ఈక్షణస్య పూర్వకాలీనత్వం వదన్సృష్టిహేతుత్వమాహ –
ఎవమితి ।
అత్రేక్షణపూర్వకసృష్ట్యుక్తేః ప్రయోజనం స్రష్టుశ్చేతనత్వసిద్ధిరేవేత్యభిప్రేత్య తథావిధస్య తక్ష్ణశ్చేతనత్వముదాహరతి –
యథేతి ।
నన్వీక్షితుస్తక్షాదేర్దార్వాద్యుపాదానకారణసహితత్వాత్ప్రాసాదాదిస్రష్టృత్వం యుక్తమ్ ।
ఇహ త్వాత్మా వా ఇదమేక ఎవేత్యుక్తస్యాద్వితీయత్వేనోపాదానకారణాన్తరాభావాత్స్రష్టృత్వం న యుక్తమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
న చ బహు స్యాం ప్రజాయేయ తదాఽఽత్మానం స్వయమకురుతేతి శ్రుత్యాఽఽత్మన ఎవోపాదానత్వాన్నోపాదానాన్తరాపేక్షేతి వాచ్యమ్ । వియదాదేర్వ్యావహారికత్వేన ఘటాదివత్పరిణామిత్వాత్తస్య పరిణామ్యుపాదానం వక్తవ్యమ్ । న చాఽఽత్మా తథా భవితుమర్హతి । తస్య నిరవయవత్వేనాపరిణామిత్వాదితి భావః ।
తత్ర వియదాదేః పరిణామిత్వమఙ్గీకృత్య తత్రానాభివ్యక్తనామరూపావస్థం బీజభూతమవ్యాకృతం తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తమ ఆసీత్, మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాదిత్యాదిశ్రుతిసిద్ధం పరిణామ్యుపాదానమస్తీత్యాహ –
నైష ఇతి ।
ఆత్మభూత ఇత్యనేనానభివ్యక్తనామరూపశబ్దితావ్యాకృతస్యాఽఽత్మన్యధ్యస్తత్వేన పరిణమమానవిద్యాధిష్ఠానత్వేనాఽఽత్మనో వివర్తోపాదానత్వంతయోరాత్మమాత్రత్వేన మృషాత్వాదాత్మనోఽద్వితీయత్వం చ న విరుధ్యత ఇతి దర్శయతి । నామరూపే ఇతి తదాశ్రయమవ్యాకృతమిత్యర్థః । ఇదానీం ఘటాదిష్వపి వివర్తతైవ పరిణామో నామ వివర్తాదన్యో నాస్త్యేవ వివర్త ఇతి పరిణామ ఇతి చ పర్యాయ ఇత్యారమ్భణాధికరణన్యాయేన వివర్తతయా సిద్ధే వికారేఽప్యాత్మకృతేః పరిణామాదితి సూత్రకారేణ పరిణామశబ్దప్రయోగాచ్చ సిద్ధం తత్ర చ సత ఎవోపాదానత్వమ్ ।
మాయా తు సహాయమాత్రమిత్యభిప్రేత్యాఽఽత్మని చైవం విచిత్రాశ్చ హీతి సూత్రావష్టమ్భేన పరిహారాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
విజ్ఞానవానితి ।
ఆకాశేన గచ్ఛన్తమివ స్థితమాత్మాన్తరం స్రక్ష్యామీతి జ్ఞానవానిత్యర్థః । ఇదం చ విశేషణమీక్షణస్య స్రష్టృత్వస్య చ శుక్తిరజతాదౌ వివర్తేఽదర్శానాత్కార్యస్య తత్తుల్యత్వేన తదుభయమ్ న స్యాదితి శఙ్కానిరాసార్థం తన్నిరాసశ్చ మాయావినిర్మితే వివర్తే తదుభయదర్శనాదితి ।
నిరుపాదాన ఇతి ।
స్వవ్యతిరిక్తోపాదానరహిత ఇత్యర్థః ।
సర్వశక్తిత్వే హేతుమాహ –
మహామాయ ఇతి ।
ఆత్మాన్తరత్వేనేతి ।
ఆత్మభిన్నత్వేనేత్యర్థః ।
యుక్తతరమితి ।
ఇన్ద్రో మాయాభిః పురురుప ఈయతే మాయయా హ్యన్యదివ భవతి బహు స్యాం ప్రజాయేయ వాచాఽఽరమ్భణం వికారోఽపాగాదగ్నేరగ్నిత్వమిత్యాదిబహుశ్రుతిసమ్మతత్వాదిత్యర్థః ।
ఎవం చ సతీతి ।
సత ఎవాఽఽత్మనః కార్యకారణరూపేణావస్థానాఙ్గీకారాన్నిర్హేతుకమేవ కార్యముత్పద్యత ఇతి యదృచ్ఛావాదినామ్, అసదేవ కార్యముత్పద్యత ఇతి నైయాయికానామ్ । ఉభయమప్యసదితి శూన్యవాదినాం పక్షః । ఆదిశబ్దేన సదేవ కార్యముత్పద్యత ఇతి సాఙ్ఖ్యాదీనాం పరిణామపక్ష ఉక్తః । అత్ర పక్షశబ్దేన తత్తత్పక్షోక్తదోషా లక్ష్యన్తే । తత్రాసత్కారణపక్షే దధ్యాద్యర్థినాం దుగ్ధాద్యన్వేషణం న స్యాదితి దోషః । అసత్కార్యపక్షే త్వసతః సత్త్వాపత్తిః శశవిషాణాదేరప్యుత్పత్తిప్రసఙ్గశ్చ దోషః । పరిణామవాదే చ తస్య పుర్వమేవ కారణే సత్త్వాత్కులాలాదికారకవ్యాపారాదివైయర్థ్యం పూర్వమసత్త్వే కారణస్యైవావస్థాన్తరాపత్తిలక్షణపరిణామత్వానుపపత్తిః । ఉత్పత్త్యనన్తరమసత్త్వే తతో వ్యవహారసిద్ధిరపరోక్షత్వానుపపత్తిశ్చేతి దోషః । ఉభయాసత్త్వే చోభయపక్షోక్తదోషాస్తే వివర్తవాదే న ప్రసజ్జన్త ఇత్యర్థః ।
యద్వాఽస్మాభిర్వివర్తవాదస్యాఙ్గీకారాత్పరిణామాదిపక్షాఙ్గీకారే పరపక్షాఙ్గీకారలక్షణో దోషో భవేదితి యచ్ఛఙ్క్యతే తన్న సమ్భవతీత్యాహ –
ఎవం చ సతీతి ।
సునిరాకృతశ్చేతి ।
వివర్తవాదస్యైవ పరిగ్రహేణ పక్షాన్తరేషు దోషసూచనాదద్వితీయాత్మనస్తద్విపరీతప్రపఞ్చాకారతాభిధాయిన్యా బహు స్యామితి శ్రుత్యా వివర్తవాదస్యైవ పరిగృహీతత్వేన పక్షాన్తరాణాం శ్రుతిబాహ్యత్వాచ్చ తే నిరాకృతా భవన్తీత్యర్థః ।
లోకానాం భౌతికత్వాదణ్డాన్తర్వర్తిత్వాచ్చ భూతసృష్టితత్పఞ్చీకరణాణ్డాసృష్ట్యనన్తరం తత్సృష్టిరితి గుణోపసంహారన్యాయమాశ్రిత్యాఽఽహ –
ఆకాశాదితి ।
స్వయమేవ వ్యాచష్ట ఇతి ।
తేషాం లోకేష్వప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః । ద్యులోకాత్పరస్తాద్యే మహరాదయో లోకా యశ్చ తస్యామ్భసో లోకస్యాఽఽశ్రుయో ద్యులోకస్తే సర్వేఽమ్భఃశబ్దేనోచ్యన్తే ।
వృష్ట్యమ్భసస్తత్ర విద్యమానత్వాదిత్యాహ –
అద ఇత్యాదినా ।
అన్తరిక్షం మరీచయ ఇత్యస్యార్థమాహ –
ద్యులోకాదితి ।
మరీచిశబ్దేన సూర్యకిరణసమ్బన్ధాదన్తరిక్షలోకం లక్షయిత్వా తస్యైకత్వేఽపి ప్రదేశభేదాద్బహువచనమిత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం బహూనాం మరీచీనాం లక్షకత్వాత్తత్కృతం బాహుల్యమ్ గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర లక్షకగతస్త్రీత్వమివేత్యాహ –
మరీచిభిర్వేతి ।
న తు మరీచిశబ్దేనాన్తరిక్షలోకస్వీకారే మరీచిసమ్బన్ధో నిమిత్తాన్తరముచ్యత ఇతి భ్రమితవ్యమ్ । ఎతద్భిన్నస్య నిమిత్తాన్తరస్య పూర్వమనుక్తత్వేన వికల్పార్థకవాశబ్దాయోగాత్ ।
ఆప ఉచ్యన్త ఇతి ।
అధోలోకవాసిభిర్జీవైరాప్యమానత్వాదాప్నోతేర్ధాతోరర్థయోగాత్తే లోకా ఆప ఇత్యుచ్యన్త ఇత్యన్వయః ।
ననూక్తానాం లోకానాం పఞ్చభూతసమ్బన్ధావిశేషాద్భూతాన్తరేణ పృథివ్యాదినోపరితనలోకా లక్ష్యన్తామన్తరిక్షస్య మరీచివ్యతిరిక్తపదార్థాన్తరేణ మేఘాదినాఽపి సమ్బన్ధాత్తేన స లోకః పృథవ్యాస్తతోఽధోలోకానాం చ మరణాప్తివ్యతిరిక్తగమనాదిక్రియాన్తరేణాపి యోగాత్క్రియాన్తరేణ తే లక్ష్యన్తామితి శఙ్కతే –
యద్యపీతి ।
భూతాత్మకత్వమితి ।
భూతసమ్బన్ధిత్వమిత్యర్థః । ఇదముపలక్షణం మేఘాదిపదార్థాన్తరసమ్బన్ధోఽపి వర్తత ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అమ్భఆదీనామేవ తేషు లోకేషు ప్రాచుర్యాత్తైరేవ తే లోకా లక్షణీయాః ప్రాచుర్యేణ వ్యపదేశా భవన్తీతి న్యాయాదితి పరిహరతి –
తథాపీతి ।
అబ్బాహుల్యాదిత్యుపలక్షణం మరీచ్యాదీనామపి బాహుల్యాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । అబ్నామభిరిత్యత్రాపి మరీచ్యాదినామభిరిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । యథాశ్రుతేఽబాత్మకత్వేనామ్భఆదిశబ్దలక్షకత్వానుక్తేర్లోకానాం శఙ్కానుపపత్తేర్మరీచ్యాదీనామబ్నామత్వాభావాదప్శబ్దస్యాప్యాప్తిక్రియార్థత్వోక్తేఽబ్నామత్వాభావేనాబ్నామభిరితి పరిహారానుపపత్తేశ్చేతి । ఉపరితనలోకాద్వృష్టిద్వారేణాఽఽగతమమ్భ ఎవాస్మాభిః సాక్షాదుపలభ్యతే న తు భూతాన్తరమిత్యస్మద్దృష్ట్యాఽబ్బాహుల్యముపరితనలోకానామూర్ధ్వలోకగామిప్రాణ్యపేక్షయాఽధోలోకగామినాం ప్రాణినాం పురాణేషు బాహుల్యోక్తేర్బహుభిరాప్యన్తేఽధోలోకా ఇత్యధోలోకేషు తత్కర్తృకాప్తేరపి బాహుల్యం పృథివ్యామతిశీఘ్రం ప్రాణినాం మరణాత్తస్యాపి తత్ర బాహుల్యమన్తరిక్షస్య తు మరీచిబాహుల్యం ప్రసిద్ధమేవేతి జ్ఞేయమ్ ।
అమ్భో మరీచీర్మరమాప ఇత్యుచ్యన్త ఇతి ।
ఎతైర్నామభిరుచ్యన్త ఇత్యన్వయః । అత్రాత్మా వా ఇత్యుక్తాత్మజ్ఞానేన సంసారీ మోచయితవ్యత్వేన వివక్షితః । అసంసారిణో మోక్షానుపపత్తేః ॥౨॥