ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸೋಽಕಾಮಯತ ದ್ವಿತೀಯೋ ಮ ಆತ್ಮಾ ಜಾಯೇತೇತಿ ಸ ಮನಸಾ ವಾಚಂ ಮಿಥುನಂ ಸಮಭವದಶನಾಯಾಮೃತ್ಯುಸ್ತದ್ಯದ್ರೇತ ಆಸೀತ್ಸ ಸಂವತ್ಸರೋಽಭವತ್ । ನ ಹ ಪುರಾ ತತಃ ಸಂವತ್ಸರ ಆಸ ತಮೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಬಿಭಃ । ಯಾವಾನ್ಸಂವತ್ಸರಸ್ತಮೇತಾವತಃ ಕಾಲಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾದಸೃಜತ । ತಂ ಜಾತಮಭಿವ್ಯಾದದಾತ್ಸ ಭಾಣಕರೋತ್ಸೈವ ವಾಗಭವತ್ ॥ ೪ ॥
ಸೋಽಕಾಮಯತ — ಯೋಽಸೌ ಮೃತ್ಯುಃ ಸೋಽಬಾದಿಕ್ರಮೇಣಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಮಂಡಸ್ಯಾಂತಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವಂತಂ ವಿರಾಜಮಗ್ನಿಮಸೃಜತ, ತ್ರೇಧಾ ಚಾತ್ಮಾನಮಕುರುತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಕಿಂವ್ಯಾಪಾರಃ ಸನ್ನಸೃಜತೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸಃ ಮೃತ್ಯುಃ ಅಕಾಮಯತ ಕಾಮಿತವಾನ್ ; ಕಿಮ್ ? ದ್ವಿತೀಯಃ ಮೇ ಮಮ ಆತ್ಮಾ ಶರೀರಮ್ , ಯೇನಾಹಂ ಶರೀರೀ ಸ್ಯಾಮ್ , ಸ ಜಾಯೇತ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ, ಇತಿ ಏವಮೇತದಕಾಮಯತ ; ಸಃ ಏವಂ ಕಾಮಯಿತ್ವಾ, ಮನಸಾ ಪೂರ್ವೋತ್ಪನ್ನೇನ, ವಾಚಂ ತ್ರಯೀಲಕ್ಷಣಾಮ್ , ಮಿಥುನಂ ದ್ವಂದ್ವಭಾವಮ್ , ಸಮಭವತ್ ಸಂಭವನಂ ಕೃತವಾನ್ , ಮನಸಾ ತ್ರಯೀಮಾಲೋಚಿತವಾನ್ ; ತ್ರಯೀವಿಹಿತಂ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಂ ಮನಸಾನ್ವಾಲೋಚಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಅಶನಾಯಯಾ ಲಕ್ಷಿತೋ ಮೃತ್ಯುಃ ; ಅಶನಾಯಾ ಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಮೇವ ಪರಾಮೃಶತಿ, ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ; ತದ್ಯದ್ರೇತ ಆಸೀತ್ , ತತ್ ತತ್ರ ಮಿಥುನೇ, ಯದ್ರೇತ ಆಸೀತ್ , ಪ್ರಥಮಶರೀರಿಣಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರುತ್ಪತ್ತೌ ಕಾರಣಂ ರೇತೋ ಬೀಜಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮರೂಪಮ್ , ತ್ರಯ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಯದ್ದೃಷ್ಟವಾನಾಸೀಜ್ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಮ್ ; ತದ್ಭಾವಭಾವಿತೋಽಪಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇನ ರೇತಸಾ ಬೀಜೇನಾಪ್ಸ್ವನುಪ್ರವಿಶ್ಯಾಂಡರೂಪೇಣ ಗರ್ಭೀಭೂತಃ ಸಃ, ಸಂವತ್ಸರೋಽಭವತ್ , ಸಂವತ್ಸರಕಾಲನಿರ್ಮಾತಾ ಸಂವತ್ಸರಃ, ಪ್ರಜಾಪತಿರಭವತ್ । ನ ಹ, ಪುರಾ ಪೂರ್ವಮ್ , ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ಸಂವತ್ಸರಕಾಲನಿರ್ಮಾತುಃ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ, ಸಂವತ್ಸರಃ ಕಾಲೋ ನಾಮ, ನ ಆಸ ನ ಬಭೂವ ಹ ; ತಂ ಸಂವತ್ಸರಕಾಲನಿರ್ಮಾತಾರಮಂತರ್ಗರ್ಭಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮ್ , ಯಾವಾನಿಹ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಕಾಲಃ ಏತಾವಂತಮ್ ಏತಾವತ್ಸಂವತ್ಸರಪರಿಮಾಣಂ ಕಾಲಮ್ ಅಬಿಭಃ ಭೃತವಾನ್ ಮೃತ್ಯುಃ । ಯಾವಾನ್ಸಂವತ್ಸರಃ ಇಹ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ತತಃ ಪರಸ್ತಾತ್ಕಿಂ ಕೃತವಾನ್ ? ತಮ್ , ಏತಾವತಃ ಕಾಲಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಮ್ ಅಸೃಜತ ಸೃಷ್ಟವಾನ್ , ಅಂಡಮಭಿನದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮ್ ಏವಂ ಕುಮಾರಂ ಜಾತಮ್ ಅಗ್ನಿಂ ಪ್ರಥಮಶರೀರಿಣಮ್ , ಅಶನಾಯಾವತ್ತ್ವಾನ್ಮೃತ್ಯುಃ ಅಭಿವ್ಯಾದದಾತ್ ಮುಖವಿದಾರಣಂ ಕೃತವಾನ್ ಅತ್ತುಮ್ ; ಸ ಚ ಕುಮಾರೋ ಭೀತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಭಾಣಿತ್ಯೇವಂ ಶಬ್ದಮ್ ಅಕರೋತ್ ; ಸೈವ ವಾಗಭವತ್ , ವಾಕ್ ಶಬ್ದಃ ಅಭವತ್ ॥

ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರ್ಯ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಸ ಕಿಂ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ।

ಕಾಮನಾದಿರೂಪಮವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಾವಷ್ಟಂಭೇನ ದರ್ಶಯತಿ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಕಾಮನಾಕಾರ್ಯಂ ಮನಃಸಂಯೋಗಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —

ಸ ಏವಮಿತಿ ।

ಕೋಽಯಂ ಮನಸಾ ಸಹ ವಾಚೋ ದ್ವಂದ್ವಭಾವಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಮನಸೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ತ್ರಯೀವಿಹಿತಮಿತಿ ।

ವೇದೋಕ್ತಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಾಲೋಚನಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ನೇದಂ ಪ್ರಥಮಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ವಕ್ತುಮನುಶಬ್ದಃ ।

“ಸೋಽಕಾಮಯತ” ಇತ್ಯಾದೌ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಽವ್ಯವಹಿತವಿರಾಡ್ವಿಷಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ತಯಾ ಮೃತ್ಯುರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅಶನಾಯೇತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಮೇವೇತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರಾನಂತರಪ್ರಕೃತೇ ವಿರಾಡಾತ್ಮನೀತಿ ಯಾವತ್ ।

ಅವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಮಾಹ —

ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ರೇತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ನನು ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ನ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ತತ್ರಾನಧಿಕಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಜನ್ಮಾಂತರೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ತದ್ಭಾವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಜಾಪತೇಸ್ತನ್ನಿರ್ಮಾಣೇನ ತದಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮುಪಾದತ್ತೇ —

ನ ಹ ಪುರೇತಿ ।

ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ಪ್ರಜಾಪತೇರಾದಿತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂವತ್ಸರವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವಂ ತದ್ವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಽಽಸೀದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಯಂತಂ ಕಾಲಮಂಡರೂಪೇಣ ಗರ್ಭೋ ಬಭೂವೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —

ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಮನೇಕವಿಧಮಭಿಧಾಯ ವಿರಾಡುತ್ಪತ್ತಿಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರೋಪಸಂಹರತಿ —

ಯಾವಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕೇಯಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ಗರ್ಭತಯಾ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿರಾಜಃ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅಂಡಮಿತಿ ।

ವಿರಾಡುತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಂ ವಿವಕ್ಷುರ್ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ತಮೇವಮಿತಿ ।

ಅಯೋಗ್ಯೇಽಪಿ ಪುತ್ರಭಕ್ಷಣೇ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಶನಾಯಾವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ।

ವಿರಾಜೋ ಭಯಕಾರಣಮಾಹ —

ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಂ ದೇವತಾಂ ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ವಾಕ್ಶಬ್ದ ಇತಿ ॥೪॥