ఎవం సమష్టీనామిన్ద్రియాణాం తదభిమానిదేవతానాం చోత్పత్తిముక్త్వాఽథ తాసాం దేవతానాం భోగయోగ్యాల్పవ్యష్టిదేహసృష్టిం తేషు దేవతానాం భోగార్థం వ్యష్టిరూపేణ ప్రవేశం చ వివక్షుస్తదుపోద్ఘాతత్వేన క్షుత్పిపాసయోః సృష్టిం దర్శయతి –
తా ఎతా ఇతి ।
తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
అగ్న్యాదయ ఇతి ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థమాహ –
లోకపాలత్వేనేతి ।
అశనాయాదిసృష్ట్యుపయోగిత్వేనైతాసాం స్వరూపాజ్ఞానపూర్వకం సంసారే బ్రహ్మాణ్డరూపే పతితత్వమాసక్తత్వం తన్మాత్రత్వాభిమానేన యద్బద్ధత్వం తదాహ –
అస్మిన్నితి ।
అర్ణవసాదృశ్యమాహ –
అవిద్యేత్యాదినా ।
అవిద్యాదిప్రభవం దుఃఖమేవ దుష్ప్రవేశనగుణేనోదకమివోదకం యస్మింస్తీవ్రరోగాదయ ఎవ భయఙ్కరత్వేన గ్రాహా నక్రాదయో యస్మిన్స్తత్త్వజ్ఞానమన్తరేణ వినాశాభావాదనన్తేఽజ్ఞానాముత్తరావధ్యభావేనాపారే విశ్రామస్థానాభావేన నిరాలమ్బే ।
సమీచీనవిశ్రమస్థానాభావేఽపి తదాభాసోఽస్తీత్యాహ –
విషయేన్ద్రియేతి ।
విషయేన్ద్రియసమ్బన్ధజనితసుఖలేశరూపే విశ్రామో యస్మిన్పఞ్చేన్ద్రియాణామర్థేషు విషయేషు శబ్దాదిషు యా తృట్ తృష్ణా సైవ మారుతస్తత్కృతో యో విక్షోభస్తనోత్థితాన్యనర్థశతాని విషయసమ్పాదనాదినా క్లేశాస్త ఎవోర్మయో యస్మిన్మహారౌరవాదయ ఎవానేకే నిరయా నరకవిశేషాస్తద్గతానాం గర్భవాసతన్నిష్క్రమణబాల్యాదయో మరణాన్తా యేఽనేకే నిరయా దుఃఖజనకత్వాత్తద్గతానాం చ యాని హా హేత్యాదీని కూజితాని స్వల్పధ్వనయ ఆక్రోశనాని మహాధ్వనయస్తదుద్భూతో మహారవో యస్మిన్ । మహాపాతకాద్యనేకనిరయేతి పాఠే మహాపాతకజన్యా నిరయా ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
సంసారార్ణవస్యైవమ్భూతత్వే తస్య తరణాసమ్భావాన్మోక్షశాస్త్రానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్యావివేకినాం తథాత్వేఽపి వివేకినాం తత్తరణోపాయోఽస్తీత్యాహ –
సత్యేతి ।
సత్యాదయో య ఆత్మగుణాస్త ఎవ పాథేయం పథ్యశనం తేన పూర్ణజ్ఞానమేవోడుపం ప్లవో యస్మిన్ । సత్సఙ్గో గురుసమ్పత్తిః సర్వత్యాగః సంన్యాసస్తావేవ మార్గో జ్ఞానోడుపప్రవృత్తిహేతుర్యస్మిన్మోక్షే సతి పునః సంసారార్ణవస్పర్శాభావాత్స ఎవ తీరవత్తీరం యస్మిన్నేతస్మిన్ప్రత్యక్షసిద్ధేఽర్ణవ ఇత్యర్థః । అత్ర పతనం నామాఽఽత్మస్వరూపాజ్ఞానేన సంసారేఽహమభిమానేన సక్తత్వమ్ । నను సంసారార్ణవపతితత్వం వక్ష్యమాణాశనాయాదియోగ ఇత్యాదిసర్వోఽపి బన్ధస్తదభిమానినో జీవస్య వక్తవ్యో న దేవతానామ్ । న చ తాసామపి తత్రాభిమానోఽస్తీతి తదుక్తమితి శఙ్కనీయమ్ ।
తథాఽపి ప్రాధాన్యతోఽభిమానినం జీవం విహాయాప్రాధాన్యతోఽభిమానినీషు తదుక్తేరభిప్రాయో వక్తవ్య ఇత్యత ఆహ –
తస్మాదితి ।
యస్మాత్సంసారార్ణవపతితత్వం తాసాం తస్మాదిత్యర్థః । మహారౌరవాద్యనేకనిరయగతిరివేతి పాఠ ఉక్తనిరయగతిర్యథా దుఃఖోపశమాయ నాలం తథా సాఽపి నాలమితి పూర్ణేణాన్వయః ।
తద్వివక్షాయా అపి ప్రయోజనమాహ –
యత ఎవమితి ।
ఎవం విదిత్వేతి ।
నాలమితి విదిత్వేత్యర్థః । ఆత్మనః సర్వభూతానాం చాఽఽత్మా య ఆత్మా వా ఇదమిత్యాదినా జగదుత్పత్త్యాదిహేతుత్వేన యః ప్రకృతః స పరం బ్రహ్మ వేదితవ్యం ఇత్యన్వయః ।
నన్వేష పన్థా ఎతత్కర్మైతద్బ్రహ్మైతత్సత్యమిత్యుపక్రమ్యోక్థముక్థమితి వా ఇత్యాదినా కర్మసమ్బన్ధిసగుణబ్రహ్మాత్మజ్ఞానస్యైవోక్తత్వాత్తస్యైవ మోక్షసాధనత్వం నోక్తకేవలాత్మజ్ఞానమాత్రస్యేత్యాశఙ్క్యైష పన్థా ఇత్యాదినా బ్రహ్మాత్మవిజ్ఞానమేవోక్తం న కర్మసముచ్చితం జ్ఞానం తస్యోక్తవాక్యేన సంసారహేతుత్వావగమేన సత్యత్వాయోగాదిత్యాహ –
తస్మాదేష పన్థా ఇతి ।
యస్మాత్కర్మసహితస్య ప్రాణవిజ్ఞానస్య సంసారఫలత్వం తస్మాదేష పన్థా ఇత్యనేన యదేతద్బ్రహ్మాత్మవిజ్ఞానం తదేవోక్తమిత్యన్వయః ।
“తమేవ విదిత్వాఽతిమృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ” ఇత్యనేనాపి కేవలాత్మవిజ్ఞానవ్యతిరిక్తపథనిషేధాదప్యుక్తమేవ జ్ఞానం పన్థా ఇత్యాహ –
నాన్య ఇతి ।
ఎష పన్థా బ్రహ్మాత్మజ్ఞానముపక్రమ్య మధ్యే ప్రాణవిజ్ఞానోక్తిస్తు ప్రాణోపాసనయా చిత్తైకాగ్ర్యే సతి తత్ఫలాచ్చ వైరాగ్యే సత్యేష పన్థా ఇత్యుపక్రాన్తం ముఖ్యం జ్ఞానం వక్తుం శక్యమిత్యభిప్రాయేణేతి భావః । యద్యప్యేతద్వాక్యవ్యాఖ్యానావసరే కర్మమార్గేఽపి పథిశబ్దార్థత్వేనోక్తస్తథాఽపి జ్ఞానమార్గోపాయత్వేన స ఉక్తో న ప్రాధాన్యేనేతి భావః ।
నను పిణ్డస్యాశనాయాదియోగే దేవతానాం కథం తద్వత్త్వం యేన తాసామన్నాదనార్థమాయతనప్రశ్నః స్యాద్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితా ఇత్యనేనేత్యత ఆహ –
తస్యేతి ।
పితామహమితి ।
స్వజనకపిణ్డజనకమిత్యర్థః ।
అధిష్ఠానమితి ।
శరీరమిత్యర్థః ।
నను విరాడ్దేహ ఎవాఽఽయతనం వర్తత ఇత్యాశఙ్క్య తస్యాతిప్రౌఢత్వాత్తమాపూర్యం తత్ర స్థాతుం వయమసమర్థా అన్నఞ్చ తద్దేహపర్యాప్తం సమ్పాదయితుమసమర్థా అతోఽస్మద్యోగ్యం వ్యష్టిదేహం సృజస్వేత్యుక్తవత్య ఇత్యాహ –
యస్మిన్నితి ।
యద్యప్యస్మదాదివ్యష్టిదేహం వినాఽపి చరుపురోడాశాదిహవిరదనమస్తి తథాఽపి తదపి హవిరదనం వ్యష్టిదేవతాదేహమన్తరా నాస్తీతి భావః ॥౧॥