ఎవం భోగాదికరణభూతానాం లోకానాం భోగాయతనస్య సమష్టివ్యష్టిశరీరస్య భోగోపకరణానాం వాగాదీనాం సమష్టిశరీరే లోకపాలత్వేన వ్యష్టిశరీరే కరణాధిష్ఠాతృత్వేన చ స్థితానాం దేవతానాం భోగే ప్రేరకయోరశనాయాపిపాసయోస్తత్ప్రయుక్తస్య కరణనిష్ఠస్య శబ్దాదివిషయగ్రహణలక్షణస్య భోగస్యాపానవృత్తిమత్ప్రాణనిష్ఠస్యాన్నపానగ్రహణలక్షణస్య చ భోగస్యాఽఽత్మనః సంసారిత్వసిద్ధ్యర్థం సృష్టిమభిధాయేదానీం సంసారిణం భోక్తారం దర్శయితుం స్రష్టురీశ్వరస్య విచారం దర్శయితుం స ఈక్షతేతి వాక్యం తద్వ్యాచష్టే –
స ఎవమితి ।
పురస్య పౌరాణాం పురవాసినాం తత్పాలయితౄణాం రాజనియుక్తాధికారిణాం స్థితిసమాం తత్తుల్యామన్ననిమిత్తామన్నాధీనాం సఙ్ఘాతస్థితిం కృత్వేత్యన్వయః ।
పదార్థానుక్త్వా వాక్యార్థమాహ –
యదిదమితి ।
వక్ష్యమాణమితి ।
వాచాఽభివ్యాహృతమిత్యాదినా వక్ష్యమాణమభివ్యాహరణాదికమిత్యర్థః । హేతుర్గర్భితమిదం శబ్దార్థస్య విశేషణమ్ ।
పరార్థం సదితి ।
పరార్థత్వాత్పరమర్థినం మామృతే కథం స్యాదిత్యస్యైవార్థస్య కథంశబ్దసూచితం వ్యతిరేకమాహ –
యదీతి ।
కేవలం భోక్తృరహితవ్యవహరణాది తయత్తన్న కథఞ్చన భవేత్కథఞ్చిదపి న భవేదిత్యన్వయః ।
తత్ర హేతుః –
నిరర్థకమితి ।
అర్థయత ఇత్యర్థః । పచాద్యజర్థయితా పురుషస్తద్రహితమిత్యర్థః । అర్థయితా హి పురుషః స్వస్య ప్రయోజనసిద్ధ్యర్థం వాగాదికం ప్రేరయతి । తదభావే ప్రేరకాభావాద్వాగ్వ్యవహారాదికం న భవేదిత్యర్థః । యద్వాఽర్థః ప్రయోజనమర్థినోఽభావే తస్యార్థత్వాభావాన్నిష్ప్రయోజనం సత్తన్న భవేత్ప్రయోజనప్రయుక్తత్వాత్సర్వప్రవృత్తేరితి ।
తత్ర దృష్టాన్తః –
బలిస్తుత్యాదివదితి ।
ఎతదేవ వివృణోతి –
పౌరేతి ।
అత్ర యథాశబ్దో ద్రష్టవ్యః । యథా పౌరాదిభిః ప్రయుజ్యమానం బలిస్తుత్యాదికం స్వామినమన్తరేణ న భవేత్తద్వదిత్యన్వయః ।
స్వామినమన్తరేణేతి ।
అస్య వ్యాఖ్యానమసత్యేవేతి ।
విచారస్య ఫలమాహ –
తస్మాదితి ।
పరేణార్థాదన్యేన స్వామినాఽర్థినా వాగాదివ్యవహారకృతోపకారభాజాఽధిష్ఠాత్రా వాగాదిప్రేరకేణ అధిష్ఠాతృత్వం చాయస్కాన్తవచ్చేతనస్య సన్నిధానమాత్రమేవ సాక్షితయా న వ్యాపార ఇత్యాహ –
కృతేతి ।
కృతాకృతతోస్తత్ఫలస్య చేత్యర్థః ।
ఫలసాక్షిత్వమేవ భోక్తృత్వమపీత్యాహ –
భోక్త్రేతి ।
రాజ్ఞేత్యస్యేతిపదాధ్యాహారేణేక్షతేతి పూర్వేణాన్వయః ।
ఎవం వాగ్వ్యవహరణాదకార్యసిద్ధ్యర్థం మయా ప్రవేష్టవ్యమిత్యుక్త్వాఽఽత్మస్వరూపబోధార్థం చ మయా ప్రవేష్టవ్యమితి వక్తుం స ఈక్షత యది వాచాఽభివ్యాహృతమిత్యాద్యథ కోఽహమిత్యన్తం వాక్యం తత్ప్రవేశప్రయోజనకథనార్థత్వేన కథమ్ న్విదమితివాక్యతుల్యత్వాత్స ఈక్షత కతరేణేతి వాక్యేన వ్యవహితమపీహైవాఽఽకృష్య వ్యాచష్టే –
యది నామేతి ।
సంహతస్య వాగాదిలక్షణస్య కార్యస్య పరార్థత్వం పరోపకారరూపాభివ్యాహరణాదికారిత్వం పరార్థినముపకారభాజమన్తరేణ భవేదిత్యర్థః । అనేన యది వాచైవ కేవలయాఽభివ్యాహృతం భవేదిత్యేవకారాధ్యాహారేణ వాక్యం యోజితమ్ । ఎవముత్తరత్రాపి యది ప్రాణేనైవాభిప్రాణితం భవేదిత్యాది ద్రష్టవ్యమ్ । అభిప్రాణితమాఘ్రాతమభ్యపానితమన్తర్గతం భక్షితమిత్యర్థః । ఉక్తమేవ వాక్యార్థం స్పష్టీకరోతి యద్యహమిత్యాదినా । అయం సన్నితి । అయమాత్మాఽస్తి స చైవంరూపశ్చేతి నాధిగచ్ఛేదిత్యర్థః ।
అప్రవేశే స్వస్యాధిగమో న స్యాదిత్యుక్త్వా ప్రవేశే తు సోఽస్తీతి ప్రవేశఫలమాహ –
విపర్యయే త్వితి ।
ప్రవిశ్యాభివ్యాహృతాద్యుపలమ్భే త్విత్యర్థః । వేదనరూపః సఞ్చేత్యధిగన్తవ్యోఽహం స్యామిత్యన్వయః ।
వేదనరూపత్వముపపాదయతి –
యోఽయమితి ।
యోఽయం వాగాద్యభివ్యాహృతాది వేద స వేదనరూప ఇత్యధిగన్తవ్యః స్యామిత్యన్వయః । న చ వేదితుః కథం వేదనరూపత్వమితి వాచ్యమ్ । వేదితురవేదనరూపత్వే తస్య వేదనాన్తరకర్మత్వం వాచ్యమ్ । తస్మిన్వేదనే వేదితైవ కర్తా చైదేకస్మిన్వేదితరి కర్తృత్వం కర్మత్వం చ విరుద్ధం ప్రసజ్యేత । అన్యో వేదితా కర్తా చేత్తస్యాప్యన్యో వేదితేత్యనవస్థా స్యాదితి వేదితుర్వేదనరూపత్వం సిద్ధ్యతి । అత ఎవ శ్రుత్యన్తరే యో వేదేదం జిఘ్రాణీతి స ఆత్మేతి ఘ్రాతృఘ్రేయఘ్రాణవేదనస్యాఽఽత్మత్వముక్తమితి భావః ।
తస్య వేదనరూపత్వే ప్రాణముక్త్వాఽస్తిత్వే ప్రమాణమాహ –
యదర్థమితి ।
సంహతానాం వాగాదీనామభివ్యాహృతాది యదర్థం సోఽన్యో వాగాదిభిరసంహతః సంశ్చేత్యధిగన్తవ్య ఇతి పూర్వేణాన్వయః । సంహతానామసంహతపరార్థత్వే దృష్టాన్తమాహ యథేతి । ఎతదుక్తం భవతి । వాగాద్యభివ్యాహృతాది స్వాసంహతపరార్థం భవితుమర్హతి । సంహతత్వాత్కుడ్యాదివత్ప్రాసాదాదివచ్చేతి । తద్వదిత్యనన్తరం శ్రుతిగతం స ఈక్షతేతి పదం ద్రష్టవ్యమ్ । భాష్యే తు స్పష్టతయా త్యక్తమ్ ।
ప్రయోజనద్వయవశాత్ప్రవేశస్య కర్తవ్యత్వే సిద్ధే ప్రవేశద్వారస్య విచారస్యావసర ఇతీదానీం స ఈక్షత కతరేణేతి వాక్యం వ్యాచష్టే –
ఎవమీక్షిత్వేతి ।
అత ఇతి ।
యతః ప్రవేశస్య వాగాదివ్యవహారసిద్ధిర్మత్స్వరూపబోధశ్చేతి ప్రయోజనద్వయసిద్ధ్యర్థం కర్తవ్యత్వమత ఇత్యర్థః । అన్తరితి పాఠే శరీరస్యాన్తః ప్రపద్యా ఇత్యన్వయః ।
కతరేణేతి పదం గృహీత్వా తద్వ్యాఖ్యాతుం మార్గద్వయం దర్శయతి –
ప్రపదం చేతి ।
ఇదానీం గృహీతం పదం వ్యాఖ్యాతి –
అనయోః కతరేణేతి ।
ప్రపద్యా ఇత్యనన్తరం శ్రౌతం స ఈక్షతేతి పదం ద్రష్టవ్యమ్ ॥౧౧॥