బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ద్వయా హ ప్రాజాపత్యా దేవాశ్చాసురాశ్చ తతః కానీయసా ఎవ దేవా జ్యాయసా అసురాస్త ఎషు లోకేష్వస్పర్ధన్త తే హ దేవా ఊచుర్హన్తాసురాన్యజ్ఞ ఉద్గీథేనాత్యయామేతి ॥ ౧ ॥
ద్వయా ద్విప్రకారాః ; హేతి పూర్వవృత్తావద్యోతకో నిపాతః ; వర్తమానప్రజాపతేః పూర్వజన్మని యద్వృత్తమ్ , తదవద్యోతయతి హ - శబ్దేన ; ప్రాజాపత్యాః ప్రజాపతేర్వృత్తజన్మావస్థస్యాపత్యాని ప్రాజాపత్యాః ; కే తే ? దేవాశ్చాసురాశ్చ ; తస్యైవ ప్రజాపతేః ప్రాణా వాగాదయః ; కథం పునస్తేషాం దేవాసురత్వమ్ ? ఉచ్యతే — శాస్త్రజనితజ్ఞానకర్మభావితా ద్యోతనాద్దేవా భవన్తి ; త ఎవ స్వాభావికప్రత్యక్షానుమానజనితదృష్టప్రయోజనకర్మజ్ఞానభావితా అసురాః, స్వేష్వేవాసుషు రమణాత్ , సురేభ్యో వా దేవేభ్యోఽన్యత్వాత్ । యస్మాచ్చ దృష్టప్రయోజనజ్ఞానకర్మభావితా అసురాః, తతః తస్మాత్ , కానీయసాః, కనీయాంస ఎవ కానీయసాః, స్వార్థేఽణి వృద్ధిః ; కనీయాంసోఽల్పా ఎవ దేవాః ; జ్యాయసా అసురా జ్యాయాంసోఽసురాః ; స్వాభావికీ హి కర్మజ్ఞానప్రవృత్తిర్మహత్తరా ప్రాణానాం శాస్త్రజనితాయాః కర్మజ్ఞానప్రవృత్తేః, దృష్టప్రయోజనత్వాత్ ; అత ఎవ కనీయస్త్వం దేవానామ్ , శాస్త్రజనితప్రవృత్తేరల్పత్వాత్ ; అత్యన్తయత్నసాధ్యా హి సా ; తే దేవాశ్చాసురాశ్చ ప్రజాపతిశరీరస్థాః, ఎషు లోకేషు నిమిత్తభూతేషు స్వాభావికేతరకర్మజ్ఞానసాధ్యేషు, అస్పర్ధన్త స్పర్ధాం కృతవన్తః ; దేవానాం చాసురాణాం చ వృత్త్యుద్భవాభిభవౌ స్పర్ధా । కదాచిత్ఛాస్త్రజనితకర్మజ్ఞానభావనారూపావృత్తిః ప్రాణానాముద్భవతి । యదా చోద్భవతి, తదా దృష్టప్రయోజనా ప్రత్యక్షానుమానజనితకర్మజ్ఞానభావనారూపా తేషామేవ ప్రాణానాం వృత్తిరాసుర్యభిభూయతే । స దేవానాం జయః, అసురాణాం పరాజయః । కదాచిత్తద్విపర్యయేణ దేవానాం వృత్తిరభిభూయతే, ఆసుర్యా ఉద్భవః । సోఽసురాణాం జయః, దేవానాం పరాజయః । ఎవం దేవానాం జయే ధర్మభూయస్త్వాదుత్కర్ష ఆ ప్రజాపతిత్వప్రాప్తేః । అసురజయేఽధర్మభూయస్త్వాదపకర్ష ఆ స్థావరత్వప్రాప్తేః । ఉభయసామ్యే మనుష్యత్వప్రాప్తిః । త ఎవం కనీయస్త్వాదభిభూయమానా అసురైర్దేవా బాహూల్యాదసురాణాం కిం కృతవన్త ఇతి, ఉచ్యతే — తే దేవాః, అసురైరభిభూయమానాః, హ కిల, ఊచుః ఉక్తవన్తః ; కథమ్ ? హన్త! ఇదానీమ్ , అస్మిన్యజ్ఞే జ్యోతిష్టోమే, ఉద్గీథేన ఉద్గీథకర్మపదార్థకర్తృస్వరూపాశ్రయణేన, అత్యయామ అతిగచ్ఛామః ; అసురానభిభూయ స్వం దేవభావం శాస్త్రప్రకాశితం ప్రతిపద్యామహే ఇత్యుక్తవన్తోఽన్యోన్యమ్ । ఉద్గీథకర్మపదార్థకర్తృస్వరూపాశ్రయణం చ జ్ఞానకర్మభ్యామ్ । కర్మ వక్ష్యమాణం మన్త్రజపలక్షణమ్ , విధిత్స్యమానమ్ — ‘తదేతాని జపేత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨౮) ఇతి । జ్ఞానం త్విదమేవ నిరూప్యమాణమ్ ॥

నిపాతార్థమేవ స్ఫుటయతి —

వర్తమానేతి ।

ప్రజాపతిశబ్దో భవిష్యద్వృత్త్యా యజమానం గోచరయతీత్యాహ —

వృత్తేతి ।

ఇన్ద్రాదయో దేవా విరోచనాదయశ్చాసురా ఇత్యాశఙ్కాం వారయతి —

తస్యైవేతి ।

యజమానేషు ప్రాణేషు దేవత్వమసురత్వం చ విరుద్ధం న సిద్ధ్యతీతి శఙ్కతే —

కథమితి ।

తేషు తదుభయమౌపాధికం సాధయతి —

ఉచ్యత ఇతి ।

శాస్త్రానపేక్షయోర్జ్ఞానకర్మణోరుత్పాదకమాహ —

ప్రత్యక్షేతి ।

సన్నిధానాసంన్నిధానాభ్యాం ప్రమాణద్వయోక్తిః । స్వేష్వేవాసుషు రమణం నామాఽఽత్మమ్భరిత్వమ్ ।

తత ఇత్యాదివాక్యద్వయం వ్యాచష్టే —

యస్మాచ్చేతి ।

దేవానామల్పత్వం ప్రపఞ్చయతి —

స్వాభావికీ హీతి ।

మహత్తరత్వే హేతుర్దృష్టప్రయోజనత్వాదితి ।

అసురాణాం బహుత్వం ప్రపఞ్చయతి —

శాస్త్రజనితేతి ।

అసురాణాం బాహుల్యమితి శేషః ।

తదేవ సాధయతి —

అత్యన్తేతి ।

ఉభయేషాం దేవాసురాణాం మిథః సంఘర్షం దర్శయతి —

దేవాశ్చేతి ।

కథం బ్రహ్మాదీనాం స్థావరాన్తానాం భోగస్థానానాం స్పర్ధానిమిత్తత్వమిత్యాశఙ్క్య తేషాం శాస్త్రీయేతరజ్ఞానకర్మసాధ్యత్వాత్తయోశ్చ దేవాసురజయాధీనత్వాత్తస్య చ స్పర్ధాపూర్వకత్వాత్పరమ్పరయా లోకానాం తన్నిమిత్తత్వమిత్యభిప్రేత్య విశినష్టి —

స్వాభావికేతి ।

కా పునరేషాం స్పర్ధా నామేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

దేవానాం చేతి ।

తామేవ సఫలాం వివృణోతి —

కదాచిదిత్యాదినా ।

అధికృతైరసురపరాజయే దేవజయే చ ప్రయతితవ్యమిత్యనుగ్రహబుద్ధ్యా జయఫలమాహ —

ఎవమితి ।

ఆకాఙ్క్షాపూర్వకమనన్తరవాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —

త ఎవమిత్యాదినా ।

యోఽయముద్గీథో నామ కర్మాఙ్గభూతః పదార్థస్తత్కర్తుః ప్రాణస్య స్వరూపాశ్రయణమేవ కథం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఉద్గీథేతి ।

కిం తత్కర్మ కిం వా జ్ఞానం తదాహ —

కర్మేతి ।

తదేతాన్యసతో మా సద్గమయేత్యాదీని యజూంషి జపేదితి విధిత్స్యమానమితి యోజనా ।