విరాడుత్పత్తిముక్త్వా తదవయవేభ్యో లోకపాలోత్పత్తిమాహ –
తం పిణ్డమిత్యాదినా ।
తపఃశబ్దేనాభిధ్యానశబ్దితం జ్ఞానముచ్యతే న కృచ్ఛ్రాదీత్యత్ర శ్రుతిమాహ –
యస్యేతి ।
యస్య తపో జ్ఞానమేవ న కృచ్ఛ్రాదీత్యర్థః । తతో వాచో లోకపాలోఽగ్నిర్వాగధిష్ఠాతా నిరవర్తతేత్యన్వయః । యద్యపి వాగాదికరణజాతమపఞ్చీకృతభూతకార్యం న ముఖాదిగోలకకార్యం తథాఽపి ముఖాద్యాశ్రయే తదభివ్యక్తేర్ముఖాద్వాగిత్యుక్తమ్ । నాసికాభ్యాం ప్రాణ ఇత్యత్ర ప్రాణశబ్దేన ప్రాణవృత్తిసహితం ఘ్రాణేన్ద్రియముచ్యతే ।
అధిష్ఠానమితి ।
గోలకమిత్యర్థః । త్వగ్గోలకమ్ । లోమేతి లోమసహచరితం స్పర్శనేన్ద్రియముచ్యతే । ఓషధివనస్పతయ ఇత్యోషధ్యాద్యధిదేవతా వాయురుచ్యతే ।
చిత్తం తు చేతో హృదయం హృదయజ్ఞం చాహృదయజ్ఞం చేత్యాదౌ హృదయశబ్దస్యాన్తఃకరణార్థత్వదర్శనాన్మనఃశబ్దేనాపి తస్యైవాభిధానే పౌనరుక్త్యమిత్యత ఆహ –
హృదయమితి ।
అన్తఃకరణాధిష్ఠానం హృదయకమలముచ్యత ఇత్యర్థః ।
సర్వప్రాణబన్ధనస్థానమితి ।
గుదమూలమిత్యర్థః ।
అపానశవ్దేన పాయ్విన్ద్రియలక్షణాయాం సమ్బన్ధమాహ –
అపానేతి ।
నను శిశ్నం నిరభిద్యతేతి పర్యాయే శిశ్నరేతసోరుత్పత్త్యభిధానే స్త్రీయోన్యాదేరుత్పత్తిరనుక్తా స్యాదిత్యాశఙ్క్య శిశ్నశబ్దేనోపస్థేన్ద్రియస్థానం లక్ష్యతే రేత ఇతి తద్విసర్గార్థత్వేన తత్సహితముపస్థేన్ద్రియమప్యశవ్దేన తల్లక్షితపఞ్చభూతోపాధికః ప్రజాపతిశ్చోచ్యత ఇత్యాహ –
యథేతి ।
యథాఽన్యత్ర పర్యాయాన్తరే స్థానం కరణం దేవతా చేతి త్రయముక్తమేవమిహాపి శిశ్నాదిశబ్దైస్త్రయమప్యుచ్యత ఇత్యర్థః ।
రేత ఇతి ।
ఇన్ద్రియముచ్యత ఇత్యన్వయః ।
తల్లక్షణాయాం సమ్బన్ధమాహ –
సహ రేతసేతి ।
రేతసా సహితం తత్సమ్బద్ధమిత్యర్థః ।
సమ్బన్ధముపపాదయతి –
రేతోవిసర్గార్థత్వాదితి ॥౪॥