ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಆಪೋ ವಾ ಅರ್ಕಸ್ತದ್ಯದಪಾಂ ಶರ ಆಸೀತ್ತತ್ಸಮಹನ್ಯತ । ಸಾ ಪೃಥಿವ್ಯಭವತ್ತಸ್ಯಾಮಶ್ರಾಮ್ಯತ್ತಸ್ಯ ಶ್ರಾಂತಸ್ಯ ತಪ್ತಸ್ಯ ತೇಜೋರಸೋ ನಿರವರ್ತತಾಗ್ನಿಃ ॥ ೨ ॥
ಆಪೋ ವಾ ಅರ್ಕಃ । ಕಃ ಪುನರಸಾವರ್ಕ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಆಪೋ ವೈ ಯಾ ಅರ್ಚನಾಂಗಭೂತಾಸ್ತಾ ಏವ ಅರ್ಕಃ, ಅಗ್ನೇರರ್ಕಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ಸು ಚಾಗ್ನಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ; ನ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾರ್ಕಸ್ತಾಃ, ತಾಸಾಮಪ್ರಕರಣಾತ್ ; ಅಗ್ನೇಶ್ಚ ಪ್ರಕರಣಮ್ ; ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ — ‘ಅಯಮಗ್ನಿರರ್ಕಃ’ ಇತಿ । ತತ್ ತತ್ರ, ಯದಪಾಂ ಶರ ಇವ ಶರೋ ದಧ್ನ ಇವ ಮಂಡಭೂತಮಾಸೀತ್ , ತತ್ಸಮಹನ್ಯತ ಸಂಘಾತಮಾಪದ್ಯತ ತೇಜಸಾ ಬಾಹ್ಯಾಂತಃಪಚ್ಯಮಾನಮ್ ; ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನ ವಾ, ಯೋಽಪಾಂ ಶರಃ ಸ ಸಮಹನ್ಯತೇತಿ । ಸಾ ಪೃಥಿವ್ಯಭವತ್ , ಸ ಸಂಘಾತೋ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಸಾಭವತ್ ; ತಾಭ್ಯೋಽದ್ಭ್ಯೋಽಂಡಮಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮುತ್ಪಾದಿತಾಯಾಮ್ , ಸ ಮೃತ್ಯುಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಅಶ್ರಾಮ್ಯತ್ ಶ್ರಮಯುಕ್ತೋ ಬಭೂವ ; ಸರ್ವೋ ಹಿ ಲೋಕಃ ಕಾರ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾ ಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ; ಪ್ರಜಾಪತೇಶ್ಚ ತನ್ಮಹತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ಯತ್ಪೃಥಿವೀಸರ್ಗಃ ; ಕಿಂ ತಸ್ಯ ಶ್ರಾಂತಸ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಯ ಶ್ರಾಂತಸ್ಯ ತಪ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಿನ್ನಸ್ಯ, ತೇಜೋರಸಃ ತೇಜ ಏವ ರಸಸ್ತೇಜೋರಸಃ, ರಸಃ ಸಾರಃ, ನಿರವರ್ತತ ಪ್ರಜಾಪತಿಶರೀರಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕೋಽಸೌ ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತಃ ? ಅಗ್ನಿಃ ಸೋಽಂಡಸ್ಯಾಂತರ್ವಿರಾಟ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪ್ರಥಮಜಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವಾಂಜಾತಃ ; ‘ಸ ವೈ ಶರೀರೀ ಪ್ರಥಮಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ॥

ಅಪಾಮರ್ಕತ್ವಶ್ರವಣಾನ್ನಾಗ್ನೇರರ್ಕತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಾಸಾಮರ್ಕತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ತಾಸ್ವಂತರ್ಹಿರಣ್ಮಯಮಂಡಂ ಸಂಬಭೂವೇತಿ ಶ್ರುತಿಮನುಸರನ್ನುಪಚಾರೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಅಪ್ಸು ಚೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯಮರ್ಕತ್ವಮಪಾಂ ವಾರಯತಿ —

ನ ಪುನರಿತಿ ।

ನನು ‘ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಸಮಾಖ್ಯಾನಾಂ ಸಮವಾಯೇ ಪಾರದೌರ್ಬಲ್ಯಮರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾತ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೩ । ೩ । ೧೪) ಇತಿನ್ಯಾಯಾತ್ಪ್ರಕರಣಾದಾಪೋ ವಾ ಅರ್ಕ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬಲವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಸಹಕೃತಂ ಪ್ರಕರಣಮೇವ ಕೇವಲವಾಕ್ಯಾದ್ಬಲವದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ —

ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।

ಭೂತಾಂತರಸಹಿತಾಸ್ವಪ್ಸು ಕಾರಣಭೂತಾಸು ಪೃಥಿವೀದ್ವಾರಾ ಪಾರ್ಥಿವೋಽಗ್ನಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಪೃಥಿವೀಸರ್ಗಂ ತಾಭ್ಯೋ ದರ್ಶಯತಿ —

ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಪ್ಸು ಭೂತಾಂತರಸಹಿತಾಸೂತ್ಪನ್ನಾಸು ಸತೀಷ್ವಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶರ ಇವ ಶರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ದಧ್ನ ಇವೇತಿ ।

ಸಂಘಾತೇ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಮಾಹ —

ತೇಜಸೇತಿ ।

ಯತ್ತದಿತಿ ಪದೇ ನಪುಂಸಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇ ಕಥಂ ತಯೋಃ ಶರಶಬ್ದೇನ ಕಾರಣಸ್ಯೋಚ್ಛೂನತ್ವವಾಚಿನಾ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗೇನಾನ್ವಯಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನೇತಿ ।

ಉಕ್ತಾನುಪಪತ್ತಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ವಾಶಬ್ದಃ ।

ವ್ಯತ್ಯಯೇನಾನ್ವಯಮೇವಾಭಿನಯತಿ —

ಯೋಽಪಾಮಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ತಾಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಸ್ಥೂಲಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕವಿರಾಜಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕಸೂತ್ರಾದುತ್ಪತ್ತಿಂ ವಕ್ತುಂ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ —

ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಕೂಲಯತಿ —

ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।

ಇದಾನೀಂ ವಿರಾಡುತ್ಪತ್ತಿಮುಪದಿಶತಿ —

ಕಿಂ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಗ್ನಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಸೋಽಂಡಸ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಶರೀರಿತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —

ಸ ವಾ ಇತಿ ॥೨॥