अनाश्रमिणां कर्मापि विद्याहेतुश्चेदारूढपतितस्य पूर्वाश्रमं प्राप्तस्य धीपूर्वकं प्रच्युतस्य कर्म किमु वाच्यमित्याशङ्क्याह -
तद्भूतस्येति ।
वृत्तानुवादेन विषयं सूचयति -
सन्तीति ।
तानाश्रमान्प्राप्तस्य धीपूर्वं प्रच्युतस्य कर्म विषयस्तत्किं विद्याहेतुर्न वेति संशयं सिद्धवत्कृत्य तद्धेतुमाह -
तांस्त्विति ।
कथञ्चिद्रागाद्युद्रेकादित्यर्थः । सा मानवती न वेति संशयार्थः । ऊर्ध्वरेतसां बुद्धिपूर्वं प्रच्युतानां कर्म यथोक्तविद्याहेतुर्नेत्युक्त्या पादादिसङ्गतिः । पूर्वपक्षे पूर्वोक्ताश्रमित्वश्रैष्ठ्यासिद्धिः ।
सिद्धान्ते प्रच्युतेरप्रामाणिकत्वात्तत्सिद्धिरिति स्वीकृत्य पूर्वपक्षयति -
पूर्वेति ।
पूर्वाश्रमोक्तो यागादिधर्मः सुखेन शक्योऽनुष्ठातुमिति तच्चिकीर्षया रागद्वेषवशेन च प्रत्यवरोहोऽपि प्रामाणिकः स्यात्तथाचानाश्रमिकर्म निन्दितमपि यथा विद्यासाधनमुक्तं तथा प्रत्यवरूढस्यापि कर्म विद्याहेतुराश्रमावरोहोऽनुष्ठेयस्तदारोहावरोहयोरन्यतरत्वात्तदारोहवदित्यवरोहस्य प्रामाणिकत्वादित्यर्थः ।
सिद्धान्तसूत्रमवतार्य व्याकरोति -
एवमिति ।
उत्तराश्रमं प्राप्तस्य पूर्वाश्रमप्राप्तिरप्रामाणिकीत्यत्र प्रश्नपूर्वकं हेतुत्रयमाह -
कुत इति ।
तत्र नियमं व्याचष्टे -
तथाहीति ।
अरण्यमित्येकान्तोपलक्षितमूर्ध्वरेतस्त्वं तदियाद्गच्छेदिति पदं शास्त्रमार्गस्ततस्तस्मादरण्यान्न पुनरेयात्पुनर्नागच्छेन्न प्रत्यवरोहेदित्युपनिषद्रहस्यमित्यर्थः ।
स्मार्तमपि नियमं कथयति -
आचार्येणेति ।
उक्तनियमतात्पर्यमाह -
एवमिति ।
अतद्रूपमप्रत्यवरोहं व्याकरोति -
यथाचेति ।
अभावं शिष्टाचाराभावं व्याचष्टे -
नचेति ।
परोक्तमनुमानमनूद्य स्मृतिविरोधेन दूषयति -
यत्त्विति ।
इतश्चानुमानमयुक्तमित्याह -
न्यायाच्चेति ।
यत्तु रागादिवशात्प्रत्यवरोहणमिति, तत्राह -
नचेति ।
ततो न पुनरित्यादि नियमशास्त्रम् । अवशिष्टं सूत्रावयवं व्याचष्टे -
जैमिनेरिति ।
अत्रेति प्रामाणिकप्रच्युत्यभावोक्तिः । उभयसम्प्रतिपत्तिफलमाह -
प्रतिपत्तीति ॥ ४० ॥
प्रत्यवरोहणमशास्त्रीयमित्युक्तम् ।