सूत्रं व्याचष्टे -

तुशब्द इति ।

आशङ्कापनोदप्रकारमेव प्रकटयति -

न खल्विति ।

अत्र हेतुत्वेन सूत्रभागमादत्ते -

यत इति ।

तस्यार्थमाह -

मृदादीति ।

भूतमात्रमिन्द्रियमात्रं वा चेतनत्वेन व्यपदिश्यमानं न भवतीत्यत्र प्रश्नपूर्वकं हेतुद्वयमाह -

कस्मादिति ।

तत्र विशेषं व्याचष्टे -

विशेषो हीति ।

तस्यान्यथोपपत्तिं वारयति -

सर्वेति ।

उपकार्योपकारकत्वाधिगतेः साम्ये च तदयोगात्प्रसिद्धिश्रुतिभ्यां चेतनाचेतनत्वविभागावगमात्केवलभूतेन्द्रियविषया नैषा श्रुतिरित्यर्थः ।

अविशेषेण विशेषं व्याख्याय प्राणेषु विशेषं विशेषतो व्याकरोति -

अपिचेति ।

विशिषन्ति वागादीन्प्राणादीनिति शेषः । अहंश्रेयसे श्रेयानहमित्यस्मै प्रयोजनाय । स्वकीयश्रेष्ठत्वायेत्यर्थः । निःश्रेयसं श्रैष्ठ्यं प्राणे ज्ञात्वा तदनुवर्तिन्यः सर्वा देवता बभूवुरित्यर्थः ।

इदानीमनुगतिमविशेषतो दर्शयति -

अनुगताश्चेति ।

सर्वत्रेति भूतेन्द्रियादिग्रहणम् । सम्प्रति करणेष्वेव देवतानुगतिं श्रुतितो दर्शयति -

अग्निरिति ।

करणेष्वेवानुगतिं विधान्तरेण निरूपयति -

प्राणेति ।

क्षेत्रज्ञाधिष्ठितानां शरीराणामिव प्राणानामपि व्यवहारानुगतिं दर्शयन्ती श्रुतिस्तेषां क्षेत्रज्ञाधिष्ठानेनैव चैतन्यं द्रढयतीत्यर्थः ।

भूतेन्द्रियविषयचेतनत्वश्रुतेरभिमानिनिमित्ततां विशेषानुगतिभ्यामुक्त्वा भूतेषु चेतनत्वाभिधानस्याभिमानिनिमित्ततां विशेषतो दर्शयति -

तत्तेज इति ।

सर्वस्य चेतनत्वासम्भवे हेत्वसिद्धिसमाधिमुपसंहरति -

तस्मादिति ।

तत्फलमनुमानं निगमयति -

विलक्षणत्वाच्चेति ।

ब्रह्मणि समन्वयो यथोक्तन्यायविरोधान्न सिध्यतीति पूर्वपक्षमनुभाष्य सिद्धान्तमाह -

इत्याक्षिप्त इति ॥ ५ ॥