అశనాయాపిపాసయోరపి వ్యష్టిదేహేఽపి కరణాధిష్ఠాతృదేవతాసమ్బన్ధం వక్తుం తయోః ప్రశ్నమవతారయతి –
ఎవమితి ।
నిరధిష్ఠానే సత్యావితి కారణీభూతే విరాడ్దేహేఽధిష్ఠానవిశేషో యది స్యాదశనాయాపిపాసయోరగ్న్యాదీనాం ముఖాదయ ఇవ తదా వ్యష్టిదేహేఽపి తదేవ స్యాత్తయోరధిష్ఠానం తేషామివ న త్వేతదస్తి । అతో నిరధిష్ఠానే తే ఇత్యర్థః । విధత్స్వేత్యనన్తరం యస్మిన్ప్రతిష్ఠితే అన్నమదావేతి శేషః ।
తత్రాధిష్ఠానవిశేషస్తావద్యువయోః కారణే సమష్టిదేహేఽభావాదిహాపి నాస్త్యేవ కారణపూర్వకత్వాత్కార్యేఽప్యధిష్ఠానస్యాదనం తు యువయోర్ధర్మరూపత్వాద్ధర్మిణమనాశ్రిత్య ధర్మస్య స్వాతన్త్ర్యాయోగాచ్చేతనావద్ధర్మీభూతదేవతాగతమేవాన్నాదనం యువయోరిత్యాహ –
స ఈశ్వర ఇతి ।
భావరూపత్వాదితి ।
ధర్మరూపత్వాదిత్యర్థః । ధర్మిణోఽప్యచేతనస్య భోక్తృత్వాదర్శనాచ్చేతనావద్వస్త్విత్యుక్తమ్ ।
అధ్యాత్మేతి ।
అధ్యాత్మదేవతా వ్యష్టిదేహగతదేవతా అధిదేవతాః సమష్టివిరాడ్దేహగతా హవిర్భుజోఽగ్న్యాదయః ప్రసిద్ధాస్తాస్విత్యర్థః ।
వృత్తీతి ।
భోగైకదేశదానేనేత్యర్థః । ఎతదేవ స్పష్టీకరోతి ।
ఎతాసు భాగిన్యావితి ।
సాక్షాద్దేవతాసు భాగవత్వాయోగాద్దేవతాభాగేన భాగవత్వమంశవత్వముక్తమితి వ్యాచష్టే –
యద్దేవత్య ఇతి ।
యద్దేవత్యో యద్దేవతాసమ్బన్ధీ యో భాగః స్యాత్తస్యా దేవతాయాః సమ్బన్ధినా తేనైవ భాగేనేత్యర్థః । హవిరాదీత్యాదిశబ్దేన తత్తదిన్ద్రియవిషయోఽపి గృహ్యతే । కరోమీత్యనన్తరముక్త్వేతి శేషః ।
ఉక్తమర్థమిదానీన్తనవ్యవహారేణ దృఢీకర్తుం తస్మాదిత్యాదివాక్యం తద్వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
యస్మాత్సృష్ట్యాదావేవం వ్యదధాత్తస్మాదిత్యర్థః । హవిర్గ్రహణముపలక్షణమధిదైవతం హవిర్గృహ్యతేఽధ్యాత్మదేవతాయై శబ్దాదివిషయో గృహ్యత ఇతి యోజ్యమ్ । భాగిన్యావేవేతి । యద్యపి శబ్దాదివిషయేణ హవిషా చాగ్న్యాదిదేవతాతృప్తౌ తయోర్నాశ ఎవ దృశ్యతే న తు తద్భాగేన భాగిత్వం తథాఽపి తయోః సర్వాత్మనా నాశే పునః కాలాన్తరే తే న స్యాతామ్ । అతః స్వరూపేణ స్థితయోరేవ తయోః కదాచిదిన్ద్రియదేవతానాం విషయోన్ముఖతయా ప్రేరకత్వరూపం కార్యౌన్ముఖ్యం కదాచిత్తదభావరూపోపశాన్తిరిత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తథా చ హవిషా దేవతాతృప్తావశనాయాపిపాసయోరపి తృప్తిరుపశాన్తిర్దృశ్యత ఇతి తద్భాగేన భాగవత్త్వముక్తమిత్యర్థః । న చ చక్షురాదినా రూపాదిగ్రహణదశాయామశనాయాపిపాసాయోర్నశాన్తిర్దృశ్యత ఇతి న సర్వత్ర భాగవత్త్వం తయోరితి శఙ్క్యమ్ । క్షుత్పిపాసార్తస్యాన్నపానదర్శనశ్రవణాదినాఽన్నపానప్రత్యాసత్తిపరితోషేణ మనసి తృష్ణా శాన్తేవ భాతి । న తు యథాపూర్వం బాధత ఇతి చక్షురాదిష్వపి తయోర్భాగవత్వమిత్యుక్తం సాయణీయదీపికాయామ్ । వస్తుతస్త్వశనాయాపిపాసాశబ్దేనేన్ద్రియాణాం స్వస్వవిషయగోచరౌ తృష్ణాకామావుచ్యేతే । అన్నమదామేత్యత్రాప్యన్నాదనం స్వస్వవిషయగ్రహణమేవ చక్షురాదీన్ద్రియదేవతానాం ముఖ్యాదనాసమ్భవాత్ । తథా చ రూపాదివిషయగ్రహణేన తత్తద్విషయగోచరయోస్తయోః శాన్తిరస్తీతి సర్వేన్ద్రియేష్వపి తయోర్భాగవత్త్వం యుక్తమితి । న చేన్ద్రియదేవతాతృప్తివ్యతిరేకేణ న తయోః పృథక్తృప్తిర్దృశ్యత ఇతి వాచ్యమ్ । ఇన్ద్రియదేవతానాం స్వస్వవిషయోన్ముఖతయా ప్రేరకత్వరూపకార్యౌన్ముఖ్యనివృత్తిరూపోపశాన్తిరేవ పృథక్తయోస్తృప్తిరస్తీత్యుక్తత్వాత్ । యద్యప్యర్ణవప్రవేశనమశనాయాదిమత్త్వం తన్నిమిత్తమన్నాదనమిత్యాది సర్వం కార్యకరణసఙ్ఘాతపఞ్జరాధ్యక్షస్య జీవస్య భోక్తురేవ నేన్ద్రియదేవతానామశనాయాపిపాసాది తథాఽపి తస్య వస్తుతోఽభోక్తృబ్రహ్మభూతస్య స్వతో భోక్తృత్వాయోగాదిన్ద్రియదేవతాద్యుపాధికృతమేవ తస్య భోక్తృత్వాదిసర్వసంసార ఇతి వక్తుం తేష్వేవ తమారోప్య శ్రుత్యోచ్యత ఇతి న దోషః ॥౫॥