । ప్రలయకాలే ఎవ శూన్యత్వం న స్వోపాధావిత్యాశఙ్కావ్యుదాసాయ సహ కాలేనేత్యుక్తమ్ । అర్థాపత్తిరపి – ప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వమన్తరేణాఽనుపపన్నౌ జన్మవినాశౌ, అమిథ్యాభూతయోర్బ్రహ్మశూన్యయోర్జన్మవినాశాదర్శనాత్ । న చైవం ప్రపఞ్చమిథ్యాత్వాఙ్గీకారే బ్రహ్మజ్ఞానస్యాఽపి ప్రపఞ్చజ్ఞానవన్మిథ్యాత్వమనుమీయతే ఇతి వాచ్యమ్ , స్వరూపతో మిథ్యాత్వాఙ్గీకారాద్ । విషయతో మిథ్యాత్వం తు “తత్సత్యం స ఆత్మా” ఇతి వచనవిరుద్ధమ్ । నన్వస్థూలాదివాక్యైః స్థూలాదివ్యతిరిక్తరూపమప్యస్తీతి ప్రతిపాద్యతే, న తు స్థూలాదిరూపం నిషిధ్యతే, తతః ప్రతిషిధ్యమానత్వమితి హేతురసిద్ధ ఇతి చేత్ , స్థూలప్రపఞ్చతాదాత్మ్యవతి బ్రహ్మణ్యన్యరూపవివక్షయాఽప్యేవం ప్రతిషేధానుపపత్తేః ; న హి శుక్లాయాం గవి క్షీరసమ్పత్తిం వివక్షన్న శుక్లా గౌరితి ప్రయుఙ్క్తే, కిం తర్హి క్షీరసమ్పన్నా గౌరితి । తతః స్థూలాదిప్రపఞ్చం నిషిధ్యైవ రూపాన్తరం ప్రతిపాద్యతే ఇత్యఙ్గీకర్తవ్యమ్ । తర్కాప్రతిష్ఠానాన్న మిథ్యాత్వానుమానమితి చేద్ , న; విచారశాస్త్రానారమ్భప్రసఙ్గాత్ । న హి శ్రుత్యర్థనిర్ణాయకతర్కప్రదర్శనాయ విచారశాస్త్రారమ్భః, కిన్తు పరకీయతర్కనిరాకరణాయైవ । బ్రహ్మ తు శ్రుతిమాత్రసిద్ధమితి చేత్ , తర్హి “అసద్వా ఇదమ్” “సదేవ సోమ్యేదమ్” ఇత్యాదిశ్రుతిద్వయసామర్థ్యాత్ కారణస్య సదసత్త్వే స్యాతామ్ । సర్వశక్తిత్వాద్ బ్రహ్మణః సర్వముపపన్నమితి చేద్ , న; తథా సతి కదాచిచ్ఛూన్యత్వస్యాఽపి ప్రసఙ్గాత్ । సర్వశక్తిత్వం తు శ్రుత్యనుసారేణైవాఽవగన్తవ్యమ్ । శ్రుత్యర్థశ్చ తదనుసారితర్కాన్నిశ్చేతవ్యః । అతోఽనుమానమపి శ్రుత్యవిరోధి ప్రపఞ్చమిథ్యాత్వం సాధయిష్యత్యేవ । న చ “సన్ ఘటః” ఇత్యాది సద్బుద్ధ్యనుగమవిరోధః, అనుగతసత్తాయా అధిష్ఠానత్వాద్ ఘటాదివిశేషాణామేవ మిథ్యాత్వాత్ । తస్మాదశ్రౌతః పరిణామవాద ఇతి సిద్ధమ్ ।

ఎవం చ సతి వివర్త్తవాదాభిప్రాయేణైవ బ్రహ్మణః శ్రుతౌ ద్వివిధకారణత్వముక్తమ్ । తచ్చ కారణత్వం తటస్థలక్షణత్వేన యద్యపి లక్ష్యాద్ బ్రహ్మణః పృథగ్భూతం తథాపి తస్య మిథ్యాత్వాన్న లక్ష్యస్యాఽద్వితీయత్వవిరోధః । న చ సత్యస్యైవ లక్షణత్వం న మిథ్యాభూతస్యేతి వాచ్యమ్ , అసాధారణసమ్బన్ధో హి లక్షణత్వప్రయోజకో న లక్షణసత్యత్వమ్ । సత్యానామప్యసమ్బద్ధానాం కాకాదీనాం గృహోపలక్షణత్వాదర్శనాత్ । అసత్యానామపి సమ్బద్ధానాం రజతాదీనాం “యద్రజతమిత్యభాత్ సా శక్తిః” ఇత్యాదౌ శుక్త్యాదిలక్షకత్వాత్ । అస్తి చాఽత్ర ప్రపఞ్చబ్రహ్మణోర్వాస్తవసమ్బన్ధాభావేఽప్యాధ్యాసికస్తాదాత్మ్యసమ్బన్ధః । అతః ప్రపఞ్చజన్మాదికారణత్వేన తటస్థేన జిజ్ఞాస్యవిశుద్ధబ్రహ్మస్వరూపం నిర్విఘ్నముపలక్ష్యతే । న చోక్తలక్షణేన ప్రధానాదీని లక్షయితుం శక్యన్తే, తేషాం సర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తిత్వాభావాత్ ; సర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తిత్వయోశ్చ సూత్రస్థయచ్ఛబ్దేన వివక్షితత్వాత్ । సా చ వివక్షా సూత్రగతేదంశబ్దార్థభూతకార్యప్రపఞ్చపర్యాలోచనయా లభ్యతే । తం చ ప్రపఞ్చం వాదినః స్వప్రక్తియానుసారేణ విభజన్తి । తథాహి – ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యానీతి వార్తికకారీయాః । కార్యకారణయోగవిధిదుఃఖాన్తశబ్దవాచ్యా జగదీశ్వరసమాధిత్రిపవణస్నానాద్యనుష్ఠానమోక్షాః పఞ్చేతి శైవాః । ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యవిశేషసమవాయాః షడితి వైశేషికాః । జీవాజీవాఽఽస్రవసంవరనిర్జరబన్ధమోక్షాః సప్తేతి క్షపణకాః । తత్ర బద్ధో ముక్తో నిత్యసిద్ధశ్చేతి త్రివిధో జీవపదార్థః । పుద్గలాస్తికాయో ధర్మాస్తికాయోఽధర్మాస్తికాయ ఆకాశాస్తికాయశ్చేత్యజీవపదార్థశ్చతుర్విధః । ఆస్రావయతి పురుషం జ్ఞానజననేన విషయేష్విన్ద్రియప్రవృత్తిరాస్రవః, స్రోతసో ద్వారం సంవృణోతీతి శమదమరూపా ప్రవృత్తిః సంవరః, నిశ్శేషేణ పుణ్యాపుణ్యే సుఖదుఃఖోపభోగేన జరయతీతి తప్తశిలారోహణాదినిర్జరః, అష్టవిధం కర్మ బన్ధః, అలోకాకాశే సతతోర్ధ్వగమనం మోక్షః । ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యవిశేషపారతన్త్ర్యశక్తినియోగా అష్టావితి చిరన్తనా ప్రాభాకరాః; ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యసమవాయశక్తిసఙ్ఖ్యాసాదృశ్యాన్యష్టావిత్యాధునికాః । ప్రమాణప్రమేయసంశయప్రయోజనదృష్టాన్తసిద్ధాన్తావయవతర్కనిర్ణయవాదజల్పవితణ్డాహేత్వాభాసచ్ఛలజాతినిగ్రహస్థానాని షోడశేతి నైయాయికాః । ఎకాదశేన్ద్రియపఞ్చప్రాణపఞ్చభూతాహఙ్కారమహదవ్యక్తపురుషాః పఞ్చవింశతిరితి సాఙ్ఖ్యాః । వేదాన్తినస్తు “త్రయం వా ఇదం నామరూపం కర్మ”, “నామరూపే వ్యాకరవాణి” ఇతి శ్రుతిద్వయమాశ్రిత్య త్రైవిధ్యం ద్వైవిధ్యం వాఽఙ్గీకుర్వన్తి ।

యుక్తశ్చాఽన్త్యః పక్షః, స్రష్టుః సృజ్యగోచరనామరూపయోః ప్రథమం బుద్ధ్యారోహాత్ । లోకే ఘటం చికీర్షౌ కులాలే తద్దర్శనాత్ । మూలకారణమపి నామరూపాభ్యాం స్వబుద్ధ్యారూఢం సృజతి, స్రష్టృత్వాత్ , కులాలవత్ । ఎతావతా జగద్ బుద్ధిమచ్చేతనకార్యమితి లభ్యతే । న చ జీవకార్యత్వం శఙ్కనీయమ్ , కర్తృత్వభోక్తృత్వవిశిష్టానాం నామరూపాత్మకానాం సర్వజీవానాం కార్యాన్తఃపాతిత్వాత్ । న చ జగత్కారణస్య సర్వజ్ఞత్వే వివదితవ్యమ్ , జగతః ప్రతినియతదేశకాలనిమిత్తక్రియాఫలాశ్రయత్వాత్ । ప్రతినియతదేశోత్పాదాః కృష్ణమృగాదయః। ప్రతినియతకాలోత్పాదాః కోకిలాదయః । ప్రతినియతనిమిత్తా నవామ్బుదనాదసమ్భవా బలాకాగర్భాదయః । ప్రతినియతక్రియా బ్రాహ్మణానాం యాజనాదయః । ప్రతినియతఫలం బ్రహ్మలోకే సుఖం నరకే దుఃఖమిత్యుదాహార్యమ్ । తామీదృశీం నియతిమసాఙ్కర్యేణ కథమసర్వజ్ఞః సమ్పాదయేత్ । నాఽపి సర్వశక్తిత్వే వివదితవ్యమ్ , జగతో మనసాఽప్యచిన్త్యరచనారూపత్వాత్ । నహ్యేకస్యా అపి శరీరరచనాయా వివిధనాడీజాలాదిసన్నివేశవిశిష్టాయా రూపం మనసాఽపి శక్యం చిన్తయితుం దూరే జగద్రచనాయాః । తదీదృశం జగత్ కథమసర్వశక్తిర్విరచయేత్ ? తదేవం సూత్రగతయచ్ఛబ్దేనైవ సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చ వివక్షితమ్ । సూత్రం చోపలక్షణప్రతిపాదకమేవం యోజనీయమ్ – అస్యోక్తవిధస్య జగతో జన్మాది యతః సర్వజ్ఞాత్ సర్వశక్తేః కారణాద్ భవతి తత్కారణం బ్రహ్మేతి ।

నన్వత్ర సూత్రే బ్రహ్మస్వరూపలక్షణం నోక్తమ్ , న చ తదన్తరేణ స్వరూపమవగమ్యతే ప్రకృష్టప్రకాశత్మత్వమనుక్త్వా “శాఖాగ్రే చన్ద్రః” ఇత్యేవోక్తే చన్ద్రస్వరూపానవగమాత్ । యచ్ఛబ్దేన తదుక్తమితి చేత్ , తత్ కిం సర్వశక్తిత్వమ్ ఉత సర్వజ్ఞత్వమ్ ? నాఽఽద్యః; ప్రధానాదావపి తత్సమ్భవాత్ । న ద్వితీయః, సర్వోపాధికస్య తస్య శుద్ధబ్రహ్మస్వరూపత్వాయోగాత్ । సర్వజ్ఞత్వం చ దుర్భణమ్ । కిం షడ్భిః ప్రమాణైః సర్వజ్ఞత్వమ్ ఉత ప్రత్యక్షేణైవ ? ఆద్యేఽపి న తావద్ యుగపత్ సర్వజ్ఞత్వమ్ , ప్రత్యక్షాదీనామయుగపత్ ప్రవృత్తేః । క్రమేణ సర్వజ్ఞత్వేఽపి తత్కిం సర్వాపరోక్ష్యమ్ ఉత సర్వజ్ఞానమాత్రమ్ ? నాఽఽద్యః, నిత్యానుమేయానామాపరోక్ష్యానుపపత్తేః । న ద్వితీయః; అస్మాకమపి షడ్భిః ప్రమాణైః క్రమేణ సర్వజ్ఞత్వప్రసఙ్గాత్ । ప్రత్యక్షేణైవ సర్వజ్ఞత్వమపి కిం బాహ్యేన ఉత మానసేన అథవా సాక్షిప్రత్యక్షేణ ? నాఽఽద్యః; బాహ్యేన్ద్రియాణాం దేశకాలవిప్రకృష్టార్థేషు సాక్షాత్సమ్బన్ధాభావాత్ । పరమ్పరయా సమ్బన్ధేఽస్మాకమపి సర్వజ్ఞత్వప్రసఙ్గాత్ । ద్వితీయేఽపి కిం కేవలేన మనసా ఉత యోగాభ్యాసజన్యాతిశయయుక్తేన అథవా సర్వవిషయసంస్కారయుక్తేన ? నాఽఽద్యః, కేవలమనసో బహిరస్వాతన్త్ర్యాత్ । న ద్వితీయః, అతిశయస్య స్వవిషయ ఎవ ప్రభవాత్ । మార్జారాదిదృష్టీనామపి యోగ్యరూపేష్వేవాఽతిశయవత్త్వదర్శనాత్ । న తృతీయః, ప్రథమతః సర్వగ్రహణాభావే తత్ర సంస్కారాయోగాత్ । క్రమేణ సర్వగ్రహణే సతి తత్సంస్కారకల్పనేఽప్యతీతానాగతవర్తమానార్థానామనన్తానామియత్తానవధారణాత్ సర్వగ్రహణానుపపత్తిః । న చ సాక్షిప్రత్యక్షేణ సర్వజ్ఞతా, ప్రదీపప్రభావత్తస్యాఽతీతానాగతార్థగ్రాహిత్వాభావాత్ । తస్మాన్నాఽస్తి సర్వజ్ఞ ఇతి ।

అత్రోచ్యతే – సర్వవిషయాకారధారిషు మాయాపరిణామేషు ప్రతిబిమ్బితం చైతన్యం సర్వానుభవ ఇత్యుచ్యతే । తస్య చ విషయైరాధ్యాసికసమ్బన్ధాద్వర్తమానకాలే తావత్ సర్వజ్ఞత్వం సిద్ధమ్ । అతీతవిషయాణాం తదవచ్ఛిన్నమాయావృత్తీనాం తదవచ్ఛిన్నానుభవానాం చ నివృత్తౌ తత్సంస్కారాదస్మదాదిష్వివాఽతీతవిషయాః స్మృతిరూపా మాయాపరిణామా భవన్తి । తత్ప్రతిబిమ్బితానుభవేనాఽతీతవిషయజ్ఞత్వమపి సిధ్యతి । తథా సృష్టేః ప్రాగపి స్రక్ష్యమాణపదార్థావధారణస్య కులాలాదిషు దృష్టత్వాదాగామిసర్వవిషయజ్ఞానమపి స్వమాయాపరిణామవశాద్ భవిష్యతీతి యుక్తా సర్వజ్ఞతా । న చాఽత్ర మానాభావః; “యః సర్వజ్ఞః” ఇతి శ్రుతేః । న చ స్వరూపలక్షణత్వాసమ్భవః, లక్షణాభిధానావసరే సర్వజ్ఞశబ్దేన సర్వప్రకాశకత్వోపలక్షితశుద్ధచైతన్యమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్ । తదేవం జన్మస్థితినాశాఖ్యవికారత్రయకారణస్య బ్రహ్మణః సూత్ర ఎవ స్వరూపలక్షణమపి సిద్ధమ్ । యద్యపి వృద్ధిపరిణామాపక్షయాస్త్రయో భావవికారా జన్మస్థితినాశవ్యతిరేకేణ ప్రసిద్ధాస్తథాపి వృద్ధిర్జాయతే వృద్ధిస్తిష్ఠతి వృద్ధిర్నశ్యతీత్యేవమేవ వృద్ధ్యాదయో నిరూప్యన్తే నాఽన్యథా । తతో వృద్ధ్యాదీనాం జన్మాద్యన్తర్భావాన్న సూత్రగతాదిశబ్దేన పృథగ్ గ్రహణమ్ । న చ నిరుక్తకారపఠితషడ్భావవికారగ్రహణే సతి నాఽస్త్యన్తర్భావప్రయాస ఇతి వాచ్యమ్ , తదా హ్యార్పేయవాక్యస్య న తావదనుమానాది మూలమ్ , అస్మాకమపి తత్సమ్భవేన తద్వాక్యవైయర్థ్యాత్ । నాఽపి ప్రత్యక్షమ్ , బ్రహ్మజన్యమహాభూతవికారాణాం శ్రుతిమన్తరేణాఽప్రత్యక్షత్వాత్ । భౌతికవికారా ఎవ మునినా ప్రోక్తా ఇతి చేత్ , తర్హి తేషామిహ గ్రహణే భౌతికకారణభూతపఞ్చకమేవ బ్రహ్మత్వేన సూత్రే లక్షితమితి బుద్ధిః స్యాత్ । అతః శ్రుత్యుక్తా జన్మాదయస్త్రయ ఎవాఽత్ర గ్రాహ్యాః । న హి శ్రుతిర్మూలప్రమాణమపేక్షతే, యేనోక్తదోషః స్యాద్ , అతో యత్కిఞ్చిజ్జన్మవద్భూతభౌతికం తస్య సర్వస్య మూలకారణత్వేన శ్రుత్యుక్తం బ్రహ్మైవాఽత్ర లక్షితమిత్యవగమ్యతే । నన్వేవమపి సూత్రే శ్రుత్యుక్తం జన్మైవ సూత్ర్యతాం తావతైవోక్తార్థసిద్ధేరితి చేద్ , న; కేవలనిమిత్తకారణత్వశఙ్కావ్యుదాసార్థత్వాత్ స్థితిప్రలయయోః । నహ్యనుపాదానే కేవలనిమిత్తే స్థితిప్రలయౌ సమ్భవతః । యద్యపి జన్మస్థితిప్రలయా నిరుక్తకారేణాఽప్యుక్తాస్తథాపి న తద్వచనద్వారా శ్రుతిమూలత్వం సూత్రస్య కల్పనీయమ్ । సూత్రాణాం సాక్షాచ్ఛ్రుత్యర్థనిర్ణయపరత్వాత్ । అన్యథా ఋషివాక్యాన్యేవ వక్ష్యమాణసూత్రైరుదాహృత్య నిర్ణీయేరన్ । తస్మాత్ “యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే” ఇత్యేతచ్ఛ్రుత్యుక్తానేవ జన్మస్థితినాశాన్ సాక్షాత్ సూత్రే నిర్దిశ్యతత్కారణం బ్రహ్మేతి లక్ష్యతే ।

నను కథం బ్రహ్మణః కారణత్వమ్ , కిం బ్రహ్మ పూర్వరూపం పరిత్యజ్య రూపాన్తరేణ పరిణమతే ఉతాఽపరిత్యజ్య వివర్తతే ? ఆద్యే సృష్టేరుపరి జ్ఞానానన్దరూపస్య బ్రహ్మణ ఉచ్ఛేదః స్యాత్ । అథ జగద్రూపేణ పరిణతం తద్ బ్రహ్మ పునరపి ప్రలయావస్థాయాం జ్ఞానానన్దబ్రహ్మరూపేణ పరిణమేత తథాపి తస్య బ్రహ్మణః పునర్జగదాకారపరిణామస్వభావిత్వాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । న చ సృష్టిశ్రుతిః పరిణామే ప్రమాణమ్ , తస్యాః సృష్టిమాత్రోపక్షీణాయాః పూర్వరూపపరిత్యాగాపరిత్యాగయోస్తాటస్థ్యాత్ । న చ శ్రుత్యన్తరం పరిణామే సమ్భవతి , “అజ ఆత్మా మహాన్ ధ్రువః” ఇతి ధ్రువశబ్దేన పరిణామవిరుద్ధకౌటస్థ్యాభిధానాత్ । కూటస్థత్వం చ బ్రహ్మణో నిరవయవత్వాదుపపన్నమ్ ।

నను నిరవయవమపి పరిణమత ఎవ । తథా హి – హేమగతరుచకాదిపరిణామః పరమ్పరయా పరమాణుపర్యవసాయీ, అవయవవృత్తిత్వాత్ , సంయోగవత్ । సంయోగో హ్యవయవ్యేకదేశసమవేతః పరమ్పరయా నిరవయవపరమాణుసంయోగపురఃసరః ప్రసిద్ధ ఇతి । తత్ర వక్తవ్యం కోఽయం పరిణామ ఇతి । మృత్పిణ్డస్య ఘటరూపాపత్తావివ స్వావయవానాం పూర్వసంయోగాత్సంయోగాన్తరాపత్త్యా సంమూర్ఛితావయత్వం పరిణామః, తక్రాద్యాతఞ్చనావయవసంయోగేన క్షీరస్య దధిభావవదవయవాన్తరసంయోగేన సమ్మూర్ఛితావయవత్వం వా, యూనో వృద్ధత్వవదవస్థాన్తరం వా, కాష్ఠస్య స్తమ్భాద్యాపత్తివదన్యథాభావో వా, అణోరణ్వన్తరసంయోగేన ద్వ్యణుకాపత్తివద్వస్త్వన్తరసంయోగో వా, ఉదకస్య నదీభావవత్పరిస్పన్దో వా । పక్వఫలస్య వర్ణాన్తరవద్ గుణాన్తరోదయో వా, ఉపాదానానురక్తద్రవ్యాన్తరోత్పత్తిర్వా ? న తావత్ ప్రథమద్వితీయౌ, నిరవయవస్య తాదృశపరిణామానుపపత్తేః । నాఽపి తృతీయచతుర్థౌ, తథా సతి జగదాకారపరిణామే పునర్బ్రహ్మభావానుపపత్తావనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । న హి వృద్ధః కదాచిదపి యువా భవతి । నాఽపి స్తమ్భా వృక్షరూపేణ ప్రరోహేయుః । క్వచిత్పునఃప్రరోహేఽపి దృశ్యత ఇతి చేత్ , తర్హి మోక్షస్యాపి తథా పునః పరిణామరూపత్వే సత్యనిత్యత్వం దుర్వారం స్యాత్ । నాఽపి పఞ్చమషష్ఠసప్తమాః, పరిణామలక్షణస్యాఽతివ్యాప్తేః । వస్త్వన్తరసంయోగిన్యాకాశే పరిస్పన్దమానే భ్రమరే లౌహిత్యోదయవతి చ పటే ద్రవ్యపరిణామబుద్ధ్యభావాత్ । నాఽప్యష్టమః, అవయవినస్తథా పరిణామేఽప్యవయవపరిణామస్య దుర్భణత్వాత్ । కిం హేమావయవానాం రుచకరూపేణ పరిణామః కిం వా రుచకోపయుక్తద్రవ్యాన్తరరూపేణ ఉత రుచకోపయుక్తావస్థాన్తరరూపేణ । న తావద్ ద్వితీయతృతీయౌ, రుచకవ్యతిరేకేణ తదుపయుక్తద్రవ్యాన్తరావస్థాన్తరయోరదర్శనాత్ । నాఽపి ప్రథమః, రుచకస్యాఽవయవికార్యత్వాత్ । అవయవకార్యత్వే చాఽఽరమ్భవాదప్రసఙ్గాత్ । న చాఽవయవానాం రుచకానుగమానుపపత్తిః, అవయవిద్వారా తదుపపత్తేః । న చాఽఽశ్రయావయవేషు వికారమన్తరేణాఽఽశ్రితావయవిని వికారానుపపత్తిః, పరమాణౌ అసతోరేవ జన్మవినాశయోర్ద్వ్యణుకే దర్శనాత్ । జన్మవినాశవ్యతిరిక్తధర్మస్య తథాత్వమితి చేద్ , న; కపాలేష్వసత్యా ఎవ ఘటత్వజాతేర్ఘటసమవేతత్వాత్ । వ్యాపకానామవయవానామవస్థాన్తరమన్తరేణ వ్యాప్యస్యాఽవయవినోఽవస్థాన్తరం నోపపన్నమితి చేద్ , న; వ్యాపకయోర్జాతిగుణయోరవస్థాన్తరాభావేఽపి వ్యాప్యద్రవ్యే తద్దర్శనాత్ । అస్తు వాఽవయవానాం పరిణామస్తథాప్యవయవిపరిణామప్రయుక్తత్వాన్నాఽఽసౌ బ్రహ్మపరిణామస్య దృష్టాన్తః । న హి బ్రహ్మావయవకం పరిణామి కిఞ్చిదస్తి, యత్ప్రయుక్తో బ్రహ్మపరిణామః స్యాత్ । నిరవయవత్వాదవయవిదృష్టాన్తేనాఽపి న బ్రహ్మణః పరిణామసిద్ధిః ।

యత్తు నిరవయవసంయోగవత్ పరిణామ ఇతి, తత్రాఽపి కిం దృశ్యమానావయవిసంయోగస్య పరమాణుసమవేతత్వముచ్యతే ఉత పరమాణుసంయోగపూర్వకత్వం కల్ప్యతే ? నాఽఽద్యః, పరమాణుగతరూపాదివదప్రత్యక్షత్వప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, అవయవిన్యేవ ఘటత్వజాతిసమవాయవత్ సంయోగోపపత్తేః । అవయవానాం సంయోగేఽనుగమస్త్వవయవిద్వారాఽన్యథాసిద్ధః । సంయోగస్యాఽవయవివృత్తిత్వే కృత్స్నవ్యాపిత్వప్రసఙ్గేనాఽవయవేష్వేవ వృత్తిరితి చేత్ , తర్హ్యవయవినాం తన్తూనాం సంయోగాసమ్భవేన పటానారమ్భప్రసఙ్గః । కృత్స్నవ్యాపిత్వం తు తార్కికం ప్రత్యవయవావృత్తిపరమాణుసంయోగోదాహరణేన పరిహర్తవ్యమ్ । అన్యాన్ప్రత్యాకాశవర్తీ శబ్ద ఉదాహార్యః । తస్మాన్న సంయోగదృష్టాన్తేన నిరవయవపరిణామోఽనుమాతుం శక్యః ।

నను కథం బ్రహ్మణో నిరవయవత్వమ్ , యేన పరిణామో నిరాక్రియేత ? సావయవత్వస్య దుర్భణత్వాచ్ఛ్రుతేశ్చేతి వదామః । సావయవత్వే కిమవయవావయవినోరుభయోరపి స్వప్రకాశత్వమ్ ఉతాఽన్యతరస్యైవ ? ఆద్యే తయోరితరేతరావిషయత్వాన్న కేనచిదపి సావయవత్వం ప్రతీయాత్ । ద్వితీయే ఘటాత్మనోరివ తయోర్నాశంశిభావసిద్ధిః । శ్రుతిశ్చ “నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్” ఇతి క్రియావయవశూన్యతామాహ । నియన్తృత్వాదిక్రియాపి శ్రూయత ఇతి చేత్ , తర్హి తత్త్వతో నిష్క్రియత్వం మాయయా సక్రియత్వమితి వ్యవస్థాఽస్తు; “మాయాభిః పురురూప ఈయతే” ఇతి వినిగమశ్రుతేః । నిర్వ్యాపారస్య చేతనస్య సుషుప్తే పురుషార్థత్వానుభవేన నిష్క్రియత్వస్య తాత్త్వికత్వోపపత్తేః । న చ బ్రహ్మప్రవృత్తేర్మాయికత్వే యుక్త్యభావః, స్వప్రవృత్తివన్నిష్ప్రయోజనత్వేన మిథ్యాత్వోపపత్తేః । తదేవం నిరవయవం బ్రహ్మ న పరిణమతే, కిన్తు వివర్తతే ఇతి ద్వితీయపక్షోఽఙ్గీకార్యః । తస్మిన్నపి పక్షే పూర్వరూపమపరిత్యజతో బ్రహ్మణో నిర్వికారత్వాజ్జగద్రూపేణ వికరిష్యమాణం వస్త్వన్తరం కిఞ్చిదఙ్గీకార్యమ్ । తత్కిం మాయా ఉతాఽన్యత్ ? నాఽన్యత్ , బ్రహ్మమాయాభ్యాం వ్యతిరిక్తస్య కార్యత్వేన మూలకారణత్వాయోగాత్ ।

మాయాపక్షేఽపి కిం “మాయా ప్రజ్ఞా తథా మేధా” ఇత్యాభిధానమనుసృత్య మాయాశబ్దేన పజ్ఞోచ్యతే ఉత పామరప్రసిద్ధ్యా మన్త్రౌషధాదిః అథవా స్వకీయపణ్డితమ్మన్యత్వేన జడాత్మికా కాచిత్పారమార్థికశక్తిః కిం వా “నాఽసదాసీత్” ఇత్యాదిశాస్త్రానుసారతోఽనిర్వచనీయశక్తిః ? ఆద్యేఽపి న తావత్ “ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠా ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ” ఇతి శ్రుత్యుక్తబ్రహ్మచైతన్యరూపప్రజ్ఞాయా మాయాత్వం సమ్భవతి, “భూయశ్చాన్తే విశ్వమాయానివృత్తిః”, “దైవీ హ్యేషా గుణమయీ”, “మాయయాఽపహృతజ్ఞానా” ఇతి శాస్త్రేణ మాయాయా నివర్త్యత్వగుణమయత్వప్రజ్ఞానావరణత్వాభిధానాత్ , చైతన్యస్య తదసమ్భవాత్ । నాఽపి “ధీః ప్రజ్ఞా శేముషీ మతిః” ఇత్యభిధానోక్తాయా బుద్ధిరూపప్రజ్ఞాయా మాయాత్వమ్ , బుద్ధేరుపాదానత్వాయోగాత్ । న ద్వితీయః, న హి లోకే మన్త్రౌషధాదౌ మాయాశబ్దః ప్రయుజ్యతే, కిం తర్హి తత్కార్యే గన్ధర్వనగరాదౌ బాధితే । న తృతీయః, పారమార్థికశక్తౌ ప్రమాణాభావాత్ । చతుర్థేఽప్యనిర్వచనీయా సా మాయా కిం జగత ఉపాదానం కిం వా జగదుత్పత్తౌ కారణమితి వివేక్తవ్యమ్ ? తత్ర “మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్” ఇతి శ్రుతేరుపాదానత్వం యుక్తమ్ । న చ “ప్రక్రియతే అనయా” ఇతి ప్రకృతిశబ్దః కరణే వ్యుత్పాదనీయః, ఉపాదానే రూఢత్వాత్ , రూఢేశ్చ ప్రాబల్యాత్ । “ఇన్ద్రో మాయాభిః” ఇతి తృతీయా శ్రుత్యా కరణత్వమితి చేద్ , న; తత్రాఽఽత్మనో బహుత్వాపత్తావేవ కరణత్వశ్రవణాత్ । తావతా చ ప్రపఞ్చోపాదానత్వే కా హానిః ? “ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః” ఇతి పఞ్చమ్యా ప్రకృతిత్వమాత్మనః శ్రూయతే, తతో న మాయోపాదానమితి చేద్ , న; నిమిత్తేఽపి పఞ్చమీసమ్భవాత్ । న చ మాయైవ నిమిత్తమస్త్వితి వాచ్యమ్ ,జాడ్యరూపేణ మాయాయాః ప్రపఞ్చేఽనుగతత్వాత్ । ఆత్మాఽపి సత్తారూపేణ స్ఫూర్తిరూపేణ వాఽనుగత ఇతి చేద్ , ఎవం తర్హ్యాత్మా మాయా చేత్యుభయమ్ ఉపాదానమస్తు । తథా చ మాయాయామతివ్యాప్తేన జగజ్జన్మాదికారణత్వలక్షణేన విశుద్ధం బ్రహ్మ న సిధ్యతి । అత్రోచ్యతే – ఎకస్య కార్యస్య పరస్పరనిరపేక్షోపాదానద్వయాఽసమ్భవాన్మాయా బ్రహ్మ చ మిలిత్వైకమేవోపాదానమితి వాచ్యమ్ । తత్ర త్రైవిధ్యం సమ్భవతి – రజ్జ్వా సంయుక్తసూత్రద్వయవత్ సమప్రధానభావేనోభయమపి జగత ఉపాదానమ్ । తత్ర సత్తాస్ఫూర్త్యంశయోర్బ్రహ్మణ ఉపయోగః । జాడ్యవికారాంశయోస్తు మాయాయా ఇతి కేచిదాహుః ।

“దేవాత్మశక్తిమ్” ఇతి శ్రుతిబలాన్మాయాఖ్యా శక్తిరేవ సాక్షాదుపాదానమ్ । శక్తేశ్చ నియమేన శక్తిమత్పారతన్త్ర్యాత్ శక్తిమతి బ్రహ్మణ్యప్యర్థాద్ ఉపాదానత్వం పర్యవస్యతీత్యన్యే । ఆరోపితాయా మాయాయా అధిష్ఠానబ్రహ్మస్వరూపమన్తరేణ వస్తుతః స్వరూపాన్తరాభావాద్ మాయాయా ఎవ సాక్షాదుపాదానత్వేఽపి తదధిష్ఠానత్వేన బ్రహ్మణోఽప్యుపాదానత్వమవర్జనీయమిత్యపరే । ఆద్యే పక్షే మాయావిశిష్టబ్రహ్మణో ముఖ్యోపాదానత్వం ద్వితీయతృతీయయోస్తు మాయాయా ఎవ । పక్షత్రయేఽపి విశుద్ధబ్రహ్మణ ఔపచారికమేవోపాదానత్వమ్ । తత్ర ముఖ్యోపాదానస్య జగత్కారణత్వం స్వరూపలక్షణమ్ । ఔపచారికోపాదానస్య తు తత్తటస్థలక్షణమ్ । తథా సతి కిం స్వరూపలక్షణత్వేనాఽభిప్రేతం జగత్కారణత్వం మాయాయామతివ్యాప్తం కిం వా తటస్థలక్షణత్వేన ? నాఽఽద్యః, మాయాయా లక్ష్యాన్తః పాతిత్వాత్ । న ద్వితీయః , జగత్కారణత్వస్య తటస్థలక్షణరూపేణ మాయాయామవృత్తేః । తస్మాజ్జగత్కారణత్వరూపతటస్థలక్షణేన జ్ఞానానన్దాదిరూపస్వరూపలక్షణేన చ విశుద్ధబ్రహ్మసిద్ధిః ।

నను న తావత్ పృథివ్యాద్యుపాదానత్వం బ్రహ్మలక్షణమ్ , పృథివ్యాదీనాముత్పత్త్యదర్శనాత్ । నాఽపి ఘటాద్యుపాదానత్వమ్ , ఘటాదీనాం పృథివ్యాదికార్యత్వాదితి చేద్ , మైవమ్ ; విమతాః పృథివ్యప్తేజోవాయవః జాయన్తే, పృథివ్యప్తేజోవాయుబుద్ధిగోచరత్వాత్ , సమ్ప్రతిపన్నపృథివ్యప్తేజోవాయుభాగవత్ । ఆకాశకాలదిగాదయో జాయన్తే, విభక్తత్వాద్, ఘటాదివత్ । నను ప్రత్యనుమానమస్తి – పృథివ్యాదయో న జాయన్తే, మహాభూతత్వాత్ , ఆకాశవత్ । ఆకాశశ్చ న జాయతే , నిరవయవద్రవ్యత్వాత్ , ఆత్మవత్ , ఇతి చేద్, మైవమ్; సామాన్యవిషయాన్మహాభూతత్వహేతోరపి విశేషవిషయస్య పృథివీబుద్ధిగోచరత్వస్య బలీయస్త్వాద్ । తదుక్తం భట్టాచార్యైః –
“బాధః సామాన్యశస్త్రస్య విశేషవిషయాద్యథా ।
అనుమానాన్తరైరేవమనుమానస్య బాధనమ్ ॥” ఇతి ।
ఆకాశజన్మాభావానుమానే శ్రుతివిరోధః సాధనవికలశ్చ దృష్టాన్తః, నిర్గుణాత్మని గుణవత్త్వలక్షణస్య ద్రవ్యత్వస్యాఽభావాత్ । తస్మాత్ జాయమానపృథివ్యాదికృత్స్నజగదుపాదానత్వం బ్రహ్మలక్షణమ్ ।

నను వాదినో జగదుపాదానే విప్రతిపద్యన్తే । తథాహి – విమతాః సర్వే వికారాః, సుఖదుఃఖమోహసామాన్యప్రకృతికాః, తదన్వితస్వభావత్వాద్ , యే యదన్వితస్వభావాస్తే తత్ప్రకృతికాః, యథా మృదన్వితా మృత్ప్రకృతికాః శరావాదయః । తథా విమతాః సర్వవికారా అవిభక్తైకప్రకృతికాః, పరిమితత్వాత్ అనేకత్వాత్ వికారవచ్చ, శరావాదివత్ , ఇతి సాఙ్ఖ్యాః ప్రధానం జగదుపాదానమనుమిమతే । విమతం కార్యద్రవ్యం స్వపరిమాణాదణుతరపరిమాణారబ్ధమ్ , కార్యద్రవ్యత్వాత్ , పటవత్ ఇతి పరమాణూంస్తద్వాదినః కల్పయన్తి । సర్వం కార్యమభావపురఃసరమ్ , యోగ్యత్వే సత్యనుపలభ్యమానపూర్వావస్థత్వాత్ , వ్యతిరేకే పరపరికల్పితాత్మవత్ , ఇతి శూన్యం శూన్యవాదినో వదన్తి । యోగాః శైవాశ్చ స్వకీయాగమసామర్థ్యాద్ధిరణ్యగర్భం పశుపతిం చాఽఽహురితి । తదయుక్తమ్ – ఆన్తరాణాం సుఖాదీనాం బాహ్యానాం ఘటాదీనాం చ ప్రత్యక్షతో భేదప్రతీతౌ సుఖదుఃఖమోహసామాన్యాన్వితత్వహేతోరసిద్ధత్వాత్ । ఘటాదివికారాః సుఖదుఃఖమోహాత్మకాః, స్వాభివ్యఞ్జకచిత్తోపాధౌ సుఖాద్యాకారప్రతిభాసహేతుత్వాద్ , యథా దర్పణోపాధౌ ముఖాకారప్రతిభాసహేతుర్ముఖాత్మకో బిమ్బ ఇతి హేతుసిద్ధిరితి చేద్ , న; తథా సత్యేకమేవ పదార్థముపలభమానస్య యుగపత్సుఖాదిత్రితయోపలమ్భప్రసఙ్గాత్ । అదృష్టవశాదేకోపలమ్భ ఇతి చేద్ , న; అదృష్టేన వస్తుసామర్థ్యనియమాయోగాత్ । నహ్యదృష్టవశాత్ పాషాణో మృదుర్భవతి । అదృష్టస్య వస్తుసామర్థ్యానియామకత్వేఽప్యుపలమ్భనియామకత్వమస్త్యేవేతి చేద్ , ఎవమపి సుఖాదిసామాన్యాన్వితత్వహేతురనైకాన్తికః । శుక్లాదిగుణైర్ఘటత్వాదిసామాన్యైశ్చాఽఽన్వితానాం ద్రవ్యాణాం తత్ప్రకృతిత్వాదర్శనాత్ । పరిమితత్వమపి వస్తుకృతం చేత్ , ప్రధానపురుషయోర్నిత్యయోరనైకాన్తికతా । దేశకాలకృతం చేద్, ఘటహిమకరకాదిషు ప్రత్యక్షదృష్టభిన్నప్రకృతికేష్వనేకాన్తమ్ । ఎతేనాఽనేకత్వవికారత్వహేతూ వ్యాఖ్యాతౌ । కార్యద్రవ్యత్వం చ దీర్ఘవిస్తీర్ణదుకూలద్వయారబ్ధే సఙ్కుచితే రజ్జుద్రవ్యేఽనైకాన్తికమ్ । అథ దుకూలద్వయసంయోగమన్తరేణ రజ్జుద్రవ్యం నామాఽన్యన్నాఽస్తి తథాపి తత్ప్రత్యనుమానగ్రస్తమ్ । విమతం ద్వ్యణుకం సావయవారబ్ధమ్ , సావయవత్వాద్ , ఘటవత్ ఇతి హి ప్రతిప్రయోగః । శూన్యవాదినోఽపి ఘటస్య పూర్వావస్థారూపా మృత్ ప్రత్యక్షోపలబ్ధేత్యసిద్ధో హేతుః । యోగశైవాగమాస్తు వేదవిరోధాదప్రమాణమ్ ।

నను వాదినాం ప్రమాణానుపపత్తావపి న ప్రమేయానుపపత్తిః, న హి చక్షురుపద్రవమాత్రేణ దృశ్యరూపాదిహానిర్దృష్టేతి చేద్ , న; ప్రమేయస్యాఽప్యన్యదీయస్య దుర్నిరూపత్వాత్ । కిం కేవలం ప్రధానాది జగత్కారణమ్ ఉతేశ్వరాధిష్ఠితమ్ ? నాఽఽద్యః; అచేతనస్య ప్రతినియతరచనానుపపత్తేః । ద్వితీయేఽపి తస్యేశ్వరస్య శ్రుతిసిద్ధత్వే బ్రహ్మవాదప్రసఙ్గః । అనుమానగమ్యత్వే కులాలాదిదృష్టాన్తేనైవ పరిచ్ఛిన్నజ్ఞానశక్తిత్వం స్యాత్ । అథ కులాలాదివదనేకత్వాభావాదేకస్య సర్వజగత్స్రష్టుస్తస్య సర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తిత్వే అర్థాత్ భవిష్యతః । ఎవమపి విమతం జగజ్జీవేశ్వరాభ్యాముత్పద్యతే, కార్యత్వాద్ , ఘటాదివత్, ఇత్యతిప్రసఙ్గో దుర్వారః । అదృష్టద్వారా జీవస్యాఽపి జగత్కర్తృత్వాదిష్టాపత్తిరితి చేత్ , తర్హి ఘటాదివైలక్షణ్యాయ పృథివ్యాదౌ కర్తృత్రయం ప్రసజ్యేత । శూన్యస్య తు నిరుపాఖ్యత్వాన్న జగదుపాదానత్వసమ్భావనాఽప్యస్తి, జగతః సదన్వయాత్ । సదన్వయః సంవృత్తికల్పిత ఇతి చేద్ , ఎవమపి త్వన్మతే నిరన్వయవినాశవతః పూర్వకల్పస్య సంస్కరాసమ్భవేన తత్సదృశో వర్తమానకల్ప ఇతి నియమో న స్యాత్ । తతశ్చ కర్మతత్ఫలతత్ప్రమాణవ్యవహారోచ్ఛేదః । విశిష్టసన్నివేశయుక్తదేవాదిభావకామనయాఽనుష్ఠితకర్మణాం కల్పాన్తరే తథావిధవేదాదిరూపానుత్పత్తేః కర్మోచ్ఛేదః । అత్యన్తపుణ్యకారిణ ఆకల్పం స్వర్గమనుభూయ కల్పాన్తరే పూర్వజాతిస్మరణపూర్వకం జన్మ శ్రుతౌ ఫలత్వేన శ్రుతం తచ్చ ఫలం నిరన్వయవినాశే సంస్కారాభావాన్న సమ్భవేత్ । తథా పూర్వవేదస్య నిరన్వయవినాశే సతి ధర్మస్య మానాన్తరాగమ్యత్వేన తద్గోచరనూతనపదరచనాయాః పురుషైః కర్తుమశక్యతయా ధర్మప్రమాణమప్యుచ్ఛిద్యేత । తదఙ్గీకారే చ తథైవ తదభిమతకర్మతత్ఫలతత్ప్రమాణానామప్యుచ్ఛేదః స్యాత్ । సర్వం కార్యం స్వభావాదేవోత్పద్యత ఇతి బార్హస్పత్యో మన్యతే । స ప్రతివక్తవ్యః – కిం స్వయమేవ స్వస్య నిమిత్తమిత్యర్థః, కిం వా నిర్నిమిత్తముత్పద్యత ఇతి ? నాఽఽద్యః, ఆత్మాశ్రయత్వాత్ । ద్వితీయే ఘటస్య భావాభావౌ యుగపత్స్యాతామ్ , క్రమకారినిమిత్తనిరపేక్షత్వాత్ । అథ మన్యసే త్వన్మతేఽపి తస్య నిమిత్తస్య క్రమకారిత్వం స్వాభావికం చేత్స్వభావవాదః । నిమిత్తాన్తరసాపేక్షత్వేఽనవస్థాపాతః । కాలభేదేన తస్యైవ క్రమకార్యవస్థాఙ్గీకారేఽపి స కాలక్రమః స్వాభావికశ్చేత్ స్వభావవాదః । నిమిత్తాన్తరాపేక్షశ్చేదనవస్థేతి । తదసత్ ; కిమనేనాఽవస్థాపాదనేన వస్తూనాం సామర్థ్యస్య నిమిత్తాన్తరనిరపేక్షత్వముచ్యతే కిం వా సతి వస్తూనాం సామర్థ్యే నిమిత్తాన్తరానుసరణం వ్యర్థమితి ? ఆద్యోఽఙ్గీకృత ఎవ । ద్వితీయేఽపి కిం నిమిత్తాన్తరాపేక్షత్వం న ప్రతీయత ఇత్యుచ్యతే కిం వా ప్రతీతమపి దుర్నిరూపమితి ? నాఽఽద్యః, ప్రత్యక్షవిరోధాత్ । ఘటమారభమాణస్య కుమ్భకారస్య దణ్డచక్రాద్యపేక్షాయాః ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాత్ । న ద్వితీయః, సర్వానిర్వాచ్యత్వవాదినో దుర్నిరూపత్వస్యాఽలఙ్కారత్వాత్ । భూతచతుష్టయమేవ తత్త్వం ప్రత్యక్షమేవైకం ప్రమాణం స్వభావవాద ఎవ పారమార్థిక ఇతి మన్యమానస్య తత్ర ప్రతిజ్ఞాతార్థే హేతూపన్యాసే సనిమిత్తత్వప్రసఙ్గః । అనుపన్యాసే చ ప్రతిజ్ఞాతార్థసిద్ధిః । ప్రతీతిమాత్రశరణత్వే చా‍ఽనిర్వచనీయవాదాపాతః । తదేవం వస్త్వన్తరస్య కారణత్వసమ్భావనానిరాకరణే పారిశేష్యాదస్మదుక్తః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరీశ్వర ఎవ కారణమిత్యేతాదృశీ యుక్తిరపి బ్రహ్మస్వరూపనిర్ణయాయాఽనేనైవ సూత్రేణ తన్త్రేణాఽఽవృత్త్యా వా సూత్రితేతి ద్రష్టవ్యమ్ । అనయా చ యుక్త్యా యథోక్తబ్రహ్మసమ్భావనాయాం పశ్చాదాగమేన తత్సాధయితుం శక్యమ్ । యథాఽహుః –
“సమ్భావితః ప్రతిజ్ఞాయాం పక్షః సాధ్యేత హేతునా ।
న తస్య హేతుభిస్త్రాణముత్పతన్నేవ యో హతః ॥” ఇతి ।

నన్వనుమానాదేవ యథోక్తేశ్వరసిద్ధో కిమాభ్యాం యుక్త్యాగమాభ్యామ్ । న చ సత్యాగమేఽనుమానప్రయాసవైయర్థ్యమితి వాచ్యమ్ , “యతో వా” ఇత్యాద్యాగమస్యాఽనుమానసిద్ధార్థానువాదకత్వాత్ । అనుమానం చైవం ప్రయోజ్యమ్ – విమతం జగద్ ఉపాదానోపకరణాద్యఖిలాభిజ్ఞకర్తృకమ్ , కార్యత్వాద్ , గృహవత్ , ఇతి వైశేషికైరుచ్యత ఇతి చేద్ , న; విమతం జగద్బహుకర్తృకమసర్వజ్ఞకర్తృకం వేత్యతిప్రసఙ్గస్యాఽపి తద్వత్సుసాధత్వాత్ । జ్ఞానైశ్వర్యశక్తయ ఉత్కృష్యమాణాః క్వచిత్పర్యవసితాః, ఉత్కృష్యమాణధర్మత్వాత్ , పరిమాణవత్ , ఇతి సాఙ్ఖ్యా యోగాశ్చ వదన్తీతి చేద్ , న; నిరీశ్వరవాదినాం దేవాదిభిః సిద్ధసాధనత్వాత్ । సర్వవిషయజ్ఞానైశ్వర్యశక్తిమతి పర్యవసితత్వసాధనేఽపి గురుత్వరాగద్వేషదుఃఖాదిష్వనైకాన్తికతా । పుణ్యపాపఫలం కర్మ తత్ఫలాద్యభిజ్ఞేన ప్రదీయతే, కర్మఫలత్వాత్ , సేవాఫలవత్ , ఇతి నైయాయికా అనుమిమత ఇతి చేద్ ,న; దేవాదిభిరేవ సిద్ధసాధనత్వాత్ । అతః సమ్భావనాబుద్ధిహేతుత్వేనాఽఽగమోపకారిణీమస్మదుక్తాం యుక్తిమేవాఽజ్ఞానాద్ వైశేషికాదయోఽనుమానం మన్యన్తే । న హి యుక్తిరేవాఽనుమానమ్ । వ్యాప్త్యాభాసోఽనుపపత్త్యాభాస ఉదాహరణమాత్రదర్శనం చేత్యేతత్త్రయం సమ్భావనాబుద్ధిజనకత్వేన యుక్తిరిత్యుచ్యతే, అవ్యభిచరితవ్యాప్తికమర్థనిశ్చాయకమనుమానమ్ । అతో వైశేషికాదిప్రయోగాణాం సత్యప్యనుమానదోషే శ్రుతిసిద్ధబ్రహ్మణి సమ్భావనాబుద్ధిహేతుత్వేనాఽస్మదుక్తయుక్తిత్వమవిరుద్ధమ్ । ఎవం తర్హి యుక్తివ్యాజేన వైశేషికాద్యభిమతమనుమానమేవ జన్మాదిసూత్రే బ్రహ్మనిశ్చాయకత్వేనోపన్యస్తమితి చేద్ , అనుమానమాత్రాత్కారణసద్భావమాత్రసిద్ధావపి సత్యజ్ఞానాదిరూపస్య బ్రహ్మణ ఆగమమన్తరేణాఽసిద్ధేరాగమగ్రథన ఎవ సూత్రతాత్పర్యాత్ । ఆగమవాక్యాని హి వక్ష్యమాణసూత్రైః ఉదాహృత్య తాత్పర్యతో నిర్ణీయన్తే, బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య శబ్దానుసారిభిర్న్యాయైర్బహ్మణి వేదాన్తవాక్యతాత్పర్యనిర్ణయాధీనత్వాత్ । నహ్యనుమానాదిప్రమాణాన్తరనిర్ణేతౄణాం వైశేషికాదీనాం బ్రహ్మావగతిర్దృశ్యతే । న చాఽపౌరుషేయస్య పౌరుషేయమనుమానం మూలమితి యుక్తమ్ । న చైవమనుమానస్యాఽత్యన్తానపేక్షా స్యాదితి వాచ్యమ్ , శ్రుత్యర్థదార్ఢ్యాయ శ్రుత్యవిరోధిన్యాయస్యాఽపేక్షితత్వాత్ । “పణ్డితో మేధావీ” ఇత్యాదిశ్రుత్యైవాఽఽగమస్య పురుషబుద్ధిసాహాయ్యమఙ్గీక్రియతే, అన్యథాఽధ్యయనాదేవ బ్రహ్మావగతౌ “ఆచార్యవాన్పురుషో వేద” ఇత్యుక్తో గురూపదేశనియమో వ్యర్థః స్యాత్ । ఆచార్యో హి శ్రుత్యనుసారిభిర్దృష్టాన్తైః శిష్యేభ్యః ప్రత్యయదార్ఢ్యముత్పాదయతి । తచ్చ ప్రత్యయదార్ఢ్యం మననరూపత్వాదవగతిహేతుః । ఎతదేవ హి మననం యదాచార్యయుక్త్యా స్వయుక్త్యా చ శ్రౌతప్రత్యయస్య దార్ఢ్యాపాదనమ్ । మననస్య చాఽవగతిహేతుత్వం “మన్తవ్యః” ఇతి శ్రుత్యా సిద్ధమ్ ।

నను ధర్మజిజ్ఞాసాయాం వేదస్మృతీతిహాసపురాణాన్యేవ ప్రమాణం నాఽనుమానాది । తత్రాఽపి శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యా నిర్ణయహేతవః । పదాన్తనిరపేక్షః శబ్దః శ్రుతిః । శ్రౌతస్యాఽర్థస్యాఽర్థాన్తరేణాఽవినాభావో లిఙ్గమ్ । అన్యోన్యాకాఙ్క్షాసంనిధియోగ్యతావన్తి పదాని వాక్యమ్ । వాక్యద్వయసామర్థ్యమారభ్యాధీతవిషయం ప్రకరణమ్ । క్రమవర్తినాం పదార్థానాం క్రమవర్త్తిభిః పదార్థైర్యథాక్రమం సమ్బన్ధః స్థానమ్ । సంజ్ఞాసామ్యం సమాఖ్యా । తైరేవ బ్రహ్మనిర్ణయోఽప్యస్త్వితి చేద్ , న; యుక్త్యనుభవయోరపి బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామపేక్షితత్వాత్ । యుక్త్యపేక్షా పూర్వమేవ ప్రసాధితా । అనుభవో నామ బ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలకోఽన్తఃకరణవృత్తిభేదః । న చ తమన్తరేణ జ్ఞానాకాఙ్క్షా నివర్తతే । న చ బ్రహ్మస్వరూపమనుభవితుమయోగ్యమితి శఙ్కనీయమ్ , ఘటాదివత్సిద్ధవస్తుత్వాత్ । విమతం బ్రహ్మవాక్యమనుభవనిరపేక్షఫలపర్యన్తజ్ఞానజనకమ్ , ప్రమాణభూతవేదవాక్యత్వాద్ , ధర్మవాక్యవదితి చేద్ , న; అనుభవాయోగ్యవిషయత్వోపాధిహతత్వాత్ । న హ్యనుష్ఠానసాధ్యో ధర్మోఽనుష్ఠానాత్పూర్వం వాక్యబోధావసరేఽనుభవితుం యోగ్యః । అనుష్ఠానం తు వినాఽప్యనుభవం శాబ్దజ్ఞానమాత్రాదేవ సిధ్యతీత్యనపేక్షిత ఎవ ధర్మానుభవః ।

నన్వనుభవయోగ్యత్వానుభవసాపేక్షత్వాభ్యాం వినా బ్రహ్మణో ధర్మేణ సహ వైషమ్యాన్తరం నాఽస్తి ప్రత్యుత వేదప్రమేయత్వం సమమేవ । తతోఽనుభవకృతవైషమ్యమపి మా భూదితి చేద్ , న; ధర్మబ్రహ్మణోః కర్తవ్యసిద్ధయోః పురుషాధీనత్వానధీనత్వాదిభూయోవైషమ్యసమ్భవాత్ । లోకే తావద్దేవదత్తోఽశ్వేన గచ్ఛతి న చ గచ్ఛతి పద్భ్యాం వా గచ్ఛతీతి కర్తవ్యస్య గమనస్య కరణాకరణాన్యథాకరణేషు పురుషాధీనత్వం దృశ్యతే । తథా వేదేఽపి “అతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి నాతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి” ఇతి కరణాకరణే శ్రూయేతే । “ఉదితే జుహోత్యనుదితే జుహోతి” ఇతి కరణాన్యథాకరణే । “జ్యోతిష్టోమేన యజేత”, “న కలఞ్జం భక్షయేత్” ఇతి విధిప్రతిషేధౌ । “వ్రీహిభిర్యజేత యవైర్వా” ఇతీచ్ఛావికల్పః । పఠ్యాగానాం సముచ్చయః । “న హింస్యాత్సర్వా భూతాని”, “అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత” ఇత్యుత్సర్గాపవాదౌ । ప్రకృతేరతిదిష్టానాం కుశమయబర్హిషాం వికృతావుపదిష్టశరమయబర్హిర్భిర్బాధః । ప్రకృతానాం నారిష్టహోమానాం వైకృతైః ఉపహోమైః సముచ్చిత్యాఽనుష్ఠానమభ్యుచ్చయః । “ఉదితే జుహోత్యనుదితే జుహోతి” ఇతి శాఖాభేదేన వ్యవస్థితవికల్పః । న చైవం సిద్ధే బ్రహ్మణి పురుషాధీనత్వవిధిప్రతిషేధేచ్ఛావికల్పసముచ్చయోత్సర్గాపవాదబాధాభ్యుచ్చయవ్యవస్థితవికల్పాదయః సమ్భవేయుః । సిద్ధవస్తున్యపి స్థాణుర్వా పురుషో వేతి వికల్పోఽస్తీతి చేత్ , న; పురుషేచ్ఛాధీనత్వేనాఽవస్తుతన్త్రస్య తస్యాఽసమ్యక్త్వాత్ । “యోషా వావ గోతమాగ్నిః” ఇత్యాదౌ పురుషేచ్ఛాధీనమవస్తుతన్త్రమేవ ధ్యానమాగమికం సమ్యగుపలభ్యత ఇతి చేద్ , న; తస్య కర్తవ్యగోచరత్వాత్ । అథాఽపి సిద్ధవస్తునః సమ్యగ్జ్ఞానాధీనత్వాత్ సమ్యగ్జ్ఞానస్య చ ప్రమాతృపురుషేచ్ఛాధీనత్వాద్ద్వస్త్వపి పురుషాధీనం భవిష్యతీతి చేత్ , న; సత్యామపి పురుషేచ్ఛాయామిదం రజతమిత్యత్ర వస్త్వభావే సమ్యగ్జ్ఞానాదర్శనాత్ । తస్మాత్సిద్ధగోచరసమ్యగ్జ్ఞానస్య వస్త్వేవ ప్రధానం ప్రయోజకమ్ । తత్రైవం సతి సిద్ధగోచరం బ్రహ్మజ్ఞానమపి వస్తుతన్త్రమేవేతి న జ్ఞానద్వారాఽపి బ్రహ్మణః పురుషాధీనత్వమ్ । అతో ధర్మాదత్యన్తం విలక్షణస్య సిద్ధస్య బ్రహ్మణో యుక్తా యుక్త్యనుభవాపేక్షా ।

నను బ్రహ్మణః సిద్ధవస్తుత్వేన ఘటాదివన్మానాన్తరగోచరత్వజ్జన్మాదిసూత్రమనుమానోపన్యాసార్థమేవాఽస్త్వితి చేద్ , మైవమ్ ; న తావద్ బ్రహ్మవేదాన్తానభిజ్ఞప్రత్యక్షగమ్యమ్ , రూపాదిహీనత్వాత్ । అనుమానమపి కిం యత్కార్యం తత్సకారణమితి సామాన్యవ్యాప్తికమ్ ఉత యత్కార్యం తద్ బ్రహ్మకారణకమితి విశేషవ్యాప్తికమ్ ? నాఽఽద్యః, తావతా బ్రహ్మాసిద్ధేః । ద్వితీయేఽపి బ్రహ్మణ ఇన్ద్రియవిషయత్వేఽనుమానవైయర్థ్యం తదవిషయత్వే వ్యాప్తిగ్రహాసిద్ధిః ।

నన్వేవం సత్యనుమానచ్ఛాయోపజీవియుక్తీనామపి బ్రహ్మ గోచరో న స్యాత్ , సత్యమేవం తథాపి శబ్దావగమ్యే బ్రహ్మణి సమ్భావనాబుద్ధిహేతవో యుక్తయః । తథా హి – మృదాదిదృష్టాన్తైరుపాదానవ్యతిరేకేణ కార్యస్యాఽనిరూపణాదద్వితీయతా సమ్భావ్యతే । స్ఫటికలౌహిత్యదృష్టాన్తేనాఽఽత్మని కర్తృత్వాదేరారోపితత్వమ్ , ప్రతిబిమ్బదృష్టాన్తేన జీవబ్రహ్మైక్యమ్ , రజ్జుసర్పదృష్టాన్తేన బ్రహ్మవ్యతిరిక్తప్రపఞ్చస్య స్వాతన్త్ర్యాభావః, ఘటాకాశదృష్టాన్తేనాఽసఙ్గతాద్వారేణ విశుద్ధాద్వితీయప్రత్యగాత్మతా , తప్తపరశుదృష్టాన్తేన జీవబ్రహ్మైక్యసత్యతా । తథా చ విధిప్రతిషేధవాక్యయోః ప్రవర్త్తకత్వనివర్తకత్వాకాఙ్క్షితస్తుతినిన్దార్థవాదవత్ స్వరూపవాక్యస్య ఫలపర్యన్తతాపేక్షితసమ్భావనార్థవాదతాం శ్రుతియుక్తయః ప్రతిపద్యన్తే । అన్యథా నిరర్థకాస్తాః స్యుః । తస్మాదుపకారకయుక్తిసూచనాపూర్వకం వేదాన్తవాక్యప్రదర్శనార్థమేవ సూత్రమ్ ।

నను సర్వత్ర వేదవాక్యే బ్రహ్మపదస్యాఽప్రసిద్ధార్థత్వాన్న తత్పదం స్వార్థం విశేష్యత్వేన విశేషణత్వేన వా వాక్యార్థే సమర్పయితుమలమ్ । తతః కిం తద్వేదాన్తవాక్యం యత్సూత్రే లిలక్షయిషితమితి । ఉచ్యతే – సత్యజ్ఞానానన్తానన్దప్రత్యగాత్మస్వరూపస్య బ్రహ్మపదార్థస్యాఽప్రసిద్ధావపి బ్రహ్మత్వమాత్రస్య బృహత్యర్థరూపస్య ప్రసిద్ధత్వాత్తదనువాదేన సత్యాదిపదార్థపరస్పరాన్వయసామర్థ్యాద్విశిష్టం బ్రహ్మ ప్రతిపత్తుం శక్యత ఇతి లక్షణరూపేణ బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనపరం సత్యాదివాక్యమ్ । న చ ప్రమాణాన్తరసిద్ధస్య లక్షణత్వాత్సత్యాదీనామపి లక్షణత్వే తద్వాక్యస్య ప్రమాణాన్తరప్రసిద్ధార్థానువాదకత్వప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ , అర్థాల్లక్షణత్వేఽపి మానాన్తరానవగతబ్రహ్మబోధకత్వేన సాక్షాత్ప్రమాణరూపత్వాత్ । వాక్యం తు “యస్మాదాకాశః సమ్భూతః స ఆత్మా” “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” ఇత్యేవం స్వాధ్యాయపాఠక్రమముల్లఙ్ఘ్య యోజనీయమ్ , ప్రసిద్ధస్య కారణత్వస్యాఽనువాద్యత్వాత్ ; ప్రసిద్ధమనూద్యాఽప్రసిద్ధం ప్రతిపాద్యత ఇత్ న్యాయాత్ । అన్యాన్యప్యుపనిషద్వాక్యాన్యేవం బ్రహ్మప్రతిపాకత్వేన యోజనీయాని । తత్రైవం సతి “భృగుర్వై వారుణిః” ఇత్యారభ్య “తద్ బ్రహ్మ” ఇత్యేతదన్తం వాక్యం సూత్రద్వయస్యోదాహరణమ్ । తత్రాఽపి “భృగుః” ఇత్యాది “తద్విజిజ్ఞాసస్వ” ఇత్యేతచ్చ ప్రథమసూత్రస్య । తత్సూత్రప్రతిపాద్యయోరధికారనిర్ణయజ్ఞానకర్తవ్యతయోస్తస్మిన్నుదాహరణేఽనుగమాత్ । “తద్విజిజ్ఞాసస్వ” ఇత్యేతద్విహాయ “యతో వా” ఇత్యాది “తద్ బ్రహ్మ” ఇత్యన్తం వాక్యం ద్వితీయసూత్రోదాహరణమ్ , తయోః సూత్రవాక్యయోరర్థైక్యానుగమాత్ ।

నను జగత్కారణే నానాత్వస్యాఽపి ప్రతీతిరస్తి, యత ఇతి తసిల్ప్రత్యయస్య బహుత్వైకత్వయోః స్మరణాత్ । తథా చ తదనువాదేన కథమద్వితీయం బ్రహ్మాఽత్ర ప్రతిపాదనీయమితి । ఉచ్యతే – “యేన జాతాని” ఇతి వాక్యశేషాదేకత్వవిషయ ఎవ తసిల్ప్రత్యయో నిర్ద్ధార్యతే । స చ ప్రత్యయః కారణైకత్వం ప్రమాపయతి । యద్యపి యత ఇత్యత్ర ప్రాతిపదికార్థస్య జగత్కారణమాత్రస్యాఽనుమానతోఽపి సిద్ధేరనువాద్యత్వం తథాపి ప్రత్యయార్థస్యైకత్వస్య మానాన్తరాసిద్ధేః ప్రత్యయస్య ప్రమాపకత్వమవిరుద్ధమ్ । నను కిమేకత్వమత్ర లక్షణం కిం వా లక్ష్యమ్ ఉతాఽన్యత్ కిఞ్చిత్ ? ఆద్యే కారణత్వమేకత్వం చేతి లక్షణద్వయం బ్రహ్మణో వ్యర్థం స్యాత్ । ద్వితీయతృతీయయోస్తు వాక్యభేదప్రసఙ్గః, ఎకత్వబ్రహ్మాఖ్యయోర్ద్వయోః ప్రతిపాద్యత్వాదితి చేద్ , మైవమ్ ; ఆద్యే కారణత్వం తటస్థలక్షణమేకత్వం స్వరూపలక్షణం చేత్యుభయోః సార్థకత్వమ్ । ద్వితీయే కారణమనూద్యైకత్వవిశిష్టం బ్రహ్మ విధీయత ఇతి న వాక్యభేదః । తృతీయే తు యత్కారణం తదేకమితి ప్రథమం కారణమనూద్యైకత్వం విధాయ పశ్చాద్యదేకం కారణం తద్ బ్రహ్మేతి కారణమేకత్వసహితమనూద్య బ్రహ్మత్వం బోధ్యత ఇతి వాక్యైకవాక్యత్వాన్న వాక్యభేదః । తథా చ సర్వజగత్కారణస్యైకత్వే సృజ్యగోచరజ్ఞానశక్తీ విహాయ స్రష్టృత్వాసమ్భవాత్సర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తిత్వే అప్యస్మిన్నేవ వాక్యే కారణస్యాఽర్థాత్సిద్ధ్యతః ।

నను “యో గోసదృశః స గవయశబ్దవాచ్యః” ఇతివద్యదేవం కారణం తద్ బ్రహ్మశబ్దవాచ్యమితి సంజ్ఞాసంజ్ఞిసమ్బన్ధపరం వాక్యం ప్రతిభాతి । తథా సతి బృహత్యర్థరూపవస్తు ప్రతిపాదకం న స్యాదితి చేద్ , న; “తద్విజిజ్ఞాసస్వ” ఇతి జిజ్ఞాస్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాయ కీదృశం తదిత్యాకాఙ్క్షాయాం తద్ బృహత్యర్థరూపమితి స్వరూపప్రతిపాదనాత్ । సంజ్ఞాసంజ్ఞిసమ్బన్ధస్త్వార్థికో భవిష్యతి । ఎవం చ సత్యేకం సర్వజ్ఞం సర్వశక్తికం సర్వతోఽనవచ్ఛిన్నం చ జగత్కారణం తచ్చ బ్రహ్మశబ్దాభిధేయమితి వాక్యార్థః సమ్పద్యతే ।

నను నిరుపాధికస్వరూపకథనమన్తరేణ సోపాధికతాసర్వజ్ఞత్వాదయో ధర్మా న ప్రతీయన్తే, యతో యత్సుషిరం తదాకాశం ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతివత్ స్వరూపలక్షణమేవ శ్రుత్యా కిఞ్చిద్వక్తవ్యమ్ । బ్రహ్మశబ్దాభిధేయమేవ స్వరూపలక్షణమితి చేద్ , న; బృహత్త్వధర్మమాత్రాభిధానాత్ । యథా మహాన్ ఘట ఇత్యుక్తే మహత్త్వస్య నిరుపాధిః ఘటో ధర్మితయా ప్రతీయతే తథేహాఽపి వక్తవ్యమ్ । సచ్ఛబ్దాభిధేయం లక్షణమితి చేద్ , న; మహాసామాన్యమాత్రాభిధానాత్ । యథా సన్నిత్యుక్తే ఘట ఇత్యవాన్తరసామాన్యవ్యక్తిరపర్యవసానత్వేన మహాసామాన్యేనాఽపేక్ష్యతే తథేహాప్యవాన్తరసామాన్యవ్యక్తిర్వక్తవ్యా । జ్ఞానమేవ బృహత్త్వసర్వజ్ఞత్వాదిధర్మవత్తయా నిరుపాధిబ్రహ్మస్వరూపలక్షణమితి చేద్ , న; వేదాన్తిమతే విజ్ఞానవత్వస్య సుఖదుఃఖరాగద్వేషాపేక్షయా మహాసామాన్యరూపత్వేన తత్రాఽప్యవాన్తరసామాన్యాధారవ్యక్త్యపేక్షాయా అనిర్వచనాదితి । అత్రోచ్యతే – “ఆనన్దాద్ధ్యేవ ఖలు” ఇతి శ్రుత్యాఽఽనన్ద ఎవ నిరుపాధిబ్రహ్మరూపమితి నిర్ణీయతే । శ్రుత్యన్తరం చ “యో వై భూమా తత్సుఖమ్” ఇతి సుఖస్యైవ బ్రహ్మధర్మత్వమాహ । ఎవం తర్హి “విజ్ఞానమానన్దమ్” ఇతి సామానాధికరణ్యాద్విజ్ఞానం నిరుపాధికం బ్రహ్మగుణః స్యాదితి చేత్ , తత్ర వక్తవ్యమ్ – కిం విజ్ఞానానన్దయోః సామానాధికరణ్యం నీలోత్పలవద్ గుణగుణిభావవివక్షయా కిం వా ద్రవ్యం ఘట ఇతివత్పరాపరసామాన్యభావవివక్షయా ? నాఽఽద్యః, “కేవలో నిర్గుణశ్చ” ఇతి శ్రుతేః । గుణస్య గుణినా భేదాభేదయోరనిరూపణాదుపపన్నం నిర్గుణత్వమ్ ।

అత్ర భేదాభేదవాదీ న నిర్గుణం ద్రవ్యమస్తీతి జల్పతి । మా భూన్నిర్గుణం ద్రవ్యమ్ , బ్రహ్మ తు న ద్రవ్యమ్ , ప్రమాణాభావాత్ । సమవాయికారణత్వాద్ ద్రవ్యమితి చేద్ , న; ఆరమ్భవాదానభ్యుపగమాత్ । ఉపాదానకారణత్వాత్ ద్రవ్యమితి చేద్ , న; గుణాదీనామపి స్వగతజ్ఞేయత్వవాచ్యత్వాదిధర్మోపాదానత్వాత్ । గుణో నామ ధర్మః, తథా చ న నిర్ధర్మకః పదార్థోఽస్తీతి చేద్ , న; కస్యచిద్ధర్మస్యైవ నిర్ధర్మకతాయా అఙ్గీకార్యత్వాత్ । అన్యథాఽనవస్థాపత్తేః । తస్మాన్న నిర్గుణం బ్రహ్మేతి వచనం దర్శనప్రద్వేషమాత్రమ్ । ద్వితీయపక్షోఽఙ్గీకృత ఎవ । విజ్ఞానం సామాన్యపరం తద్విశేష ఆనన్దః, స ఎవ హి బ్రహ్మ । న చ సర్వజ్ఞత్వాద్వితీయత్వాదిధర్మైః సద్వితీయత్వమ్ , ప్రపఞ్చోపాధికతయా తేషామనిర్వచనీయత్వాత్ । విజ్ఞానసామాన్యమపి దుఃఖరాగాద్యుపాధికత్వాదనిర్వచనీయమేవ । తాదృశసామాన్యాధారే విజ్ఞానప్రయుక్తార్థక్రియాకారిణ్యానన్దే విజ్ఞానవ్యవహారోఽప్యుపపన్న ఎవ । నను యథా కల్పితరజతత్వాధారభూతాయాం శుక్తావముఖ్యో రజతవ్యవహారస్తథాఽఽనన్దే విజ్ఞానవ్యవహారః స్యాదితి చేద్ , న; తద్వదత్ర పారమార్థికసామాన్యాన్తరాభావేన వైషమ్యాత్ । తదేవం విజ్ఞానస్వభావ ఆనన్దో బ్రహ్మేతి స్వరూపలక్షణస్య శ్రౌతత్వాదశేషమతిమఙ్గలమ్ ।

ద్వితీయసూత్రే బ్రహ్మణో లక్షణద్వయమభిహితమ్ । ఇదానీం సూత్రకారేణ బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వే హేతురుచ్యతే – “శాస్త్రయోనిత్వాత్” ఇతి । పూర్వసూత్ర ఎవ శ్రుతియుక్తిభ్యాం సర్వజ్ఞత్వసాధనాద్వ్యర్థమేతదితి చేద్ , మైవమ్ ;
“శబ్దోపాదానభావాద్ ధ్వనిగతవిషయద్యోతనాశక్తయోఽన్త-
ర్బహ్మణ్యేవ స్యురగ్నేర్విషయవిషయిణీ దీపశక్తిః ఖలూచ్చైః ।
ద్రష్టుశ్చ జ్ఞానశక్తిర్నను న కరణతా కిన్తు దీపప్రభావ-
త్సంయుక్తద్యోతనైవేత్యపరమిహ పునః సాధ్యతే సర్వవిత్త్వమ్ ॥”
అయమర్థః – సాధితమపి పునర్హేత్వన్తరేణ దృఢీక్రియతే । న చ పునరుక్తిప్రసఙ్గః, జగత్కర్తృత్వశఙ్కయాఽఽక్షిప్తే సర్వజ్ఞత్వే సమాధీయమానత్వాత్ । విమతం బ్రహ్మ వేదగతసర్వవిషయప్రకాశనశక్త్యాధారః, వేదోపాదానత్వాద్ , యథా దీపగతప్రకాశనశక్త్యాధారో దీపోపాదానభూతోఽగ్నిరితి హి ప్రయోగః । యద్యపి వేదే కరణశక్తిరప్యస్తి, తథాపి చేతనత్వాద్ బ్రహ్మణో జ్ఞానశక్తిరేవాఽనుమేయా । న హి చేతనస్య కర్తుః కరణశక్తిః సమ్భావ్యతే । న చోపాదానోపాదేయయోః సర్వశక్త్యనుగత్యా భావ్యమితి నియమోఽస్తి, అగ్నికార్యభూతాయాం ప్రభాయాం ప్రకాశశక్తేరేవాఽనుగమాద్ దాహశక్తేరననుగమాత్ । ఎవం వేదోపాదానేఽపి బ్రహ్మణి బోధశక్తిరేవాఽనుగచ్ఛతు కో విరోధ ఇతి । న చ వేదస్య సర్వప్రకాశకత్వే వివదితవ్యమ్ , పురాణాద్యనేకవిద్యోపబృంహితేన వేదేనాఽవిషయీకృతస్య వస్తునః సత్త్వే మానాభావాత్ । న చ వేదోపాదానత్వమసిద్ధమ్ , వేదస్య నామరూపప్రపఞ్చాన్తఃపాతిత్వాన్నామరూపప్రపఞ్చోపాదానత్వస్య చ బ్రహ్మణి సర్వోపనిషత్సిద్ధత్వాత్ । నను బ్రహ్మ న వేదోపాదానమ్ , వేదోక్తాఖిలాభిజ్ఞత్వాత్ , ఋష్యాదివత్ , ఇతి చేద్, న; వేదోక్తమాత్రాభిజ్ఞత్వస్యోపాధిత్వాత్ । బ్రహ్మ తు వేదోక్తాదప్యధికం జానాతి । తథాహి – వేదః స్వవిషయవిజ్ఞానాదప్యధికవిషయవిత్ప్రణీతః, వాక్యప్రమాణత్వాత్ , పాణినిప్రణీతశాస్త్రవత్ । సమ్భావ్యతే హ్యేతత్సాధ్యమ్ , లోకే వాగవిషయస్యాపి క్షీరగుడాదిమాధుర్యవిశేషస్యాఽనుభవగమ్యత్వాత్ । తథా చ వేదస్య వ్యవహార్యసర్వవస్తుప్రకాశకత్వాత్సర్వజ్ఞత్వమ్ । వేదోపాదానం బ్రహ్మ తు వ్యవహారాతీతం నిజస్వరూపమపి స్వచైతన్యేనాఽభివ్యనక్తీతి నిరతిశయసర్వజ్ఞమ్ । అథ వేదోఽపి బ్రహ్మస్వరూపం లక్షణయా ప్రకాశయేత్ తథాపి వేదః కిఞ్చిన్ముఖ్యయైవ వృత్త్యా ప్రకాశయతి కిఞ్చిల్లక్షణయా కిఞ్చిత్సామాన్యేన కిఞ్చిద్విశేషేణ । బ్రహ్మ తు సర్వం సర్వాత్మనా ప్రకాశయతీతి వేదాదప్యధికాభిజ్ఞమేవ ।

నను వేదస్య బ్రహ్మణా ప్రణయనం నామోచ్చారణమాత్రం చేదుపాధ్యాయవద్ బ్రహ్మాఽసర్వజ్ఞం స్యాత్ । అర్థం బుద్ధ్వా రచితవ్యే వ్యాకరణాదివద్వేదః పరుషేయః స్యాత్ । అథ మన్యసే ప్రమాణాన్తరేణాఽర్థముపలభ్య వివక్షిత్వా రచితా వ్యాకరణాదయో మానాన్తరసాపేక్షతయా పౌరుషేయా భవన్తు నామ వేదస్య తు నిత్యజ్ఞానజన్యనిత్యేచ్ఛావతా ఈశ్వరేణ రచితస్య మానాన్తరనిరపేక్షస్య కథం పౌరుషేయత్వమితి । నైతత్సారమ్ , తాదృగీశ్వరే ప్రమాణాభావాత్ । అనుమానానామీశ్వరాసాధకత్వస్య పూర్వసూత్రే దర్శితత్వాత్ । ఆగమస్తత్సాధక ఇతి చేద్ , న; ఉక్తేశ్వరసిద్ధౌ తత్ప్రోక్తాగమప్రామాణ్యసిద్ధిః, తత్సిద్ధౌ చోక్తేశ్వరసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ । వేదస్యాఽనపేక్షత్వాదేవ ప్రామాణ్యం నేశ్వరప్రోక్తత్వాద్ అతో నేతరేతరాశ్రయ ఇతి చేద్ , ఎవమపీశ్వరేచ్ఛా నిత్యా జ్ఞానజన్యా చేతి వ్యాహతిర్దుష్పరిహరా । అథాఽర్థం బుద్ధ్వా రచిత్వే సమేఽపి వ్యాకరణాదీనాం వక్త్రభిప్రాయప్రయుక్తత్వాత్పౌరుషేయత్వం వేదానాం త్వధ్యయనవిధిప్రయుక్తత్వాదపౌరుషేయతేతి చేద్ , న; విమతా వేదా వక్త్రభిప్రాయప్రయుక్తా నాఽధ్యయనవిధిప్రయుక్తా వా, అర్థం బుద్ధ్వా రచితత్వాద్ , వ్యాకరణాదివదితి పౌరుషేయతాయా దుర్వారత్వాత్ । న చ వేదానాం చైతన్యాఖ్యనిర్వికల్పకజ్ఞానపూర్వకత్వం వ్యాకరణాదివైషమ్యమితి వాచ్యమ్ , చైతన్యస్యాప్యభిలషితసాధనోపరాగే సవికల్పకత్వాత్ ।

నన్వపౌరుషేయా వేదాః ప్రవాహావిచ్ఛేదే సత్యస్మర్యమానకర్తృకత్వాదాత్మవదితి చేత్ , కిమత్ర స్మరణాగోచరకర్తృకత్వం హేతుః ఉతాఽప్రమీయమాణకర్తృకత్వమ్ ? ఆద్యో జీర్ణకూపాదావనైకాన్తికః । ద్వితీయోఽసిద్ధః, వేదో విశిష్టబహుజ్ఞపురుషప్రణీతః, బహ్వర్థవిషయవాక్యప్రమాణత్వాద్ , భారతవత్ ; “స ఇదం సర్వమసృజత ఋచో యజూంషి సామాని” ఇత్యనుమానాగమాభ్యాం వేదే కర్తుః ప్రమీయమాణత్వాత్ । ఎవం తర్హి వేదస్య పౌరుషేయత్వప్రసఙ్గ ఇష్ట ఇతి చేద్ , న; ప్రామాణ్యభఙ్గప్రసఙ్గాత్ । న తావన్నిత్యేచ్ఛాదిమదీశ్వరరచితత్వాత్ ప్రామాణ్యమ్ , దూషితత్వాత్ । నాపి మహాజనపరిగ్రహాద్ దేహాత్మభావచన్ద్రప్రాదేశమాత్రత్వాదీనాం మహాజనపరిగృహీతానామేవాఽప్రామాణ్యదర్శనాత్ । స్మృతిపురాణపిత్రాదివాక్యవదర్థస్య మానాన్తరసిద్ధతయా ప్రామాణ్యం స్యాదితి చేద్ , మైవమ్ ; కిం వేదార్థభూతౌ ధర్మాధర్మౌ ప్రత్యక్షేణాఽనుభూతౌ ఉతాఽగమాన్తరేణ । న చరమః, అనవస్థానాత్ । ప్రథమేఽపి న హి తావదస్మదాదిప్రత్యక్షేణ ధర్మాధర్మావుపలభామహే । నాపి యోగిప్రత్యక్షం తద్గ్రాహకమ్ , తస్య స్వవిషయరూపాదిష్వేవాఽతిశయకరత్వాత్ । న చాఽఽత్మసమవేతతయా ధర్మాధర్మౌ మానసప్రత్యక్షావితి వాచ్యమ్ , వేదసృష్టికాలే ధర్మాధర్మయోర్భావినోరవర్తమానత్వాత్ । పూర్వకల్పానుష్ఠితౌ ధర్మాధర్మౌ తదా వర్తేతే ఎవేతి చేద్, న; పూర్వవేదసృష్టావపి తథేత్యనవస్థాయామన్ధపరమ్పరాప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్పౌరుషేయత్వే వేదస్య ప్రామాణ్యం దుఃసమ్పాదమ్ । అత ఎవ సుగతా ఆర్హతాశ్చాఽప్రమాణం వేదమాహురితి చేద్ , న; తేషాం స్వాగమేష్వప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । అత ఎవ లోకాయత ఆగమమాత్రం నేచ్ఛతీతి చేద్ ,న; తస్య వాక్యమాత్రాప్రామాణ్యే వాదానధికారః, లౌకికవాక్యప్రామాణ్యే కిమపరాద్ధం వేదవాక్యైః । తదేవం పౌరుషేయత్వే వేదస్యేష్టం ప్రామాణ్యం ప్రభజ్యేత ? అపౌరుషేయత్వే బ్రహ్మణః ఉపాధ్యాయవదసర్వజ్ఞత్వం ప్రసజ్యేతేతి ।

అత్రోచ్యతే – పౌరుషేయత్వం తావన్న సహామహే । తథాహి – కిం శబ్దార్థతత్సమ్బన్ధానాం పరుషేయత్వముత క్రమావస్థితవాక్యానామ్ । ఆద్యేఽపి న తావజ్జీవాః కర్తారః । తథా సతి కశ్చిత్సాగరం వివక్షిత్వా మేరుశబ్దమపి వాచకత్వేన ప్రయుఞ్జీత, స్వతన్త్రత్వాత్ । నాపీశ్వరః కర్తా, కల్పాదిషు శబ్దార్థసమ్బన్ధవ్యవహారః పూర్వపూర్వవ్యవహారపరమ్పరాధీనః, అభిధానాభిధేయవ్యవహారత్వాద్ , ఇదానీన్తనవ్యవహారవత్ , ఇత్యనాదిత్వానుమానాత్ । న చ డిత్థాదిసాఙ్కేతికశబ్దేష్వనేకాన్తః, తేషాం గవ్యాదిశబ్దవదభిధానాభాసత్వాత్ । న ద్వితీయః, సృష్టికాలీనం వేదాధ్యయనం పూర్వవేదాధ్యయనానుస్మృతినిబన్ధనమ్ , వేదాధ్యయనత్వాద్ , ఇదానీన్తనవేదాధ్యయనవత్ , ఇత్యనాదిత్వసిద్ధేః । న చైవం సర్వేష్వపి గ్రన్థేష్విదమనాదిత్వం సుసాధమితి వాచ్యమ్ , తైస్తైరేవ గ్రన్థైస్తత్కర్తౄణాం ప్రతిపాదనాత్ తదాగమవిరోధాత్ । ఇహాఽపి శ్రుత్యైవ వేదస్య కర్తా ప్రతిపాద్యతే ఇతి చేత్ , కిం హిరణ్యగర్భవిషయయా “ఇదం సర్వమసృజత ఋచో యజూంషి” ఇత్యాదిశ్రుత్యా కిం వేశ్వరవిషయయా “అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమ్ , ఇత్యాదిశ్రుత్యా ? నాఽఽద్యః, “యో బ్రహ్మాణం విదధాతి” ఇత్యాదిశ్రుతౌ హిరణ్యగర్భోత్పత్తేః ప్రాగేవ వేదసద్భావావగమాత్ । సతామేవ వేదానాం హిరణ్యగర్భబుద్ధౌ ప్రాథమికమావిర్భావమభిప్రేత్యాఽసృజతేతి శ్రుతిరప్యుపపన్నా । న ద్వితీయః; ఉపాదానప్రకరణపఠితా సా శ్రుతిః ఈశ్వరస్య వేదోపాదానత్వమేవ బ్రూతే న తు వేదకర్తృత్వమపి । ఈశ్వరోపాదానత్వమపౌరుషేయత్వం చ విరుద్ధమితి చేద్ , న; ఎతాదృశాపౌరుషేయత్వస్యాఽఙ్గీకృతత్వాత్ । భారతాదీనాం వ్యాసాదిభిర్మానాన్తరేణాఽర్థం బుద్ధ్వా రచితత్వం పౌరుషేయత్వమ్ । తతో మూలప్రమాణాపేక్షం తత్ప్రామాణ్యమ్ । వేదో నార్థం బుద్ధ్వా రచితః, అసర్వజ్ఞవచనత్వాభావే సతి ధర్మాధర్మబ్రహ్మప్రమాణత్వాత్ , పరపరికల్పితేశ్వరబుద్ధివత్ । తథా చ బ్రహ్మకార్యస్యాఽపి వేదస్య స్వతఃసిద్ధప్రామాణ్యే న కాచిద్ధానిః ।

నను ప్రమాణదృష్టవాదీ హ్యాప్తః, తదదృష్టస్యోత్ప్రేక్షితస్య చ వక్తా నాఽఽప్తః । తథా చ వేదో న ప్రమాణమ్ , ఆప్తాప్రణీతవాక్యత్వాద్ , ఉన్మత్తవాక్యవత్ , ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; వేదః ప్రమాణమ్ , అనాప్తాప్రణీతవాక్యత్వాత్ , మన్వాదివాక్యవత్ , ఇత్యపి ప్రయోగాత్ । కథం తర్హి నిర్ణయ ఇత్యుచ్యతే – ప్రామాణ్యం స్వతః సిద్ధమప్రామాణ్యం తు కారణదోషాదితి హ్యస్మత్సిద్ధాన్తః । అత్రోన్మత్తవాక్యస్య భ్రాన్త్యోత్ప్రేక్షయా వా దుష్టం జ్ఞానం మూలమ్ , ఇత్యప్రామాణ్యముచితమ్ । మన్వాదివాక్యస్య స్వత ఎవ ప్రామాణ్యే సత్యాప్తప్రణీతత్వాఖ్యో గుణోఽపి ప్రతిబన్ధకకారణదోషనివారకతయోపయుజ్యతే । వేదస్య తు ప్రతిబన్ధాసమ్భవాదన్తరేణైవ గుణం స్వతః ప్రామాణ్యం సిధ్యతి । నన్వాప్తప్రయోగానపేక్షత్వే స్మర్యమాణేనాఽపి ఘటశబ్దేన ఘటః ప్రమీయేత ? ప్రమీయతాం నామ, యత్ర-కుత్రచిత్ పురోవర్తిని తు ఘటరహితే స్థలే ప్రమాణాన్తరవిరోధాత్ న ప్రమాస్యతే । అథ మతం కస్యచిత్కదాచిదసతి ప్రమాణాన్తరోదయే తస్మిన్నపి స్థలే ఘటః స్మర్యమాణశబ్దాత్ ప్రమీయతే, తర్హ్యాప్తప్రయోగ ఎవ ప్రామాణ్యే హేతురస్తు । స చ ప్రయోగో ద్వేధా నిష్పద్యతే – మన్వాదివాక్యాని మానాన్తరేణాఽర్థముపలభ్య ప్రయుక్తాని । వేదవాక్యాని పూర్వపూర్వప్రయోగాననుస్మృత్య ప్రయుక్తాని । ఉన్మత్తవాక్యాని పునస్తదుభయాభావాదప్రమాణాన్యేవ । నన్వేవం వేదే ప్రామాణ్యమన్ధపరమ్పరాగ్రస్తం భవేదితి చేత్తర్హ్యేవం వ్యవస్థాఽస్తు । స్మర్యమానశబ్దేభ్యస్తాత్పర్యాభావాన్నాఽర్థప్రమితిః । వేదే పునరధ్యయనవిధితాత్పర్యాదాప్తప్రయోగాభావేఽపి ప్రమితిరుత్పత్స్యత ఇతి । న చాఽధ్యయనవిధివాక్యస్య తాత్పర్యాభావాదప్రామాణ్యం శఙ్కనీయమ్ , స్వేనైవ తాత్పర్యసిద్ధేః । న చైవమాత్మాశ్రయో దోషః, శబ్దశబ్దవత్స్వపరనిర్వాహకేష్వవిరోధాత్ । అతో బ్రహ్మవద్వేదస్యాఽపి పర్యాలోచనాయామనాదిత్వం పర్యవస్యతి, న తు కాలిదాసాదిగ్రన్థవత్పౌరుషేయత్వమ్ । న చాఽనాదిత్వేఽపి పురాణవాక్యవదన్యథాసన్నివేశప్రణయనం శఙ్కనీయమ్ , నియతక్రమవిశిష్టానామేవ వర్ణపదవాక్యప్రకరణకాణ్డాదీనాం వేదశబ్దవాచ్యానాం కల్పాదిప్రలయయోరప్యావిర్భావతిరోభావమాత్రభాజాం కూటస్థనిత్యత్వాఙ్గీకారాత్ । తర్హి వేదో న బ్రహ్మోపాదానః, అనాదిత్వాత్ , కూటస్థనిత్యత్వాచ్చ, బ్రహ్మవదితి చేద్ , స్వతన్త్రత్వోపాధిహతత్వాత్ । వేదస్తు బ్రహ్మపరతన్త్రః, బ్రహ్మణ్యారోపితత్వాద్ , యథా రజ్జ్వామారోపితో రజ్జుతన్త్రః సర్పః ।

నను రజ్జుసర్పవద్వేదస్య కథం మిథ్యాత్వముచ్యతే ? నిర్వక్తుమశక్యత్వాదితి బ్రూమః । తథాహి – కిం వర్ణమాత్రం వేదః కిం వా క్రమసహితా వర్ణాః ? నాఽఽద్యః అక్రమవ్యుత్క్రమోచ్చారితేషు వర్ణేషు వేదబుద్ధ్యభావాత్ । ద్వితీయేఽపి స క్రమః కిం వర్ణనిష్ఠ ఉచ్చారణనిష్ఠో వా ఉపలబ్ధినిష్ఠో వా ? వర్ణనిష్ఠత్వేఽపి తావత్క్రమో న దేశకృతః సమ్భవతి, వర్ణానాం సర్వగతత్వాత్ । నాఽపి కాలకృతః, నిత్యత్వాత్ । నాఽపి వస్తుకృతః, విరోధాత్ । నహ్యేకదైవ రాజా జారేతి జకారస్య పూర్వాపరభావో యుక్తః । నాఽప్యుచ్చారణనిష్ఠః క్రమో వర్ణేషూపరజ్యతే, ఉచ్చారణతత్క్రమయోః శ్రోత్రావిషయత్వాత్ । వేదస్తు వర్ణాత్మా శ్రోత్రగ్రాహ్యః । ఉపలబ్ధినిష్ఠోఽపి కిం వర్ణానాం ధర్మ ఉత వర్ణేష్వారోప్యతే కిం వా వర్ణానాముపలక్షణమ్ ? నాఽఽద్యః; అన్యనిష్ఠస్యాఽన్యధర్మత్వానుపపత్తేః । ద్వితీయేఽప్యఖ్యాతివాదినః క్రమమాత్రస్య వా వర్ణమాత్రస్య వా వేదశబ్దానర్హత్వాత్ విశిష్టప్రత్యయస్యానఙ్గీకారాద్ అవివేకమాత్రమేవ వేద ఇతి అర్థావబోధో న స్యాత్ । అన్యథాఖ్యాతౌ పునర్విశిష్టప్రత్యయస్యాఽనఙ్గీకారాద్ , (అవివేకమాత్రత్వాత్) విశిష్టార్థస్య చాఽభావాత్ జ్ఞానాతిరిక్తో వేదో న స్యాత్ । న తృతీయః, క్రమవిశిష్టవర్ణప్రత్యయస్య ప్రత్యక్షత్వాత్ । అతోఽనిర్వచనీయో వేదః । అనిర్వచనీయస్యాపి తుచ్ఛవ్యావృత్తత్వాత్ దేహాత్మవదర్థక్రియాసామర్థ్యమవిరుద్ధమ్ । తదేవం బ్రహ్మవివర్తతయాఽకార్యస్యాఽపి వేదస్యాఽనాదిత్వకూటస్థనిత్యత్వాభ్యాం మానాన్తరాదర్థోపలబ్ధిపూర్వకపురుషేచ్ఛాధీననిష్పాద్యత్వాభావాన్న పౌరుషేయత్వదోషః, సర్వార్థప్రకాశకవేదోపాదానస్య బ్రహ్మణః ఉపాధ్యాయవైలక్షణ్యాదసర్వజ్ఞత్వదోషోఽపి న । న చ బ్రహ్మణః సర్వప్రకాశస్య సర్వసంసర్గిత్వాదేవ సర్వజ్ఞతాసిద్ధౌ వేదోపాదానత్వేన తత్సాధనం వ్యర్థమితి వాచ్యమ్ , వాయ్వాకాశరసగన్ధాదిసంసర్గిణః సవితృకిరణస్య తత్ప్రకాశకత్వాదర్శనాత్ । తస్మాత్ సర్వార్థప్రకాశనసమర్థసర్వవేదోపాదానతయైవ సర్వజ్ఞత్వం సాధనీయమితి సూత్రకారాభిప్రాయః ।

అథవా ద్వితీయసూత్రే లక్షణమభిధాయాఽనేన ప్రమాణం ప్రతిజ్ఞాయతే – శాస్త్రయోనిత్వాదితి, వేదప్రమాణకత్వాదిత్యర్థః । అనేకార్థసూచకత్వం సూత్రస్యాఽలఙ్కారో న వాక్యదోషమావహతి, విశ్వతోముఖమితి సూత్రలక్షణే దర్శనాత్ । బ్రహ్మప్రమాపకం చ వేదవాక్యం “యతో వా ఇమాని” ఇత్యాది । యద్యప్యేతత్పూర్వసూత్ర ఎవోదాహృతం తథాప్యేతత్సూత్రవైయర్థ్యం నాఽస్తి, ఎతత్సూత్రప్రతిపాద్యం శాస్త్రైకవేద్యత్వం బ్రహ్మణోఽభిలక్ష్య పూర్వసూత్రస్యాఽ‍ఽగమగ్రథనే తాత్పర్యాభిధానాత్ । అన్యథా పూర్వసూత్రస్య యుక్త్యుపన్యాసమాత్రే తాత్పర్యం కో నివారయేత్ ? యుక్త్యుపన్యాసమాత్రత్వే చ ప్రతికార్యం పృథక్కారణజన్యతాయా అపి సమ్భవాత్సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి బ్రహ్మ జగత్కారణమిత్యయమర్థో న సిద్ధ్యేత్ । న చ బృహతేర్ధాతోరర్థానుగమాత్తత్సిద్ధిః, బృహత్యర్థవాచినో బ్రహ్మశబ్దస్యాఽపి వేద ఎవ ప్రయోగాత్ । న హి లోకే జగత్కారణే బ్రహ్మశబ్దః ప్రయుజ్యతే । అతో జన్మాద్యస్య యతః శాస్త్రైకప్రమాణం తద్ బ్రహ్మేత్యేతావదిదమేకం సూత్రమ్ , తావతా యుక్తిమాత్రశఙ్కానివృత్తేః । పృథక్కరణం తు శాస్త్రోపాదానత్వేన సర్వజ్ఞత్వం సుసమ్పాదమితి వ్యాఖ్యానాన్తరేణ కథయితుమ్ । తస్మాజ్జగజ్జన్మాదినిమిత్తోపాదానకరణం సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ శాస్త్రైకగమ్యమితి సూత్రద్వయేన సిద్ధమ్ । తత్ర బిమ్బస్థానీయం బ్రహ్మ మాయాశక్తిమత్కారణం జీవాశ్చ ప్రత్యేకమవిద్యానుబన్ధా ఇతి కేచిత్ ।

మాయావిద్యాప్రతిబిమ్బితం జగత్కారణం విశుద్ధబ్రహ్మామృతత్వాలమ్బనం జీవాశ్చాఽవిద్యానుబన్ధా ఇత్యన్యే । ప్రథమే పక్షే మాయావిద్యయోర్భేదః బ్రహ్మణశ్చ న ప్రతిబిమ్బతా ద్వితీయే తు తద్వైపరీత్యమితి విశేషః । బ్రహ్మసిద్ధికారాస్త్వేవమాహుః – జీవా ఎవ స్వావిద్యయా ప్రత్యేకం ప్రపఞ్చాకారేణ బ్రహ్మణి విభ్రామ్యన్తి, బ్రహ్మ తు మాయావిశిష్టం బిమ్బరూపం ప్రతిబిమ్బరూపం వా న జగత్కారణమ్ । యత్త్వయా దృష్టం తన్మయా దృష్టమితి సంవాదస్తు బహుపురుషావగతద్వితీయచన్ద్రవత్సాదృశ్యాదుపపద్యతే । స్వరూపేణాఽధిష్ఠానత్వమపేక్ష్య బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వవ్యపదేశ ఇతీష్టసిద్ధికారాః ప్రకారాన్తరేణ వర్ణయన్తి । బ్రహ్మైకమేవ స్వావిద్యయా జగదాకారేణ వివర్తతే స్వప్నాదివదితి । సర్వేఽప్యేతే సిద్ధాన్తాః, ప్రక్రియాయాం తత్త్వావబోధాయ కల్పితత్వాదితి సర్వం నిర్మలమ్ ।

తృతీయసూత్రే బ్రహ్మణి వేదాన్తాః ప్రమాణమితి ప్రతిజ్ఞాతం చతుర్థసూత్రే తత్ప్రామాణ్యముపపాద్యతే । నను సూత్రకారవచనవిరోధాద్భూతవస్తుప్రతిపాదనాయోగాత్ప్రయోజనశూన్యత్వాదనధిగతార్థత్వాభావాచ్చ న బ్రహ్మణి వేదాన్తప్రామాణ్యం సమ్భవతి । సూత్రకారో హి జైమినిః “ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్” ఇతి సూత్రేణాఽక్రియార్థానాం వేదాన్తానామానర్థక్యమేవాఽఽహ । యద్యప్యాదిమధ్యావసానేషు వేదాన్తానాం బ్రహ్మైక్యతాత్పర్యదర్శనాద్ నాఽఽనర్థక్యసమ్భవస్తథాపి న ప్రామాణ్యం ఘటతే । బ్రహ్మబోధకా వేదాన్తా న ప్రమాణమ్ , మానాన్తరయోగ్యత్వే సతి మానాన్తరానుపలభ్యస్య బ్రహ్మణో బోధకత్వాత్ , యథా స్పర్శయోగ్యస్య స్పర్శాఽనుపలభ్యస్య చిత్రగతనిమ్నోన్నతభావస్య బోధకం చాక్షుషజ్ఞానమ్ । న చ విశేషణాసిద్ధిః, బ్రహ్మ మానాన్తరయోగ్యమ్ , పరినిష్ఠితవస్తుత్వాద్ , ఘటాదివత్ । న చ బ్రహ్మైకప్రమాణవేద్యమ్ , పరినిష్ఠితత్వాత్ , గన్ధాదివదితి వాచ్యమ్ , చక్షుఃస్పర్శనగ్రాహ్యేషు ఘటాదిద్రవ్యేష్వనైకాన్త్యాత్ । తథాపి ప్రాభాకరాభిమతం కార్యం ప్రమాణాన్తరయోగ్యమ్ , తుచ్ఛవ్యావృత్తత్వాద్ , ఘటవత్ , ఇత్యాభాససమానత్వమితి చేద్ , న; పరినిష్ఠితత్వస్యోపాధిత్వాత్ । అనుమేయభవిష్యద్వృష్ట్యాదౌ పరినిష్ఠితత్వాభావాన్న సాధ్యవ్యాప్తిరితి చేద్ , ఎవమపి ప్రమాణాన్తరయోగ్యత్వం ప్రతి ప్రతియోగ్యపేక్షస్య తుచ్ఛవ్యావృత్తత్వస్య ప్రయోజకత్వే గౌరవం తన్నిరపేక్షస్య పరినిష్ఠితత్వస్య ప్రయోజకత్వే లాఘవమితి నాఽస్త్యేవ సామ్యమ్ । బ్రహ్మ శబ్దైకగమ్యమ్ , రూపాదిభిర్వ్యాప్తిగ్రహాదిభిశ్చ హీనత్వాత్ , పరకీయకార్యవత్ , ఇతి చేద్ , న; అనుభవగమ్యతాయా అపి భవద్భిరఙ్గీకారాత్ । ఎవం చ సతి ప్రథమానుమానే హేతుగతం మానాన్తరానుపలభ్యస్యేతి విశేషణమసిద్ధమితి చేద్ , న; అనుమాతౄణాం బ్రహ్మానుభవాసిద్ధౌ విశేషణాసిద్ధేః । అతః ప్రథమానుమానేన సంవాదకమూలప్రమాణరహితానాం వేదాన్తానామప్రామాణ్యం సిద్ధ్యతి । అపౌరుషేయవచసాం న మూలప్రమాణాపేక్షేతి చేత్ , సత్యమ్ ; తథాపి “అహం మనుష్యః” ఇతి ప్రత్యక్షేణ బాధితత్వాత్ “ఆదిత్యో యూపః” ఇతివదప్రామాణ్యమేవ । ఉక్తప్రత్యక్షస్య దోషజన్యత్వేన శ్రుత్యబాధకత్వేఽపి సిద్ధే బ్రహ్మణి ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యేష్టప్రాప్త్యనిష్టపరిహారరూపప్రయోజనాసమ్భవాత్ తాత్పర్యరహితా వేదాన్తా నైవ ప్రామాణ్యం లభన్తే ।

అథోచ్యేత – న ప్రయోజనం తాత్పర్యం వా ప్రామాణ్యప్రయోజకం కిన్త్వనవగతార్థబోధకత్వమితి । ఎవమపి మానాన్తరాయోగ్యం కార్యమేవ వేదః ప్రమాపయతు న తు తద్యోగ్యం సిద్ధం బ్రహ్మ । తస్మాదనర్థకా వేదాన్తాః । అధ్యయనవిధిపరిగృహీతానామప్రామాణ్యమయుక్తమితి చేత్ , తర్హి కర్తృరూపస్య జీవస్య దేవతారూపస్య బ్రహ్మణశ్చ ప్రకాశకత్వేన క్రియావిధిశేషత్వమస్తు, తథా చ మన్త్రార్థవాదాదివత్ప్రామాణ్యం సేత్స్యతీతి । బ్రహ్మవిధాయకత్వేనైవ ప్రామాణ్యమస్త్వితి చేద్ , న; క్రియావిషయస్య విధేః పరినిష్ఠితవస్తున్యసమ్భవాత్ । నను న తావద్వేదాన్తా ఎకస్య విధేః శేషభూతాః, “సోఽరోదీత్” ఇత్యాదివత్ప్రకరణపాఠాభావాత్ । నాఽపి సర్వవిధిసమూహస్య, భిన్నవస్తు ప్రతిపాదకానాం సర్వవిధీనామేకవాక్యత్వాభావాత్ । న చ ధర్మసామాన్యమేకమేవ సర్వవిధిభిః ప్రతిపాద్యమితి వాచ్యమ్ , సామాన్యస్యాఽనుష్ఠానానర్హత్వాత్ । అథోచ్యేత యథా సర్వక్రతుసమ్బన్ధిన్యా జుహ్వాః ప్రకృతిద్రవ్యం సమర్పయత్పర్ణమయీవాక్యమనారభ్యాధీతమపి సర్వక్రతువాక్యానాం ప్రత్యేకం శేషభావం భజతే తథా కర్తుః సమర్పకా వేదాన్తా అపీతి । నైతత్సారమ్ ; నిర్విశేషప్రధానైర్వేదాన్తైరాత్మని స్తూయమానే ప్రతిపాద్యమానే వా కర్మప్రవృత్తావనుపయోగాత్ । న చోపయోగః కల్పయితుం శక్యః, కర్తృత్వాదిసర్వవిశేషనిరాకరణస్య ప్రవృత్తివిరోధిత్వాత్ । తస్మాన్న క్రియావిధిశేషా వేదాన్తాః ।

ఎవం తర్హి సగుణోపాసనావిధిశేషా భవన్తు, న చైవం మన్తవ్యమ్ ; ఉపాసనావిధిశేషైరపి వేదాన్తైః సర్వజ్ఞత్వాదిగుణవిశిష్టం జగత్కారణం పరినిష్ఠితం బ్రహ్మస్వరూపం న సిధ్యతి సంవాదకమూలప్రమాణాభావాత్ । అత ఉపాస్యాఽసిద్ధౌ కథముపాసనావిధిః దూరే తచ్ఛేషత్వం వేదాన్తానామితి అనుమానాదనిర్దిష్టవిశేషే జగత్కారణేఽవగతే తస్యోపాసనావిధౌ నిత్యశుద్ధబుద్ధసత్యజ్ఞానానన్తత్వాద్యుపాస్యగుణారోపేణ వేదాన్తానామన్వయాత్ । నను వేదాన్తానాముపాసనావిధిపరత్వేన దేవతాకాణ్డేఽన్వయస్తావన్నాఽస్తి ప్రకరణభేదాత్ ; స్వకాణ్డే తు వస్తుమాత్రపర్యవసాయిని న కోఽపి విధిః శ్రూయతే । న చ కల్పయితుం శక్యతే, “పూషా ప్రవిష్టభాగః” ఇత్యాదౌ ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధవదత్ర విధికల్పకస్యాఽశ్రుతత్వాదితి చేద్ , మైవమ్ ; అధ్యయనవిధిపరిగ్రహేణ ప్రామాణ్యం పరికల్ప్య తత్ప్రామాణ్యాన్యథానుపపత్త్యోపాసనావిధేః కల్పయితుం శక్యత్వాత్ । ఫలం చ “ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వమ్” ఇత్యాద్యర్థవాదగతం మోక్షరూపమవగన్తవ్యమ్ । తస్మాన్న బ్రహ్మణి వేదాన్తాః ప్రమాణమ్ , కిన్తూపాసనాయామ్ ।

ఇత్యేవం పూర్వపక్షే ప్రాప్తే సూత్రకార ఆహ – “తత్తు సమన్వయాత్” ఇతి । తు శబ్దేన పూర్వపక్షో నిషిధ్యతే । తదితి స్వపక్షే ప్రతిజ్ఞా – తద్ బ్రహ్మ వేదాన్తైః ప్రమీయతే ఇత్యర్థః । కుతః ? వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి తాత్పర్యేణ సమ్యగన్వితత్వాత్ । తాత్పర్యం హి పురుషధర్మః , స చ కథం వేదాన్తానాం స్యాదితి చేద్ , మైవమ్ ; న హి వివక్షైవ తాత్పర్యమ్ , సత్యామపి వివక్షాయామప్రయుక్తే శబ్దే తాత్పర్యవ్యవహారాభావాత్ । నాఽపి పురుషప్రయోగమాతత్రమ్, ఉన్మత్తప్రయోగే తదభావాత్ । అతస్తదర్థప్రమితిశేషత్వం తాత్పర్యమ్ । తచ్చ శబ్దధర్మ ఎవ । న చ తస్మిన్నపి వివక్షైవ తత్ప్రయోజికేతి వాచ్యమ్ , కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ । సత్యపి తదర్థ్యే వివక్షాభావాపరాధేన తాత్పర్యాభావాదర్శనాత్ । న చ వివక్షావ్యతిరేకేణ తాత్పర్యగమకాభావః, ఉపక్రమాదీనాం భావాత్ । న చ ప్రమేయస్య కార్యత్వమేవ తాత్పర్యగమకమ్ , “ పుత్రస్తే జాతః” ఇత్యాదిష్వసత్యపి కార్యత్వే తాత్పర్యదర్శనాత్ । తత్రాఽపి తాత్పర్యాదేవ ప్రమేయస్య కార్యపర్యవసానమనుమీయతామితి చేద్ , న; కార్యత్వప్రమితితాత్పర్యయోరన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గాత్ । కార్యవిషయప్రమితౌ సత్యాం తత్ప్రమితిజననసామర్థ్యలక్షణం తాత్పర్యం సిధ్యతి, సిద్ధే చ తస్మింస్తత్ప్రమితిసిద్ధిరితి । నను తాత్పర్యాభావః ప్రతీతిప్రతిబన్ధకః, “విషం భుఙ్క్ష్వ” ఇత్యాదౌ వాక్యాదేవ ప్రాప్తాయా విషయభోజనప్రమితేస్తాత్పర్యాభావేన ప్రతిబధ్యమానత్వాత్  । తత్ప్రతిబన్ధనివారకం చ తాత్పర్యమ్ । తథా చ ప్రథమతో వాక్యాదేవ కార్యప్రమితౌ సత్యాం పశ్చాత్తథైవ కార్యప్రమిత్యా ప్రతిబన్ధనిరాసితాత్పర్యమప్యస్తీత్యవగమ్యతే । న పునస్తాత్పర్యేణ కార్యప్రమితిర్భావ్యతే తతో నాఽన్యోన్యాశ్రయ ఇతి చేత్ , సత్యమ్ ; తథాపి కార్యత్వం న తాత్పర్యలిఙ్గమ్ , “జర్తిలయవాగ్వా వా జుహుయాత్”, “గవీధుకయవాగ్వా వా” ఇత్యాదిషు సత్యపి కార్యే తాత్పర్యాభావాత్ । “అనాహుతిర్వై జర్తిలాశ్చ గవీధుకాశ్చ” ఇత్యుత్తరవాక్యేనాఽరణ్యతిలానాం గవీధుకానాం చ నిరాకరణాత్ । తస్మాదుపక్రమాదీన్యేవ తాత్పర్యలిఙ్గాని ,
ఉపక్రమోపసంహారావభ్యాసోఽపూర్వతా ఫలమ్ ।
అర్థవాదోపపత్తీ చ లిఙ్గం తాత్పర్యనిశ్చయే ॥
ఇత్యుక్తత్వాత్ । ప్రసిద్ధాని హి సర్వేష్వపి వేదాన్తేషు బ్రహ్మణ ఉపక్రమాదీని । తతస్తాత్పర్యేణ వేదాన్తా బ్రహ్మణి సమన్వితాః ।

అన్వయస్య సమ్యక్త్వం నామేతరవైలక్షణ్యేనాఽర్థప్రతిపాదనమ్ । ఇతరత్ర హి “గామానయ” ఇత్యాదిశబ్దాః క్రియాకారకసంసర్గం ప్రతిపాదయన్తి । “ఉద్భిదా యజేత” ఇత్యత్రోద్భిద్యాగశబ్దయోరేకార్థత్వేఽపి నియోగాకాఙ్క్షా విద్యతే । “నీలముత్పలమ్” ఇత్యత్ర గుణగుణినోర్భేదాభేదౌ ప్రతిపాద్యౌ । ఎకార్థప్రతిపాదకేష్వప్యన్యేషు శబ్దేషు లిఙ్గసఙ్ఖ్యే అవర్జనీయే । వేదాన్తాస్తు న తథా సంసర్గం వా సాకాఙ్క్షార్థం వా భేదాభేదౌ వా లిఙ్గసఙ్ఖ్యావిశిష్టం వా ప్రతిపాదయన్తి, కిన్త్వభిధావృత్త్యా లక్షణయోపాధిద్వారా వాఽఖణ్డైకరసమేవ జగత్కారణసామాన్యానువాదేన ప్రతిపాదయన్తి । తత్ర జ్ఞానశబ్దోఽనేకవికారయుక్తాన్తఃకరణవృత్తిప్రతిబిమ్బితచైతన్యే వ్యుత్పన్నః । ఆనన్దశబ్దశ్చ శుద్ధసాత్త్వికాన్తఃకరణవృత్త్యభివ్యక్తాయామత్యనుకూలతయా స్ఫురన్త్యాం కస్యాఞ్చిద్వ్యక్తౌ లోకే ప్రసిద్ధః । తావేతౌ జ్ఞానానన్దశబ్దౌ వాక్యాన్తరేణ నిత్యత్వప్రతిపాదకేన విరోధాద్ వృత్త్యంశం పరిత్యజ్యాఽనుకూలతయా స్ఫురన్తీం వ్యక్తిం ప్రతిపాదయతః । తథా చ వృత్తిత్యాగాంశే లక్షణా, ఇతరాంశే తు ముఖ్యవృత్తిః । ఎకసత్యానన్తశబ్దాః స్వగతభేదాభావమిథ్యాత్వాభావసజాతీయవిజాతీయద్వితీయాభావాభిధానద్వారేణ తత్ర లక్షణయా వర్తన్తే । సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరిత్యాదిశబ్దాశ్చాఽనిర్వచనీయప్రపఞ్చోపాధితయా తత్ర వర్తన్తే । “అయమాత్మా బ్రహ్మ”, “తత్త్వమసి” ఇత్యాదిశబ్దాశ్చ భాగత్యాగలక్షణయా బ్రహ్మణ్యేవ వర్తన్తే । తదేవం సర్వే వేదాన్తా అఖణ్డైకరసబ్రహ్మప్రతిపాదకాః ।

నను సత్యజ్ఞానాదిశబ్దానాం భిన్నార్థత్వే కథమఖణ్డైకరసే వృత్తిః ? ఎకార్థత్వే పునరుక్తిప్రసఙ్గః, నైష దోషః; తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యస్యైకత్వేఽపి వ్యావర్త్త్యానామసత్యజడాదీనామనిర్వచనీయార్థానామనేకత్వాత్ । న చాఽనిర్వచనీయపదార్థేన తదభావేన వా పరమార్థభావరూపాద్వైతస్య కాచిత్ క్షతిరస్తి । తస్మాత్ తత్త్వమస్యాదిమహావాక్యాని “సోఽయం దేవదత్తః” ఇత్యాదివాక్యవదఖణ్డైకరసం ప్రతిపాదయన్తి । తథాహి – ఎకం దేవదత్తమేకస్మిన్ దేశే కాలే చ ద్వౌ పురుషౌ దృష్టవన్తౌ, పునర్దేశకాలాన్తరే తమేవ తావేవ దదృశతుః । తయోర్మధ్యే “సోఽయం దేవదత్తః” ఇతి ప్రత్యభిజానాత్యేకః । అపరస్తు పూర్వదృష్టాద్ దేవదత్తాద్భిన్నం పశ్చాద్ దృష్టం మన్యతే । తం ప్రత్యభిజ్ఞాహీనమితరో బోధయతి “సోఽయం దేవదత్తః” ఇతి । తత్ర బోధయిత్వా స్పష్టం భేదేన ప్రతీయమానయోస్తత్తద్దేశకాలయోస్తద్విశిష్టయోర్వా దేవదత్తయోరైక్యం న ప్రత్యభిజానాతి, విరోధాత్ ; కిన్తు విశిష్టద్వయోపలక్షిత ఎకో దేవదత్తః ప్రత్యభిజ్ఞాగోచరః । తత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానం దేవదత్తస్వరూపపైక్యమ్ । విశిష్టాభిధాయిభ్యాం “సోఽయమ్” ఇతి పదాభ్యాం స్వార్థైకదేశపరిత్యాగేనైకదేశలక్షణయా పరస్మై ప్రతిపాదయతి ।

నను “సోఽయమ్” ఇతి పదార్థయోర్యద్దేవదత్తైక్యం తదేవ వాక్యేనాఽపి ప్రతిపాద్యతే ఉతాఽన్యత్ ? ఆద్యేఽనువాదప్రసఙ్గః । న ద్వితీయః; ఐక్యాన్తరస్యాఽభావాదితి చేద్ , న; ప్రత్యభిజ్ఞాయా అప్యనేన న్యాయేనాఽప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । అభిజ్ఞావగతస్యైవైక్యస్య బోధనేఽనువాదకత్వమ్ , ఐక్యాన్తరం తు నాఽస్తీత్యత్రాపి సువచత్వాత్ । ఎకస్య కాలద్వయసమ్బన్ధః ప్రత్యభిజ్ఞాప్రమేయమితి చేద్ ,న; తస్యాఽప్యభిజ్ఞాద్వయేనైవ సిద్ధత్వాత్ । అథ ప్రత్యభిజ్ఞానస్యాఽనధిగతార్థగన్తృత్వాభావేఽపి భేదభ్రమవ్యుదాసిత్వాదభిజ్ఞాభ్యాం భేదభ్రమావ్యుదాసినీభ్యాం ఫలతో విశేషసద్భావత్ ప్రామాణ్యం తర్హి “సోఽయమ్” ఇతి వాక్యస్యాఽప్యేవమేవ పదాభ్యాం విశేషసద్భావాత్ ప్రామాణ్యమస్తు । ఎవం చ తత్త్వమసివాక్యమపి త్వమ్పదార్థే కర్తృత్వాద్యంశం విరోధినం పరిత్యజ్య సాక్షిమాత్రముపాదాయ తత్పదార్థే పరోక్షాద్యంశపరిత్యాగేనాఽవశిష్టేన చిన్మాత్రేణైక్యం పదార్థప్రతీతిసమయే ప్రతిపన్నమపి భేదభ్రమవ్యుదాసాయ ప్రతిపాదయతి । తదయం ప్రయోగః – తత్త్వమస్యాదివాక్యం అఖణ్డార్థనిష్ఠమ్ , కార్యకరణవ్యతిరిక్తద్రవ్యనిష్ఠత్వే సతి సమానాధికరణత్వాత్ , సోఽయం దేవదత్త ఇతి వాక్యవద్ ఇతి ।

నను మృద్ఘటో నీలముత్పలమిత్యాదౌ పదార్థయోః ప్రత్యేకమసాధారణమైక్యమేకైకపదప్రమేయం పదార్థయోరితరేతరైక్యం తు వాక్యప్రమేయమిత్యనధిగతార్థగన్తృత్వాదేవ యథా వాక్యప్రామాణ్యం తథాఽత్రాప్యస్తు । తథా చ భేదభ్రమవ్యుదాసమాత్రవిశేషాత్ ప్రామాణ్యమిత్యేషా కష్టకల్పనా న భవిష్యతీతి చేద్ , న; వైషమ్యాత్ । తత్ర హి కార్యకారణయోర్ద్రవ్యగుణయోశ్చ భిన్నయోరైక్యం ప్రతిపాద్యతే “వ్యవహారే భాట్టనయః” ఇతి న్యాయేన భేదాభేదాభ్యుపగమాత్ । అత్ర త్వఖణ్డైకరసం ప్రతిపాద్యత ఇత్యస్తి మహద్వైషమ్యమ్ । అత్ర కేచిదాహుః – “య ఆత్మని తిష్ఠన్న” “ఎష త ఆత్మా సర్వాన్తరః” ఇత్యాదిశాస్త్రాజ్జీవబ్రహ్మణోరపి భేదాభేదావభ్యుపేయౌ । అన్యథా పదార్థవాక్యార్థయోః సాఙ్కర్యాదితి, తే ప్రష్టవ్యాః – తత్ర భేదో జ్ఞానేన నివర్త్యతే న వేతి ? న చేన్మోక్షో న స్యాత్ । నివర్త్త్యతే చేత్ , తదాఽపి భేదాభేదవిషయమేవ జ్ఞానం తన్నివర్తకమ్ ఉతాఽభేదమాత్రవిషయం జ్ఞానాన్తరమ్ । నాఽఽద్యః, జ్ఞానస్య స్వవిషయనిరాస్యత్వాయోగాత్ । న ద్వితీయః, అభేదజ్ఞానజనకప్రమాణాభావాత్ । త్వన్మతే శాస్త్రస్య భేదాభేదవిషయత్వాత్ । శాస్త్రజన్యభేదాభేదజ్ఞానాభ్యాసాదభేదజ్ఞానం జాయత ఇతి చేద్ , ఎవమపి జ్ఞాననివర్త్త్యత్వే భేదస్య మిథ్యాత్వం స్యాత్ । జ్ఞానేనాఽజ్ఞానం నివర్త్యతే, భేదస్తు కర్మభిర్వినశ్యతీతి చేద్ , న; “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి” ఇత్యేవకారాభిధేయభేదనిరాసస్య జ్ఞానప్రయుక్తత్వావగమాత్ । అథ జ్ఞానప్రాగభావవద్భేదస్య జ్ఞాననివర్త్త్యత్వేఽపి న మిథ్యాత్వం తథాపి కిం యేనైవాఽఽకారేణ జీవస్య బ్రహ్మణో భేదస్తేనైవాఽభేదోఽపి ఉతాఽఽకారాన్తరేణ ? ఆద్యే భేదనివృత్తావభేదోఽపి నివర్తేత, తత్ప్రయోజకాకారస్యైక్యాత్ । ద్వితీయే నిరవయవబ్రహ్మభూతస్య జీవస్య ధర్మభూతో భేదో న తావత్కర్మణా నివర్తయితుం శక్యతే । జ్ఞానేన తన్నివృత్తావపి యది తేన భేదేనోపలక్షితో జీవస్తదా బ్రహ్మైవ జీవః స్యాత్ । అథ భేదవిశిష్టస్తర్హి భేదనాశే జీవోఽపి నశ్యేత్ । అథ విశిష్టాకారనాశేఽపి విశేష్యాంశో జీవో బ్రహ్మైక్యరూపం మోక్షమనుభవేత్ , తర్హి సంసారదశాయామపి బ్రహ్మతాదాత్మ్యాపన్నః స ఎవ విశేష్యాంశో జీవ ఇత్యభ్యుపేయమ్ ; సంసారమోక్షయోర్వైయధికరణ్యాయోగాత్ । ఎతేనైతదప్యపాస్తం యదమృతానన్దేనోచ్యతే న యుగపజ్జీవబ్రహ్మణోర్భేదాభేదౌ విరోధాత్ , కిన్తు పదార్థత్వదశాయామతిరేకో వాక్యార్థత్వదశాయాం చాఽఖణ్డత్వమితి । “ఎకధైవానుద్రష్టవ్యం నేహ నానాఽస్తి కిఞ్చన” ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధశ్చ । న చ “య ఆత్మని తిష్ఠన్” ఇత్యాదిశ్రుతిర్భేదాభేదౌ ప్రతిపాదయతి, కిన్తు భ్రాన్తిప్రసిద్ధం భేదమనూద్యాఽభేదమేవ బోధయతి । కథం తర్హి పదార్థవాక్యార్థయోః సాఙ్కర్యపరిహార ఇతి చేద్ , ఉచ్యతే – తత్ర న తావత్ పదవాచ్యస్య వాక్యార్థేన సాఙ్కర్యప్రసఙ్గోఽస్తి । వాచ్యస్యాఽవిద్యాకల్పితోపాధివిశిష్టత్వాత్ । పదలక్ష్యస్య తు వాక్యార్థత్వమిష్టమేవ । తస్మాన్మహావాక్యస్యాఽఖణ్డార్థతాయాం న కదాచిదనుపపత్తిః । తథా “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” ఇత్యాద్యవాన్తరవాక్యమప్యఖణ్డార్థనిష్ఠమ్ , లక్షణవాక్యత్వాత్ , ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి వాక్యవత్ । తత్ర కశ్చిచ్చన్ద్రప్రాతిపదికార్థానభిజ్ఞః కఞ్చిత్పప్రచ్ఛ అస్మిన్ జ్యోతిర్మణ్డలే కశ్చన్ద్రో నామేతి ? సోఽపి చన్ద్రప్రతిపాదికమాత్రార్థవివక్షయా ప్రయుఙ్క్తే ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి । తత్ర ప్రకాశశబ్దః ప్రకాశత్వసామాన్యాభిధానముఖేన లక్షణయా వ్యక్తివిశేషే వర్తతే । ప్రకృష్టశబ్దశ్చ ప్రకర్షగుణాభిధానముఖేన లక్షణయా ప్రకాశవిశేషే వర్తతే । తత్ర గుణసామాన్యయోశ్చన్ద్రపదానభిధేయత్వాత్తదుభయం వ్యుదస్య తత్సమవాయిప్రకాశవిశేష ఎవ చన్ద్రపదాభిధేయతయా సమర్ప్యత ఇతి ప్రకృష్టప్రకాశచన్ద్రశబ్దానామేకార్థతా సిధ్యతి । న చైవం పదద్వయవైయర్థ్యమ్ , అప్రకాశమేఘాదివ్యావృత్తౌ ప్రకాశపదస్యాఽల్పప్రకాశనక్షత్రాదివ్యావృత్తౌ ప్రకర్షపదస్య చోపయోగాత్ । ఎవం సత్యజ్ఞానాదివాక్యేఽప్యఖణ్డార్థతా యోజనీయా ।

యత్తూక్తం బ్రహ్మణః పరినిష్ఠితవస్తుతయా మానాన్తరయోగ్యస్యాఽపి మానాన్తరేణాఽనుపలభ్యమానత్వాత్తద్బోధకానాం వేదాన్తానాం చిత్రగతనిమ్నోన్నతభావబోధకచక్షుర్వదప్రామాణ్యమితి । తత్ర వక్తవ్యం కిం ప్రమాణాన్తరయోగ్యత్వే సతి తదనుత్పత్తౌ విషయస్యాఽభావే నిశ్చితే తత్ర శబ్దమిథ్యాత్వమాశఙ్క్యతే కిం వా ప్రమాణాన్తరసంభిన్నార్థవిషయత్వాత్ పౌరుషేయవచోవత్సాపేక్షం ప్రామాణ్యమితి ఉత ప్రమాణాన్తరయోగ్యార్థవిషయతయా తత్సిద్ధార్థానువాదాశఙ్కేతి ? నాఽఽద్యః, మానాన్తరానుదయమాత్రేణ తథాత్వే సర్వత్రాఽతిప్రసఙ్గాత్ । పౌరుషేయవచసాం మానాన్తరసాపేక్షత్వేఽపి వేదవచసస్తదయోగాత్ । న ద్వితీయః, మానాన్తరసమ్భిన్నార్థత్వాభావాత్ । విమతం వేదాన్తవాక్యం మానాన్తరసమ్భిన్నార్థమ్ , భూతార్థవిషయత్వాద్ నదీతీరఫలసత్తావాక్యవదితి చేద్ , న; పౌరుషేయవచనత్వస్యోపాధిత్వాత్ । అనుభూతార్థస్మృతివదితి నిదర్శనేఽపి స్వార్థప్రవృత్తజ్ఞానాన్తరజన్యత్వముపాధిః । న హి వేదవాక్యం మానాన్తరేణాఽర్థముపలభ్య విరచితం యేన సాధనవ్యాపకతా స్యాత్ । అథ మన్యసే – వేదాన్తవాక్యస్య భూతార్థవిషయత్వాన్మానాన్తరయోగ్యార్థత్వం సాధయిత్వా తేన చ సమ్భిన్నార్థతా సాధనీయేతి, తర్హి విధివాక్యానామపి తుచ్ఛవ్యావృత్తార్థత్వాన్మానాన్తరయోగ్యవిషయతయా సంభిన్నార్థతా కేన వార్యతే ? న చ విధివాక్యత్వాదేవ మానాన్తరయోగ్యార్థత్వాభావః, లౌకికవిధివాక్యేషు మానాన్తరయోగ్యార్థత్వదర్శనాత్ । తత్రాఽపి తదయోగ్యార్థత్వే కార్యసమ్బన్ధగ్రహణాసమ్భవాద్వేదేఽపి తత్ప్రతిపత్తిర్న స్యాత్ । అథ వైదికకార్యస్య కాలత్రయాతీతస్వభావత్వాద్ న మానాన్తరయోగ్యతా తర్హి బ్రహ్మణోఽపి రూపాదిహీనస్వభావత్వాదేవ మానాన్తరయోగ్యతా న భవిష్యతి । అస్తి బ్రహ్మణి మానాన్తరం స్వరూపచైతన్యాఖ్యమితి చేద్ , న; తస్యైవ బ్రహ్మత్వాద్ । స్వరూపచైతన్యస్య బ్రహ్మప్రమాపకత్వేఽపి తత్సమ్భిన్నార్థత్వమాత్రేణ న తత్సాపేక్షత్వదోషః । స్వప్రకాశపురుషాన్తరసంవేదనగోచరానుమానస్య తత్సాపేక్షత్వదోషాదర్శనాత్ । నాఽపి తృతీయః, స్పర్శజ్ఞానయోగ్యద్రవ్యవిషయస్య చక్షుషోఽనువాదకత్వాదర్శనాత్ । శబ్ద ఎవేయమనువాదకతేతి చేత్ , తథాపి విధివాక్యే తామాశఙ్కాం కథం పరిహరిష్యసి । లౌకికస్య విధ్యర్థస్య మానాన్తరయోగ్యత్వేఽపి వైదికస్య తదయోగ్యత్వాదితి చేద్ , భూతార్థేఽపి తత్సమానమ్ । న చ శబ్దస్యైవానువాదకత్వశఙ్కేతి నియన్తుం శక్యమ్ , శబ్దావగతేఽర్థే మానాన్తరమేవాఽనువాదకమిత్యస్యాఽపి సువచత్వాత్ । తస్మాద్భూతార్థనిష్ఠమపి వైదికం వచో నిరపేక్షం ప్రమాణమ్ ।

నను సర్వత్రోత్తమవృద్ధో మానాన్తరేణాఽర్థముపలభ్య తత్ర శబ్దం ప్రయుఙ్క్తే । మధ్యమవృద్ధశ్చ తస్మాచ్ఛబ్దాత్తమర్థమవగత్య తత్ర ప్రవర్తతే । తాం చ ప్రవృత్తిముపలభ్య బాలో వ్యుత్పద్యతే యథావ్యుత్పత్తి చ శబ్దస్య బోధకత్వమ్ । తతో మానాన్తరసమ్భిన్నస్యైవాఽర్థస్య శబ్దప్రమేయతయా కథం వచసో నిరపేక్షం ప్రామాణ్యమ్ ? నైష దోషః; బాలో హి స్వయం మానాసమ్భిన్నం ఘటాదిప్రమేయమాత్రం ప్రత్యక్షాదిభిరవగత్య తత్ర ప్రవర్తమానః స్వదృష్టాన్తేన మధ్యమవృద్ధస్యాఽపి మానాన్తరామిశ్రితశుద్ధప్రమేయజ్ఞానపూర్వికాం ప్రవృత్తిమనుమాయ తస్మిన్ ప్రమేయమాత్రే శబ్దస్యోత్తమవృద్ధప్రయుక్తస్య సామర్థ్యమవగచ్ఛతి । న చ వాచ్యం కార్యస్య కేవలస్య శబ్దశక్తివిషయత్వేఽపి సిద్ధార్థస్య మానాన్తరసంభిన్నస్యైవ తద్విషయతేతి । తత్ర తావత్ కార్యవాక్యగతసిద్ధపదాని మానాన్తరాసమ్భిన్నేఽర్థే శక్తిమన్తి కార్యవాక్యగతత్వాత్ , కార్యపదవత్ । తథా చ తద్దృష్టాన్తేనేతరేషామపి సిద్ధపదానాం తత్సాధనీయమ్ । యత్తూత్తమవృద్ధస్యాఽర్థోపలబ్ధిహేతుభూతం మానాన్తరం తద్వివక్షోత్పాదనద్వారా శబ్దప్రయోగే హేతుర్న తు శబ్దప్రమేయేఽన్తర్భవతి తచ్చ బాలస్తదాఽవగమిష్యతి యదా స్వయముత్తమవృద్ధో భూత్వా శబ్దప్రయోగం కరిష్యతి ।

అత్ర కేచిచ్చోదయన్తి – వ్యర్థోఽయం వ్యుత్పత్తినిరూపణప్రయాసః । శబ్దస్యాఽర్థాసంస్పర్శిత్వాత్ । నహ్యఙ్గుల్యగ్రే హస్తియూథశతమాస్త ఇత్యాదిశబ్దైః కశ్చిదర్థః ప్రమీయతే । యత్రాఽప్యాప్తవాక్యే ప్రమీయతే తత్రాఽపి మానాన్తరనిబన్ధనా సా ప్రమితిర్న శబ్దనిబన్ధనేతి । తదేతచ్చోద్యం ప్రాభాకరః పరిహరతి । యద్యపి పౌరుషేయవాక్యైర్నాభిధేయసంసర్గః ప్రమీయతే తథాప్యేవమయం పురుషో వేదేతి వక్తృజ్ఞానవిశేషః ప్రమీయతే ఎవ । అఙ్గుల్యగ్రాదివాక్యేష్వప్యవ్యభిచారాత్ । స చ జ్ఞానవిశేషో జ్ఞేయవిశేషం కల్పయతీతి । సోఽయం పరిహారోఽనుపపన్నః, వైయధికరణ్యాత్ । శబ్దస్యాఽర్థాసంస్పర్శిత్వే చోదితే లిఙ్గస్య తత్సంస్పర్శిత్వం ప్రతిపాద్యత ఇతి కిం కేన సఙ్గచ్ఛేత । వక్తృజ్ఞానద్వారా శబ్దార్థసంస్పర్శః ప్రతిపాద్యత ఇతి చేద్ , న; వక్తృజ్ఞానస్య శబ్దప్రమేయత్వాయోగాత్ । “గామానయ” ఇత్యాదివాక్యేషు వక్తృజ్ఞానవాచకపదాభావాత్ । వాక్యార్థస్య పదార్థానతిరేకాత్ । అతిరేకేఽపి కిం వక్తృజ్ఞానమాత్రం వాక్యార్థ ఉత జ్ఞేయవిశిష్టమ్ । ఆద్యే లౌకికవాక్యాదప్రమితే జ్ఞేయే వ్యవహారో న స్యాత్ । తతో వ్యుత్పత్త్యభావాద్వైదికవాక్యస్యాఽప్యబోధకత్వప్రసఙ్గః । ద్వితీయే జ్ఞేయమేవ వాక్యాత్ ప్రమీయతామ్ , వక్తృజ్ఞానస్య శబ్దప్రయోగలక్షణలిఙ్గానుమేయతయాఽన్యథాసిద్ధేః । నను జ్ఞేయమప్యన్యథాసిద్ధమ్ , శ్రోతా హి పదేభ్యః పదార్థానవగత్య నూనమేషాం సంసర్గోఽస్తీతి సహప్రయోగబలాదుత్ప్రేక్షత ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; ఉత్ప్రేక్షాయా ఎవాఽత్ర వాక్యజన్యప్రమితిత్వాత్ । న తావదియముత్ప్రేక్షా స్మృతిసంశయవిపర్యాసేష్వన్తర్భవతి, సంస్కారజన్యత్వకోటిద్వయబాధానామభావాత్ । ప్రమితిత్వేఽపి ప్రత్యక్షాదికారణాన్తరాభావాద్ వాక్యజన్యత్వం పరిశిష్యతే । న చ వక్తృజ్ఞానేనాఽనుమితేన జ్ఞేయమన్తరేణాఽనుపపద్యమానేన పదార్థసంసర్గః కల్పయితుం శక్యః, తథా సతి వేదే వక్తురభావాత్సంసర్గప్రమిత్యసిద్ధేః । తస్మాచ్ఛాబ్దమేవ సంసర్గజ్ఞానమ్ । అఙ్గుల్యగ్రాదివాక్యానాం త్వనాప్తసంసర్గాదర్థాస్పర్శిత్వమ్ । అర్థసంస్పర్శినోఽపి ప్రత్యక్షస్య కారణదోషే సతి శుక్త్యాద్యర్థాసంస్పర్శిత్వదర్శనాత్ । న హ్యపౌరుషేయస్యాఽద్వైతాగమస్య కశ్చిద్దోషసంసర్గః సమ్భవతి యేనాఽర్థాసంస్పర్శిత్వమాశఙ్క్యేత । యది ద్వైతావభాసీని ప్రత్యక్షాదీనీతి తేన విరుధ్యేరన్ తదా తాన్యేవ బాధ్యన్తామ్ । “ఇన్ద్రో మాయాభిః” ఇత్యాదినా మాయాఖ్యదోషజన్యత్వశ్రవణాత్ । దోషజన్యత్వేఽపి స్వప్నవద్వ్యవహారావిసంవాదే ప్రామాణ్యలాభాత్ । అద్వైతాగమోఽపి ప్రత్యక్షాదివిషయస్య ద్వైతస్య తత్త్వాంశమేవ బాధతే న వ్యవహారసంవాదాంశమ్ । ఎవం చ సతి యథా మాయాకార్యాణామపి ప్రత్యక్షాదీనాం స్వస్వవిషయేషు వ్యావహారికపదార్థేషు ప్రామాణ్యం తథైవాఽద్వైతాగమస్య మాయాకార్యత్వేఽప్యద్వైతే స్వవిషయే ప్రామాణ్యం కిం న స్యాత్ ? న చైవం శుక్తిరజతాదిజ్ఞానేఽతిప్రసఙ్గః శఙ్కనీయః, తత్రాఽపి యావద్బాధం ప్రాతిభాసికేషు రజతాదిషు జ్ఞానస్య స్వతః ప్రామాణ్యానివారణాత్ , అన్యథా ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః । విశేషదర్శనకాలీనబాధపర్యాలోచనయైవాఽప్రామాణ్యవ్యవహారాత్ । న చాఽద్వైతజ్ఞానస్య కదాచిద్బాధోఽస్తి, యేనైతాదృశమప్రామాణ్యముచ్యేత ।

నను చిత్రగతనిమ్నోన్నతవిషయచాక్షుషజ్ఞానస్య విషయగతశ్యామాదిరేఖాసన్నివేశవిశేషాఖ్యాద్దోషాదప్రామాణ్యం యథా దృష్టం తథాఽత్రాప్యద్వైతాఖ్యాద్విషయదోషాదప్రామాణ్యమితి చేద్ , న; తత్రాఽపి స్పర్శజ్ఞానబాధాదేవాఽప్రామాణ్యాత్ । అనధిగతార్థగన్తృత్వలక్షణస్య ప్రామాణ్యస్య న సంవాదాపేక్షా శఙ్కితుమపి శక్యా । న చాఽఽమ్నాయస్య సర్వస్య క్రియార్థత్వాద్విధివాక్యానామేవ ప్రామాణ్యమితి వాచ్యమ్ , ఇతరేతరాశ్రయత్వాత్ । విధివాక్యానామేవ ప్రామాణ్యే సిద్ధే సర్వస్యాఽఽమ్నాయస్య క్రియార్థత్వసిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ చేతరసిద్ధిరితి । న చ ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యయోరిష్టప్రాప్త్యనిష్టపరిహారయోరభావాదపురుషార్థే బ్రహ్మణి కథం వేదాన్తప్రామాణ్యమితి శఙ్కనీయమ్ ; లోకో హీష్టప్రాప్త్యనిష్టపరిహారావేవ సాక్షాత్ ప్రార్థయతే న ప్రవృత్తినివృత్తీ, తయోరాయాసాత్మకత్వాత్ । అప్రాప్తగ్రామాదిప్రాప్తావపరిహృతరోగాదిపరిహారే చాఽఽయాసమన్తరేణాఽభిలషితసిద్ధ్యభావాదాయాసం పురుషః సహేతాఽపి, యత్ర తు ప్రాప్తమేవ కణ్ఠచామీకరాదికమజానానః పురుషః పునః ప్రాప్తుమిచ్ఛతి పరిహృతమేవ చ రజ్జుసర్పాదికం పరిజిహీర్షతి తత్ర జ్ఞానమాత్రాదభీష్టసిద్ధౌ కుత ఆయాసం సహేత । న హి తత్రాఽ‍ఽయాసోఽపేక్ష్యతే, ప్రత్యుత జ్ఞానే సతి పూర్వోఽప్యాయాసః పరిహ్రియతే । ఎవం చ సతి నిత్యప్రాప్తస్య బ్రహ్మణః ప్రాప్తౌ నిత్యనివృత్తస్య సంసారస్య పరిహారే చ హేతుభూతం తత్త్వజ్ఞానం జనయతాం వేదాన్తానాం కుతోఽపురుషార్థపర్యవసాయిత్వశఙ్కా । తస్మాద్వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యం కేనాఽపి వారయితుం న శక్యమ్ । కిఞ్చ, పురుషార్థస్య ప్రామాణ్యప్రయోజకత్వే నిత్యనైమిత్తికవాక్యానాం ప్రామాణ్యం గురుమతే దుఃసమ్పాదమ్ । న హి తత్ర ఫలమస్తి, కిన్త్వనుష్ఠానే ప్రయాస ఎవ, అననుష్ఠానే తు ప్రత్యవాయః స్పష్టః । తత ఉభయథాఽప్యనర్థహేతూనాం తేషాం కథం ప్రామాణ్యసిద్ధిః । తస్మాత్ప్రత్యక్షాదివచ్ఛబ్దస్యాఽప్యనధిగతాబాధితాసన్దిగ్ధార్థబోధకత్వమాత్రం ప్రామాణ్యనిమిత్తమ్ । తచ్చ కార్యబ్రహ్మవాక్యయోః సమానమ్ । తథా చ సతి పూర్వపక్షిణా వేదాన్తానామప్రామాణ్యసిద్ధయే మహతా ప్రయాసేన యద్విధిపరత్వకల్పనం తదకాణ్డే తాణ్డవితమ్ , తస్మాత్సిద్ధం బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యమితి ।

శబ్దానాం సిద్ధార్థే శక్తిమఙ్గీకృత్యాఽపి బ్రహ్మణి వేదాన్తప్రామాణ్యం న సమ్భవతీతి యే మన్యన్తే తేషాం మతం పూర్వవర్ణకే నిరస్తమ్ । యే పునః కార్యాన్వితస్వార్థే ఎవ శబ్దశక్తిరితి మన్యమానాః కార్యశేషతయైవ బ్రహ్మ వేదాన్తైః ప్రమీయతే ఇతి కథయన్తి, తేషాం మతమస్మిన్వర్ణకే నిరస్యతే । తే హ్యేవమాహుః – ఉత్తమవృద్ధేన గామానయేత్యుక్తేఽనన్తరం మధ్యమవృద్ధేన క్రియమాణం గవానయనం వ్యుప్తిత్సుర్బాలో గవానయనకార్యమనేన వాక్యేన బోధితమిత్యవగత్య పునరశ్వమానయ గాం బధానేత్యాదిప్రయోగేష్వావాపోద్ధారాభ్యామేకైకస్య పదస్య కార్యాన్వితస్వార్థే సామర్థ్యం ప్రతిపద్యతే । న చేష్టసాధనే వ్యుత్పత్తిః సమ్భవతి, అతీతే ఇష్టసాధనాదౌ మధ్యమవృద్ధప్రవృత్త్యభావాత్ । కృతియోగ్యే ఇష్టసాధనే ప్రవృత్తిరస్తీతి చేత్ , తర్హ్యవ్యభిచారాత్కార్యమేవ వ్యుత్పత్తిప్రయోజకం భవిష్యతి । అవ్యభిచారిత్వమాత్రేణ కార్యస్య ప్రయోజకత్వే కార్యగతలౌకికత్వస్యాప్యవ్యభిచారాద్ వ్యుత్పత్తౌ ప్రయోజకత్వం ప్రసజ్యేత । తథా చ వేదే నియోగప్రతిపత్తిర్న స్యాదితి చేద్ , న; కార్యం పరిత్యజ్యాఽన్వితస్వార్థమాత్రస్య ప్రయోజకత్వాఙ్గీకారే కేనాఽన్విత ఇతి సాకాఙ్క్షత్వప్రసఙ్గాత్ । న చ లౌకికత్వపరిత్యాగే బాధోఽస్తి । నను సిద్ధపదానాం కార్యాన్వితస్వార్థసమ్భవేఽపి కార్యపదస్య న తత్సమ్భవః కార్యాన్తరాభావాదితి చేద్ , న; ధాత్వర్థస్యాఽపి కార్యతయా తదన్వితయోగే కార్యపదస్య వ్యుత్పత్తేః । యద్యపి లోకే “ఫలితో ద్రుమః” ఇత్యాదివాక్యాని కార్యరహితాన్యపి ప్రయుజ్యన్తే తథాపి తత్ర “తం పశ్య” ఇత్యాదికార్యాధ్యాహారోఽవగన్తవ్యః, కార్యాన్వితే వ్యుత్పన్నస్య పదస్య కార్యమన్తరేణాఽబోధకత్వాత్ । అతః ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యప్రయోజనమన్తరేణ వాక్యప్రయోగానుపపత్తేర్నియోగనిష్ఠా వేదాన్తాః । న చ రజ్జుసర్పకణ్ఠచామీకరాదావివ తత్త్వజ్ఞానమాత్రేణ ప్రయోజనముపలభామహే । న చైతచ్ఛాస్త్రీయమ్ , తథా సతి శ్రవణోత్తరకాలీనయోర్మనననిదిధ్యాసనయోరవిధిప్రసఙ్గాత్ । న చ సర్వస్య వేదస్య విధినిష్ఠత్వే సత్యేకైవ మీమాంసా షోడశలక్షణీ స్యాదితి శఙ్కనీయమ్ , క్రియావిధిప్రతిపత్తివిధిరూపాభ్యాం తద్భేదసిద్ధేః । యాని వేదాన్తవాక్యాని బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదకాని “సదేవ సోమ్యేదమ్” ఇత్యాదీని తాని సర్వాణి “సోఽన్వేష్టవ్యః” ఇత్యాదివిధిషు కోఽసావాత్మేత్యాకాఙ్క్షాయాం తచ్ఛేషతయైవాఽఽత్మవిశేషం సమర్పయన్తి । తస్మాదనన్యశేషాద్వితీయప్రతిపాదకత్వం వేదాన్తానాం నాఽస్తీతి ।

అత్రోచ్యతే – న తావన్నియోగబ్రహ్మణీ ఉభే అపి వేదాన్తైః ప్రమాతుం శక్యేతే, విరుద్ధత్రికద్వయాపత్తిప్రసఙ్గాత్ । తచ్చ ప్రథమసూత్రద్వితీయవర్ణకే విస్తృతమ్ । నాఽపి నియోగమాత్రం ప్రమాతుం శక్యమ్ , విధేయానిరూపణాత్ । న తావచ్ఛాబ్దం బ్రహ్మజ్ఞానం విధేయమ్ , తస్యాఽఽపాతికస్యాఽధ్యయనాదేవ నిష్పత్తేః । నిర్ణయశ్చ విచారజన్యః । అన్యథాఽగ్నిహోత్రాదిజ్ఞానస్యాఽపి తద్వాక్యాధ్యయన తద్విచారాభ్యామసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి శబ్దావగతే బ్రహ్మణి స్మృతిసన్తానో విధేయః, తద్విధేరదృష్టఫలత్వే స్వర్గాదివన్మోక్షస్యాఽపి కర్మజన్యత్వేనాఽనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । అథాఽఙ్గమర్దనప్రవాహేణ శరీరే సుఖప్రవాహోత్పత్తివదభీష్టబ్రహ్మవిషయస్మృతిసన్తానేనాఽపి సుఖసన్తానో దృష్టఫలం భవేత్ , తర్హ్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం తత్సిద్ధేర్విధివైయర్థ్యమ్ । అస్తు తర్హి స్మర్యమాణస్య సాక్షాత్కరణం స్మృతిసన్తానవిధేః ప్రయోజనమితి చేత్ , తదాపి కిం స్మృతిసన్తానః స్వయమేవ సాక్షాత్కారం జనయేత్ ఉతాఽదృష్టద్వారా అథవా విజ్ఞానాన్తరద్వారా ? నాఽఽద్యః, న హి స్మృతిరూపస్య పరోక్షజ్ఞానస్య సన్తానో విషయసాక్షాత్కారం జనయితుముత్సహతే । అన్యథాఽనుమానజ్ఞానసన్తానోఽప్యనుమేయసాక్షాత్కారముత్పాదయేత్ । ద్వితీయేఽపి న తావత్ స్మృతిసన్తానజన్యమదృష్టమాత్రం సాక్షాత్కరోత్పాదనే ప్రభవతి; సాక్షాత్కారస్య ప్రమాణజన్యత్వాత్ । ప్రమాణస్యాఽప్యదృష్టసహకారిత్వే ప్రమాణేనైవ సాక్షాత్కారోత్పత్తావదృష్టవైయర్థ్యమ్ । న తృతీయః, స్మృతిసన్తానజన్యం తద్విజ్ఞానాన్తరం స్వయమేవ సాక్షాత్కారజనకమ్ ఉతాఽదృష్టద్వారేత్యాది వికల్పదోషప్రసఙ్గాత్ ।

నను తర్హి శబ్దావగతే బ్రహ్మణి ధ్యానం విధీయతామ్ । న చ స్మృతిసన్తాన ఎవ ధ్యానమ్ , స్మృతిసన్తానస్య వస్తుగోచరత్వాద్ ధ్యానస్యాఽరోపితవిషయతయాఽపి సమ్భవాత్ । న చ ప్రయోజనాభావః, బ్రహ్మాపరోక్షస్య ప్రయోజనత్వాత్ । దృశ్యతే హి ధ్యానాభ్యాసప్రచయసామర్థ్యాన్మృతపుత్రాద్యాపరోక్ష్యమ్ । న చ తద్వదేవ బ్రహ్మాఽఽపరోక్ష్యస్య భ్రాన్తత్వప్రసఙ్గః, శబ్దప్రమాణసంవాదసద్భావాత్ । స్వప్నవస్తుసాక్షాత్కారస్యాఽపి కస్యచిజ్జాగరణజ్ఞానసంవాదే ప్రామాణ్యదర్శనాత్ , నైతత్సారమ్ ; స్వతఃప్రామాణ్యహానిప్రసఙ్గాత్ । న చ స్వప్నే చక్షురాదిప్రవృత్తిమన్తరేణ వస్తుసాక్షాత్కారః సమ్భవతి । జాగరణసంవాదస్తు సాదృశ్యాదుపపద్యతే । అథ స్మృతిసన్తానధ్యానయోరవిధేయత్వేఽపి శాబ్దజ్ఞానాదన్యదేవ జ్ఞానమలౌకికం శ్రవణమననాదికరణకం వేదానువచనాదీతికర్తవ్యతాకం బ్రహ్మాపరోక్ష్యఫలకం మోక్షకామః కుర్యాదితి విధీయత ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; వేదాన్తానాం బ్రహ్మప్రమాపకే విధేయజ్ఞానే ప్రామాణ్యకల్పనాద్ బ్రహ్మణ్యేవ సాక్షాత్ప్రామాణ్యకల్పనాయా లఘీయస్త్వాత్ । న చ విధిసంస్పర్శిత్వం ప్రామాణ్యకారణమ్ , కిన్తు ప్రమితిజననమ్ । అన్యథా అగ్నిహోత్రాదివాక్యం దర్శపూర్ణమాసవిధినిష్ఠమపి స్యాద్ , విధిసంస్పర్శావిశేషాత్ । ప్రమితిశ్చ సత్యజ్ఞానాదివాక్యేభ్యో బ్రహ్మణ్యేవ జాయతే, న విధౌ । న చ లౌకికాత్ ప్రామాణ్యాదన్యదేవ వైదికం ప్రామాణ్యం విధిసంసృష్టమితి శఙ్కనీయమ్ , యథా శబ్దార్థా య ఎవ లౌకికాస్త ఎవ వైదికాస్తథా ప్రామాణ్యస్యాఽపి లోకవేదయోరేకత్వాత్ । తదేవం వేదాన్తేషు న కిఞ్చిద్విధేయం నిరూపయితుం శక్యమ్ ।

నాఽపి నియోగః సునిరూపః । లోకే హ్యాచార్యః శిష్యం నియుఙ్క్తే ఇత్యాదావుత్కృష్టస్య పురుషస్యాఽవరపురుషప్రేరణాత్మకోఽభిప్రాయభేదో నియోగత్వేనాఽభిమతః । న చాఽసావపౌరుషేయే వేదే సమ్భవతి । నను నియోగో నామ ప్రవర్తకః, ప్రవర్త్తకత్వం కార్యబుద్ధిగమ్యే వస్తుని ప్రతిష్ఠితమితి చేత్ , కిమిదం కార్యం నామ కిం కృతిసంసృష్టం కిం వా కృతియోగ్యమ్ అథవా కృతియోగ్యత్వే సతి క్రియాకారకఫలవిలక్షణం కిఞ్చిదలౌకికమ్ ? నాఽఽద్యః, కృతిర్హి పురుషప్రవృత్తిః, కార్యం చ ప్రవృత్తినిమిత్తమ్ । న చ ప్రవృత్తిసంసృష్టస్య ప్రవృత్తినిమిత్తత్వం సమ్భవతి । అంశతః, ఆత్మాశ్రయత్వాత్ । న ద్వితీయః; దుఃఖసాధనానామపి కృతియోగ్యతయా కార్యత్వే సతి ప్రవర్తకత్వప్రసఙ్గాత్ । న తృతీయః, తస్య ప్రత్యక్షాద్యగోచరస్య వ్యుత్పత్త్యయోగ్యస్య శబ్దప్రతిపాద్యత్వాసమ్భవాత్ । న చ పరాభిమతకార్యానఙ్గీకారే ప్రవర్తకాభావః, కృతియోగ్యేష్టసాధనస్య ప్రవర్తకత్వాత్ । కృతియోగ్యత్వవిశేషణోపాదానాన్న చన్ద్రోదయాదౌ వ్యభిచారః । యద్యపి కృతియోగ్యస్య ఫలస్యాఽపి ప్రవర్తకత్వమస్తి, తథాపి బాలస్య వ్యుత్పత్తినిమిత్తతయా మధ్యమవృద్ధప్రవృత్తిహేతుభూతం గవానయనాదిలక్షణమిష్టసాధనమేవ । అతశ్చ యేయం మహతా ప్రయాసేన కార్యవ్యుత్పత్తిః సాధితా సా నాఽస్మాకమనిష్టా, ఇష్టసాధనస్యైవ కృతియోగ్యస్య కార్యత్వాభ్యుపగమాత్ । ఎకమేవ హి వస్తుకృతినిరూప్యతయా కార్యమిత్యుచ్యతే ఇష్టనిరూప్యతయా చేష్టసాధనమితి । న చ పరాభిమతాలౌకికకార్యే ఇవేష్టసాధనేఽపి కృతియోగ్యేఽననుభూతే ప్రమాణాభావః శఙ్కనీయః, అతీతేష్వన్నపానాదిష్వన్వయవ్యతిరేకాభ్యామిష్టసాధనత్వమవగత్యాఽనాగతేష్వపి తేషు తదనుమానాత్ । న చైవం పరకీయకార్యమనుమాతుం శక్యమ్ , అలౌకికత్వవ్యాఘాతాత్ । తస్మాత్ కృతియోగ్యేష్టసాధనమేవ విధ్యర్థో న తు నియోగః । న చైతాదృశోఽపి విధిర్వేదాన్తేషు సమ్భవతి । తత్రాఽవిద్యానివృత్తిలక్షణో మోక్ష ఇష్టస్తస్య చ సాధనం బ్రహ్మాత్మైక్యతత్త్వజ్ఞానమ్ । సోఽయం సాధ్యసాధనభావో లోకసిద్ధః । శుక్తిత్వజ్ఞానేన తదవిద్యానివృత్తిదర్శనాత్ । అతస్తద్విధిపరత్వే వేదాన్తానామనువాదకత్వప్రసఙ్గః । నను సిద్ధే వ్యుత్పత్త్యభావాద్ బ్రహ్మపరత్వమపి న సమ్భవతీతి చేద్ , న; “ప్రభిన్నకమలోదరే మధూని మధుకరః పిబతి” ఇత్యాదావప్రసిద్ధమధుకరపదార్థస్య పురుషస్య ప్రసిద్ధపదసమభివ్యాహారేణ సిద్ధార్థేఽపి వ్యుత్పత్తిదర్శనాత్ । న చ తత్ర కార్యాధ్యాహారః కల్పనీయః, ప్రయోజనప్రమాణయోరభావాత్ । న చ వ్యుత్పత్తేః కార్యావ్యభిచారః ప్రయోజనమ్ , తస్యైవాఽద్యాప్యసమ్ప్రతిపత్తేః । తస్మాద్ బ్రహ్మణ్యేవ వేదాన్తప్రామాణ్యమ్ ।

అత్ర కేచిన్మన్యన్తే – న ఖలు జీవబ్రహ్మణోరైక్యమస్తి, “యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే” ఇతి జ్యోతిఃశబ్దాభిధేయస్య బ్రహ్మణో బ్రహ్మాణ్డాద్బహిరవస్థానశ్రవణాత్ । యది సర్వగత్వశ్రుతిః కుప్యేత, తర్హి సర్వత్ర వర్తమానమపి బ్రహ్మ జీవైర్వా ప్రపఞ్చేన వా న సంస్పృశ్యతే , “అసఙ్గో హ్యయం పురుషః” ఇతి శ్రుతేః । “అహం బ్రహ్మాస్మి” ఇతి శ్రుతిస్త్వారోపితతాదాత్మ్యరూపేణోపాసనం విదధాతి । తస్మాచ్చోపాసనాన్మోక్షః ఫలిష్యతి యాగాదివ స్వర్గః । న చ వేదాన్తానాముపాసనావిధిపరత్వే బ్రహ్మస్వరూపాసిద్ధిః, దేవతాధికరణన్యాయేన మానాన్తరసిద్ధివిరోధయోరభావే స్వార్థేఽపి ప్రామాణ్యసమ్భవాత్ । న చ జీవాద్భిన్నే బ్రహ్మణ్యద్వైతశ్రుతివ్యాకోపః, తస్యాః శ్రుతేర్వికారాతీతబ్రహ్మవిషయత్వాత్ । తస్య చైకత్వాభ్యుపగమాత్ । న చ నైయోగికఫలత్వే మోక్షస్య స్వర్గాదివదనిత్యతా, “న స పునరావర్తతే” ఇతి శ్రుత్యాఽనుమానస్య బాధాదితి ।

నైతత్సారమ్ , ఆద్యన్తశూన్యస్య మోక్షస్యోపాసనాత్మకక్రియాసాధ్యత్వాయోగాత్ । “విముక్తశ్చ విముచ్యతే”, “బ్రహ్మైవ సన్ బ్రహ్మాప్యేతి” ఇత్యాదిశ్రుతిర్మోక్షస్యాఽనాదితామాహ । “విద్యయాఽమృతమశ్నుతే”, “బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి” ఇత్యాదికా చాఽవినాశితాం ప్రతిపాదయతి । తథా తదనుగ్రాహకో న్యాయోఽప్యనుసన్ధేయః । సాదిత్వే చ మోక్షస్యాఽన్తవత్త్వం స్యాత్ । అన్తవత్త్వే చ పునర్బన్ధాన్మోక్షశబ్దస్యోపచరితార్థత్వప్రసఙ్గః । తథా క్రియాసాధ్యత్వేఽభ్యుదయఫలవచ్ఛరీరేన్ద్రియాదిసమ్బన్ధ ఉపచయాపచయత్వం చ కేన వార్యేత । కర్మఫలస్య వైచిత్ర్యదర్శనాచ్ఛరీరాదిరహితో మోక్షోఽపి తత్ఫలం భవిష్యతీతి చేద్ , న; శరీరాదిరాహిత్యస్య స్వాభావికత్వాత్ । తథా హి – న తావదాత్మనో దేహేన సంయోగ ఉపపద్యతే, నిరవయవత్వాత్ । నాఽపి సమవాయః, దేహం ప్రతి సమవాయికారణత్వాభావాత్ సామాన్యాదిరూపత్వాభావాచ్చ । ఎవం తాదాత్మ్యాదినిరాకరణమూహ్యమ్ । తతో వాస్తవసమ్బన్ధాభావే సత్యశరీరత్వం స్వాభావికం సశరీరత్వం తు మిథ్యాజ్ఞానకృతమిత్యభ్యుపేయమ్ ।

న చ మిథ్యాజ్ఞానం కర్మభిర్నివర్తతే ? నాఽప్యశరీర ఎవ మోక్షః కర్మభిరన్యథా పరిణమ్యత ఇతి వక్తుం శక్యమ్ , కూటస్థస్య పరిణామాయోగాత్ । నన్వేవమప్యుపాసనాసాధ్యత్వమాత్రేణ మోక్షస్య కథముపచయాదిప్రాప్తిరితి చేద్ , ఉచ్యతే – తత్రోపాసనస్య స్వరూపతః సఙ్ఖ్యాతః కాలతో వా పరిమితిరస్తి న వా? న చేత్ , తర్హ్యనిర్ధారితవిశేషస్యోపాసనస్యాఽనుష్ఠానమశక్యం స్యాత్ । అస్తి చేత్ , తర్హి సా ప్రదర్శనీయా ? న హి సాఙ్గదర్శపూర్ణమాసపరిమితివదేతావదిదమిత్యుపాసనాస్వరూపపరిమితిః ప్రదర్శయితుం శక్యతే । న చ సఙ్ఖ్యాతః పరిమాణమస్తి । సహస్రం లక్షం వా ప్రత్యయానాం మోక్షసాధనమిత్యేతాదృశస్య నియామకస్యాఽదర్శనాత్ । నాఽపి కాలతః పరిమాణమస్తి, ఎకం శతం సహస్రం వా సంవత్సరాణాముపాసీనస్య మోక్ష ఇతి నియమప్రమాణాభావాత్ । మరణమేవాఽవధిరితి చేత్ , తథాపి దర్శపూర్ణమాసవదేకాకారా సాధనపరిమితిర్న లభ్యతే । ఎకేన దశభిః శతేన సహస్రేణ వా కాలేన కస్యచిన్మరణాత్ పురుషభేదేషూపచయాపచయప్రసఙ్గాత్ । ఉపాస్యాపరోక్ష్యమవధిరితి చేత్ , తథాపి కస్యచిత్కేనచిత్కాలేనాఽఽపరోక్ష్యాత్సాధనోపచయాపచయౌ తదవస్థావేవ । అతస్తత్ఫలే మోక్షేఽప్యుపచయాపచయౌ దుర్వారౌ । లోకే వేదే చ క్రియాతారతమ్యాత్ తత్ఫలేఽపి తారతమ్యదర్శనాత్ । న చోపాసనైకరూప్యాభావేఽపి ఫలైకరూప్యం శాస్త్రాద్భవిష్యతీతి శఙ్కనీయమ్ , శాస్త్రస్యాఽన్యథాఽనుపపత్తౌ న్యాయవిరుద్ధకల్పనాయోగాత్ । అతో “యత్కృతకం తదనిత్యమ్” ఇత్యాదిన్యాయానుసారేణాఽనిత్యత్వాదికం మోక్షస్య ప్రాప్నోతి ।

యత్తూక్తమపునరావృత్తిశ్రుతిబాధితోఽయం న్యాయ ఇతి, తదసత్ । తత్ర కిం “బ్రహ్మ లోకమభిసమ్పద్యతే” “న స పునరావర్తతే” ఇత్యేషా శ్రుతిర్బాధికా ఉత “ఎషైవ దేవపథో బ్రహ్మపథ ఎతేన ప్రతిపద్యమానా ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్త” ఇత్యేషా శ్రుతిః ? నాఽఽద్యః, అప్రసక్తప్రతిషేధాత్ । న హి బ్రహ్మలోకాభిసమ్పత్తిసమయే పునరావృత్తిః ప్రసక్తా, అథ న స పునరావర్తిష్యత ఇతి వాక్యార్థః కల్ప్యేత, తన్న; “తద్యథేహ కర్మజితః” ఇత్యాదిశ్రుత్యాఽనుమానేన చ విరోధే సతి శ్రుతార్థపరిత్యాగేనాఽశ్రుతార్థకల్పనాసమ్భవాత్ । ద్వితీయే త్విమమితి విశేషణం మానవాన్తరే పునరావృత్తిం దర్శయతి । నన్వస్మిన్ కల్పేఽనావృత్తిం ప్రతిపాదయతో వాక్యస్య కల్పాన్తరే పునరావృత్తిప్రతిపాదనేఽపి తాత్పర్యే వాక్యభేద ఇతి చేద్ , న; పునరావృత్తేరార్థికత్వాత్ । అన్యథా సర్వత్ర సవిశేషణవాక్యేష్వస్య చోద్యస్య దుష్పరిహరత్వాత్ । నన్వేషా శ్రుతిః కల్పే కల్పే ప్రవర్తమానా తత్ర తత్రాఽఽవృత్తిం నిషేధతి తతోఽర్థాదనావృత్తేరాత్యన్తికత్వసిద్ధిరితి చేద్ , న; ప్రతిపత్తృభేదాత్ । అస్మిన్ కల్పే ప్రతిపన్నానామాగామికల్పే పునరావృత్తిస్తత్ర ప్రతిపన్నానాం తత ఉపరికల్పే పునరావృత్తిరిత్యభ్యుపేయమ్ । అన్యథా విశేషణవైయర్థ్యాత్ ।

నన్వస్తు తర్హ్యనిత్య ఎవ మోక్షః, అనిత్యస్యాఽపి స్వర్గాదేః పురుషార్థత్వదర్శనాత్ । తథా చోపాసనక్రియాసాధ్యో మోక్షో భవిష్యతీతి చేత్ , కిం న్యాయానుసారేణైవముచ్యతే కిం వా శ్రుత్యనుసారేణ ? నాఽఽద్యః, న్యాయవిత్త్వాభిమానిభిరేవ సాఙ్ఖ్యయోగవైశేషికనైయాయికబౌద్ధాదిభిః సర్వైః స్వస్వప్రక్రియానుసారేణాఽనాదిమిథ్యాజ్ఞానస్య తత్త్వజ్ఞానేన నివృత్తౌ మోక్షో భవతి స చ నిత్య ఇత్యేవాఽఙ్గీకారాత్ । న ద్వితీయః, “య ఎవం వేదాహం బ్రహ్మాస్మీతి స ఇదం సర్వం భవతి”, “తద్ధైతత్పశ్యన్నృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదే” , “త్వం హి నః పితా యోఽస్మాకమవిద్యాయాః పరం పారం తారయసి”, “భూయాశ్చాన్తే విశ్వమాయానివృత్తిః”, “య ఎతద్విదురమృతాస్తే భవన్తి” ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో బ్రహ్మాత్మత్వదర్శనసమకాలమేవాఽవిద్యానివృత్తావవినాశినం మోక్షం దర్శయన్త్యో న క్రియానుప్రవేశశఙ్కామపి సహన్తే ।

నను అహం “బ్రహ్మాస్మి” ఇత్యాదిశాస్త్రం న బ్రహ్మాత్మైకత్వపరం కిన్తు జీవవిలక్షణే ప్రమాణాన్తరావిరుద్ధే బ్రహ్మణి శాస్త్రప్రతిపన్నే సమ్పదధ్యాసక్రియాయోగసంస్కారేష్వన్యతమమపరం భవిష్యతి । తత్ర సమ్పద్ నామాల్పే వస్తున్యాలమ్బనే మహద్వస్తుదర్శనమ్ । యథాఽల్పే మనసి వృత్త్యనన్తత్వసామ్యేనాఽనన్తవిశ్వేదేవసమ్పాదనం కృత్వా అనన్తలోకజయః । “అనన్తం వై మనోఽనన్తా విశ్వేదేవా అనన్తమేవ స తేన లోకం జయతి” ఇతి శ్రుతేః । తథా జీవే చిద్రూపసామ్యేన బ్రహ్మరూపసమ్పాదనం కృత్వా బ్రహ్మఫలమవాప్యతే । అధ్యాసస్త్వన్యస్మిన్నన్యత్వదృష్టిః । యథా “ఆదిత్యో బ్రహ్మ” ఇతి శ్రుతివశాదబ్రహ్మరూప ఆదిత్యే బ్రహ్మదృష్టిస్తథాఽత్రాప్యబ్రహ్మరూపే జీవే బ్రహ్మదృష్టిః । తత్రాఽఽలమ్బనమవిద్యమానసమం కృత్వా సమ్పాద్యస్యైవ ప్రాధాన్యేన చిన్తనం సమ్పద్ , ఆలమ్బనస్యైవ ప్రాధాన్యేన చిన్తనమధ్యాస ఇతి తద్వివేకః । క్రియాయోగస్తు యథా “వాయుర్వావ సంవర్గః” ఇతి శ్రుతావగ్న్యాదీన్ సంవృణోతీతి సంవరణక్రియాసమ్బన్ధాద్ ద్వయోః సంవర్గగుణత్వేనోపాసనం తథా జీవస్య స్వగతేన బృహత్యర్థయోగేన బ్రహ్మగుణతయోపాసనమ్ । సంస్కారశ్చ కర్మాఙ్గస్య వ్రీహ్యాజ్యాదేః ప్రోక్షణావేక్షణాదినా యథా భవతి తథా కర్తృతయా కర్మగుణభూతస్యాఽఽత్మనో బ్రహ్మదృష్ట్యా సంస్కారః క్రియత ఇతి ।

నైతత్సారమ్ ; కిం జీవబ్రహ్మభేదప్రతిభాసవిరోధభయాత్ సమ్పదాదిపరత్వం వేదాన్తానాం కల్ప్యతే ? కిం వా జీవబ్రహ్మైక్యే తాత్పర్యాభావాద్ ? ఉత ఫలానుసారాత్ ? నాఽఽద్యః, అభేదేఽపి బిమ్బప్రతిబిమ్బవద్భేదప్రతిభాసోపపత్తేః । న ద్వితీయః, “అహం బ్రహ్మాస్మి” ఇత్యుక్తస్యైక్యస్య “స ఎష ఇహ ప్రవిష్టః” ఇతి ప్రవేశార్థవాదేన “అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద” ఇతి భేదనిన్దయా చోపపాదితత్వాత్ । ఎవం సర్వంశ్రుతిష్వప్యైక్యతాత్పర్యలిఙ్గప్రవేశాదికమవగన్తవ్యమ్ । న తృతీయః, అవిద్యానివృత్తిబ్రహ్మాత్మభావశ్చ ఫలం శ్రూయతే । న చ సమ్పదాదిపరత్వే తదుపపద్యతే, సమ్పదాదీనామయథావస్తుత్వేనాఽప్రమాణజ్ఞానానామవిద్యానివర్తకత్వాసమ్భవాత్ । అన్యస్యాఽఽన్యాత్మత్వవిరోధాచ్చ । తస్మాదైక్యపరం శాస్త్రమ్ ।

అత్ర కశ్చిదాహ – బ్రహ్మణో భిన్నాభిన్నౌ జీవః । తతశ్చ బ్రహ్మణో నిత్యముక్తతా జీవస్య నిత్యబుద్ధతా చ వ్యవస్థామశ్నుతే । అత్యన్తాభేదే తు బ్రహ్మైవ స్వసంసరాయ కథం జగదుత్పాదయేత్ । విరుద్ధా చ విశుద్ధస్యాఽశుద్ధతాప్రతిపత్తిరితి । అత్రోచ్యతే – న తావత్ జీవబ్రహ్మణోర్జాతివ్యక్తిభావో గుణగుణిభావః కార్యకారణభావో విశిష్టస్వరూపత్వమంశాంశిభావో వా విద్యతే, మానాభావాత్ । న చ తదభావే క్వచిద్భేదాభేదౌ దృశ్యేతే, “మమైవాంశో జీవలోకే” ఇతిస్మృతేరంశాంశితేతి చేద్ , న; “నిష్కలమ్” ఇతి నిరంశత్వప్రతిపాదకశ్రుతివిరోధాత్ । “పాదోఽస్య విశ్వా భూతాని” ఇతి శ్రుతిర్నాశాంశిభావం బ్రూతే, కిన్తు బ్రహ్మానన్త్యప్రతిపాదనాయ జీవస్యాఽల్పతామాత్రమాహ । అన్యథా సాంశస్య బ్రహ్మణో ఘటాదివదవయవారభ్యత్వప్రసఙ్గాత్ । నను స్వాభావికీ నిరవయవతా బుద్ధ్యాద్యుపాధినిమిత్తం సాంశత్వమితి నోక్తదోష ఇతి చేద్ , ఎవమపి వాస్తవభేదో న సిధ్యేత్ । న హి నిరవయవమాకాశం ఖడ్గధారాదిభిర్వస్తుతో భేత్తుం శక్యమ్ । అథాఽన్తఃకరణోపాధీనాం వస్తుతో బ్రహ్మవిదారణసామర్థ్యమస్తి తర్హి బ్రహ్మ స్వస్యాఽనర్థాయ కథముపాధీన్ సృజేత్ । న చ జీవార్థా తత్సృష్టిః, తత్సృష్టేః ప్రాగ్ జీవవిభాగాసిద్ధేః । న చ కర్మావిద్యాసంస్కారా అన్తఃకరణోత్పత్తేః ప్రాగ్విద్యమానా అపి జీవం విభజన్తే, అన్తఃకరణద్రవ్యస్యైవ జీవోపాధిత్వాఙ్గీకారాత్ । నను నీలపీతాదివద్భేదః స్వాభావికో ద్రవ్యత్వాదిజాతినిబన్ధనశ్చాఽభేద ఇతి చేత్ , తర్హి “అయమాత్మా బ్రహ్మ” ఇతి సామానాధికరణ్యం న స్యాత్ , నీలం పీతమితి సామానాధికరణ్యాభావాత్ । అథ న నిష్పన్నో భేదో నాఽప్యనాదిః కిన్తూపాధినిబన్ధనః కేవలం బ్రహ్మణి ప్రకాశతే । స తర్హ్యతస్మింస్తదారోపో విభ్రమ ఎవ స్యాత్ । ప్రామాణికస్య భేదస్య కథం విభ్రమత్వమితి చేద్ , న; జీవబ్రహ్మభేదే ప్రత్యక్షాదీనామప్రసరాత్ । ఆగమస్తు న భేదం ప్రతిపాదయతి ప్రత్యుత “ఎష త ఆత్మాఽన్తర్యామ్యమృత” ఇత్యభేదం ప్రతిపాద్య “నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా” ఇతి భేదం ప్రతిషేధతి । న చ సంసారిత్వాసంసారిత్వవ్యవస్థానుపపత్తిర్భేదే మానమ్ , అభేదస్యాఽప్యఙ్గీకృతత్వేఽనాఽవ్యవస్థాతాదవస్థ్యాత్ । న హ్యాకాశం ఘటేనాఽవచ్ఛిద్య తదన్తర్ధూమాదిసమావేశే సత్యాకాశస్య ధూమాదిసంయోగః పరిహర్తుం శక్యతే, ఘటావచ్ఛిన్నభాగసహితస్యైవాఽఽకాశత్వాత్ । అథాఽపి భేదాంశముపజీవ్య వ్యవస్థోచ్యేత తర్హ్యస్మన్మతేఽపి బ్రహ్మణ్యవిద్యాదిసంసర్గాసంసర్గాభ్యాం వ్యవస్థా కిం న స్యాత్ । ఎకస్మిన్నేవ వస్తుని సంసర్గస్య భావాభావౌ విరుద్ధావితి చేద్ , న; భేదస్య భావాభావయోరేకత్ర త్వయాఽభ్యుపగమాత్ । అభేదో నామ న భేదాభావః, కిన్త్వైక్యాఖ్యం ధర్మాన్తరమితి చేత్ , తథాపి భేదాభేదౌ విరుద్ధావేవ పరస్పరనివర్తకత్వాత్ । “అహం మనుష్యః” ఇతి ప్రతీతం దేహాత్మైక్యం “నాఽహం మనుష్యోఽపి తు బ్రహ్మాస్మి” ఇత్యనేన దేహాత్మభేదభానేన నివర్తతే । తథా ద్వౌ చన్ద్రావితి ప్రతీతో భేదశ్చన్ద్రైక్యజ్ఞానేన నివర్తతే । అతో విరోధభీతస్త్వం కథం భేదాభేదావఙ్గీకుర్వీథాః । తదఙ్గీకారే వా బ్రహ్మణ్యవిద్యాసంసర్గేణ తయోర్బిమ్బప్రతిబిమ్బదృష్టాన్తేనోపపాదయితుం సుశకయోః కస్తవ ప్రద్వేషః । న చాంశభూతే జీవే సంసారిణి సత్యంశినో బ్రహ్మణస్తదభావే తవాఽస్తి కశ్చిద్ దృష్టాన్తః । న హి వస్త్రైకదేశే దేహైకదేశే వా చణ్డాలసూతికాదిభిరుపస్పృష్టే కృత్స్నౌ వస్త్రదేహావప్రక్షాలనీయౌ భవతః । అతో న త్వన్మతే బ్రహ్మణోఽసంసారిత్వం ప్రత్యుత సర్వజీవైః సర్వప్రపఞ్చేన చాఽభిన్నతయా సర్వం దోషజాతం స్వాత్మన్యేవ బ్రహ్మ పశ్యేత్ । తథా చ తాదృశబ్రహ్మప్రాప్తేరపురుషార్థతయా శాస్త్రారమ్భాదికమనుపపన్నం స్యాత్ । న హి జ్ఞానధ్యానాదిభిః స్వోపాధౌ కథఞ్చిత్ప్రవిలాపితేఽప్యశేషజీవోపాధయః ప్రవిలాపయితుం శక్యన్తే యేన బ్రహ్మణి సర్వో దోషః పరిహ్రియేత । అస్మన్మతే తు బ్రహ్మణి న కశ్చిద్దోషః, ప్రతిబిమ్బశ్యామత్వాదీనాం బిమ్బసమ్బన్ధాదర్శనాత్ । తత్త్వజ్ఞానేన సర్వోపాధివినిర్మోక్షశ్చోపపద్యతే । స్వప్నకల్పితవస్తూనాం సర్వేషామపి ప్రబోధే నివృత్తిదర్శనాత్ । శుకవామదేవాదితత్త్వజ్ఞానేన సర్వోపాధినివృత్తావిదానీం సంసారానుపలబ్ధిః ప్రసజ్యేతేతి చేద్ , న; త్వత్పక్షేఽపి సమానత్వాత్ । ఎకైకస్య జీవస్యైకైకస్మిన్ కల్పే ముక్తావప్యనన్తజీవానామతీతానన్తకల్పేషు ముక్తౌ కథం సంసార ఉపలభ్యేత । అనుభవమవలమ్బ్యేదానీన్తనసంసారసమాధానముభయోః సమానమ్ । ఉపపత్తిస్త్వేకాత్మవాదిభిరస్మాభిరేవ కథఞ్చిద్వక్తుం శక్యతే । తథా హి – యస్త్వం మాం ప్రతి బన్ధమోక్షవ్యవస్థాం పృచ్ఛసి స త్వమేక ఎవ సర్వకల్పనాధిష్ఠానభూతశ్చిదేకరస ఆత్మా త్వదన్యే ముక్తా ముచ్యమానా మోక్ష్యమాణాశ్చ సర్వే జీవాస్త్వదవిద్యయా స్వప్నే ఇవ కల్పితాః । వామదేవాదిముక్తిశ్రుతిశ్చ త్వత్ప్రరోచనాయ బ్రహ్మవిద్యాప్రశంసార్థా । ఎవం చ సతి కస్య బన్ధమోక్షావిత్యేష సన్దేహస్తవ తావత్ సంసారదశాయాం మోక్షదశాయాం వా న జాయతే । ఎవం ప్రత్యేకం తత్తత్పురుషదృష్ట్యా స స ఎవాఽఽత్మేతి గురుశాస్త్రాభ్యాం బోధితే సతి న కస్యాఽపి సన్దేహ ఉదేతీతి కిమత్రాఽనుపపన్నమ్ । అతోఽఖణ్డైకరసాత్మవాదేఽనుపపత్త్యభావాత్ తత్తత్పరేణ శాస్త్రేణాఽఽత్మతత్త్వే బోధితే సద్య ఎవాఽవిద్యాతత్కార్యయోః స్వప్నవత్ ప్రవిలీనయోః సతోరద్వితీయే బ్రహ్మణి సమ్పదాదిరూపేణోపాస్తిక్రియాయాః కోఽవసరః । అత ఎవ శ్రుతిర్బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వం నిషేధతి - “యన్మనసా న మునతే యేనాహుర్మనో మతం తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే” ఇతి । న చ వేద్యత్వవదుపాస్యత్వమపి స్యాదితి మన్తవ్యమ్ , "అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి” ఇతి శ్రుత్యా వేద్యత్వస్యాఽపి నిషేధాత్ । అవేద్యత్వేఽప్యఖణ్డైకరసబ్రహ్మాకారాన్తఃకరణవృత్త్యా చైతన్యాభివ్యక్తియుక్తయా శాస్త్రజన్యయా విద్యయాఽవిద్యాతత్కర్యనివృత్తేర్బ్రహ్మణః శాస్త్రవేద్యత్వముపచర్యతే । ఎతాం వృత్తిం ప్రతి సన్నిధిమాత్రేణాఽఖణ్డైకరసత్వలక్షణస్వాకారసమర్పకతయా స్వస్వాకారసమర్పకఘటాదివద్వృత్తివ్యాప్యత్వలక్షణం విషయత్వం బ్రహ్మణోఽభిప్రేత్య “మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్”, “ఎషోఽణురాత్మా వేదితవ్యః”, "తం త్వౌపనిషదం పురుషమ్" ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః ప్రవృత్తాః । జడేషు ఘటాదిష్వివ ప్రమాణకృతస్ఫురణాతిశయస్య స్వప్రకాశే బ్రహ్మణ్యసమ్భవాత్ ఫలవ్యాప్యత్వాభావలక్షణమవిషయత్వం చ “యతో వాచో నివర్తన్తే” ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః ప్రత్యపీపదన్ । న చాఽత్రాఽత్యన్తం ఫలాభావః, అన్తఃకరణవృత్త్యభివ్యక్తత్వోపాధినా బ్రహ్మచైతన్యస్యైవ ఫలత్వోపచారాత్ । ఘటాదిష్వప్యస్యైవ ఫలత్వవ్యవహారాత్ । తదుక్తమ్ –
“పరాగర్థప్రమేయేషు యా ఫలత్వేన సమ్మతా ।
సంవిత్ సైవేహ మేయోఽర్థో వేదాన్తోక్తిప్రమాణతః ॥” ఇతి ।
అతో బ్రహ్మచైతన్యముపాన్త్యక్షణేఽవచ్ఛిన్నతయా ఫలావస్థం భూత్వా చరమక్షణే స్వావచ్ఛేదికాం వృత్తిం నివర్తయతి । తత ఉపర్యవచ్ఛేదకాభావాత్ ఫలావస్థతాం పరిత్యజ్య నిర్వికల్పకచైతన్యమాత్రం మోక్షదశాయాం పరిశిష్యతే । ఎవం చ సతి నిత్యముక్తం బ్రహ్మైవ స్వావిద్యాదిప్రతిబిమ్బితం సజ్జీవభావమాపాద్య సంసరతి స్వవిద్యయా చ విముచ్యత ఇత్యుక్తం భవతి ।

నన్వేవం జీవస్యైవ బ్రహ్మత్వే “తత్త్వమసి” ఆదిమహావాక్యేషు పదద్వయస్య పునరుక్తిః స్యాత్ , తత్పరిహారాయ భేదాభేదావభ్యుపేయావితి చేద్ , న; తథా సతి వాక్యార్థజ్ఞానేన శరీరేన్ద్రియాదిసంసారస్య నివృత్త్యసిద్ధేః । తథాహి – కిముపపత్తితస్తన్నివృత్తిః సాధ్యతే ? ఉత “భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః” ఇత్యాద్యాగమాత్ ? నాఽఽద్యః, త్వన్మతే దేహాదివిశిష్టస్యైవ జీవస్య బ్రహ్మణా సహ భేదాభేదయోర్వాస్తవయోర్మహావాక్యార్థతయా తద్గోచరజ్ఞానేన దేహాదినివృత్త్యయోగాత్ । న ద్వితీయః, వర్తమానాపదేశిన ఆగమస్య యోగ్యానుపలబ్ధివిరోధేఽర్థవాదత్వాత్ । అథ మోక్షదశాయాం దేహాదినివృత్తావాగమస్య తాత్పర్యం తథాపి యది మోక్షదశాయాం జీవస్య భేదాంశో న నివర్తేత తదా తన్నిర్వాహాయ దేహేన్ద్రియాన్తఃకరణాద్యుపాధిరప్యభ్యుపేయః । తతో న సంసారాద్విశేషః । యది చ భేదాంశనివృత్తిః, తదాపి న తత్త్వజ్ఞానాత్తన్నివృత్తిః, తస్య స్వవిషయానివర్తకత్వాత్ । త్వన్మతే భేదస్యాఽపి తత్త్వజ్ఞానవిషయత్వాత్ । నాఽపి కర్మభిస్తన్నివృత్తిః; ఆగమవిరోధాత్ । ఆగమస్య సార్వకాలికభేదాభేదప్రతిపాదకత్వాఙ్గీకారాత్ । న చ భేదాభేదవాదే తత్త్వంపదార్థౌ సునిరూపౌ, తత్ర కోఽసౌ త్వంపదార్థో జీవః ? కిం భేదాభేదాభ్యామంశభ్యామంశీ కిం వాంశద్వయసముదాయ ఉతాంశద్వయమేవ ? ఆద్యేఽపి యద్యభేదాంశో బ్రహ్మ తదా బ్రహ్మణో జీవాంశత్వం జీవస్య చ సావయవత్వమాపద్యేత । అథాఽభేదాంశో న బ్రహ్మ తర్హ్యత్యన్తభేద ఎవ స్యాత్ । న ద్వితీయః ; జీవస్యాఽవస్తుత్వప్రసఙ్గత్ । సముదాయివ్యతిరిక్తసముదాయానిరూపణాత్ । తృతీయేఽపి కిమభేదాంశ ఎవ జీవః కిం వా భేదాంశ ఎవ ఉతాంశద్వయం ప్రత్యేకమ్ అథవాంశద్వయం పరస్పరమభిన్నమ్ ఆహోస్విత్పరస్పరమపి భిన్నాభిన్నమ్ ? నాఽఽద్యః, బ్రహ్మణ ఎవ జీవత్వప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, అత్యన్తభేదప్రసఙ్గాత్ । తథా చ తత్త్వజ్ఞానేన మోక్షాదివ్యవహారాసిద్ధిః । న తృతీయః, జీవద్వయప్రసఙ్గాత్ । న చతుర్థః, తదా బ్రహ్మైవ జీవ ఇతి బన్ధమోక్షవ్యవహారాసిద్ధేః । న పఞ్చమః, భేదాభేదానవస్థాప్రసఙ్గాత్ । కస్య చాఽయం శాస్త్రోపదేశః । న తావదభేదాంశస్యోపదేశః, బ్రహ్మస్వరూపతయా తస్యోపదేశానపేక్షత్వాత్ । నాఽపి భేదాంశస్యోపదేశః । “అహం బ్రహ్మాస్మి” ఇతి ప్రతిపత్త్యయోగాత్ । మోక్షావస్థాయామభిన్నతయా యుజ్యతే సా ప్రతిపత్తిరితి చేద్ , న భేదాంశస్య పునరభేదః సమ్భవతి, విరోధాత్ । అవిద్యాదిదోషోఽపి న తావదభేదాంశస్య యుక్తః, బ్రహ్మణ్యేవ ప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి భేదాంశస్య, ఉపాధిజననాత్ ప్రాగ్భేదాభావత్ । అథోపాధిమనపేక్ష్య స్వత ఎవ భిన్నోంఽశోంఽశీ వా జీవస్తథాపి తదంశవినాశే జీవవినాశాత్ కస్య మోక్ష ఉపదిశ్యేత, అభేదాంశస్య బ్రహ్మణో నిత్యముక్తత్వాత్ । మోక్షోఽపి భిన్నాభిన్నశ్చేత్ తర్హి “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి” ఇత్యేవకారవిరోధః సంసారాదవిశేషశ్చ స్యాత్ । న చ స్వర్గనరకబన్ధమోక్షాదివ్యవస్థాసిద్ధయే భేదాభేదావపేక్షితౌ, భేదేనైవ కథఞ్చిత్తత్సిద్ధేః । న చ తావేకత్ర యుక్తౌ । భేదస్య ధర్మిప్రతియోగిసపేక్షత్వాదభిన్నే చైకస్మిన్ వస్తుని తదయోగాత్ । శాస్త్రం పునర్నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా ఇతి భేదోపమర్దేనైష త ఆత్మేత్యభేదమేవ ప్రతిపాదయతి, న తు భేదాభేదౌ । అథ జీవబ్రహ్మణోః స్వభావాద్భేదః స త్వద్రవ్యత్వాదిసామాన్యమేవ దర్శయతి । సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మేతి వికారసంస్పర్శపరిహారాయైవం కల్ప్యత, ఇతి చేద్ , న; వికారాన్తర్వర్తిత్వేఽప్యసఙ్గస్వభావతయా తత్సంస్పర్శాభావాత్ । అన్యథా మధ్యమపరిమాణత్వేన సావయవత్వప్రసఙ్గాత్ ।

“బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్” ఇత్యాదిప్రాప్తిశ్రుతిబలాద్ బ్రహ్మణో దూరదేశవర్తిత్వమితి చేత్ , కాఽసౌ ప్రాప్తిః । న తావద్ బ్రహ్మభావః, దూషితత్వాత్ । నాఽపి జీవబ్రహ్మభ్యామారభ్యమాణం ద్రవ్యాన్తరమ్ , మోక్షస్య వినాశిత్వప్రసఙ్గాత్ । మోక్షస్య నిత్యత్వాద్ బ్రహ్మణః సర్వగతత్వాఙ్గీకారే సావయవత్వాయోగాద్ ద్రవ్యాన్తరారమ్భకత్వమేవ న స్యాత్ । జీవబ్రహ్మణోః సమ్బన్ధః ప్రాప్తిరితి చేద్ , మైవమ్ ; న తావత్ తాదాత్మ్యమ్ , అణుమహతోర్విరుద్ధయోస్తదయోగాత్ । నాఽపి సమవాయాదిః, భిన్నద్రవ్యయోః సంయోగాతిరిక్తసమ్బన్ధాభావాత్ । సంయోగస్య చ విప్రయోగావసానతయా పునరావృత్తిప్రాప్తేః । శాస్త్రబలాదపునరావృత్తిరితి చేత్ , తర్హి “స స్వరాడ్ భవతి” ఇతి బ్రహ్మప్రాప్త్యనన్తరం స్వరాడ్భావప్రాప్తిశ్రవణాదనేకేశ్వరాః ప్రసజ్యేరన్ । తస్మాద్ బ్రహ్మప్రాప్తిశ్రుతిరవిద్యానివృత్తౌ జీవస్య స్వరూపభూతబ్రహ్మాభివ్యక్తివిషయా ।

కథం తర్హి “తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి” ఇతి మూర్ధన్యయా నాడ్యా గమనం మోక్షాయ శ్రూయత ఇతి చేద్ , మైవమ్ ; నాఽమృతత్వం నామ మోక్షః, కిన్తూత్తమలోకే చిరకాలావస్థానమ్ । “అాభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే” ఇతి స్మృతేః । అన్యథా మూర్ధన్యనాడ్యా నిర్గచ్ఛతాం ప్రతీకోపాసకానామపి మోక్షప్రసఙ్గాత్ । న చైతదిష్టమ్ , తేషామావిద్యుల్లోకమేవ గమనమిత్యేకస్మిన్నధికరణే నిర్ణీతత్వాత్ । అథాఽపి “స ఎవ తాన్ బ్రహ్మ గమయతి” ఇతి శ్రుత్యా కశ్చిదమానవః పురుషః సమ్ముఖమాగత్య బ్రహ్మోపాసకాన్ గృహీత్వా విద్యుల్లోకాదుపరితనాన్ వరుణేన్ద్రప్రజాపతిలోకానతిక్రమ్య బ్రహ్మ ప్రాపయతీత్యేవం గమనమేవ మోక్షాయ ప్రతీయత ఇతి చేద్ , న; తస్య గమనస్య కార్యబ్రహ్మవిషయత్వాత్ । న చ బృహత్యర్థానుగమాత్ పరమేవ బ్రహ్మాఽత్ర గ్రాహ్యమితి శఙ్కనీయమ్ , బ్రహ్మశబ్దస్య కార్యబ్రహ్మణి రూఢత్వాత్ । రూఢిశ్చ యోగవృత్తేర్బలీయసీ, శీఘ్రప్రతిపత్తిహేతుత్వాత్ । పరబ్రహ్మణ్యపి రూఢిరస్తీతి చేత్ , తథాపి శ్రుత్యన్తరే సమానప్రకరణే “బ్రహ్మ లోకాన్ గమయతి” ఇతి భోగభూమివిశేషవాచిలోకశబ్దశ్రవణాదన్యాస్వపి శాఖాసు తటాకాశ్వత్థరాజగృహద్వారపాలవేశ్మసభాపర్యఙ్కాదీనాం భోగ్యవస్తూనాం ప్రతీయమానత్వాత్ కార్యబ్రహ్మైవేతి నిశ్చీయతే । కిఞ్చాఽర్చిరాదిమార్గేణ గచ్ఛతాం నిర్గుణబ్రహ్మప్రాప్తిశ్చేత్తర్హి పఞ్చాగ్నివిద్యావతాం గృహస్థానామపి సా స్యాత్ । న చ “స ఎతాన్ బ్రహ్మ గమయతి” ఇత్యేతచ్ఛబ్దః పఞ్చాగ్నివిద్వ్యతిరిక్తాన్ పరమృశతీతి యుక్తం వక్తుమ్ , పఞ్చాగ్నివిదామేవ ప్రాధాన్యేన ప్రకృతత్వాత్ తేషామనిర్దిష్టఫలత్వప్రసఙ్గాత్ । కిఞ్చ, బ్రహ్మోపాసనానాం సర్వేషామపి యద్యేకరూపం ఫలం తదా గుణోపచయాపచయాభ్యాముపాసనోపచయాపచయౌ వ్యర్థౌ స్యాతామ్ । తథా చ కర్మభూయస్త్వాత్ ఫలభూయస్త్వమితి న్యాయవిరోధః । అథోపచయాపచయవత్తత్ఫలం తర్హి న వికారాసంస్పర్శిబ్రహ్మప్రాప్తిః, తత్ర తదభావాత్ । కిఞ్చ, వైశ్వానరోపాసనఫలం త్రైలోక్యశరీరాపత్తిర్యదీష్యతే తదా వికారాసంసృష్టేర్బ్రహ్మణి కథం తదుపపద్యేత । అథ నేష్యతే, తదా “తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి” ఇతి శ్రుతివిరోధః స్యాత్ । కిఞ్చ పిత్రాదిసఙ్కల్పైర్వికారాసంసృష్టే బ్రహ్మణ్యుపభోగో న స్యాత్ చేత్ , పిత్రాదిసఙ్కల్పశ్రుతివిరోధః ।

స్యాచ్చేద్వికరావర్తి బ్రహ్మ పిత్రాదియుక్తం స్యాత్  । కిఞ్చ, వికారావర్తిబ్రహ్మప్రాప్తోఽపి “బ్రహ్మైవైతి మనసైతాన్ కామాన్ పశ్యన్ రమతే తేన పితృలోకేన సమ్పన్నో మహీయతే” ఇత్యాదిశ్రుతౌ బ్రహ్మణ ఎవ భోగః సాధనైర్దర్శితః స్యాత్ । తథా చాఽఽప్తకామతా విరుధ్యేత । స్వార్థప్రయుక్తా చ సృష్టిః స్యాత్ । అథోచ్యేత న పిత్రాదిసఙ్కల్పైర్బ్రహ్మణి భోగోఽభిధీయతే, కిన్తు బ్రహ్మానన్దే నిఖిలవిషయానన్దాన్తర్భావాదైశ్వర్యవిశేష ఉపచర్యత ఇతి, తన్న; బహ్వీనాం శ్రుతీనాముపచారకల్పనాయోగాత్ । తన్నిర్ణాయకచతుర్థాధ్యాయచతుర్థపదవైఫల్యప్రసఙ్గాచ్చ । కిఞ్చ, వికారావర్తిబ్రహ్మప్రాప్తస్య లిఙ్గశరీరమస్తి చేత్ , కలాప్రలయశ్రుతిర్బాధ్యేత । నాఽస్తి చేద్ , “మనసైతాన్” ఇతి శ్రుతిర్బాధ్యేత । కిఞ్చ, తస్య లిఙ్గశరీరవిలయనిమిత్తం విద్యైవ చేత్ , తర్హ్యుత్క్రాన్తికాలే విలయః స్యాత్ । లిఙ్గశరీరారమ్భకకర్మణః క్షీణత్వాత్ । అమానవపురుషకరసంస్పర్శశ్చేత్ , తదాపి విద్యుల్లోకే స్యాత్ । ఉభయథాఽపి న బ్రహ్మాణ్డాదుపరి లిఙ్గశరీరవిలయః । కిఞ్చౌపాధికజీవపక్షే జీవస్య న వికారావర్తిబ్రహ్మగమనం సమ్భవతి । నిరవయవావచ్ఛేదస్య ఘటాకశస్యేవోద్ధృత్యాఽఽనయనాయోగాత్ । ఉద్ధరణే చ బ్రహ్మశూన్యోఽయం ప్రదేశః స్యాత్ । ఉపరిష్టాచ్చ బ్రహ్మోపచయః ప్రాప్నుయాత్ । తస్మాత్ ఉపాధిగమనాదాత్మని గమనవిభ్రమః । ననూపాధేరపి గమనం న సమ్భవతి, తదుపాదానస్య బ్రహ్మణశ్చలనశూన్యత్వాత్ । న హి మృది నిశ్చలాయాం ఘటస్య గమనమస్తీతి చేద్ , ఎవం తర్హి స్వాప్నగమనవత్ మాయావిజృమ్భితో గమనాదిప్రతిభాసః । తదేవమాప్తిరపి క్రియాపూర్వికా పరబ్రహ్మణి నోపపద్యత ఇతి సిద్ధమ్ ।

సంస్కృతిపక్షేఽపి న తావద్ బ్రహ్మణి గుణాధానలక్షణః సంస్కారః సమ్భవతి, అనాధేయాతిశయరూపత్వాత్ । నాఽపి దోషాపనయనలక్షణః, నిత్యశుద్ధస్వభావే దోషాభావాత్ । అథ మన్యసే నిర్మలస్వభావేఽపి దర్పణేఽన్యసమ్పర్కకృతమలస్యాఽపనయనం యథా నిఘర్షణక్రియయా భవతి, తథాఽఽత్మన్యప్యవిద్యాకృతదోషస్యాఽపనయనం క్రియయాఽస్త్వితి; తత్ర వక్తవ్యమ్ – కిమాత్మాశ్రితయా క్రియయా దోషాపనయః కిం వాఽన్యాశ్రితయా ? నాఽఽద్యః, స్వర్గగతే నిరవయవ ఆత్మని క్రియానుపపత్తేః । న ద్వితీయః, ప్రత్యగాత్మనోఽన్యద్రవ్యైః సంయోగాభావేన తాత్తదాశ్రితక్రియాం ప్రత్యవిషయత్వాత్ । అథాఽఽత్మని పరిస్పన్దపరిణామయోరభావేఽపి మన్త్రదేవతాభిధానాద్విషనిరాసవదీశ్వరాభిధానాద్దోషాపనయః స్యాదితి చేద్, న; తస్య దోషస్య పారమార్థికత్వే స్వాశ్రయవికారమన్తరేణాఽపసారణాయోగాత్ । న చాఽఽత్మనో వికారః సమ్భవతి, “అవికార్యోఽయముచ్యతే” ఇతి స్మృతేః । దోషస్యాఽవిద్యాత్మకత్వే విద్యయైవ నివృత్తిః స్యాన్న తు క్రియయా । నను శాస్త్రీయైః స్నానాచమనాదికర్మభిరాత్మనో గుణాధానలక్షణః సంస్కారః శ్రూయత ఇతి చేద్ , అన్తఃకరణవిశిష్టస్యైవాఽఽత్మనస్తచ్ఛ్రవణాత్ । న హి నిరుపాధికస్యాఽఽత్మనో ధర్మాధర్మాననుతిష్ఠతస్తత్ఫలం సమ్భవతి । తస్మాన్న సంస్కృతిరప్యాత్మని సమ్భవతి । తతశ్చోత్పత్త్యాదిచతుర్విధఫలస్య మోక్షే దుఃసమ్పాదత్వాత్ తదతిరేకేణాఽన్యస్య క్రియాఫలస్యాఽభావాచ్చ విజ్ఞానస్యైవ మోక్షో గోచరో న క్రియయాః । నను జ్ఞానమపి ధ్యానవత్ మానసక్రియేతి చేద్ , న; ఫలతః కారణతశ్చ జ్ఞానక్రియయోర్వైలక్షణ్యాత్ । వస్తుస్ఫురణం హి జ్ఞానఫలం తచ్చాఽఽత్మస్వరూపత్వాదజన్యమ్ । తజ్జన్మప్రతిభాసస్తు తదభివ్యఞ్జకాన్తఃకరణవృత్తిజన్మోపాధికః । న చైవం ధ్యానక్రియాఫలమజన్యమ్ , గరుడదేవతాదిధ్యానాద్విషనిర్హరణవశ్యాకర్షణాదిఫలస్య పూర్వమవిద్యమానస్యైవ జన్మదర్శనాత్ । కారణం చ ధ్యానక్రియాయాశ్చోదనాజన్యపురుషేచ్ఛాపూర్వకః ప్రయత్నో న విషయసద్భావః, అసత్యపి విషయే విధితో యోషిదగ్న్యాదిధ్యానదర్శనాత్ । జ్ఞానం తు ప్రమాణప్రమేయజన్యం న పురుషేచ్ఛామనువర్తతే, అనిచ్ఛతోఽపి దుర్గన్ధాదిజ్ఞానదర్శనాత్ । యద్యప్యనుమానశబ్దాదిషు జ్ఞానస్య న ప్రమేయజన్యత్వనియమః, అతీతానాగతవస్తుజ్ఞానేషు తదసమ్భవాత్ , తథాపి లిఙ్గశబ్దాదితన్త్రమేవ తత్రాఽపి జ్ఞానమ్ , న పురుషేచ్ఛాతన్త్రమితి క్రియాతో విలక్షణమేవ ।

నను సంయోగవిభాగపరమ్పరావ్యతిరేకేణ క్రియైవ నాఽస్తి, యతో వైలక్షణ్యం జ్ఞానస్యోపపాద్యేత । సర్వత్ర సంయోగవిభాగపరమ్పరావతి హి శ్యేనాదౌ చలతీతి ప్రత్యయో జాయతే । న చైవం స్థాణావపి శ్యేనసంయోగవిభాగవతి చలనప్రత్యయః ప్రసజ్యేతేతి వాచ్యమ్ , ఆకాశప్రదేశవిశేషసంయోగవిభాగం ప్రత్యేవ తదఙ్గీకారాత్ । న హి స్థాణురాకాశప్రదేశవిశేషైః సంయుజ్యతే విభజ్యతే వా । తస్మాదతిప్రసఙ్గాభావాన్నాఽస్తి సంయోగవిభాగప్రచయాతిరేకిణీ క్రియేతి చేద్ , మైవమ్ ; బహులాన్ధకారావృతే నభస్యప్రతీయమానే తత్ప్రదేశవిశేషసంయోగవిభాగానామప్యప్రతీతౌ ఖద్యోతో చలతీతి ప్రత్యయసద్భావాత్ । తస్మాత్ సంయోగాద్యతిరిక్తా క్రియా ప్రత్యక్షసిద్ధా । ప్రాభాకరస్తు క్రియాయా నిత్యానుమేయతాం మన్వాన ఇత్థం ప్రయుఙ్క్తే – “విమతావాద్యసంయోగవిభాగౌ, స్వాశ్రయగతేనాఽవ్యవహితపూర్వక్షణోత్పన్నేనాఽతిశయేన జన్యౌ, వ్యవస్థితద్రవ్యే కాదాచిత్కత్వాత్ , సంయోగవిభాగజన్యకార్యవత్” ఇతి । తత్ర యోఽసావతిశయః స ఎవ క్రియా భవిష్యతి । ఈశ్వరేచ్ఛయా సిద్ధసాధనతా మా భూదిత్యుత్పన్నేనేత్యుక్తమ్ । ఆత్మమనఃసంయోగజన్యాదృష్టవ్యవచ్ఛేదాయాఽవ్యవహితపూర్వక్షణేతి । ద్రవ్యేణ సహోత్పన్నే శౌక్ల్యాదావనైకాన్తికత్వవ్యవచ్ఛేదాయ వ్యవస్థితే ద్రవ్యే ఇతి । మైవమ్ ; కిమత్ర సయోగినోర్ద్వయోరప్యతిశయః సాధ్యతే కిం వాఽన్యతరస్మిన్నేవ ఉతాఽవిశేషితమతిశయమాత్రమ్ ? నాఽఽద్యః, శ్యేనస్థాణుసంయోగాదావభావాత్ , తస్యాఽన్యతరకర్మజన్యత్వాత్ । న ద్వితీయః, ఉభయకర్మజన్యే మల్లమేషసంయోగాదౌ సాధ్యాసమ్భవాత్ । తృతీయేఽపి కిమసౌ క్రియాఖ్యోఽతిశయః స్థిరాదేవ ద్రవ్యాదుత్పద్యతే ఉతాఽతిశయాన్తరాత్ ? ఆద్యే సంయోగవిభాగయోరేవ తస్మాద్ ద్రవ్యాదుత్పత్తిరస్తు కిమనేనాఽతిశయేన । ద్వితీయేఽనవస్థాపాతః ।

అథ మతం భూమిపాదయోః సంయోగః పాదాశ్రితకర్మణా జాయతే । తచ్చ కర్మ న కర్మాన్తరేణ జాయతే, కిన్తు ప్రయత్నవదాత్మపాదసంయోగేన, తతో నాఽనవస్థేతి, తర్హి ప్రయత్నవదాత్మపాదసంయోగస్యైవ భూపాదసంయోగారమ్భకత్వమిత్యపి వక్తుం శక్యతయా న కర్మ సిధ్యేత్ , తస్మాన్నాఽనుమేయా క్రియా కిన్తు ప్రత్యక్షైవ । న చ క్షణికస్య కర్మణః కథమిన్ద్రియసంయోగజ్ఞానలక్షణక్షణద్వయావస్థానమితి వాచ్యమ్ , శబ్దవిద్యుదాదివదవిరోధాత్ । అతశ్చ ప్రత్యక్షసిద్ధక్రియాతో వైలక్షణ్యం జ్ఞానస్యోపపన్నమ్ । నన్వన్తఃకరణపరిణామరూపత్వాద్ జ్ఞానమపి క్రియైవ । సత్యమ్ , తథాపి ధ్యానవత్పురుషతన్త్రత్వాభావాద్విధియోగ్యక్రియాతో వైలక్షణ్యమస్త్యేవ । యథా యోషిత్యగ్నిధ్యానం విధిజన్యపురుషేచ్ఛావశాత్ కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుం శక్యమ్ , న తథా ప్రసిద్ధేఽగ్నావగ్నిజ్ఞానం విధాతుం పురుషేచ్ఛయాఽనుష్ఠాతుం వా శక్యమ్ । సత్యామపీచ్ఛాయాం మనఃసహకృతస్య చక్షుషః స్పర్శనేన్ద్రియస్య వాఽగ్నిసంయోగమన్తరేణ తజ్జ్ఞానానుదయాత్ । సతి తు తత్సంయోగే వినాఽపీచ్ఛాం జ్ఞానోదయాత్ । అన్యథాకరణం తు దూరాపాస్తమ్ । న హి పురోవస్థితోఽగ్నిర్నిపుణతరేణాఽపి స్తమ్భాద్యాకారేణాఽవగన్తుం శక్యతే । కథం తర్హి రజ్జౌ సర్పజ్ఞానమితి చేత్ , తస్య జ్ఞానాభాసత్వాత్ । న చ సోఽప్యాభాసః పురుషతన్త్రః అనిచ్ఛతః కమ్పమానస్యాఽపి జాయమానత్వాత్ । నను లోకేఽముమగ్నిం పశ్యేతి కేచనేద్విహితే సత్యన్యోఽపి స్వేచ్ఛయా తదభిముఖో భూత్వా తం పశ్యతి అసత్యాం త్విచ్ఛాయాం విముఖో భూత్వా చక్షుషీ నిమీల్య వా న పశ్యతి తథా శాస్త్రవశాదాహవనీయాద్యగ్నీన్ కరణాద్యుపేతానవలోకయతి ।

అతః కథం పురుషస్య జ్ఞానవిషయకరణాఽకరణాఽన్యథాకరణేషు స్వాతన్త్ర్యాభావః । ఉచ్యతే – అాభిముఖ్యవైముఖ్యే దర్శనాదర్శనయోః సామగ్ర్యౌ । తత్ర తత్సమ్పాదనలక్షణక్రియాయామేవ పురుషస్య స్వాతన్త్ర్యం న జ్ఞానాజ్ఞానయోః । అతః పశ్యేత్యుక్తే సామగ్రీం సమ్పాదయేత్యయమర్థః సమ్పద్యతే । యది జ్ఞానం పురుషప్రయత్నజన్యం స్యాత్ తదా ధారావాహికద్వితీయతృతీయాదిజ్ఞానానాముత్పత్తిర్న స్యాత్ । ప్రథమజ్ఞానస్యైవ ప్రయత్ననాన్తరీయకత్వాత్ । న హి ప్రయత్నజన్యగమనాదిక్రియాయాః పరమ్పరా సకృత్ప్రయత్నమత్రాదుత్పద్యమానా దృశ్యతే । అథ బాణవిమోకచక్రభ్రమణాదౌ ప్రథమప్రయత్నాదేవ క్రియాపరమ్పరా జాయత ఇత్యుచ్యేత, తన్న; తత్రోత్తరోత్తరక్రియాణాం వేగాఖ్యసంస్కారజన్యత్వాత్ । న చ ధారావాహికజ్ఞానేషు తథా సంస్కారోఽస్తి । న చ ప్రథమజ్ఞానజన్యసంస్కారాదుత్తరోత్తరజ్ఞానపరమ్పరా జాయతామితి వాచ్యమ్ ; తథా సతి స్మృతిత్వప్రసఙ్గాత్ । స్మృతిత్వే చేన్ద్రియసంయోగాద్యనపేక్షత్వప్రసఙ్గః । తస్మాత్ ద్వితీయతృతీయాదిజ్ఞనానాం ప్రమాణతన్త్రత్వాత్ ప్రథమజ్ఞానస్యాఽపి తథాత్వే వక్తవ్యే ప్రయత్నాన్వయవ్యతిరేకౌ ప్రమాణసామగ్రీసమ్పాదనవిషయతయోపపద్యేతే । ఎవం స్మృతిజ్ఞానమపి సంస్కారోద్బోధాధీనం న పురుషప్రయత్నాధీనమ్ , సదృశదర్శనాదదృష్టవశాద్వా సంస్కారోద్బోధే ప్రయత్నమన్తరేణాఽప్యనిష్టవిషయస్మృతిదర్శనాత్ । యది క్వచిత్ స్మృతివిశేషే ప్రయత్నాపేక్షా దృశ్యేత తదాఽపి ప్రయత్నేన చిన్తాపరపర్యాయచిత్తైకాగ్ర్యమేవ జాయతే, న తు స్మృతిః । తేన చైకాగ్ర్యేణ సంస్కార ఉద్బోధ్యతే । తదుక్తమ్ – “సదృశాదృష్టచిన్తాద్యాః స్మృతిబీజస్య బోధకాః” ఇతి ।

యత్తు శాస్త్రవశాదాహవనీయాదీనాం శరీరావలోకనమ్ , తన్నాఽస్తి క్వచిదాహవనీయదేవతాయా మూర్తిరితి యోఽయం పరోక్షః ప్రత్యయో మూర్తివిశేషవిషయః స న పురుషతన్త్రః, వినైవ ప్రయత్నం మూర్తివిశేషవాచిశబ్దైరేవ జాయమానత్వాత్ । యచ్చ పురోవర్త్యఙ్గారాణాం తన్మూర్తివిశేషాకారేణ భావనం తన్న జ్ఞానమ్ , అయథావస్తుత్వాత్ । న చాఽయథావస్తుత్వే కథం శాస్త్రీయత్వమితి వాచ్యమ్ , న హి శాస్త్రమఙ్గారాణాం హస్తపాదాదీనవయవాన్ ప్రతిపాదయతి । తథా సతి ప్రత్యక్షవిరోధప్రసఙ్గాత్ , కిన్తర్హ్యయథావస్తుగోచరేణాఽపి భావనేన ఫలవిశేషః సాధ్య ఇతి ప్రతిపాదయతి । న చాఽసౌ సాధ్యసాధనభావో మిథ్యా తతో భావనస్యాఽయథావస్తుత్వేఽపి న శాస్త్రస్య కాచిద్ధానిః । భావనస్య చ పురుషతన్త్రత్వమస్మాభిరభ్యుపేయత ఎవ , తస్య ధ్యానక్రియారూపత్వాత్ । నను ధ్యానమప్యనుభవతన్త్రమేవ ధారావాహికస్మృతిజ్ఞానరూపత్వాదితి చేద్ , న; అననుభూతే స్మృత్యయోగాత్ । న హి యోషిదాదేరగ్న్యాదిరూపత్వం కిఞ్చిదనుభూతమ్ । నను “యోషా వావ గౌతమాగ్నిః” ఇత్యాగమాత్తదనుభవ ఇతి వాచ్యమ్ , కిమస్మాదాగమాత్ ప్రమితిర్జాయతే కిం వా విపర్యయానుభవః ? ఆద్యే యోషిదగ్నిత్వప్రమితిపరేణాఽనేన వాక్యేన ధ్యానవిధిర్న సిధ్యేత్ । అథ విధిపరమేతద్వాక్యం తదా న యోషిదగ్నిత్వం ప్రమీయతే । ఉభయపరత్వే వాక్యభేదో విరుద్ధత్రికద్వయాపత్తిశ్చ । యోషిదగ్నిత్వప్రమితౌ ప్రత్యక్షవిరోధశ్చ । న ద్వితీయః, దోషరహితస్యాఽఽగమవాక్యస్య విపర్యయానుభవహేతుత్వాయోగాత్ । తస్మాన్నైతేన వాక్యేన ప్రసిద్ధయోర్యోషిదగ్న్యోస్తదాత్మ్యమనుభవితం శక్యమ్ , కిం తర్హి యథా దర్శపూర్ణమాసాదిరూపాయాః శారీరక్రియాయాః స్వర్గసాధనత్వం తద్వాక్యాత్ ప్రమీయతే తథాఽస్మాదపివాక్యాత్ కస్యాశ్చిన్మానసక్రియాయాః ఫలవిశేషసాధనత్వం ప్రమీయతే తర్హి యోషిదగ్నిపదద్వయం వ్యర్థం స్యాదితి చేద్ , న; క్రియాభాజో మనస ఆకారవిశేషసమర్పకత్వాత్ । యథా “గోకర్ణాకరేణ పాణినాఽఽచామేత్” ఇత్యత్ర గోశబ్దః కర్ణశబ్దో వాఽఽచమనాఙ్గస్య పాణేః స్వార్థసదృశాకారం కేవలం సమర్పయతో న తు ప్రసిద్ధమర్థం ప్రతిపాదయతః తథా యోషిదగ్నిశబ్దావపి ప్రసిద్ధస్వార్థమస్పృశన్తావేవ తత్సదృశాకారం మనసో ధ్యానాఙ్గస్య కిం న సమర్పయేతామ్ ? న చ యోషిదగ్నితాదాత్మ్యస్యాఽత్యన్తమప్రసిద్ధత్వాత్ తత్సదృశాకారసమర్పణమయుక్తమితి వాచ్యమ్ । కిం శబ్దస్యాఽత్యన్తావిద్యమానాకారసమర్పకత్వాభావః కిం వా మనసస్తదాకారభాక్త్వాభావః ? ఉభయమపి వక్తుమశక్యమ్ , యతో నరస్య విషాణస్య చాఽత్యన్తావిద్యమానమేవ సమ్బన్ధాకారం నరవిషాణశబ్దః సమర్పయన్నుపలభ్యతే మనశ్చ తమాకారం భజతే । తతశ్చ శ్రుతిసమర్పితాకారవిశిష్టాయా మానసాక్రియాయాః ప్రవాహో ధ్యానం న తు స్మృతిప్రవాహః । నన్వవిద్యమానవిషయే ధ్యానస్మృతిప్రవాహయోరసాఙ్కర్యేఽపి విద్యమానవిషయే చతుర్భుజధారివిష్ణ్వాదౌ శాస్త్రేణాఽనుభూతే విధీయమానం ధ్యానం న స్మృతిప్రవాహాద్విశిష్యత ఇతి చేద్ , న; పరోక్షత్వేనాఽనుభూతాయా మూర్తేరపరోక్షశాలగ్రామప్రతిమాదావనుసన్ధానస్య విహితస్య ప్రాగనుభూతతాభావేన స్మృతిత్వాయోగాత్ । అపరోక్షతయాఽనుభూతేష్వపి వస్తుషు స్మృతిర్ధ్యానాద్విశిష్యతే । తద్యథా – బాల్యే పఠిత్వా వేదం చిరకాలవ్యవధానే సతి పునః పర్యాలోచయన్నేకైకస్మిన్ వాక్యే చిరం చిత్తైకాగ్ర్యం కృత్వా తత్తద్వాక్యం యథాపఠితమేవాఽవగచ్ఛతి సైషా స్మృతిః । న చాఽత్ర పురుషః స్వతన్త్రః, ప్రయత్నేన చిత్తైకాగ్ర్యే సమ్పాదితేఽపి కస్మింశ్చిద్ వాక్యవిశేషే స్మృత్యనుదయాత్ । న చ స్మర్యమాణమపి వాక్యమన్యథా స్మర్తుం శక్యమ్ , అవేదవాక్యత్వప్రసఙ్గాత్ । నాఽపి స్వేచ్ఛావశాదస్మర్త్తుం శక్యమ్ ; అనిచ్ఛతో శౌచావసరేఽపి కదాచిద్వేదవాక్యస్మృతేరనివార్యత్వాత్ । అతః కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుమశక్యా యథానుభూతం వస్త్వవిలఙ్ఘయన్తీ తత్సంస్కారోద్బోధమత్రాధీనా స్మృతిరిత్యుచ్యతే । ధ్యానం త్వనుభూతేఽననుభూతే వా వస్తుని విద్యమానానామవిద్యమానానాం వా ధర్మాణాం నిరఙ్కుశం కల్పనం యల్లోకే మనోరాజ్యమితి ప్రసిద్ధమ్ । న చ తత్ర పురుషః పరతన్త్రః, స్వేచ్ఛామనోభ్యాం వినా సాధనాన్తరాఽనపేక్షణాత్ । తర్హ్యయథాశాస్త్రమపి దేవతాదిధ్యానం స్వేచ్ఛానుసారేణ ప్రసజ్యేతేతి చేత్ , సత్యమ్ ; తత్కేన నివార్యతే । న హి మనోరాజ్యం రాజాదినా శాస్త్రేణ వా నివారయితుం శక్యతే, పరన్తు శాస్త్రోక్తధ్యానే శాస్త్రీయః ఫలవిశేషో భవతి నేతరత్ర, అదృష్టే సాధ్యసాధనసమ్బన్ధే శాస్త్రస్య నియామకత్వాత్ । న చ శాస్త్రమప్యయథావస్తుగోచరధ్యానేన కథం ఫలవిశేషం ప్రతిపాదయతీతి వాచ్యమ్ , న హి వయం శాస్త్రం పర్యనుయోక్తుం ప్రభవామః, శాస్త్రస్యాఽచిన్త్యమహిమత్వాత్ । అన్యథా క్వాఽఽహుతిప్రక్షేపః క్వ వా స్వర్గః కామత్రోపపత్తిమద్రాక్షీః ? అథాఽపి శ్రద్ధాజాడ్యేన యోషిదగ్న్యాత్మికాం కాఞ్చిద్దేవతాం పరికల్ప్య తద్ధ్యానస్య వస్తువిషయత్వం బ్రూషే తర్హ్యాదిత్యో యూపో యజమానః ప్రస్తర ఇత్యాదావపి తత్తద్రూపాం దేవతాం ప్రకల్ప్య స్వార్థే ప్రామాణ్యం ప్రసజ్యేత । ప్రత్యక్షవిరోధస్తు భవతోఽపి సమానః । న చైవమిన్ద్రాదిదేవతనామప్యపలాపః, తత్ప్రతిపాదకమన్త్రార్థవాదానాం మానాన్తరవిరోధాభావాత్ । నను సర్వేష్వపి వస్తుష్వభిమానిన్యో దేవతాః సన్తి “మృదబ్రవీత్”, “ఆపోఽబ్రువన్” ఇత్యాదౌ సూత్రకారేణ తదఙ్గీకారాదితి చేత్ , తర్హ్యత్రాఽప్యగ్న్యభిమనినీ కాచిద్దేవతా యోషిదభిమానినీ చాఽపరేతి దేవతాద్వయమస్తు । న చ తే దేవతే అత్ర ధ్యేయే కిన్తు యోషిదగ్నితాదాత్మ్యమ్ । న చ తాదాత్మ్యస్యావస్తవస్యాభిమానినీ దేవతా సమ్భవతి, నరవిషాణాదావతిప్రసఙ్గాత్ । న చ యోషిదగ్నినామికా కాచిద్దేవతా స్యాదితి మన్తవ్యమ్ , నామమాత్రత్వే యోషిదవయవేషు యథాయోగమగ్న్యవయవసమ్పాదనవైఫల్యాత్ । సమ్పాద్యతే హి తథా శ్రుతౌ “యషా వావ గౌతమాగ్నిస్తస్యా ఉపస్థ ఎవ సమిల్లోమాని ధూూమో యోనిరర్చిః” ఇత్యాదినా । అథైతద్ధ్యానఫలప్రదాతా పరమేశ్వర ఎతద్దేవతా భవిష్యతి తథాపి నాసావత్ర ధ్యేయః । నహి సర్వాన్తర్యామిణో జగదీశ్వరస్యాఽతిజుగుప్సితయోషిదవయవరూపేణ ధ్యానముచితమ్ । పరమేశ్వరస్య సర్వాత్మకత్వాదవిరోధ ఇతి చేత్ , తర్హి “తం యథాయథోపాసతే తదేవ భవతి” ఇత్యనయా న్యానుగృహీతయా శ్ర్యత్యోపాస్యాకారప్రాప్తేః ఫలత్వావగమాదుపాసకస్యాఽత్ర జుగుప్సితయోషిదవయవత్వప్రాప్తావగ్నిరూపత్వప్రాప్తౌ వా సత్యామనర్థఫలైవ పఞ్చాగ్నివిద్యా స్యాత్ । అథ విశేషశాస్త్రబలాదత్ర బ్రహ్మలోకప్రాప్తిః ఫలం తర్హి తద్బలాదేవ వినాఽప్యుపాస్యదేవతామవస్తువిషయేణ ధ్యానేన ఫలసిద్ధౌ శాస్త్రభక్తంమన్యేన త్వయా ధ్యానస్య వస్తువిషయతాయాం నాఽత్యన్తమభినివేష్టవ్యమ్ ।

అథోచ్యేత ।
“ఉపపాపేషు సర్వేషు పాతకేషు మహత్సు చ ।
ప్రవిశ్య రజనీపాదం బ్రహ్మధ్యానం సమాచరేత్ ॥”
ఇతి స్మృతౌ యథావస్తువిషయధ్యానమవగమ్యతే ఇతి । తత్ర కిం ధ్యాతృదృష్ట్యా వస్తువిషయత్వం శాస్త్రదృష్ట్యా వా ? ఆద్యేఽపి యది ధ్యాతా బ్రహ్మాత్మత్వం జానాతి తదా నాఽసౌ ప్రాయశ్చిత్తేఽధికరోతి, పాతకాదిసమ్బన్ధాభావాత్ । అథ న జానాతి తదాఽసావాత్మానమన్తఃకరణవిశిష్టతయా బ్రహ్మస్వరూపం చ పరోక్షతయాఽవగచ్ఛన్నహం బ్రహ్మాస్మీతి ధ్యానం కథం వస్తువిషయం మన్యేత । న ద్వితీయః, ధ్యాతా హ్యన్తఃకరణవిశిష్టస్యాఽఽత్మనో బ్రహ్మత్వం ధ్యాయతి । యద్యపి తత్రాఽన్తఃకరణాంశం విహాయ చిదంశస్య బ్రహ్మత్వం శాస్త్రసంవాది తథాఽపి న తావతా ధ్యానస్య వస్తువిషయత్వమ్ । అన్యథాఽనేన న్యాయేనాంశతః సంవాదినాం శుక్తిరజతాదిజ్ఞానానాం యాదృచ్ఛికసంవాదిలిఙ్గాభాసాదిజన్యజ్ఞానానాం చ వస్తువిషయత్వేన ప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ ।

నను విదితబ్రహ్మాత్మతత్త్వానామపి “బ్రహ్మధ్యానం కరిష్యామః” ఇతి వ్యవహారదర్శనాద్ధ్యానస్య వస్తువిషయత్వమితి చేద్ , న; ప్రబలపూర్వవాసనయా ప్రచ్యుతే బ్రహ్మాత్మత్వానుభవే తస్యామేవాఽవస్థాయామేవం వ్యవహారాత్ । న హి బ్రహ్మాత్మత్వమనుభవన్త ఎవం వ్యవహర్తుమర్హన్తి । న హి లోకే దేవదత్తః స్వస్య మనుష్యత్వమనుభవన్ మనుష్యత్వం ధ్యాయామి ధ్యాస్యామీతి వా వ్యవహరతి । నను “ధ్యాయతి ప్రోషితనాథా పతిమ్” ఇత్యత్ర వస్తువిషయేఽపి ధ్యానవ్యవహారోఽస్తీతి చేద్ , న; తత్ర ధ్యానశబ్దస్య పూర్వానుభూతపతివిషయస్మరణలక్షకత్వాత్ । యద్వా విరహాతురా మనోరాజ్యం కరోతీతి ముఖ్యమేవ ధ్యానమస్తు । తస్మాదవస్తువిషయే ధ్యానే పురుషస్య స్వచ్ఛన్దప్రవృత్తౌ కః ప్రతిబన్ధః ? నను సకృత్ప్రయత్నమాత్రేణ ఘటికామాత్రం ధ్యానానువృత్తిరుపలభ్యతే, తత్ర ప్రాథమికమనోవ్యాపారం పరిత్యజ్యేతరేషాం మనోవ్యాపారాణాం ప్రయత్ననిరపేక్షత్వాద్ ధారావాహికజ్ఞానన్యాయేన తన్నిరపేక్షత్వే ప్రాథమికస్యాఽపి ప్రాప్తే సతి సామగ్రీసమ్పాదన ఎవ ప్రయత్న ఉపక్షీయతాం తథా చ జ్ఞానాద్ ధ్యానస్య పురుషతన్త్రత్వకృతం వైషమ్యం న భవిష్యతీతి చేత్ , కిమిదానీమేవాఽఽరభ్యాఽభ్యస్యతామపి సకృత్ప్రయత్నాద్ ధ్యానానువృత్తిః కిం వా పట్వభ్యాసవతామేవ ? నాఽఽద్యః, అనుభవవిరోధాత్ । న ద్వితీయః, ప్రతిమనోవ్యాపారం విద్యమానానామేవ పృథక్ప్రయత్నానామభ్యాసపాటవాభిభూతతయాఽనభిమన్యమానత్వాత్ । యథా బాలస్యైకహాయనస్య ప్రాథమికగమనాభ్యావసరే ప్రతిపాదవిన్యాసం పృథక్ప్రయత్నోఽభివ్యజ్యతే న తథా పునః శీఘ్రగమనే తదభివ్యక్తిరస్తి । న చాఽత్ర పునః పృథక్ప్రయత్నాభావః, విషమస్థలే వ్యవధానపతనాదినా తదభివ్యక్తేః । ఎవం ధ్యానాభ్యాసపాటవోపేతస్యాఽపి ప్రాథమికధ్యానానుసారేణ ప్రయత్నవిశేషా అవగన్తవ్యాః । అథవా యథా వక్రబాణే వేగరహితేఽప్యృజూకృతే తస్మిన్నేవ వేగస్తథాఽభ్యాసాత్ ప్రాగ్వేగశూన్యేఽపి ధ్యానాభ్యాసాదృజూకృతే మనసి వేగాఖ్యః సంస్కారః కల్ప్యతామ్ । అస్మిన్నపి పక్షే ధ్యానస్య ప్రయత్నతన్త్రత్వం నాఽపైతి । బాణ ఇవ గమనస్యాఽప్యాద్యక్రియయాః ప్రయత్ననాన్తరీయకత్వాత్ । న చైవం ధారావాహికజ్ఞానేషు పృథక్ప్రయత్నాః కల్పయితుం శక్యన్తే । యథాఽనభ్యస్తవిషయే ధ్యానే ప్రాథమికే ద్వయోర్ద్వయోరావృత్త్యోర్మధ్యే కిఞ్చిత్ కిఞ్చిద్వ్యవధానం పృథక్ప్రయత్నగమకమస్తి న తథా ప్రాథమికేఽపి ధారావాహికజ్ఞానే తదస్తి । ప్రమాప్రమేయసమ్బన్ధజన్యే తస్మిన్ బాలవృద్ధయోర్విశేషాఽదర్శనాత్ । అథ ద్వితీయతృతీయాదిజ్ఞానాకారపరిణామపరమ్పరానిర్వాహాయ మనసి వేగః కథఞ్చిత్ కల్ప్యేత తథాప్యజ్ఞానస్య ప్రయత్ననాన్తరీయకత్వాభావాన్న జ్ఞానం పురుషతన్త్రమ్ । న హి జ్ఞానం ప్రయత్నానన్తరమేవ జాయతే, కిన్తు తేన ప్రయత్నేన ప్రమాణాదిసామగ్ర్యాం సమ్పాదితాయాం పశ్చాదుత్పద్యతే తథాఽజ్ఞానే నివృత్తిరపి న ప్రయత్నానన్తరభావినీ, కిం తర్హి ప్రయత్నేన విరోధిసామగ్ర్యాం సమ్పాదితాయాం పశ్చాన్నివర్తతే । ఎవం చ సామగ్ర్యాః ప్రయత్నతన్త్రత్వే సతి జ్ఞానమేవ పురుషేణ కర్తుమకర్తుం వా శక్యమితి వదినాం విభ్రమః । అన్యథాకరణం తు జ్ఞానస్యాఽత్యన్తమనాశఙ్కనీయమిత్యుక్తం పురస్తాత్ । న చ ధ్యానమపి ప్రయత్నసమ్పాదితసామగ్రీతన్త్రం న ప్రయత్నతన్త్రమితి వక్తుం శక్యమ్ , ప్రయత్నాతిరిక్తసామగ్ర్యభావాత్ । అతో ధ్యానస్యాఽన్యవ్యవధానమన్తరేణ సాక్షాదేవ కరణాకరణే సుశకే । అన్యథాకరణం తు నిరఙ్కుశం సమ్భవతి । తదేవమజన్యఫలం వస్తువిషయం ప్రమాణజన్యం జ్ఞానం జన్యఫలం వస్తునిరపేక్షం పురుషేచ్ఛాప్రయత్నమాత్రజన్యం ధ్యానమితి జ్ఞానధ్యానయోర్మానసత్వేన సమయోరపి ఫలతో విషయతః కారణతశ్చ మహద్వైలక్షణ్యం సిద్ధమ్ । ఎవం చ సత్యపురుషతన్త్రతయాఽనుష్ఠాతుమశక్యం బ్రహ్మజ్ఞానం విధియోగ్యం న భవతీతి “ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః” ఇతి తవ్యప్రత్యయోఽర్హార్థోఽవగన్తవ్యః । కథం తర్హ్యాత్మన్యేవాఽఽత్మానం పశ్యేదితి దర్శనవిధిరితి చేద్ , దర్శనసాధనభూతాన్తర్ముఖత్వాదివిధిత్వేన వ్యాఖ్యేయ ఇతి బ్రూమః । వ్యాఖ్యాతం చాఽస్మభిర్విచారవిధిపరత్వేన ప్రథమసూత్రతృతీయవర్ణకే । తదేవం మోక్షపర్యాలోచనయా ఉత్పత్త్యాద్యయోగ్యబ్రహ్మపర్యాలోచనయా జ్ఞానపర్యాలోచనయా చ విధ్యసమ్భవాదహేయానుపాదేయాత్మతత్త్వే వేదాన్తాః పర్యవస్యన్తీత్యభ్యుపేయమ్ ।

నన్వహంప్రత్యయావసేయాత్మనః కర్మాఙ్గత్వాత్ తత్ర పర్యవసితానాం వేదాన్తానామపి కర్మవిధివాక్యైరేకవాక్యతా స్యాదితి చేద్ , న; అనన్యవేద్యే క్రియాకారకసంసర్గశూన్య ఎవాఽఽత్మని వేదాన్తానాం పర్యవసనాత్ । అగ్నిహోత్రఫలా వేదాః శీలవృత్తఫలం శ్రుతమితి స్మృతికారైః సర్వో వేదో ధర్మే వినియుక్త ఇతి చేద్ , న; “తం త్వౌపనిషదం పురుశం పృచ్ఛామి”, “సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి”, “వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్యః” ఇతి శ్రుతిస్మృతివశాత్ పూర్వస్మృత్యర్థస్య నిర్ణేతవ్యత్వాత్ ।

నన్వామ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానామితి వదన్ జైమినిరిత్థం మన్యతే – ఉత్తమవృద్ధోక్తశబ్దశ్రవణానన్తరం మధ్యమవృద్ధస్య ప్రవృత్తిం దృష్ట్వా తయా తస్య కార్యజ్ఞానమనుమాయ కార్యాన్విత ఎవాఽర్థే శబ్దసామర్థ్యం వ్యుత్పిత్సుర్జానాతి । తథా చ సిద్ధవస్తున్యగృహీతసామర్థ్యస్య శబ్దస్య తద్బోధకత్వాసమ్భవాద్వేదాన్తానామప్యద్వైతాత్మతత్త్వబోధకత్వం నాఽస్తీతి, మైవమ్ ; కిం భాట్టమతమవలమ్బ్యైవముచ్యతే కిం వా ప్రాభాకరమతమవలమ్బ్య ? నాఽఽద్యః । అభిహితాన్వయవాదీ హి భాట్టః । స చైవం వ్యుత్పత్తిప్రక్రియాం రచయతి – ఉత్తమవృద్ధేన వాక్యే ప్రయుక్తే శ్రోతుర్మధ్యమవృద్ధస్య ప్రవృత్త్యా విశిష్టసంసర్గజ్ఞానం శబ్దకార్యత్వేనాఽనుమాయ శబ్దసముదాయస్యార్థసముదాయే సామర్థ్యం ప్రతిపద్యతే । తత్ర గామానయ గాం బధానేత్యాదిప్రయోగేష్వావపోద్ధారాభ్యామానయనతత్సంసర్గవ్యభిచారేఽపి గోమాత్రస్యాఽన్వయాద్ బన్ధనేఽపి గోశబ్దస్య గోమాత్రే సమ్బన్ధం ప్రతిపద్యతే న త్వానయనతత్సంసర్గయోర్వ్యభిచరితయోః । ఎవం సర్వపదానాం పదార్థస్వరూపమాత్రేషు సామర్థ్యప్రతిపత్తేః సంసర్గబోధః కింనిబన్ధన ఇతి వీక్షాయామనన్యథాసిద్ధాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం శబ్దావగతపదార్థనిబన్ధన ఇతి కల్ప్యతే । తతః పదేభ్యః పదర్థాః పదార్థేభ్యః సంసర్గ ఇత్యభిహితాన్వయ ఇతి । ఎవం చ సత్యేతన్మతానుసారేణ శబ్దస్య న కార్యాన్వితస్వార్థే సామర్థ్యం కిన్తు స్వార్థమాత్రే । తతః సూత్రగతానర్థక్యపదేనాఽక్రియార్థానాం శబ్దానాం నాఽభిధేయాభావో వర్ణయితుం శక్యః । అథ ప్రయోజనాభావో వర్ణ్యేత, తన్న ; సోఽరోదీదిత్యాదివాక్యానాం తథాత్వేఽపి నిరతిశయానన్దరూపబ్రహ్మప్రతిపాదకానాం వేదాన్తానాం నిష్ప్రయోజనత్వాయోగాత్ ।

నన్వస్తు తర్హి ద్వితీయః పక్షః, అన్వితాభిధానవాదినా ప్రభాకరేణ భాట్టవద్విరలపదార్థవ్యుత్పత్త్యనఙ్గీకారాత్ । స హ్యేవం వ్యుత్పత్తిప్రక్రియాం రచయతి – శుక్లాం గామానయ దణ్డేనేతి శబ్దస్య శ్రవణానన్తరం శ్రోతుర్గవానయనే ప్రవృత్తిమ్పలభ్య గవానయకర్త్తవ్యతాఽనేన శ్రోత్రా శబ్దాత్ప్రతిపన్నేతి భూతార్థసంసృష్టే కార్యే శబ్దసముదాయస్య సామర్థ్యం బాలః ప్రతిపద్యతే । పునశ్చ గాం బధానాఽశ్వమానయేత్యాదిప్రయోగాన్తరేషు గోశబ్దస్యాఽన్వయే కార్యసంసృష్టగవాకృతేరన్వయాత్తదుద్ధారే చ కార్యసంసృష్టగవాకృతేరేవోద్ధారాత్ కార్యసంసృష్టాయాం గవి పదసామర్థ్యం కల్ప్యతే । ఆనయనతత్సంసర్గవ్యభిచారేఽపి కార్యసంసర్గావ్యభిచారాత్ । ఎవం చ సతి యథాఽభిహితాన్వయవాదే పదానాం ప్రథమావగతసంసర్గబుద్ధిహేతుత్వస్యాఽపవాదో వాక్యవాక్యార్థయోర్మధ్యే పదార్థతచ్ఛక్తివ్యవధానగౌరవం చేతి దోషద్వయమస్తి న తథాఽన్వితాభిధానవాదే తదస్తి ప్రత్యుత పదానామేవ సంసర్గప్రతిపాదనే లాఘవమితి । నైతత్సారమ్ , న హి ప్రయోగభేదేషు కార్యసంసర్గ ఎవ గవాకృతేర్నియమేన ప్రతీయతే, కిన్తు గుణద్రవ్యక్రియాకారకసంసర్గశ్చ । తథా హి – శుక్లాం గామానయేత్యత్ర గుణస్య జాతియుక్తేన ద్రవ్యేణ సమ్బన్ధః ద్రవ్యస్య చ విభక్త్యర్థేన కారకేణ పునశ్చ విభక్త్యర్థవిశిష్టస్య ద్రవ్యస్య క్రియయా క్రియాయాశ్చ నియోగకార్యేణేతి వ్యవహితః కార్యసమ్బన్ధః । తథా చ సత్యవ్యవహితసమ్బన్ధోపాదానసిద్ధయేఽన్యాన్వితస్వార్థమాత్రే శబ్దసామర్థ్యమభ్యుపేయమ్ , లాఘవత్ । అన్యథాఽనువాదప్రసఙ్గాత్ । కార్యాన్వితస్వార్థేషు ప్రమాణాన్తరగృహీతేషు శబ్దసామర్థ్యం ప్రతిపద్య పశ్చాద్ వాక్యప్రమణాదపి తావన్మాత్రప్రతిపత్తౌ కథమనువాదో న భవేత్ । న చ కార్యేణ సర్వపదార్థానామవ్యవహితః సమ్బన్ధోఽస్తి యేన తత్సంసృష్టే సామర్థ్యం స్యాత్ । అస్తి కార్యస్య సర్వపదర్థైః సమ్బన్ధః శేషశేషిలక్షణ ఇతి చేత్ , తత్ర కార్యస్య శేషితా నామ కిం స్వామితా కిం వాఽవయవితా ఉత సాధ్యతా అథవా పరమసాధ్యతా ? నాఽఽద్యః, అచేతనస్య స్వామిత్వాయోగాత్ । న ద్వితీయః, ఇతరపదార్థానాం కార్యం ప్రత్యవయవత్వాభావాత్ , న తృతీయః, క్రియాయా ఎవ సర్వత్ర కారకసాధ్యత్వాత్ । న చతుర్థః, స్వర్గాదేరేవ పరమసాధ్యత్వాత్ । అతః సర్వానుగతైకప్రయోజకలాభాయాఽన్యాన్వితే సామర్థ్యమభ్యుపేయమ్ । యది కార్యాన్వితే సామర్థ్యం స్యాత్ తదా కార్యపదస్య తన్న సిద్ధ్యేత్ , కార్యాన్తరాభావాత్ । అస్తి ధాత్వర్థలక్షణం కార్యాన్తరమితి చేద్ , న; ధాత్వర్థస్య ప్రథమతః కార్యత్వాభావాత్ । నియోగకార్యస్య సాధ్యత్వసిద్ధ్యర్థం ధాత్వర్థే విషయత్వేనాఽన్వితే పశ్చాత్ కరణభూతస్య చ తస్య ధాత్వర్థస్యాఽనుష్ఠేయతయా కర్యత్వం న తు నియోగాన్వయకాలే । న చైకస్మిన్ కార్యపదే వ్యభిచారభయేన బహూనాం పదానామవ్యభిచరితకార్యాన్వితార్థత్వహానమయుక్తమితి వాచ్యమ్ , తథా సత్యర్థగతప్రమాణాన్తరగ్రాహ్యత్వస్యాఽప్యవ్యభిచారితయా శబ్దసామర్థ్యవిషయత్వప్రసఙ్గాత్ । అథోచ్యేత – అనన్యథాసిద్ధాన్వయవ్యతిరేకబలాత్ సర్వత్ర శబ్దవాచ్యత్వం కల్పనీయమ్ , ప్రమాణాన్తరగ్రాహ్యత్వస్యాఽవ్యభిచారిత్వం తు ప్రయోగనిమిత్తతయాఽన్యథాసిద్ధమ్ ; శబ్దప్రయోగో హి ప్రమాణాన్తరగృహీత ఎవాఽర్థే సమ్భవతి నాఽన్యథా । తస్మాన్నోక్తప్రసఙ్గ ఇతి । తర్హి కార్యస్యాఽవ్యభిచారిత్వమప్యన్యథాసిద్ధమ్ । మధ్యమవృద్ధప్రవృత్తిదర్శనేన హి బాలస్య వ్యుత్పత్తిర్భవతి । న చ కార్యజ్ఞానేన వినా మధ్యమవృద్ధప్రవృత్తిః, అతః ప్రవృత్తిరూపలిఙ్గదర్శనహేతుకార్యావ్యభిచారస్యాఽన్యథాసిద్ధేర్న కార్యస్య సర్వపదసామర్థ్యవిషయత్వమ్ । ఎవం చ సతి దేవదత్తో భుక్త్వా నిర్గత ఇత్యేవమాదిభిః కార్యశూన్యైరపి వాక్యైర్లోకే ప్రతీయమానాఽర్థప్రమితిరుపపద్యతే । న చ కార్యరహితస్థలే కథం వ్యుత్పత్తిరితి వాచ్యమ్ , నిఘణ్టువ్యాకరణోపదేశైరపి వ్యుత్పత్తిసమ్భవాత్ । తస్మాత్ కార్యమనపేక్ష్యాఽన్యాన్వితస్వార్థం పదాన్యభిదధతి ।

నన్వన్వితాభిధానాఙ్గీకారే గోశబ్ద ఆనయనబన్ధనాద్యనేకప్రతియోగికాన్వయవత్స్వార్థమభిదధ్యాద్ ఆనయశబ్దశ్చ గవాశ్వాద్యనేకప్రతియోగికాన్వయవత్స్వార్థమ్ । తథా చ గామానయేతి వాక్యస్యాఽర్థో వ్యవస్థితో న స్యాదితి చేద్ , మైవమ్ ; గోశబ్దార్థాన్వయప్రతియోగివిశేషమానయశబ్దో నియచ్ఛతి తథాఽఽనయశబ్దార్థాన్వయప్రతియోగివిశేషం గోపదమితి పదద్వయబలాద్వాక్యార్థవ్యవస్థాసిద్ధేః । నన్వేవమపి గోపదస్యాఽఽనయనసంసృష్టగోత్వమర్థః । ఆనయపదస్యాఽపి గోత్వసంసృష్టమానయనమిత్యర్థాధిక్యాభావాత్ పదద్వయస్య పర్యాయతా స్యాదితి చేద్ , మైవమ్ ; న హి గామితి పదమాత్రాదానయనాన్వితత్వం గోః ప్రతీయతే ఆనయేతి వా పదమాత్రాదానయనస్య గవాన్వితత్వం కిన్తు పదద్వయేన పరస్పరాన్వితత్వం ప్రతీయతే, అతో నోక్తదోషః ।

నను గోశబ్దోచ్చారణే కృతే గవాకృతిరేవ కిమితి ప్రతీయతే న సామర్థ్యవిషయీభూతం సర్వమితి । అవ్యభిచారాత్సంస్కారభూయస్త్వాద్గవాకృతేరితరేషాం వ్యభిచారాదితి బ్రూమః । నను గోశబ్దేనాఽఽనయశబ్దేన చ పూర్వాపరీభావాదర్థభేద ఇతి వాచ్యమ్ , ఆహితాగ్న్యగ్న్యాహితశబ్దయోరప్యర్థభేదప్రసఙ్గాత్ । నను గోశబ్దేన గోత్వేఽభిహితే తత్సంసృష్టమానయనమితరేణాఽభిధీయతే తథాఽఽనయశబ్దేనాఽఽనయనేఽభిహితే తత్సంసృష్టం గోత్వం గోశబ్దేనాఽభిధీయత ఇత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమితి చేద్ , నైష దోషః; తత్తత్పదశ్రవణదశాయాం స సోఽర్థః ప్రతీయతే అన్త్యపదోచ్చారణానన్తరం చ యుగపత్సర్వపదాని స్మర్యమాణాని సమ్భూయ స్వార్థన్ పూర్వమభిహితానేవాఽన్యోన్యసంసృష్టతయా ప్రతిపాదయన్తి । తథా చ కుత ఇతరేతరాశ్రయతా । తదుక్తం శాలికనాథేన –
“పదజాతం శ్రుతం సర్వం స్మారితానన్వితార్థకమ్ ।
న్యాయసమ్పాదితవ్యక్తి పశ్చాద్వాక్యార్థబోధకమ్ ॥” ఇతి ॥
న చైవమభిహితాన్వయవాదార్థాదవిశేషప్రసఙ్గః, అభిహితాన్వయవాదే హి పదాని పదార్థానభిధాయోపక్షీయన్తే పదార్థేభ్యో వాక్యార్థప్రతిపత్తిః । అన్వితాభిధానవాదే తు పదానామేవ వాక్యార్థప్రతిపాదకత్వమితి విశేషః । తస్మాదన్వితాభిధానవాదే దోషాభావాత్ ఫలితో ద్రుమ ఇత్యాదికార్యశూన్యవాక్యప్రయోగాణాం చ లోకే భూయసాముపలమ్భాద్వేదేఽపి “వషట్కర్తుః ప్రథమభక్షః” , “తస్మాత్పూపా ప్రపిష్టభాగః” ఇత్యాదికార్యరహితవాక్యానాముపలమ్భాదన్యాన్వితస్వార్థమాత్రే శబ్దసామర్థ్యం సిద్ధమ్ । యద్యపి తేషు వేదవాక్క్యేషు కర్తవ్య ఇతి పదమధ్యాహ్రియతే తథాఽపి న వాక్యార్థప్రతిపత్తిసిద్ధయే తదధ్యాహారః, అన్తరేణాఽప్యధ్యాహారం తత్ప్రతిపత్తేః । కిన్తు అపూర్వార్థద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధావగమాధీనస్తదధ్యాహారః । యత్తు వృద్ధవ్యవహారానుసారిణా సూత్రకారేణైవ కార్యాన్వితస్వార్థే శబ్దసామర్థ్యం దర్శితమ్ – “తద్ భూతానాం క్రియార్థేన సమామ్నాయః” ఇతి, తత్ర ధర్మజిజ్ఞాసోపక్రమాత్ ప్రకృతోపయోగితయా క్రియార్థతేత్యుక్తమ్ ,న తు సిద్ధార్థే సామర్థ్యాభావాభిప్రాయేణ, యతో భాష్యకారేణైవ గుణగుణ్యాదీనాం విశేషణవిశేష్యాదిభావేన సమన్వయో దర్శితః । యది జైమినీయసూత్రం సిద్ధార్థే శబ్దసామర్థ్యాభావపరం కల్ప్యేత తదానీమఖణ్డైకరసే బ్రహ్మణి వేదాన్తసమన్వయప్రతిపాదకాని బాదరాయణసూత్రాణి విరుధ్యేరన్ ।

నను “సత్యం జ్ఞానమ్” ఇత్యాదివేదాన్తేషు ప్రాతిపదికార్థానామేకరసబ్రహ్మపరతయాఽన్వయేఽపి ప్రథమావిభక్త్యర్థస్య కారకతయాఽన్వయే సతి కథమఖణ్డైకరసత్వసిద్ధిరితి చేద్ , న; పాణినినా ప్రాతిపదికార్థమాత్రే ప్రథమావిభక్తేః స్మరణాత్ । తత్ర లిఙ్గసఙ్ఖ్యాదయస్త్వర్థాత్ ప్రతీయమానా అపి “ప్రజ్ఞానఘన ఎవ” ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధాదనిర్వచనీయా భవిష్యన్తి । నను ప్రథమాన్తప్రయోగేష్వస్తిక్రియాధ్యాహారం కాత్యాయనః సస్మార, తథా చ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మాఽస్తీత్యధ్యాహారేఽఖణ్డత్వం భజ్యేతేతి చేద్ , మైవమ్ , “ఎతే ద్రుమాః ఫలితాః”, “అయం పురుషో రాజకీయః” ఇత్యాదిప్రయోగేషు సమ్బన్ధమాత్రపర్యవసాయిష్వస్తిక్రియాధ్యాహారస్యోపయోగాభావాద్యథా నాఽధ్యాహారస్తథాఽఖణ్డార్థపర్యవసాయిషు వేదాన్తేష్వప్యవగన్తవ్యమ్ । కిఞ్చ, క్రియాయామత్యన్తభక్తేనాఽపి “బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః” ఇత్యాదివాక్యేషు భూతార్థే సమన్వయో వక్తవ్యః, క్రియాయాశ్చాఽత్రాఽసమ్భవాత్ , హననాభావస్య ప్రాప్తక్రియానివృత్తిలక్షణత్వాత్ । న చ నివృత్తేః క్రియాత్వమ్ , ఔదాసీన్యరూపత్వాత్ ।

అత్ర ప్రాభాకర ఆహ న తావత్ ప్రతిషేధవాచి నఞ్పదం బ్రాహ్మణేన సమ్బధ్యతే, ప్రత్యక్షస్య బ్రాహ్మణస్య ప్రతిషేధాయోగాత్ । నాఽపి ధాత్వర్థేన హననేన । హన్తృమనసి ప్రవృత్తతయా హననస్యాఽభావాసమ్భవాత్ । నాఽపి తవ్యప్రత్యయార్థేన ఫలప్రార్థనయా ప్రవృత్తిహేతునా కార్యబుద్ధ్యా వా । త్రివిధస్యాఽపి ప్రత్యయార్థస్యాఽత్ర ప్రత్యక్షస్య ప్రతిషేధానర్హత్వాత్ । అతో యథా “నేక్షేతోద్యన్తమాదిత్యమ్” ఇత్యత్రేక్షణవిరోధ్యనీక్షణసఙ్కల్పక్రియా విధీయతే తథాఽత్రాఽపి రాగప్రాప్తహననవిరోధ్యహననసఙ్కల్పక్రియా విధీయత ఇతి । తదేతదసారమ్ , నఞ్పదస్యాఽభావే ముఖ్యత్వాత్ । న చ భావాన్తరమేవాఽభావః, తథా సత్యభావస్య ప్రతియోగినిరపేక్షత్వప్రసఙ్గాత్ । నను తదన్యతద్విరోధినావపి నఞ్పదస్యాఽర్థౌ । తదుక్తమ్ –
“నామధాత్వర్థయోగీ తు నైవ నఞ్ ప్రతిషేధకః ।
వదత్యబ్రాహ్మణాధర్మావన్యమాత్రవిరోధినౌ ॥” ఇతి ।
మైవమ్ , తత్ర నఞ్పదస్య లాక్షణికత్వాత్ । అన్యథాఽనేకార్థత్వస్యాఽన్యాయ్యస్య ప్రసఙ్గాత్ । నేక్షేతేత్యత్ర తు ప్రజాపతివ్రతప్రకరణత్వాత్ తదనుసారేణ లాక్షణికోఽపి విధ్యర్థోఽనుష్ఠేయవ్రతలాభాయ స్వీకృతః । న చాఽత్ర తథా ముఖ్యమభావం పరిత్యజ్య లాక్షణికార్థస్వీకారే కిఞ్చిత్ కారణమస్తి । న చ హననాభావ ఎవాఽనుష్ఠేయ ఇతి వాచ్యమ్ , అనాదేః ప్రాగభావస్య తదయోగాత్ । అన్యథా విధిప్రతిషేధవిభాగవ్యవహారో లౌకికో న సిద్ధ్యేత్ । నను నఞ్పదార్థస్య ధాత్వర్థేనాఽన్వయే సతి హి హననప్రాగభావోఽత్రాఽర్థో భవతి । న చ తదన్వయః సులభః, ప్రకృత్యర్థస్యోపసర్జనత్వాత్ । అతః ప్రధానేన ప్రత్యయార్థేన నఞర్థస్యాఽన్వయో వాచ్య ఇతి చేద్ , ఎవమపి నఞ్పదస్య నాఽత్ర ప్రతిషేధపరత్వమపైతి । తవ్యప్రత్యయో హి విధిం బ్రూతే । విధిర్నామేష్టసాధనమ్ । తతశ్చ హననస్య యదిష్టసాధనత్వం పామరదృష్టిసిద్ధం పురుషస్య ప్రవర్తకం తదేవ తవ్యప్రత్యయేనాఽనూద్య ప్రతిషిధ్యతే – బ్రాహ్మణహననమిష్టసాధనం న భవతీతి । న చ ప్రత్యక్షమిష్టసాధనత్వమితి వాచ్యమ్ , అదృష్టావిరోధిదృష్టప్రయోజనస్యేష్టశబ్దార్థత్వాత్ । హననస్య చాఽదృష్టవిరోధిత్వాత్ । నన్విహ వాఽముత్ర వాఽనర్థహీనః పురుషార్థః ప్రపఞ్చమధ్యే నాఽస్తి, అతశ్చాఽదృష్టవిరోధినోఽపీష్టత్వమస్త్వితి చేత్ , సత్యమేతత్సర్వత్రాఽర్థోఽనర్థసంయుక్త ఇతి, తథాప్యర్థాధికః పురుషార్థోఽనర్థాధికోఽపురుషార్థైతి తద్విభాగః । తథా చాఽనర్థాధిక్యాదపురుషార్థభూతం బ్రాహ్మణహననం ముఖతః ప్రతిషిధ్యతే । హననప్రవృత్తిహేతుభూతరాగాద్యుద్బోధనిమిత్తప్రధ్వంసోఽనుష్ఠేయ ఇతి త్వర్థాత్ ప్రతీయతే । న చాఽర్థికోఽర్థో విధాతుం శక్యః, అశాబ్దత్వాత్ । యశ్చాఽర్థాదర్థో న స చోదనార్థ ఇతి న్యాయాత్ । అతో హననమిష్టం న భవతి, కిన్త్వనిష్టమిత్యేతావతి శాస్త్రేణ బోధితే సతి హననరాగనిమిత్తభూత ఇష్టత్వభ్రమో నిరోద్ధవ్య ఇత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేవాఽవగమ్యతే । నన్వేవమప్యత్ర తవ్యప్రత్యయేనాఽపూర్వాభిధానాదనుష్ఠానపరమేవైతద్వాక్యమితి చేద్ , న; మానాన్తరాగమ్యేఽపూర్వే సమ్బన్ధగ్రహాభావాత్ । ఆగమాదేవాఽపూర్వమవగమ్య తత్ర సమ్బన్ధగ్రహణే బకబన్ధప్రయాసః స్యాత్ । క్షణికస్య యాగస్య శ్రుతస్వర్గసాధనత్వానుపపత్త్యా తదవగతిరితి చేత్ , తర్హ్యపూర్వమశబ్దార్థః స్యాత్ ; “అనన్యలభ్యః శబ్దార్థః” ఇతి నియమాత్ । అన్యథా శరీరేన్ద్రియవిషయసమ్బన్ధమన్తరేణ స్వర్గాసిద్ధ్యా శరీరాదీనామపి ప్రత్యయార్థత్వం ప్రసజ్యేత । తదేవం కార్యాన్వితస్వార్థ ఎవ శబ్దసామర్థ్యమిత్యభినివిశమానేనాఽపి వాక్యానాం భూతార్థసమన్వయస్యాఽభ్యుపేయత్వే కిమపరాద్ధం వేదాన్తైః ? న చ వేదాన్తైరవగతేఽపి బ్రహ్మణి విధిమన్తరేణ ఫలాభావ ఇతి శఙ్కనీయమ్ , తత్త్వావగమేనాఽవిద్యాయాం నివర్తితాయాం తత్కృతశరీరాదిసమ్బన్ధనివృత్తేః ఫలత్వాత్ ।

కర్మకృతః శరీరసమ్బన్ధో నాఽవిద్యాకృత ఇతి చేత్ , కిమాత్మనః కర్మ స్వాభావికం కిం వా శరీరకృతమ్ ? నాఽఽద్యః, చైతన్యస్య క్రియారహితత్వాత్ । న ద్వితీయః, కర్మశరీరయోరన్యోన్యాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్ । కర్మశరీరవ్యక్తీనాం ప్రవాహాఙ్గీకారాన్నాఽన్యోన్యాశ్రయ ఇతి చేత్ , తర్హ్యన్ధపరమ్పరా ప్రసజ్యేత । బీజాఙ్కురాదివదవిరోధ ఇతి చేద్ , ఎవమపి పుత్రాదిసమ్బన్ధవత్ శరీరసమ్బన్ధస్య కర్మమాత్రనిమిత్తత్వే పుత్రాదావివ శరీరేఽప్యహమభిమానస్య గౌణత్వం ప్రసజ్యేత । న చ తద్యుక్తమ్ , సింహదేవదత్తయోరివ శరీరాత్మనోః ప్రసిద్ధభేదాభావాత్ । అన్యథా పుత్రాదిశరీరేణేవ స్వశరీరేణాఽపి ప్రమాతృత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । తస్మాన్న కర్మనిమిత్తః శరీరాదిసమ్బన్ధః, కిన్త్వవిద్యాకృతః । స చ తత్త్వజ్ఞాననివర్త్యః । అత ఎవ శ్రుతిస్తత్త్వదర్శినో యథాపూర్వం సంసారిత్వం వ్యావర్తయతి – “స చక్షురచక్షురివ సకర్ణోఽకర్ణ ఇవ” ఇత్యాదికా । తర్హి తత్త్వజ్ఞానే సతి సద్యః శరీరపాతః స్యాదితి చేద్ , న; “తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే” ఇతి శ్రుత్యా ప్రారబ్ధకర్మశేషసమాప్తిపర్యన్తమవస్థానావగమాత్ । “క్షీయన్తే చాఽస్య కర్మాణి” ఇతి శ్రుతిస్త్వనారబ్ధకర్మవిషయా, “అపవాదవిషయం పరిత్యజ్య సామాన్యం ప్రవర్తతే” ఇతి న్యాయాత్ । యద్యపి తత్త్వజ్ఞానమశేషకర్మోపాదానభూతామవిద్యాం నివర్తయతి, తథాపి ప్రారబ్ధకర్మణో న నివర్తకమ్ , స్వయం తత్ఫలత్వాత్ । తదుక్తమాచార్యైః –
“ఆరబ్ధస్య ఫలే హ్యేతే భోగో జ్ఞానం చ కర్మణః ।
అవిరోధస్తయోర్యుక్తో వైధర్మ్యం చేతరస్య తు ॥” ఇతి ॥
న చైవం జీవన్ముక్తస్యాఽఽత్మైక్యానుభవద్వైతదర్శనయోర్విరుద్ధయోః సాహిత్యం ప్రసజ్యేతేతి మన్తవ్యమ్ , న హి వయం తయోర్యౌగపద్యం బ్రూమః, కిన్తు పర్యాయేణోద్భవాభిభవౌ । న చ శరీరపాతాత్ పూర్వమపరోక్షం తత్త్వజ్ఞానమేవ నాఽస్తి, వ్యాసాదీనాం సశరీరాణామేవ తత్త్వదర్శనస్య పురణేష్వవగమాత్ । నను తత్త్వదర్శినోఽపి యథా కదాచిద్ ద్వైతదర్శనం తథా జ్యోతిష్టోమాదికర్మానుష్ఠానమపి స్యాదితి చేద్ , న; అనుష్ఠానస్య ప్రతినియతదేశకాలాధికారకర్తృప్రతిపత్త్యధీనత్వాత్ । తత్త్వదర్శినస్త్వారబ్ధకర్మనిమిత్తదోషోద్భవస్య దేశకాలనియమాభావేన ప్రారబ్ధానుష్ఠానసమాప్తిపర్యన్తమవస్థానాయోగాత్ । యథాసమ్భవమనుష్ఠానమితి చేద్ , న; పునః పునస్తత్త్వదర్శనేనాఽనుష్ఠితకర్మణాం బాధే సత్యనుష్ఠానప్రయోజనాభావాత్ । ప్రత్యహముపచీయమానదురితనివృత్తిః ప్రయోజనమితి చేద్ , న; జ్ఞానిన ఆగామిదురితాదిసమ్బన్ధాసమ్భవాత్ । సమ్భవే వా దైనన్దినతత్త్వదర్శనేనైవ తన్నివృత్తేః,
“అపి చేదసి పాపేభ్యః సర్వేభ్యః పాపకృత్తమః ।
సర్వం జ్ఞానప్లవేనైవ వృజినం సన్తరిష్యసి ॥” ఇతి స్మృతేః ।
తత్త్వదర్శినః శాస్త్రనియమాభావే యథేష్టాచరణం స్యాదితి చేద్ , న; ఆచరణస్య హితహితప్రాప్తిపరిహారప్రార్థనానిమిత్తత్వాత్ । జీవన్ముక్తస్య తు స్వాత్మన్యేవ నిరతిశయానన్దమశేషానర్థనివృత్తిం చ సాక్షాదనుభవతః సాధ్యపురుషార్థప్రార్థనాభావాదాచరణమేవ నాఽస్తి కుతో యథేష్టాచరణప్రసఙ్గః ? భిక్షాటనాదిప్రవృత్తిస్త్వారబ్ధకర్మదోషమూలా । న చ తద్వత్పుణ్యపాపే అప్యారబ్ధకర్మణా ప్రవర్తేయాతామితి వాచ్యమ్ , ఆరబ్ధకర్మణః ఫలమాత్రహేతుత్వాత్ । పుణ్యపాపయోః పునర్నిమిత్తమవిద్యారాగాది, తచ్చ తత్త్వజ్ఞానేన నివర్తితమ్ । న చ మనననిదిధ్యాసనయోః ప్రతిబన్దీ గ్రహ్యా, తయోరపి శ్రవణవదుపాయత్వేన తత్త్వదర్శనాత్ ప్రాగేవాఽనుష్ఠేయత్వాత్ ।

నను భేదాభేదయోరుభయోరపి వాస్తవత్వాన్నాఽద్వైతదర్శనేన ద్వైతదర్శనం బాధ్యతే, యేన కర్మప్రవృత్తిర్న సమ్భవేత్ । న చ పూర్వపక్షసిద్ధాన్తాదినియమస్య భేదాభేదవాదినా వక్తుమశక్యత్వాత్ సర్వసాఙ్కర్యమితి శఙ్కనీయమ్ , అద్వైతవాదేఽపి సమానత్వాత్ । మైవమ్ , అద్వైతవాదే మాయాకల్పితస్య ప్రపఞ్చస్య యథాదర్శనమేవ భేదేన వ్యవస్థితత్వత్ । బ్రహ్మణ ఎవాఽద్వితీయత్వాత్ । త్వన్మతే తు సాఙ్కర్యం దుష్పరిహరమ్ । న చ వ్యవహారసాఙ్కర్యేఽప్యదుష్టో మోక్ష ఇతి వాచ్యమ్ , తత్త్వదర్శనేన ప్రపఞ్చానివృత్తౌ దేహాత్మభావసుఖదుఃఖాదేరప్యబాధాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గాత్ । సంసారదశాయామేవ భేదాభేదౌ దేహాత్మభావాదిశ్చేతి చేత్ , తథాపి భేదాభేదయోః పరస్పరవిరోధః కథం పరిహ్రియేత । ప్రామాణికత్వాదవిరోధ ఇతి చేద్ , న; కిం “ఖణ్డో గౌః” ఇతి ప్రత్యక్షజ్ఞానమేకమేవ తత్ర ప్రమాణం కిం వా “ముణ్డో గౌః” ఇత్యనేన సహితమ్ అథవా “స ఎవాఽయం గౌః” ఇతి తృతీయజ్ఞానసహితమ్ ? నాఽఽద్యః ; ఖణ్డో గౌరిత్యస్మిన్ ప్రత్యయే భిన్నోఽభిన్నశ్చేతి ప్రతిభాసాభావాత్ । భేదాభేదశబ్దోల్లేఖాభావేఽపి తత్ప్రతీతిరస్త్యేవేతి చేద్ , న; పరస్పరోపమర్దరూపయోస్తయోః సహప్రతిభాసాయోగాత్ । అథ జాతివ్యక్త్యోర్భేదస్తావదభ్యుపేయత ఎవ ఇతరేతరాత్మత్వాదభేదోఽప్యబ్యుపేయత ఇతి చేద్ , న; భిన్నయోరితరేతరాత్మత్వే సమ్ప్రతిపన్నదృష్టాన్తాభావాత్ । న ద్వితీయః, ఖడ్గో గౌర్ముణ్డో గౌరిత్యనయోర్జ్ఞానయోః సమ్భూయ ప్రమాత్వాభావాత్ । అథాఽపి ప్రథమజ్ఞానేన యస్మిన్ గోత్వే ఖణ్డాత్మకత్వం గృహీతం తస్మిన్నేవ గోత్వే ద్వితీయజ్ఞానేన ఖణ్డత్వం నిరాకృత్య ముణ్డత్వే గృహీతేఽర్థాద్భేదాభేదసిద్ధిరితి చేద్ , న; “స ఎవాఽయం గౌః” ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞామన్తరేణైకస్య గోత్వస్యోభయసమ్బన్ధాసిద్ధేః । న తృతీయః, ప్రత్యయద్వయస్యైకస్మిన్నర్థే ప్రామణ్యాయోగాత్ । న చ ప్రత్యయత్రయాన్యథానుపపత్తిః ప్రమాణమ్ , హ్రస్వోఽకారో దీర్ఘోఽకారః స ఎవాఽయమకార ఇతి ప్రత్యయత్రయస్య భేదాభేదావన్తరేణౌపాధికహ్రస్వదీర్ఘత్వోపజీవనేనాప్యపపత్తేః । నన్వేవం భేదాభేదయోరసమ్భవేఽప్యాత్మని తౌ స్యాతామితి చేద్ , న; తత్ర భేదాసిద్ధేః । వివాదగోచరాపన్నాః స్థావరజఙ్గమశరీరవ్యక్తయః ప్రతివాదిశరీరవ్యక్త్యాత్మనైవాఽఽత్మవత్యః, శరీరవ్యక్తిత్వాత్ , ప్రతివాదిశరీరవ్యక్తివదిత్యేకత్వానుమానాత్  । అథాఽఽత్మానో భిన్నాః యుగపజ్జననమరణాదివిరుద్ధధర్మాశ్రయత్వాదగ్న్యుదకాదివదితి చేద్ , న; జననాదీనాం శరీరాశ్రయత్వేన హేత్వసిద్ధేః । న చాఽఽత్మైకత్వే సుఖదుఃఖాదిసాఙ్కర్యప్రసఙ్గః, ప్రతిబిమ్బేషు సత్యప్యేకత్వే వర్ణసాఙ్కర్యాదర్శనాత్ । అన్యోన్యవృత్తాన్తాననుసన్ధానమపి శరీరభేదాదేవోపపద్యతే, ఎకస్యాఽఽప్యాత్మనోఽతీతశరీరాదిష్వనుసన్ధానాదర్శనాత్ । న చ జీవానామన్యోన్యభేదాభావేఽపి జీవబ్రహ్మణోర్భేదః స్యాదితి మన్తవ్యమ్ , న తావదత్ర ప్రత్యక్షం క్రమతే, జీవబ్రహ్మణోరతీన్ద్రియత్వాత్ । నాఽపి విరుద్ధధర్మాశ్రయత్వహేతునా అగ్న్యుదకాదివదితి చేద్ , న; జననాదీనాం శరీరాశ్రయే హేత్వసిద్ధేః । నాఽపి నియన్తృనియన్తవ్యాది శ్రౌతలిఙ్గం భేదే మానమ్ , “నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా నాన్యోఽతోఽస్తి శ్రోతా” ఇత్యాదిశ్రుతిభిస్తస్య బాధాత్ । నాఽపి “ద్వా సుపర్ణా” ఇతి శ్రుత్యా భేదసిద్ధిః,”స యశ్చాయం పురుషే యశ్చాసావాదిత్యే స ఎకః” ఇత్యాద్యేకత్వప్రతిపాదకశ్రుతివిరోధాత్ । భ్రాన్తిసిద్ధద్వైతానువాదేనాఽపి ద్విత్వశ్రుత్యుపపత్తేః । తస్మాన్న భేదాభేదావిత్యద్వైతదర్శనేన ద్వైతదర్శనస్య బాధః సిద్ధః । తతశ్చ బ్రహ్మసాక్షాత్కారమాత్రేణ ఫలసిద్ధేర్న వేదాన్తేషు విధిగన్ధోఽపి శఙ్కనీయః । యది స్యాత్తర్హ్యేకైవ షోడశలక్షణీ ధర్మమీమాంసా ప్రసజ్యేత । తథా చ “అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా” ఇతి పృథగారమ్భో నోపపద్యేత । శరీరేద్రియసధ్యా విధిభేదాః పూర్వమీమాంసాయాం నిరూపితాః, ఇహ తు మానససాధ్యో విధిర్నిరూపిత ఇతి పృథగారమ్భ ఇతి చేత్ ? తర్హి “అథాఽతః పరిశిష్టధర్మజిజ్ఞాసా” ఇత్యేవాఽఽరభ్యేత, న త్వేవమారభ్యతే । తస్మాద్ధర్మబ్రహ్మభేదాదేవాఽనయోర్మీమాంసయోర్భేదః । తదేవం విధిశఙ్కాయా అప్యభావాన్నిర్విఘ్నో బ్రహ్మణి వేదాన్తసమన్వయ ఇత్యశేషమతిమఙ్గలమ్ ।