हार्दत्वे ब्रह्मणोऽनिष्ठप्रसङ्गाज्जीवस्यैव हार्दस्योपास्यतेति शङ्कित्वा समाधत्ते —

सम्भोगेति ।

चोद्यं प्रपञ्चपयति —

व्योमवदिति ।

सर्वबुद्धिसम्बन्धेऽपि नभोवदभोगमाशङ्क्योक्तम् —

चिदिति ।

तथापि भोगहेतुसम्बद्धस्यैव भोगो नेतरस्येत्याशङ्क्याह —

एकत्वाच्चेति ।

तत्प्रपञ्चयति —

नहीति ।

अनिष्टप्रसङ्गं निगमयति —

तस्मादिति ।

उत्तरमादत्ते —

नेति ।

यत्तु बुद्धिस्थत्वे सति चैतन्याद्ब्रह्मणो भोक्तृत्वं जीववदिति, तत्राह —

न तावदिति ।

हेतुं विवृणोति —

विशेषो हीति ।

धर्माधर्मवत्त्वस्यैव भोगप्रयोजकत्वादप्रयोजको हेतुरित्यर्थः ।

उक्तवैशेष्यफलमाह —

एतस्मादिति ।

साधनव्याप्तिमाशङ्क्य ‘अन्यत्र धर्मात्’ इत्यादिश्रुतिविरोधान्मैवमित्याह —

यदि चेति ।

किञ्च जीवा विभवो बहवश्चेति स्थितावेकस्मिन्देहदेशे सर्वसंनिध्यविशेषात्तुल्यो भोगः स्यान्न चेन्नैकस्यापि । स्वकर्मार्जिते देहे भोगो नान्यत्रेति चेद्द्वयमपि तथैवाभिदधीमहीत्याह —

सर्वेति ।

ब्रह्मणो भोक्त्रभिन्नत्वाद्भोक्तृतेत्युक्तमनुभाषते —

यदपीति ।

तत्र प्रतिज्ञैवायुक्तेत्याह —

अत्रेति ।

तदयुक्तिं वक्तुं पृच्छति —

इदमिति ।

किमेकत्वमज्ञातं ज्ञातं वा । आद्ये हेत्वसिद्धिः । द्वितीये तद्धीर्मदुक्तेः शास्त्राद्वेति प्रश्नमेव प्रकटयति —

कथमिति ।

अन्त्यमादत्ते —

तत्त्वमिति ।

शास्त्रानुसरणे तदतिक्रमणमयुक्तमित्याह —

यथेति ।

नहि कुक्कुटादेरेकदेशो भोगाय पच्यत एकदेशस्तु प्रसवाय कल्प्यते, विरोधादित्याह —

नेति ।

ऐक्यं बोधयदपि शास्त्रं न संसारं वारयति । तत्कथमर्धजरतीयप्रसक्तिरित्याशङ्क्याह —

शास्त्रं चेति ।

संसारिणो ब्रह्मणैक्यबोधनायोगाज्जीवस्य संसारित्वनिरासद्वारा शास्त्रमैक्यं बोधयति, अशोधितपदार्थस्य वाक्यार्थज्ञानाभावादित्यर्थः ।

त्वदुक्तेरैक्यं ज्ञातं न शास्त्रादिति द्वितीयमुत्थापयति —

अथेति ।

तत्र वास्तवे भोक्तृत्वे साध्ये साध्यवैकल्यं, अवास्तवे सिद्धसाध्यतेति मत्वाह —

तदेति ।

तदेव दृष्टान्तेनाह —

नहीति ।

तत्र सूत्रभागमवतार्य योजयति —

तदाहेति ।

तयोर्विशेषेऽपि कथं ब्रह्मणि वस्तुतो भोगाभावः, तत्राह —

नचेति ।

हेतुद्वयनिरासमुपसंहरति —

तस्मान्नेति ।

मनोमयत्वादिविशिष्टस्यैवेश्वरस्य ध्यानार्थं हार्दत्वेऽपि निर्दोषत्वात्तस्मिन्नेव शाण्डिल्यविद्यावेद्ये ‘सर्वम्’ इत्यादिवाक्यं समन्वितमित्यर्थः ॥ ८ ॥