न ब्रह्मविद्या दुरितनिबर्हणहेतुरिति प्राप्तमनूद्य सिद्धान्तसूत्रमवतार्य प्रतिज्ञां व्याकरोति -
एवमिति ।
विभागहेतुं प्रश्नपूर्वकमादत्ते -
कस्मादिति ।
उत्तराश्लेषविषयत्वेन हेतुं व्याचष्टे -
तथाहीति ।
निषिद्धानाचरणाद्व्यर्थं दुरिताश्लेषवचनमितिशङ्कानिरासार्थं विशिनष्टि -
सम्भाव्यमानेति ।
पूर्वस्य कर्मणोे नाशेऽपि हेतुं योजयति -
तथेति ।
सगुणविद्यायामश्लेषविनाशवचनमुदाहृत्य निर्गुणविद्यायामुदाहरति -
अयमिति ।
कर्माश्लेषस्यापि तत्क्षयवचनमुपलक्षणम् । एवं सिद्धान्तमुपपाद्य परोक्तमनुवदति -
यदुक्तमिति ।
ज्ञानात्कर्मदाहादिपक्षे शास्त्रविरोधं प्रत्याह -
नेत्यादिना ।
कर्मणो नास्ति फलदाने शक्तिरिति साधने वा शास्त्रविरोधः सत्यामेव तस्यां भोगं विना तन्निवृत्तिसाधने वेति विकल्प्याद्यं दूषयति -
नहीति ।
द्वितीयं प्रत्याह -
सा त्विति ।
कथं तर्हि शास्रविरोधसमाधिः, तत्राह -
शक्तीति ।
यत्तु ‘नाभुक्तं क्षीयते कर्म’ इत्यादिस्मृतेर्न भोगादृते कर्मक्षयोऽस्तीति, तत्राह -
नहीति ।
अपवादस्तर्हि केनोत्सर्गस्य स्यादिति, तत्राह -
इष्यत इति ।
आदिशब्देन पूर्वत्र प्रावश्चित्तवदत्र विद्योच्यते । ‘ज्ञानिनः सर्वपापानि शीर्यन्ते नात्र संशयः । क्रीडन्नपि न लिप्येत पापैर्नानाविधैरपि’ इत्याद्याः स्मृतयः ।
प्रायश्चित्तानां न पापक्षयहेतुत्वं गृहदाहेष्ट्यादिवन्नैमित्तिकत्वेन फलान्तरयोगादित्युक्तमनुवदति -
यत्त्विति ।
यथा मलिनः स्नायादित्युक्ते स्नानफलं मलनिवृत्तिर्गम्यते तथा ब्रह्महा द्वादशवर्षिकं व्रतं चरेदित्युक्ते ब्रह्महत्यानिवृत्तिर्व्रतफलं प्रतीयते तेन दृष्टत्यागेनादृष्टकल्पना न युक्तेत्याह -
तदसदिति ।
प्रायश्चित्तानां पापनिवृत्तिफलत्वेऽविद्याया न तथात्वं तद्वत्तन्निवृत्त्युद्देशेन तस्या विध्यभावादित्युक्तमनुद्रवति -
यदिति ।
दोषक्षयोद्देशेन सगुणविद्यासु वा विध्यभावो निर्गुणविद्यायां वेति विकल्प्यति -
अत्रेति ।
प्रथमं प्राह -
सगुणास्त्विति ।
तासामैश्वर्यफलत्वान्न पापक्षयोद्देशेन विधिरित्याशङ्क्याह -
तास्विति ।
विधित्सितविद्यास्तुरेव पाप्मादिनिवृत्तिश्रुतिरित्याशङ्क्याह -
तयोश्चेति ।
उभयसंयोगित्वेन विद्याविधिसम्भवादित्यर्थः ।
पाप्मदाहादिश्रुतेः स्तुत्यर्थत्वाभावे फलितमाह -
अत इति ।
द्वितीये विध्यभावमुपेत्य विद्यास्वभावादेव पापक्षयफलत्वमाह -
निर्गुणायां त्विति ।
विमतमात्मन्यशेषदुरितनिवर्तकं दुरितकर्तृत्वादिबाधकत्वात्स्वप्नदुरितकर्तृत्वादिबाधकतया तत्कालीनदुरितबाधकजाग्रद्बोधवदिति भावः ।
सर्वत्रापि दुरितनिवर्तकस्य तुल्यत्वाद्दाहाश्लेषविभागोक्तिरयुक्तेत्याशङ्क्याश्लेषोक्तेर्गतिमाह -
अश्लेष इति चेति ।
सर्वमपि व्यापारं कार्यकरणसङ्घाताश्रयं पश्यन्नविक्रियब्रह्मात्मदर्शी कर्तृत्वमेव स्वस्य न मन्यते । नच परकर्तृकेण पापेन लिप्यते स्वयमित्यर्थः ।
विद्योत्पत्तेरूर्ध्वं कर्तृत्वाभिमानाभावेऽपि प्राग्भावात्कथं कर्मनिवृत्तिरित्याशङ्क्य दाहोक्तिमुपपादयति -
अतिक्रान्तेष्विति ।
विद्याधीनं कर्मनाशं विद्यावदनुभवानुसारेण विवृणोति -
पूर्वेति ।
मोक्षशास्त्रानुपपत्त्यापि विद्याधीना पापहानिरित्याह -
एवमेवेति ।
योगप्रभावाद्युगपदनेकदेहनिर्माणेनापर्यायेण सर्वकर्मफलोपभोगे मुक्तिर्युक्तेत्याशङ्क्याह -
अन्यथेति ।
कर्मणां नियतकालविपाकत्वाद्युगपदुपभोगायोगादुपभोगस्यापि कर्मान्तरसञ्चयमन्तरेणासम्भवात्कल्पशतातिक्रमकालभोग्यानामधुना भोक्तुमयुक्तत्वाद्दीर्घकालानां च परिमितकालभोगानुपपत्तेर्न विद्यातिरेकेण निःशेषकर्मनिवृत्तिरित्यर्थः ।
सत्स्वपि कर्मान्तरेषु मोक्षहेतुकर्मवशान्मोक्षमनुभूय कर्मान्तरफलानि पश्चाद्भोक्ष्यन्त इत्याशङ्क्याह -
नचेति ।
दृष्टफलत्वाच्च विद्याया न तत्फलस्य कालान्तरापेक्षा येनोत्पन्नविद्योऽपि कर्मफलान्यनुभूय पश्चान्मुच्येतेत्याह -
परोक्षेति ।
श्रुतिस्मृतिन्यायसिद्धमुपसंहरति -
तस्मादिति ॥ १३ ॥