ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ದ್ವಯಾ ಹ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ತತಃ ಕಾನೀಯಸಾ ಏವ ದೇವಾ ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾಸ್ತ ಏಷು ಲೋಕೇಷ್ವಸ್ಪರ್ಧಂತ ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುರ್ಹಂತಾಸುರಾನ್ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತಿ ॥ ೧ ॥
ದ್ವಯಾ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಾಃ ; ಹೇತಿ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಾವದ್ಯೋತಕೋ ನಿಪಾತಃ ; ವರ್ತಮಾನಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪೂರ್ವಜನ್ಮನಿ ಯದ್ವೃತ್ತಮ್ , ತದವದ್ಯೋತಯತಿ ಹ - ಶಬ್ದೇನ ; ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವೃತ್ತಜನ್ಮಾವಸ್ಥಸ್ಯಾಪತ್ಯಾನಿ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ ; ಕೇ ತೇ ? ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ; ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರಾಣಾ ವಾಗಾದಯಃ ; ಕಥಂ ಪುನಸ್ತೇಷಾಂ ದೇವಾಸುರತ್ವಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಶಾಸ್ತ್ರಜನಿತಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭಾವಿತಾ ದ್ಯೋತನಾದ್ದೇವಾ ಭವಂತಿ ; ತ ಏವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಜನಿತದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಕರ್ಮಜ್ಞಾನಭಾವಿತಾ ಅಸುರಾಃ, ಸ್ವೇಷ್ವೇವಾಸುಷು ರಮಣಾತ್ , ಸುರೇಭ್ಯೋ ವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭಾವಿತಾ ಅಸುರಾಃ, ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ , ಕಾನೀಯಸಾಃ, ಕನೀಯಾಂಸ ಏವ ಕಾನೀಯಸಾಃ, ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಣಿ ವೃದ್ಧಿಃ ; ಕನೀಯಾಂಸೋಽಲ್ಪಾ ಏವ ದೇವಾಃ ; ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾ ಜ್ಯಾಯಾಂಸೋಽಸುರಾಃ ; ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಹಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಮಹತ್ತರಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಜನಿತಾಯಾಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ ; ಅತ ಏವ ಕನೀಯಸ್ತ್ವಂ ದೇವಾನಾಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಜನಿತಪ್ರವೃತ್ತೇರಲ್ಪತ್ವಾತ್ ; ಅತ್ಯಂತಯತ್ನಸಾಧ್ಯಾ ಹಿ ಸಾ ; ತೇ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಶರೀರಸ್ಥಾಃ, ಏಷು ಲೋಕೇಷು ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇಷು ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತರಕರ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯೇಷು, ಅಸ್ಪರ್ಧಂತ ಸ್ಪರ್ಧಾಂ ಕೃತವಂತಃ ; ದೇವಾನಾಂ ಚಾಸುರಾಣಾಂ ಚ ವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾಭಿಭವೌ ಸ್ಪರ್ಧಾ । ಕದಾಚಿತ್ಛಾಸ್ತ್ರಜನಿತಕರ್ಮಜ್ಞಾನಭಾವನಾರೂಪಾವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುದ್ಭವತಿ । ಯದಾ ಚೋದ್ಭವತಿ, ತದಾ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಜನಿತಕರ್ಮಜ್ಞಾನಭಾವನಾರೂಪಾ ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವೃತ್ತಿರಾಸುರ್ಯಭಿಭೂಯತೇ । ಸ ದೇವಾನಾಂ ಜಯಃ, ಅಸುರಾಣಾಂ ಪರಾಜಯಃ । ಕದಾಚಿತ್ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ದೇವಾನಾಂ ವೃತ್ತಿರಭಿಭೂಯತೇ, ಆಸುರ್ಯಾ ಉದ್ಭವಃ । ಸೋಽಸುರಾಣಾಂ ಜಯಃ, ದೇವಾನಾಂ ಪರಾಜಯಃ । ಏವಂ ದೇವಾನಾಂ ಜಯೇ ಧರ್ಮಭೂಯಸ್ತ್ವಾದುತ್ಕರ್ಷ ಆ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಅಸುರಜಯೇಽಧರ್ಮಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಪಕರ್ಷ ಆ ಸ್ಥಾವರತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಉಭಯಸಾಮ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ತ ಏವಂ ಕನೀಯಸ್ತ್ವಾದಭಿಭೂಯಮಾನಾ ಅಸುರೈರ್ದೇವಾ ಬಾಹೂಲ್ಯಾದಸುರಾಣಾಂ ಕಿಂ ಕೃತವಂತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತೇ ದೇವಾಃ, ಅಸುರೈರಭಿಭೂಯಮಾನಾಃ, ಹ ಕಿಲ, ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ ; ಕಥಮ್ ? ಹಂತ! ಇದಾನೀಮ್ , ಅಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ, ಉದ್ಗೀಥೇನ ಉದ್ಗೀಥಕರ್ಮಪದಾರ್ಥಕರ್ತೃಸ್ವರೂಪಾಶ್ರಯಣೇನ, ಅತ್ಯಯಾಮ ಅತಿಗಚ್ಛಾಮಃ ; ಅಸುರಾನಭಿಭೂಯ ಸ್ವಂ ದೇವಭಾವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಾಮಹೇ ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತೋಽನ್ಯೋನ್ಯಮ್ । ಉದ್ಗೀಥಕರ್ಮಪದಾರ್ಥಕರ್ತೃಸ್ವರೂಪಾಶ್ರಯಣಂ ಚ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭ್ಯಾಮ್ । ಕರ್ಮ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಮಂತ್ರಜಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ವಿಧಿತ್ಸ್ಯಮಾನಮ್ — ‘ತದೇತಾನಿ ಜಪೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨೮) ಇತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಿದಮೇವ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಮ್ ॥

ನಿಪಾತಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ವರ್ತಮಾನೇತಿ ।

ಪ್ರಜಾಪತಿಶಬ್ದೋ ಭವಿಷ್ಯದ್ವೃತ್ತ್ಯಾ ಯಜಮಾನಂ ಗೋಚರಯತೀತ್ಯಾಹ —

ವೃತ್ತೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಾದಯೋ ದೇವಾ ವಿರೋಚನಾದಯಶ್ಚಾಸುರಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ —

ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಯಜಮಾನೇಷು ಪ್ರಾಣೇಷು ದೇವತ್ವಮಸುರತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ತೇಷು ತದುಭಯಮೌಪಾಧಿಕಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಯೋರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರುತ್ಪಾದಕಮಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।

ಸನ್ನಿಧಾನಾಸಂನ್ನಿಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣದ್ವಯೋಕ್ತಿಃ । ಸ್ವೇಷ್ವೇವಾಸುಷು ರಮಣಂ ನಾಮಾಽಽತ್ಮಂಭರಿತ್ವಮ್ ।

ತತ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।

ದೇವಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಹೀತಿ ।

ಮಹತ್ತರತ್ವೇ ಹೇತುರ್ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಸುರಾಣಾಂ ಬಹುತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಶಾಸ್ತ್ರಜನಿತೇತಿ ।

ಅಸುರಾಣಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ತದೇವ ಸಾಧಯತಿ —

ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।

ಉಭಯೇಷಾಂ ದೇವಾಸುರಾಣಾಂ ಮಿಥಃ ಸಂಘರ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ದೇವಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಸ್ಥಾವರಾಂತಾನಾಂ ಭೋಗಸ್ಥಾನಾನಾಂ ಸ್ಪರ್ಧಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇತರಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತಯೋಶ್ಚ ದೇವಾಸುರಜಯಾಧೀನತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ಪರ್ಧಾಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ಲೋಕಾನಾಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।

ಕಾ ಪುನರೇಷಾಂ ಸ್ಪರ್ಧಾ ನಾಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದೇವಾನಾಂ ಚೇತಿ ।

ತಾಮೇವ ಸಫಲಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಕದಾಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಧಿಕೃತೈರಸುರಪರಾಜಯೇ ದೇವಜಯೇ ಚ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯನುಗ್ರಹಬುದ್ಧ್ಯಾ ಜಯಫಲಮಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮನಂತರವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ತ ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯೋಽಯಮುದ್ಗೀಥೋ ನಾಮ ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಃ ಪದಾರ್ಥಸ್ತತ್ಕರ್ತುಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಶ್ರಯಣಮೇವ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।

ಕಿಂ ತತ್ಕರ್ಮ ಕಿಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಂ ತದಾಹ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ತದೇತಾನ್ಯಸತೋ ಮಾ ಸದ್ಗಮಯೇತ್ಯಾದೀನಿ ಯಜೂಂಷಿ ಜಪೇದಿತಿ ವಿಧಿತ್ಸ್ಯಮಾನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।