శ్రుత్యనుభవాభ్యాం వాక్యోత్థజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వదృష్టేర్యుక్తా కార్యాస్పృష్టే స్వార్థే తత్త్వమస్యాదేర్మానతేత్యుక్తం సంప్రతి శాస్త్రస్య కార్యపరత్వానియమే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రతిషిద్ధేతి ।
యద్యపి కలఞ్జభక్షణాదేరధఃపాతస్య చ సంబన్ధో న కలఞ్జం భక్షయేదిత్యాదివాక్యాత్ప్రతీయతే తథాఽపి తస్యానుష్ఠేయత్వాద్వాక్యస్యానుష్ఠేయనిష్ఠత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
సంబన్ధస్యాభావార్థత్వాన్నానుష్ఠేయతేత్యర్థః ।
అభక్షణాది కార్యమితి విధిపరత్వమేవ నిషేధవాక్యస్య కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తస్యాపి కార్యార్థత్వే విధినిషేధభేదభఙ్గాన్నఞశ్చ స్వసంబన్ధ్యభావబోధనే ముఖ్యస్యార్థాన్తరే వృత్తౌ లక్షణాపాతాన్నిషిద్ధవిషయే రాగాదినా ప్రవృత్తక్రియావతో నిషేధశాస్త్రార్థధీసంస్కృతస్య నిషేధశ్రుతేరకరణాత్ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యుపలక్షితాదౌదాసీన్యాదన్యదనుష్ఠేయం న ప్రతిభాతీత్యర్థః ।
భావవిషయం కర్తవ్యత్వం విధీనామర్థోఽభావవిషయం తు నిషేధానామితి విశేషమాశఙ్క్యాఽహ —
అకర్తవ్యతేతి ।
అభావస్య భావార్థత్వాభావాత్కర్తవ్యతావిషయత్వాసిద్ధిరితి హిశబ్దార్థః ।
ప్రతిషేధజ్ఞానవతోఽపి కలఞ్జభక్షణాదిజ్ఞానదర్శనాత్తన్నివృత్తేర్నియోగాధీనత్వాత్తన్నిష్ఠమేవ వాక్యమేష్టవ్యమితి చేన్నేత్యాహ —
క్షుధార్తస్యేతి ।
విషలిప్తబాణహతస్య పశోర్మాంసం కలఞ్జం బ్రహ్మవధాద్యభిశాపయుక్తస్యాన్నపానాద్యభోజ్యం తస్మిన్నభక్ష్యేఽభోజ్యే చ ప్రాప్తే యద్భ్రమజ్ఞానం క్షుత్క్షామస్యోత్పన్నం తన్నిషేధధీసంస్కృతస్య తద్ధీస్మృత్యా బాధ్యమిత్యత్ర లౌకికదృష్టాన్తమాహ —
మృగతృష్ణికాయామితి ।
తథాఽపి ప్రవృత్త్యభావసిద్ధయే విధిరర్థ్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
తస్మిన్నితి ।
తదభావః ప్రవృత్త్యభావో న విధిజన్యప్రయత్నసాధ్యో నిమిత్తాభావేనైవ సిద్ధేరిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
న కేవలం తత్త్వమస్యాదివాక్యానాం సిద్ధవస్తుమాత్రపర్యవసానతా కిన్తు సర్వకర్మనివర్తకత్వమపి సిద్ధ్యతీత్యాహ —
తథేతి ।
అకర్త్రభోక్తృబ్రహ్మాహమితిజ్ఞానసంస్కృతస్య ప్రవృత్తీనామభావః స్యాదితి సంబన్ధః । అస్మాద్బ్రహ్మభావాద్విపరీతోఽర్థో యస్య కర్తృత్వాదిజ్ఞానస్య తన్నిమిత్తానామనర్థార్థత్వేన జ్ఞాయమానత్వాదితి హేతుః ।
కదా పునస్తాసామభావః స్యాదత ఆహ —
పరమాత్మాదీతి ।
భ్రాన్తిప్రాప్తభక్షణాదినిరాసేన నివృత్తినిష్ఠతయా నిషేధవాక్యస్య మానత్వవత్తత్త్వమాదేరపి ప్రత్యగజ్ఞానోత్థకర్తృత్వాదినివర్తకత్వేన మానత్వోపపత్తిరితి సముదాయార్థః ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోర్వైషమ్యమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
తస్య నిషిద్ధత్వాదనర్థార్థత్వమేవ యద్వస్తుయాథాత్మ్యం తజ్జ్ఞానేన నిషేధే కృతే తత్సంస్కరద్వారా సంపాదితస్మృత్యా శాస్త్రీయజ్ఞానేన విపరీతజ్ఞానే బాధితే తత్కార్యప్రవృత్త్యభావో నిమిత్తాభావే నైమిత్తికాభావన్యాయేన యుక్తో న తథాఽగ్నిహోత్రాదిప్రవృత్త్యభావో యుక్తః । బ్రహ్మవిదాఽగ్నిహోత్రాది న కర్తవ్యమితి నిషేధానుపలమ్భాదిత్యర్థః ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యేనార్థాన్నిషిద్ధమగ్నిహోత్రాదీతి మన్వానః సామ్యమాహ —
నేత్యాదినా ।
శాస్త్రీయప్రవృత్తీనాం గర్భవాసాదిహేతుత్వాదనర్థార్థత్వమహం కర్తేత్యాద్యభిమానకృతత్వేన విపరీతజ్ఞాననిమిత్తత్వమ్ ।
ఎతదేవ దృష్టాన్తావష్టమ్భేన స్పష్టయతి —
కలఞ్జేతి ।
కామ్యానామజ్ఞానహేతుత్వానర్థార్థత్వాభ్యాం విదుషస్తేషు ప్రవృత్త్యభావో యుక్తో నిత్యానాం తు శాస్త్రమాత్రప్రయుక్తానుష్ఠానత్వాన్నాజ్ఞానకృతత్వం ప్రత్యవాయాఖ్యానర్థధ్వంసిత్వాచ్చ నానర్థకరత్వమతస్తేషు ప్రవృత్త్యభావో యుక్తో న భవతీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
నిత్యానాం శాస్త్రమాత్రకృతానుష్ఠానత్వమసిద్ధమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యథేతి ।
అవిద్యాదీత్యాదిశబ్దేనాస్మితాదిక్లేశచతుష్టయోక్తిః । తైరవిద్యాదిభిర్జనితేష్టప్రాప్తౌ తాదృగనిష్టప్రాప్తౌ చ క్రమేణ రాగద్వేషవతః పురుషస్యేష్టప్రాప్తిమనిష్టపరిహారం చ వాఞ్ఛతస్తాభ్యామేవ రాగద్వేషాభ్యామిష్టం మే భూయాదనిష్టం మా భూదిత్యవిశేషకామనాభిః ప్రేరితావిశేషప్రవృత్తియుక్తస్య నిత్యాని విధీయన్తే । స్వర్గకామః పశుకామ ఇతి విశేషార్థినః కామ్యాని । తుల్యం తూభయేషాం కేవలశాస్త్రనిమిత్తత్వమిత్యర్థః ।
కిం చ కామ్యానాం దుష్టత్వం బ్రువతా నిత్యానామపి తదిష్టముత్పత్తివినియోగప్రయోగాధికారవిధిరూపే విశేషాభావాదిత్యాహ —
న చేతి ।
కథం తర్హి కామ్యనిత్యవిభాగస్తత్రాఽఽహ —
కర్తృగతేనేతి ।
స్వర్గకామః పశుకామ ఇతి విశేషార్థినః కామ్యవిధిరిష్టం మే స్యాదనిష్టం మా భూదిత్యవిశేషకామప్రేరితావిశేషితప్రవృత్తిమతో నిత్యవిధిరిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
నన్వవిద్యాదిదోషవతో నిత్యాని కర్మాణీత్యయుక్తం పరమాత్మజ్ఞానవతోఽపి యావజ్జీవశ్రుతేస్తేషామనుష్ఠేయత్వాదిత్యాశఙ్క్య శ్రుతేరవిరక్తవిషయత్వాన్మైవమిత్యాహ —
న పరమాత్మేతి ।
“యోగారూఢస్య తస్యైవ శమః కారణముచ్యతే” ఇతి స్మృతేర్జ్ఞానపరిపాకే కారణం కర్మోపశమ ఎవ ప్రతీయతే న తథా కర్మవిధిరిత్యర్థః ।
న కేవలం విహితం నోపలభ్యతే న సంభవతి చేత్యాహ —
కర్మనిమిత్తేతి ।
యదా నాసి త్వం సంసారీ కిన్త్వకర్త్రభోక్తృ బ్రహ్మాసీతి శ్రుత్యా జ్ఞాప్యతే తదా దేవతాయాః సంప్రదానత్వం కరణత్వం వ్రీహ్యాదేరిత్యేతత్ సర్వముపమృదితం భవతి । తత్కథమకర్త్రాదిజ్ఞానవతః సంభవతి కర్మవిధిరిత్యర్థః ।
ఉపమృదితమపి వాసనావశాదుద్భవిష్యతి । తతశ్చ విదుషోఽపి కర్మవిధిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
వాసనావశాదుద్భూతస్యాఽఽభాసత్వాదాత్మస్మృత్యా పునః పునర్బాధాచ్చ విదుషో న కర్మప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చానవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మాస్మీతి స్మరతస్తదాత్మకస్య దేశాదిసాపేక్షం కర్మ నిరవకాశమిత్యాహ —
నహీతి ।
విదుషో భిక్షాటనాదివత్కర్మావసరః స్యాదితి శఙ్కతే —
భోజనాదీతి ।
అపరోక్షజ్ఞానవతో వా పరోక్షజ్ఞానవతో వా భోజనాదిప్రవృత్తిః ? నాఽఽద్యః । అనభ్యుపగమాత్తత్ప్రవృత్తేర్బాధితానువృత్తిమాత్రత్వాదగ్నిహోత్రాదేరబాధితాభిమాననిమిత్తస్య తథాత్వానుపపత్తేరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
నేతి ।
న ద్వితీయః । పరోక్షజ్ఞానినః శాస్త్రానపేక్షక్షుత్పిపాసాదిదోషకృతత్వాత్తత్ప్రవృత్తేరిష్టత్వాదిత్యాహ —
అవిద్యాదీతి ।
అగ్నిహోత్రాద్యపి తథా స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
న త్వితి ।
భోజనాదిప్రవృత్తేరావశ్యకత్వానుపపత్తిం వివృణోతి —
కేవలేతి ।
న తు తథేత్యాది ప్రపఞ్చయతి —
శాస్త్రనిమిత్తేతి ।
తర్హి శాస్త్రవిహితకాలాద్యపేక్షత్వాన్నిత్యానామదోషప్రభవత్వం భవేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దోషేతి ।
ఎవం దోషకృతత్వేఽపి నిత్యానాం శాస్త్రసాపేక్షత్వాత్కాలాద్యపేక్షత్వమవిరుద్ధమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
భోజనాదేర్దోషకృతత్వేఽపి ‘చాతుర్వర్ణ్యం చరేద్భైక్షం’ ‘యతీనాం తు చతుర్గుణమ్’ (మను ౫.౧౩౭) ఇత్యాదినియమవద్విదుషోఽగ్నిహోత్రాదినియమోఽపి స్యాదితి శఙ్కతే —
తద్భోజనాదీతి ।
విదుషో నాస్తి భోజనాదినియమోఽతిక్రాన్తవిధిత్వాత్ । న చైతావతా యథేష్టచేష్టాపత్తిః అధర్మాధీనాఽవివేకకృతా హి సా । న చ తౌ విదుషో విద్యేతే అతోఽవిద్యావస్థాయామప్యసతీః యథేష్టచేష్టా విద్యాదశాయాం కుతః స్యాత్ । సంస్కారస్యాప్యభావాత్ ।
బాధితానువృత్తేశ్చ । అగ్నిహోత్రాదేస్త్వనాభాసత్వాన్న బాధితానువృత్తిరిత్యాహ —
నేతి ।
కిఞ్చావిదుషాం వివిదిషూణామేవ నియమః । తేషాం విధినిషేధగోచరత్వాత్ । న చ తేషామప్యేష జ్ఞానోదయపరిపన్థీ । తస్యాన్యనివృత్తిరూపస్య స్వయఙ్క్రియాత్వాభావాత్ ।
నాపి స క్రియామాక్షిపన్బ్రహ్మవిద్యాం ప్రతిక్షిపతి । అన్యనివృత్త్యాత్మనస్తదాక్షేపకత్వాసిద్ధేరిత్యాహ —
నియమస్యేతి ।
కర్మసు రాగాదిమతోఽధికారాద్విరక్తస్య జ్ఞానాధికారాజ్ఞానినో హేత్వభావాదేవ కర్మాభావాత్తస్య భోజనాద్యతుల్యాత్వాత్తత్త్వమాదేః సర్వవ్యాపారోపరమాత్మకజ్ఞానహేతోర్నివర్తకత్వేన ప్రామాణ్యం ప్రతిపాదితముపసమ్హరతి —
తస్మాదితి ।
తస్య విధిరుత్పాదకం వాక్యమ్ । తస్య నిషేధవాక్యవత్తత్త్వజ్ఞానహేతోస్తద్విరోధిమిథ్యాజ్ఞానధ్వంసిత్వాదశేషవ్యాపారనివర్తకత్వేన కూటస్థవస్తునిష్ఠస్య యుక్తం ప్రామాణ్యమ్ । మిథ్యాజ్ఞానధ్వంసే హేత్వభావే ఫలాభావన్యాయేన సర్వకర్మనివృత్తేరిత్యర్థః ।
తత్పదోపాత్తం హేతుమేవ స్పష్టయతి —
కర్మప్రవృత్తీతి ।
యథా ప్రతిషేధ్యే భక్షణాదౌ ప్రతిషేధశాస్త్రవశాత్ప్రవృత్త్యభావస్తథా తత్త్వమస్యాదివాక్యసామర్థ్యాత్కర్మస్వపి ప్రవృత్త్యభావస్య తుల్యత్వాత్ప్రామాణ్యమపి తుల్యమిత్యర్థః ।
ప్రతిషేధశాస్త్రసామ్యే తత్త్వమస్యాదిశాస్త్రస్యోచ్యమానే తథైవ నివృత్తినిష్ఠత్వం స్యాన్న వస్తుప్రతిపాదకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ప్రతిషేధో హి ప్రసక్తక్రియాం నివర్తయంస్తదుపలక్షితౌదాసీన్యాత్మకే వస్తుని పర్యవస్యతి । తథా తత్త్వమస్యాదివాక్యస్యాపి వస్తుప్రతిపాదకత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః । వేదాన్తానాం సిద్ధే ప్రామాణ్యవదర్థవాదాదీనామన్యపరాణామపి సంవాదవిసంవాదయోరభావే స్వార్థే మానత్వసిద్ధౌ సిద్ధా విశుద్ధ్యాదిగుణవతీ ప్రాణదేవతేతి చకారార్థః ॥౧॥