ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ದ್ವಯಾ ಹ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ತತಃ ಕಾನೀಯಸಾ ಏವ ದೇವಾ ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾಸ್ತ ಏಷು ಲೋಕೇಷ್ವಸ್ಪರ್ಧಂತ ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುರ್ಹಂತಾಸುರಾನ್ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತಿ ॥ ೧ ॥
ಭವತು ನಾಮ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾಸನಮ್ , ನ ತು ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣವತ್ತೇತಿ ; ನನು ಸ್ಯಾಚ್ಛ್ರುತತ್ವಾತ್ ; ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ; ಅವಿಪರೀತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ಲೋಕವತ್ । ಯೋ ಹ್ಯವಿಪರೀತಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಲೋಕೇ, ಸ ಇಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯನಿಷ್ಟಾದ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ, ನ ವಿಪರೀತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ; ತಥೇಹಾಪಿ ಶ್ರೌತಶಬ್ದಜನಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪನ್ನಾ, ನ ವಿಪರ್ಯಯೇ । ನ ಚೋಪಾಸನಾರ್ಥಶ್ರುತಶಬ್ದೋತ್ಥವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯಾಯಥಾರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪವಾದಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತಃ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾದ್ಯಥಾರ್ಥತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಾಮಹೇ । ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚಾನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ — ಯೋ ಹಿ ವಿಪರ್ಯಯೇಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಲೋಕೇ — ಪುರುಷಂ ಸ್ಥಾಣುರಿತಿ, ಅಮಿತ್ರಂ ಮಿತ್ರಮಿತಿ ವಾ, ಸೋಽನರ್ಥಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂದೃಶ್ಯತೇ । ಆತ್ಮೇಶ್ವರದೇವತಾದೀನಾಮಪ್ಯಯಥಾರ್ಥಾನಾಮೇವ ಚೇದ್ಗ್ರಹಣಂ ಶ್ರುತಿತಃ, ಅನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಧ್ರುವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಲ್ಲೋಕವದೇವ ; ನ ಚೈತದಿಷ್ಟಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಭೂತಾನೇವಾತ್ಮೇಶ್ವರದೇವತಾದೀನ್ಗ್ರಾಹಯತ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ನಾಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿದರ್ಶನಾದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಸ್ಫುಟಂ ನಾಮಾದೇರಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ; ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ಸ್ಥಾಣ್ವಾದಾವಿವ ಪುರುಷದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಪರೀತಾಂ ಗ್ರಾಹಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ದೃಶ್ಯತೇ ; ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾರ್ಥಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಶ್ರೇಯ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರತಿಮಾವದ್ಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ನಾಮಾದಾವಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಪರೀತಾಂ ಗ್ರಾಹಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಸ್ಥಾಣ್ವಾದಾವಿವ ಪುರುಷದೃಷ್ಟಿಮ್ — ಇತಿ ನೈತತ್ಸಾಧ್ವವೋಚಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಭೇದೇನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾದಿವಸ್ತು ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ನಾಮಾದೌ ವಿಧೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ, ಪ್ರತಿಮಾದಾವಿವ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿಃ । ಆಲಂಬನತ್ವೇನ ಹಿ ನಾಮಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರತಿಮಾದಿವದೇವ, ನ ತು ನಾಮಾದ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣಾವನಿರ್ಜ್ಞಾತೇ, ನ ಸ್ಥಾಣುರಿತಿ, ಪುರುಷ ಏವಾಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ವಿಪರೀತಮ್ , ನ ತು ತಥಾ ನಾಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಪರೀತಾ ॥

ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಾಣದೇವತಾಂ ಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣವತೀಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ಭವತ್ವಿತಿ ।

ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಷ್ಟಾ ತಥಾಽಸ್ಯ ಗುಣಸಂಬಂಧಃ ಶ್ರುತತ್ವಾದೇಷ್ಟವ್ಯ ಉಪಾಸ್ತಾವುಪಾಸ್ಯೇ ಚ ಗುಣವತಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಬ್ರೂತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣವಾದಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾರ್ಥವಾದತ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ಯಥೋಕ್ತಾ ದೇವತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ —

ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ।

ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣವಾದಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವೇಽಪಿ ನಾಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತಿ ।

ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟೇರತ್ರ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶ್ರುತಾ ನ ಸಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಯುಕ್ತಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಪುಮರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸಂಭವಾದತಃ ಸ್ತುತಿರಪಿ ಯಥಾರ್ಥೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೋಕದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯೋ ಹೀತಿ ।

ಇಹೇತಿ ವೇದಾಖ್ಯದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೋಕ್ತಿಃ ।

ನನು ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣವತೀಂ ದೇವತಾಂ ವದಂತಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯಪರಾಣಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಮಾನಾಂತರಸಮ್ವಾದವಿಸಮ್ವಾದಯೋರಸತೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನುಭವಾನುಸಾರಿಭಿರೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿವಾದೋ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಮನ್ಯಪರತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಯೂಪಾದಿವಾಕ್ಯವದತಾ ಆಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಯೂಪಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾಽಪವಾದವದ್ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಪವಾದಃ ಶ್ರುತಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿವಾದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನತ್ವಮಪ್ರತ್ಯೂಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣಕಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲಶ್ರವಣಾತ್ತದ್ವಾದಸ್ಯ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —

ತತ ಇತಿ ।

ಲೋಕವದ್ವೇದೇಽಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿರನಿಷ್ಟಪರಿಹಾರಶ್ಚೇತ್ಯನ್ವಯಮುಖೇನೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಪಿ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನರ್ಥಾರ್ಥತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಪೌರುಷೇಯಸ್ಯಾಸಂಭಾವಿತಸರ್ವದೋಷಸ್ಯಾಶೇಷಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತೋಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನರ್ಥಾರ್ಥತ್ವಮೇಷ್ಟುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಥಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ —

ನಾಮಾದಾವಿತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ।

ಅಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾ ಧೀಃ ಸಾ ಚ ಯಾವನ್ನಾಮ್ನೋ ಗತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಫಲವತೀ ತತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಥಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇರೇವ ಫಲಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೇದಾಗ್ರಹಪೂರ್ವಕೋಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಭಾಸೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮತ್ರ ತು ಭೇದೇ ಭಾಸಮಾನೇಽನ್ಯತ್ರಾನ್ಯದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ । ಯಥಾ ವಿಷ್ಣೋರ್ಭೇದೇ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತತ್ರ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ರಿಯತೇ ತನ್ನೇದಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ —

ನೇತಿ ।

ನಞರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ನಾಮಾದಾವಿತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಮೇವ ನ ವಿಷ್ಣುತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ನಾಮಾದೇಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಶ್ರುತಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಽಽಹ —

ಆಲಂಬನತ್ವೇನೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ।