ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸೋಽಕಾಮಯತ ಭೂಯಸಾ ಯಜ್ಞೇನ ಭೂಯೋ ಯಜೇಯೇತಿ । ಸೋಽಶ್ರಾಮ್ಯತ್ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ ತಸ್ಯ ಶ್ರಾಂತಸ್ಯ ತಪ್ತಸ್ಯ ಯಶೋ ವೀರ್ಯಮುದಕ್ರಾಮತ್ । ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಯಶೋ ವೀರ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಾಣೇಷೂತ್ಕ್ರಾಂತೇಷು ಶರೀರಂ ಶ್ವಯಿತುಮಧ್ರಿಯತ ತಸ್ಯ ಶರೀರ ಏವ ಮನ ಆಸೀತ್ ॥ ೬ ॥
ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯಶ್ವಾಶ್ವಮೇಧಯೋರ್ನಿರ್ವಚನಾರ್ಥಮಿದಮಾಹ । ಭೂಯಸಾ ಮಹತಾ ಯಜ್ಞೇನ ಭೂಯಃ ಪುನರಪಿ ಯಜೇಯೇತಿ ; ಜನ್ಮಾಂತರಕರಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭೂಯಃಶಬ್ದಃ ; ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಜನ್ಮಾಂತರೇಽಶ್ವಮೇಧೇನಾಯಜತ ; ಸ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ ಏವ ಕಲ್ಪಾದೌ ವ್ಯವರ್ತತ ; ಸೋಽಶ್ವಮೇಧಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮತ್ವೇನ ನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಸನ್ನಕಾಮಯತ — ಭೂಯಸಾ ಯಜ್ಞೇನ ಭೂಯೋ ಯಜೇಯೇತಿ । ಏವಂ ಮಹತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾಮಯಿತ್ವಾ ಲೋಕವದಶ್ರಾಮ್ಯತ್ ; ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ ; ತಸ್ಯ ಶ್ರಾಂತಸ್ಯ ತಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ; ಯಶೋ ವೀರ್ಯಮುದಕ್ರಾಮದಿತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಪದಾರ್ಥಮಾಹ — ಪ್ರಾಣಾಃ ಚಕ್ಷುರಾದಯೋ ವೈ ಯಶಃ, ಯಶೋಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತೇಷು ಹಿ ಸತ್ಸು ಖ್ಯಾತಿರ್ಭವತಿ ; ತಥಾ ವೀರ್ಯಂ ಬಲಮ್ ಅಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ; ನ ಹ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಪ್ರಾಣೋ ಯಶಸ್ವೀ ಬಲವಾನ್ವಾ ಭವತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಏವ ಯಶೋ ವೀರ್ಯಂ ಚಾಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ, ತದೇವಂ ಪ್ರಾಣಲಕ್ಷಣಂ ಯಶೋ ವೀರ್ಯಮ್ ಉದಕ್ರಾಮತ್ ಉತ್ಕ್ರಾಂತವತ್ । ತದೇವಂ ಯಶೋವೀರ್ಯಭೂತೇಷು ಪ್ರಾಣೇಷೂತ್ಕ್ರಾಂತೇಷು, ಶರೀರಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತೇಷು ತಚ್ಛರೀರಂ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಶ್ವಯಿತುಮ್ ಉಚ್ಛೂನಭಾವಂ ಗಂತುಮ್ ಅಧ್ರಿಯತ, ಅಮೇಧ್ಯಂ ಚಾಭವತ್ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ, ಶರೀರಾನ್ನಿರ್ಗತಸ್ಯಾಪಿ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶರೀರೇ ಮನ ಆಸೀತ್ ; ಯಥಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಿಯೇ ವಿಷಯೇ ದೂರಂ ಗತಸ್ಯಾಪಿ ಮನೋ ಭವತಿ, ತದ್ವತ್ ॥

ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧೌ ಸಫಲೇ ಸತಿ ಸಮಾಪ್ತಿರೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೋಚಿತಾ ಕಿಮುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದೇವಾಶ್ವಮೇಧಸ್ಯಾಶ್ವಮೇಧತ್ವಮಿತ್ಯೇತದಂತಂ ವಾಕ್ಯಮಿದಮಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಭೂಯೋದಕ್ಷಿಣಾಕತ್ವಾದಶ್ವಮೇಧಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।

ಕಥಂ ಪುನಸ್ತೇನ ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಭೂಯಃಶಬ್ದೋಕ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ಸ ಪೂರ್ವಮಶ್ವಮೇಧಮನ್ವತಿಷ್ಠತ್ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಜನ್ಮಾಂತರೇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ।

ಅಥಾತೀತೇ ಜನ್ಮನಿ ಯಜಮಾನೋಽಶ್ವಮೇಧಸ್ಯ ಕರ್ತಾಽಭೂತ್ । ಅಧುನಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಭೂಯೋ ಯಜೇಯೇತ್ಯಾಹ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ತೃಭೇದಾದ್ಭೂಯಃಶಬ್ದಸಾಮಂಜಸ್ಯಮತ ಆಹ —

ಸ ತದ್ಭಾವೇತಿ ।

ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರಶ್ವಮೇಧವಾಸನಾವಿಶಿಷ್ಟೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಾದೌ ನಿರ್ವೃತ್ತೋ ಭೂಯೋ ಯಜೇಯೇತ್ಯಾಹ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತ್ರೋರೈಕ್ಯೇನ ಸಾಧಕಫಲಾವಸ್ಥಯೋರ್ಯಜಮಾನಸೂತ್ರಯೋರ್ಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಜಾಪತಿರೀಶ್ವರೋ ನ ತಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನೇಚ್ಛಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿವಶಾತ್ತದುಪಪತ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಸೋಽಶ್ವಮೇಧೇತಿ ।

ಕಥಮೇತಾವತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಸ್ತುತಿಃ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಶ್ರಮಕಾರ್ಯಮಾಹ —

ಸ ತಪ ಇತಿ ।

ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಯಶಸ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಯಶೋಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।

ತದೇವ ಸಾಧಯತಿ —

ತೇಷು ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾ ಏವೇತಿ ತಥಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸತ್ಸು ಹಿ ತೇಷು ಶರೀರೇ ಬಲಂ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವವದೇವ ಹೇತುರುನ್ನೇಯಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಯಶಸ್ತ್ವಂ ವೀರ್ಯತ್ವಂ ಚೋಪಸಂಹೃತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ತದೇವಮಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶರೀರಾನ್ನಿರ್ಗತಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮುಕ್ತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಯೇತಿ ॥೬॥