ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ದ್ವಯಾ ಹ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ತತಃ ಕಾನೀಯಸಾ ಏವ ದೇವಾ ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾಸ್ತ ಏಷು ಲೋಕೇಷ್ವಸ್ಪರ್ಧಂತ ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುರ್ಹಂತಾಸುರಾನ್ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತಿ ॥ ೧ ॥
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೈಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿದ್ಯಾರ್ಥಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಚ, ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಕ್ರಿಯಾ ಇದಂಫಲಾ ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾ ಏವಂಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾಂಗಾ ಚ — ಇತ್ಯೇತದಲೌಕಿಕಂ ವಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿಷಯಂ ತಥಾಭೂತಂ ಚ ವೇದವಾಕ್ಯೈರೇವ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ; ತಥಾ, ಪರಮಾತ್ಮೇಶ್ವರದೇವತಾದಿವಸ್ತು ಅಸ್ಥೂಲಾದಿಧರ್ಮಕಮಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಂ ಚೇತ್ಯೇವಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ವೇದವಾಕ್ಯೈರೇವ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ — ಇತಿ ಅಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ತಥಾಭೂತಮೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ । ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೈರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ಜ್ಞಾನವಾಕ್ಯಾನಾಂು ಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪಾದಕತ್ವೇ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚಾನಿಶ್ಚಿತಾ ವಿಪರ್ಯಸ್ತಾ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾದಿವಸ್ತುವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ । ಅನುಷ್ಠೇಯಾಭಾವಾದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೈರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ತ್ರ್ಯಂಶಾ ಭಾವನಾನುಷ್ಠೇಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇಽಲೌಕಿಕ್ಯಪಿ ; ನ ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮೇಶ್ವರಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇಽನುಷ್ಠೇಯಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ; ಅತಃ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೈಃ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯ ತ್ರ್ಯಂಶಸ್ಯ ಭಾವನಾಖ್ಯಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ತಥಾತ್ವಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರಮಾಣಸಮಧಿಗತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತದ್ವಿಷಯಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರನುಷ್ಠೇಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ತಥಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ವೇದವಾಕ್ಯಜನಿತತ್ವಾದೇವ । ವೇದವಾಕ್ಯಾಧಿಗತಸ್ಯ ವಸ್ತುನಸ್ತಥಾತ್ವೇ ಸತಿ, ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚೇತ್ ಅನುತಿಷ್ಠತಿ ; ನೋ ಚೇದನುಷ್ಠೇಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ನಾನುತಿಷ್ಠತಿ । ಅನನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಹ್ಯನುಷ್ಠೇಯೇಽಸತಿ ಪದಾನಾಂ ಸಂಹತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ; ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇ ತು ಸತಿ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಪದಾನಿ ಸಂಹನ್ಯಂತೇ ; ತತ್ರಾನುಷ್ಠೇಯನಿಷ್ಠಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವತಿ — ಇದಮನೇನೈವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ; ನ ತ್ವಿದಮನೇನೈವಮಿತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾಣಾಂ ಪದಶತಾನಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ, — ‘ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ರಿಯೇತ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಭವೇತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪಂಚಮಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಮನ್ಯತಮೇಽಸತಿ ; ಅತಃ ಪರಮಾತ್ಮೇಶ್ವರಾದೀನಾಮವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಮ್ ; ಪದಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ಅತೋಽಸದೇತದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ‘ಅಸ್ತಿ ಮೇರುರ್ವರ್ಣಚತುಷ್ಟಯೋಪೇತಃ’ ಇತಿ ಏವಮಾದ್ಯನನುಷ್ಠೇಯೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ, ‘ಮೇರುರ್ವರ್ಣಚತುಷ್ಟಯೋಪೇತಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿವಾಕ್ಯಶ್ರವಣೇ ಮೇರ್ವಾದಾವನುಷ್ಠೇಯತ್ವಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಸ್ತಿಪದಸಹಿತಾನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮೇಶ್ವರಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಪದಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇನ ಸಂಹತಿಃ ಕೇನ ವಾರ್ಯತೇ । ಮೇರ್ವಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೮) ಇತಿ ಫಲಶ್ರವಣಾತ್ , ಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದಿದೋಷನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾಚ್ಚ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಜುಹ್ವಾಮಿವ, ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ॥

ನನು ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇಷ್ಯತೇ ನ ಚ ತೇಭ್ಯಸ್ತದ್ಧೀಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ತೇಷಾಂ ವಿಧಿವೈಧುರ್ಯೇಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೈಶ್ಚೇತಿ ।

ವಿಮತಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾತ್ಸಮ್ಮತವತ್ । ಅತೋ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯರ್ಥಭೇದೇನ ವೈಷಮ್ಯಾದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮನಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯಥಾ ಚೇತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರಿತ್ವಂ ಫಲೋಪಕಾರಿತ್ವಂ ಚ । ಪಂಚಮೋಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಮೇವಮಿತ್ಯಾದಿಷ್ಟಮ್ ।

ಅಲೌಕಿಕತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।

ಕಿಂಚ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಬುದ್ಧ್ಯನುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಾ ಸಂಶಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚಾನಿಶ್ಚಿತೇತಿ ।

ಕೋಟಿದ್ವಯಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾದಬಾಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೈರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ವಿದ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ಅನುಷ್ಠೇಯೇತಿ ।

ಸಾಧರ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೈರಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧೇರ್ಯಥಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನುಷ್ಠೇಯನಿಷ್ಠತ್ವಮಂತರೇಣ ಕುತೋ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯಯೋಸ್ತಥಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಯೋರ್ವಿಷಯತಯಾ ತಥಾರ್ಥತ್ವಂ ತದಪೇಕ್ಷಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ತದುಭಯವಿಷಯಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಕಿಂತು ಮಾನಗಮ್ಯತ್ವಾದನ್ಯಥಾ ವಿಪ್ರಲಂಭಕವಿಧಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಬುದ್ಧಿಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರಯೋಗೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಕರ್ತವ್ಯತಾರ್ಥವಿಷಯಪ್ರಯೋಗಾದೇರ್ನಾನುಷ್ಠೇಯವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮಾನತ್ವಂ ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಕರಣತ್ವಾತ್ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾನ್ಯಥೋಕ್ತಾತಿಪ್ರಸಕ್ತಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಾದತೋಽನುಷ್ಠೇಯನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಮಾನತ್ವೇಽನುಪಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಧಿಯಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವೇದೇತಿ ।

ವೈದಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಬಾಧೇನ ತಥಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸಮೀಹಿತಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚೇದ್ವಸ್ತು ತದಾ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಧಿಯಾಽನುತಿಷ್ಠತಿ । ತಚ್ಚೇದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ತದಾ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಧಿಯಾ ನಾನುತಿಷ್ಠತಿ । ಅತೋ ಮಾನಾತ್ತಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನನುಷ್ಠಾನಹೇತೂ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಧಿಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪದಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅನನುಷ್ಠೇಯಯತ್ವ ಇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಉಭಯತ್ರಾಸತೀತಿಚ್ಛೇದಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ಪದಾರ್ಥತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮೇತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಾರ್ಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಲೋಹಿತಮಿಶ್ರಲಕ್ಷಣಂ ವರ್ಣಚತುಷ್ಟಯಂ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಮೇರುರಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇ ಮೇರ್ವಾದಾವಕಾರ್ಯೇಽಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀದರ್ಶನಾತ್ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾದಪಿ ಕಾರ್ಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಧೀರೇವ ವಾಕ್ಯಾದುದೇತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ನನು ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಪದಾಧೀನಾ ಪದಸಂಹತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ವೇದಾಂತೇಷು ಪುನಸ್ತದಭಾವಾತ್ಪದಸಂಹತ್ಯಯೋಗಾತ್ಕುತೋ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತಥೇತಿ ।

ವಿಮತಮಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ಸಮ್ಮತವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತತ್ತ್ವಮಾದೇಃ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯಾಯುಕ್ತಂ ಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಮೇರ್ವಾದೀತಿ ।

ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನಾನುಮಾನಂ ಧುನೀತೇ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿದ್ವದನುಭವವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸಂಸಾರೇತಿ ।

ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವೇನಾಮಾನತ್ವಾದನುಮಾನಬಾಧಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನನ್ಯೇತಿ ।

ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಜುಹ್ವಾಃ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೋಽನ್ಯಶೇಷತ್ವಪ್ರಾಪಕಾಭಾವಾತ್ತತ್ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಶಾರೀರಕಾನಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।