ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ದ್ವಯಾ ಹ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ತತಃ ಕಾನೀಯಸಾ ಏವ ದೇವಾ ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾಸ್ತ ಏಷು ಲೋಕೇಷ್ವಸ್ಪರ್ಧಂತ ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುರ್ಹಂತಾಸುರಾನ್ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತಿ ॥ ೧ ॥
ನನ್ವಿದಮಭ್ಯಾರೋಹಜಪವಿಧಿಶೇಷೋಽರ್ಥವಾದಃ, ನ ಜ್ಞಾನನಿರೂಪಣಪರಮ್ । ನ, ‘ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೭) ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಉದ್ಗೀಥಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಪುರಾಕಲ್ಪಶ್ರವಣಾದುದ್ಗೀಥವಿಧಿಪರಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅಪ್ರಕರಣಾತ್ ; ಉದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತ್ರ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ ; ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ; ಅಭ್ಯಾರೋಹಜಪಸ್ಯ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಏವಂವಿತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯವಚ್ಛ್ರವಣಾತ್ ; ‘ತದ್ಧೈತಲ್ಲೋಕಜಿದೇವ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೨೮) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ ; ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಶುದ್ಧ್ಯಶುದ್ಧಿವಚನಾತ್ ; ನ ಹ್ಯನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ — ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿವಚನಮ್ , ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಸಹೋಪನ್ಯಸ್ತಾನಾಮಶುದ್ಧಿವಚನಮ್ , ವಾಗಾದಿನಿಂದಯಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ತುತಿಶ್ಚಾಭಿಪ್ರೇತಾ, — ಉಪಪದ್ಯತೇ — ‘ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಾಂತೋ ದೀಪ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿ ಫಲವಚನಂ ಚ । ಪ್ರಾಣಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತೇರ್ಹಿ ಫಲಂ ತತ್ , ಯದ್ವಾಗಾದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಃ ॥

ದ್ವಯಾ ಹೇತ್ಯಾದಿ ನ ಜ್ಞಾನನಿರೂಪಣಪರಂ ಜಪವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನಾರ್ಥವಾದತ್ವಾತ್ತತ್ಕುತೋಽತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನಾಽಽರೋಹತಿ ದೇವಭಾವಮನೇನೇತ್ಯಭ್ಯಾರೋಹೋ ಮಂತ್ರಜಪಸ್ತದ್ವಿಧಿಶೇಷೋಽರ್ಥವಾದೋ ದ್ವಯಾ ಹೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಶ್ರವಣಾತ್ತತ್ಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಜಪವಿಧಿಶೇಷ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ —

ನೇತಿ ।

ಮಾ ಭೂಜ್ಜಪವಿಧಿಶೇಷಸ್ತಥಾಽಪ್ಯುದ್ಗಾಯೇತ್ಯೌದ್ಗಾತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸನ್ನಿಧಾನೇ ಪುರಾತನಕಲ್ಪನಾಪ್ರಕಾರಸ್ಯ ದ್ವಯಾ ಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರವಣಾತ್ತದ್ವಿಧಿಶೇಷೋಽರ್ಥವಾದೋಽಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।

ನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚೋದ್ಗೀಥವಿಧಿಶೇಷಸ್ತತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಾಭಾವೇನ ಸನ್ನಿಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ —

ನಾಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।

ಉದ್ಗೀಥಸ್ತರ್ಹಿ ಕ್ವ ವಿಧೀಯತೇ ನ ಖಲ್ವವಿಹಿತಮಂಗಂ ಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಉದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೋಕ್ತಿಃ ।

ಅಥೋದ್ಗಾಯೇತ್ಯುದ್ಗೀಥವಿಧಿರಪೀಹ ಪ್ರತೀಯತೇ ತತ್ಕಥಂ ಸನ್ನಿಧಿರಪೋದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಉದ್ಗೀಥವಿಧಿರಿಹ ಪ್ರತೀಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದ್ಗಾತೃದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನವಿಧಿರನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಪವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮುದ್ಗೀಥವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಜಪವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ —

ಅಭ್ಯಾರೋಹೇತಿ ।

ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನವತಾಽನುಷ್ಠೇಯೋ ಜಪೋ ನ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗಸ್ತಿ । ತೇನಾಸೌ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವೀ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಯೋಜಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಚೀನತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

’ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತ’ ಇತಿವದ್ಯ ಏವಂ ವೇದೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಮ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಯಾಜಾದಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ತಸ್ಯಾ ಏವ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣವಿತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯೋ ಜಪೋ ನ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಯೋಜಕಃ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮಿತ್ಯಾಹ —

ತದ್ಧೇತಿ ।

ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತೇರ್ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।

’ಯದ್ಧಿ ಸ್ತೂಯತೇ ತದ್ವಿಧೀಯತೇ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿರತ್ರ ವಿಧಿತ್ಸಿತೇತ್ಯಾಹ —

ಮೃತ್ಯುಮಿತಿ ।

ಫಲವಚನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ಪ್ರಾಣೇತಿ ।

ಮೃತ್ಯುಮೋಕ್ಷಣಾನಂತರಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಯದಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ವಂ ಫಲಂ ತದಧ್ಯಾತ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಹಿತ್ವೋಪಾಸಿತುರಾಧಿದೈವಿಕಪ್ರಾಣಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತೇರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿತ್ಸಿತೈವಾತ್ರ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।