అనన్తరం స ఈక్షత యది వాచేత్యాదివాక్యం పూర్వమేవ వ్యాఖ్యాతమితి తదుత్తరం స ఎతమేవ సీమానమితి వాక్యం వ్యాఖ్యాతుం తదపేక్షితమాహ –
ఎవమీక్షిత్వేతి ।
పర్యాలోచ్యేత్యర్థః ।
భృత్యస్య ప్రవేశమార్గేణ స్వామినః ప్రవేశోఽనుచిత ఇత్యనేనైవ మార్గేణ ప్రవేశం నిశ్చితవానిత్యాహ –
న తావదితి ।
అస్యేతి ।
పిణ్డస్యేత్యర్థః । ప్రపద్యేయమిత్యనన్తరం నిశ్చిత్యేతి శేషః ।
ఎవమపేక్షితముక్త్వా సా ఎతమితి వాక్యం వ్యాచష్టే –
ఇతి లోక ఇవేతి ।
ఎవమీక్షిత్వా మూర్ధానం విదార్య ప్రపద్యేయమితి నిశ్చిత్యేమం సఙ్ఘాతం ప్రాపద్యతేత్యన్వయః । నను నవ వై పురుషే ప్రాణాః సప్త వై శీర్షణ్యాః ప్రాణా ద్వావవాఞ్చౌ ।
నవద్వారే పురే దేహీత్యాదిషు ద్వారనవకం ప్రసిద్ధం న తు మూర్ధని ద్వారాన్తరమిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షతస్తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతీతి శ్రుతితశ్చ తస్య ద్వారస్య ప్రసిద్ధేర్నైవమితి వక్తుం సైషేతి వాక్యం తద్వ్యాచష్టే –
సేయమితి ।
ప్రత్యక్షతః ప్రసిద్ధిం సైషేతి పదాభ్యాం దర్శయతి –
మూర్ధ్నీతి ।
మూర్ధని చిరం విషవృక్షతైలాదివారణకాలే తిక్తాదితద్రససంవేదనం దృశ్యత ఇతి సా ద్వాః ప్రత్యక్షతః ప్రసిద్ధేత్యర్థః ।
న కేవలం ద్వారః ప్రత్యక్షత ఎవ ప్రసిద్ధిః కిన్తు తస్యా విదృతిరితి నామ్నాఽపి ప్రసిద్ధిరిత్యాహ –
విదృతిరితి ।
అనేనేశ్వరేణ స్వప్రవేశార్థమసాధారణతయా విదారితత్వాన్న భృత్యస్థానీయచక్షురాదిప్రవేశద్వారైః సహ నవ వై పురుష ప్రాణా ఇత్యాదిపూర్వోక్తశ్రుతిషు పరిగణితమిత్యుక్తమ్ ।
శ్రౌతప్రసిద్ధిం వక్తుం తదేతన్నాన్దనమితి వాక్యం తత్రైతదేవ నాన్దనం నాన్యానీత్యుక్తమితి కృత్వా వ్యాచష్టే –
ఇతరాణి త్వితి ।
సమృద్ధీనీతి ।
సమ్యగృద్ధిరానన్దో యేషు తానీతి విగ్రహః । హేతుశబ్దం భావప్రధానం స్వీకృత్యాఽఽనన్దం ప్రతి హేతుత్వం యేషామితి బహువ్రీహిణా హేతూనీతి నపుంసకత్వం ద్రష్టవ్యమ్ । నన్దత్యనేన ద్వారేణ గత్వేతి అనేన తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతీతి శ్రుతౌ పసిద్ధిర్దర్శితా । ఈశ్వరస్యైవం ప్రవేశముక్త్వా తస్య పూర్వోక్తకార్యకారణసఙ్ఘాతోపాధికం సంసారమాహ తస్యేతి । ఎవం పురం సృష్ట్వా జీవేనాఽఽత్మనా ప్రవిష్టస్య తస్య రాజ్ఞ ఇవ త్రయ ఆవసథాః క్రీడాస్థానానీత్యన్వయః ।
తాన్యేవాఽఽహ –
జాగరితేతి ।
చక్షురితి ।
చక్షుర్గోలకమిత్యర్థః । మన ఇతి । మనసోఽధికరణం కణ్ఠస్థానమిత్యర్థః । కణ్ఠే స్వప్నం సమాదిశేదితి శ్రుతేః । హృదయాకాశ ఇతి । హృదయావచ్ఛిన్నభూతాకాశ ఇత్యర్థః ।
యద్యపి బ్రహ్మణ్యేవ సుషుప్తౌ జీవో వర్తతే సతా సోమ్య తదా సమ్పన్న ఇతి శ్రుతేస్తథాఽపి బ్రహ్మణోఽపి హృదయావకాశేఽవస్థానాత్తత్సమ్పన్నోఽపి తత్రైవ వర్తత ఇతి తథోక్తమ్ । అన్యథా హృదయాకాశశబ్దేనైవ దహరాధికరణన్యాయేన బ్రహ్మాభిధానే తస్య త్రయః స్వప్నా ఇతి వక్ష్యమాణస్వప్నతుల్యత్వానుపపత్తిరిత్యత ఎవ పక్షాన్తరమాహ –
వక్ష్యమాణా వేతి ।
తానేవాఽఽహ –
పితృశరీరమితి ।
నన్వాత్మా వా ఇదమేక ఎవేత్యద్వితీయత్వేనోక్తస్య కథమావసథయోగ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽవస్థానం మృషాత్వాన్న పారమార్థికాద్వితీయత్వాయోగ ఇతి వక్తుం త్రయః స్వప్నా ఇత్యుక్తం తద్వ్యాచష్టే –
త్రయః స్వప్నా ఇతి ।
స్వప్నతుల్యా ఇత్యర్థః । జాగ్రదిత్యుపలక్షణం పిత్రాదిశరీరత్రయం చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
తేషాం స్వప్నతుల్యత్వం నాస్తీతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అత్రాపి శరిరత్రయమిత్యుపలక్షితం తత్ప్రబోధస్య స్వప్నప్రబోధతుల్యత్వాత్స్వప్నత్వమేవేత్యాహ –
నైవమితి ।
తథా ప్రసిద్ధిర్నాస్తీతి శఙ్కతే –
కథమితి ।
అవివేకినాం తథా ప్రసిద్ధ్యభావేఽపి వివేకినాం తల్లక్షణజ్ఞత్వాత్తథా ప్రసిద్ధిరస్తీత్యాహ –
పరమార్థేతి ।
వస్తుతత్త్వతిరోధానేనాసద్వస్తుప్రతిభాసః స్వప్న ఇతి తల్లక్షణమ్ । జాగరితమపి తథాభూతమేవ బ్రహ్మస్వరూపతిరోధానాదవిద్యమానజగత్ప్రతీతేశ్చేత్యర్థః । అన్తరం యన్మనస్తద్ద్వితీయ ఆవసథ ఇత్యన్వయః । అయమావసథ ఇత్యాదినాఽర్థాన్తరం నోచ్యతే ।
ప్రాసాదభూమికావదుపర్యధోభావేన స్థితా ఎవ చక్షురాదయోఽఙ్గుల్యా నిర్దిశ్య ప్రదర్శ్యన్తే బాహ్యావసథభ్రాన్తివారణాయేత్యాహ –
అయమావసథ ఇత్యుక్తానుకీర్తనమేవేతి ।
నన్వావసథశబ్దస్య గృహవిశేషవాచినః కథమక్ష్యాదిషు ప్రయోగ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽవసథస్థస్యేవైషు స్థితస్య దీర్ఘనిద్రాదర్శనాత్తేషు సుఖం సుప్తస్యేవ శీఘ్రప్రబోధాదర్శనాద్గౌణ్యా వృత్త్యాఽఽవసథత్వమాహ –
తేషు హ్యయమితి ।
స్వాభావిక్యాఽవిద్యయేత్యన్వయః । అనుభవైరిత్యనన్తరమిత్యేత ఆవసథా ఉచ్యన్త ఇతి శేషః । నను జాగరితాదికం భూతకార్యస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతస్య ధర్మో న త్వాత్మనః ॥౧౨॥