శబ్దాదిభోక్తృత్వమిన్ద్రియదేవతోపాధికం న స్వత ఆత్మన ఇత్యభిప్రాయేణ తేషాం శబ్దాదిభోగముక్త్వేదానీమన్నపానభోక్తృత్వమప్యపానవృత్తిమత్ప్రాణోపాధికం న స్వత ఆత్మన ఇత్యభిప్రాయేణ తస్యా భోక్తృత్వం పరిశేషాన్నిర్ధారయితుమాహ –

తదేనదితి ।

సృష్టం తత్పరాఙ్సదత్యజిఘాంసదిత్యన్వయః ।

ఉక్తార్థే దృష్టాన్తమాహ –

యథేతి ।

పరాఙ్పదం వ్యుత్పాదయతి –

పరాగఞ్చతీతి ।

మత్వేత్యనన్తరం పరాగఞ్చతి తద్వదితి శేషః ।

అతిగన్తుమైచ్ఛదితి ।

యద్యపి వ్రీహ్యాద్యచేతనాన్నస్య నైవమిచ్ఛా సమ్భవతి తథాఽపి భోక్తృశరీరాన్తర్న ప్రవిష్టం కిన్తు బహిరేవ స్థితమిత్యత్ర తాత్పర్యమ్ । కార్యకారణలక్షణః పిణ్డస్తదన్నం వాచాఽజిఘృక్షదిత్యన్వయః ।

నన్విదానీమివ ప్రథమమేవాపానేనైవాన్నజిఘృక్షా తస్య కిమితి నాఽఽసీదిత్యాశఙ్క్య తస్యేదానీన్తనశరీరాపేక్షయా ప్రథమజత్వాత్తదానీం చాపానేనాన్నాదత్వస్యానిశ్చయాత్తస్య వాగాదినాఽన్నజిఘృక్షా యుక్తేత్యాహ –

ప్రథమజత్వాదితి ।

అస్మదాద్యపేక్షయేత్యర్థః । యస్మిన్ప్రతిష్ఠితా అన్నమదామేత్యుపక్రాన్తస్య వ్యష్టిశరీరస్య సమష్టిపిణ్డాపేక్షయా ప్రథమజత్వాభావాదపశ్యన్నజానన్నిత్యర్థః ।

వదనక్రియయా ప్రథమజస్య పిణ్డస్య కారణస్యాన్నగ్రహణాసామర్థ్యం కార్యగతాసామర్థ్యేన ద్రఢయతి –

స ప్రథమజ ఇతి ।

అత్ర ప్రథమమన్నపదం గృహీతవాన్స్యాదిత్యత్ర కర్మత్వేన సమ్బధ్యతే ।

తత్కార్యభూతత్వాదితి ।

తదనన్తరభూతత్వాదిత్యర్థః । ఇదానీన్తనశరీరస్య పూర్వకాలీనవ్యష్టిశరీరకార్యత్వాభావాదితి ।

అభివ్యాహృత్యేతి ।

వాచకశబ్దేనాభిధాయేత్యర్థః । పూర్వజోఽపీత్యస్యనాశక్నోదితి పూర్వేణాన్వయః । ప్రాణేన ఘ్రాణేనాభిప్రాణ్యాఽఽఘ్రాయేత్యర్థః ।

అపానేనేతి ।

ముఖచ్ఛిద్రేణాన్తర్గచ్ఛతా వాయునేత్యర్థః ।

అన్నాత్తృత్వమపి శ్వసనవృత్తిమతః ప్రాణస్య ధర్మో నాఽఽత్మనః స్వత ఇత్యేతత్తదేనత్సృష్టం పరాఙిత్యాదినోక్తం సన్దర్భస్య ప్రయోజనముపసంహరతి –

తేన స ఎష ఇతి ।

యేన కారణేనాపానేనాన్నమశితవాంస్తేనేత్యర్థః ।

అపానవృత్తిమతః ప్రాణస్యాన్నగ్రాహకత్వం ప్రసిద్ధ్యా దృఢీకర్తుమన్నాయురితి వాక్యం వ్యాచష్టే –

అన్నాయురితి ।

అన్నమదామేత్యాదిశ్రుత్యన్తరే ప్రాణస్యాన్నాయుష్ట్వం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ॥౩॥౪॥౫॥౬॥౭॥౮॥౯॥౧౦॥