ఐతరేయోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమః అధ్యాయఃప్రథమః ఖణ్డః
ఆనన్దగిరిటీకా (ఐతరేయ)
 
స ఈక్షతేమే ను లోకా లోకపాలాన్ను సృజా ఇతి । సోఽద్భ్య ఎవ పురుషం సముద్ధృత్యామూర్ఛయత్ ॥ ౩ ॥
సర్వప్రాణికర్మఫలోపాదానాధిష్ఠానభూతాంశ్చతురో లోకాన్సృష్ట్వా సః ఈశ్వరః పునరేవ ఈక్షత — ఇమే ను తు అమ్భఃప్రభృతయః మయా సృష్టా లోకాః పరిపాలయితృవర్జితా వినశ్యేయుః ; తస్మాదేషాం రక్షణార్థం లోకపాలాన్ లోకానాం పాలయితౄన్ ను సృజై సృజేఽహమ్ ఇతి । ఎవమీక్షిత్వా సః అద్భ్య ఎవ అప్ప్రధానేభ్య ఎవ పఞ్చభూతేభ్యః, యేభ్యోఽమ్భఃప్రభృతీన్సృష్టవాన్ , తేభ్య ఎవేత్యర్థః, పురుషం పురుషాకారం శిరఃపాణ్యాదిమన్తం సముద్ధృత్య అద్భ్యః సముపాదాయ, మృత్పిణ్డమివ కులాలః పృథివ్యాః, అమూర్ఛయత్ మూర్ఛితవాన్ , సమ్పిణ్డితవాన్స్వావయవసంయోజనేనేత్యర్థః ॥

తద్వ్యాచష్టే –

సర్వప్రాణీతి ।

ఫలస్య తదుపాదానస్య తత్సాధనస్య చాధిష్ఠానభూతానిత్యర్థః ।

అవ్యయానామనేకార్థత్వాన్నుశబ్దస్తుశబ్దార్థం వైలక్షణ్యం లోకానామాహేత్యాహ –

ఇమే న్వితి ।

అహమితీత్యస్యేక్షతేతి పూర్వేణాన్వయః ।

సమష్టిలిఙ్గశరీరస్య తదభిమానినాం విరాడవయవజన్యత్వాత్తదర్థం విరాట్సృష్టిమాహ –

ఎవమీక్షిత్వేతి ।

యద్యపి లోకోత్పత్తేః పూర్వమేవాణ్డోత్పత్తిరుక్తాఽణ్డముత్పాద్యామ్భఃప్రభృతీంల్లోకానసృజతేతి భాష్యేణ తథాఽపి సైవోత్పత్తిరిహానూద్యతే । లోకపాలసృష్ట్యర్థమితి న విరోధ ఇతి భావః ।

అద్భ్య ఎవేత్యేవకారార్థమాహ –

యేభ్య ఇతి ।

కులాలః పృథివ్యాః సకాశాన్మృత్పిణ్డమివేత్యన్వయః ।

స్వావయవేతి ।

భూతానాం పరస్పరావయవసంయోజనమతిశ్లిష్టసంయోగస్తేనేత్యర్థః ॥౩॥