ఐతరేయోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమః అధ్యాయఃద్వితీయః ఖణ్డః
ఆనన్దగిరిటీకా (ఐతరేయ)
 
తాభ్యః పురుషమానయత్తా అబ్రువన్సు కృతం బతేతి పురుషో వావ సుకృతమ్ । తా అబ్రవీద్యథాయతనం ప్రవిశతేతి ॥ ౩ ॥
సర్వప్రత్యాఖ్యానే తాభ్యః పురుషమానయత్ స్వయోనిభూతమ్ । తాః స్వయోనిం పురుషం దృష్ట్వా అఖిన్నాః సత్యః సు కృతం శోభనం కృతమ్ ఇదమధిష్ఠానం బత ఇతి అబ్రువన్ । తస్మాత్పురుషో వావ పురుష ఎవ సుకృతమ్ , సర్వపుణ్యకర్మహేతుత్వాత్ ; స్వయం వా స్వేనైవాత్మనా స్వమాయాభిః కృతత్వాత్సుకృతమిత్యుచ్యతే । తాః దేవతాః ఈశ్వరః అబ్రవీత్ ఇష్టమాసామిదమధిష్ఠానమితి మత్వా — సర్వే హి స్వయోనిషు రమన్తే ; అతః యథాయతనం యస్య యత్ వదనాదిక్రియాయోగ్యమాయతనమ్ , తత్ ప్రవిశత ఇతి ॥

గవాశ్వగ్రహణస్య సర్వతిర్యగ్దేహోపలక్షకత్వమభిప్రేత్యోక్తమ్ –

సర్వేతి ।

స్వయోనిభూతమితి ।

స్వయోనిభూతవిరాట్పురుషదేహసజాతీయమిత్యర్థః ।

యస్మాత్స్వకీయపరితోషద్యోతకేన సుకృతం బతేత్యనేన శబ్దేన పురుషదేహముక్తవత్యస్తస్మాత్తస్యేదానీమపి సుకృతత్వమిత్యాహ –

తస్మాదితి ।

స్వయం వేతి ।

ఈశ్వరేణ స్వేనైవ కృతం భృత్యాదికృతాపేక్షయా సుకృతం సుష్ఠు కృతమిత్యర్థః । పృషోదరాదిత్వాత్స్వయమితిస్థానే సుశబ్ద ఇత్యర్థః ।

ఎవం వ్యష్టిదేహసృష్టిముక్త్వా తత్ర కరణానాం దేవతానాం చ వ్యష్టిరూపేణ ప్రవేశమాహ –

తా దేవతా ఇతి ।

ఇష్టత్వే హేతుమాహ –

సర్వే హీతి ।

ఆయతనమితి ।

గోలకరూపం స్థానమిత్యర్థః । రాజ్ఞోఽనుజ్ఞాం ప్రతిలభ్య బలాధికృతాదయః సేనాపత్యాదయో నగర్యాం యథా ప్రవిశన్తి తద్వదీశ్వరస్యానుజ్ఞాం ప్రతిలభ్యాగ్నిః ప్రావిశదిత్యన్వయః ॥౩॥