జ్ఞానమిహ పరీక్ష్యమాణమిత్యేతత్ప్రసంగాగతం విచారం పరిసమాప్య తే హ వాచమిత్యాది వ్యాచష్టే —

తే దేవా ఇతి ।

అచేతనాయా వాచో నియోజ్యత్వం వారయతి —

వాగభిమానినీమితి ।

నియోక్తౄణాం దేవానామభిప్రాయమాహ —

వాగ్దేవతేతి ।

నన్వౌద్గాత్రం కర్మ జపమన్త్రప్రకాశ్యా దేవతా నిర్వర్తయిష్యతి న తు వాగ్దేవతేతి తత్రాఽఽహ —

తామేవేతి ।

అసతో మా సద్గమయేతి జపమన్త్రాభిధేయాం దృష్టవన్త ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః —

వాగాద్యాశ్రయం కర్తృత్వాది దర్శయతోఽర్థవాదస్య ప్రాసంగికం తాత్పర్యమాహ —

అత్ర చేతి ।

ఆత్మాశ్రయే కర్తృత్వాదావవభాసమానే తస్య వాగాద్యాశ్రయత్వమయుక్తమిత్యాహ —

కస్మాదితి ।

పరస్య జీవస్య వా కర్తృత్వాది వివక్షితమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —

యస్మాదితి ।

విచారదశాయాం వాగాదిసంఘాతస్య క్రియాదిశక్తిమత్త్వాత్కర్తృత్వాదిస్తదాశ్రయో యస్మాత్ప్రతీతస్తస్మాత్పరస్యాఽఽత్మనః స్వతస్తచ్ఛక్తిశూన్యస్య న తదాశ్రయత్వమిత్యర్థః ।

కిఞ్చావిద్యాశ్రయః సర్వో వ్యవహారో న తద్ధీనే పరస్మిన్నవతరతీత్యాహ —

తద్విషయ ఇతి ।

“కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్” ఇతి న్యాయేన కర్తృత్వమాత్మనోఽఙ్గీకర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ‘యథా చ తక్షోభయథా’(బ్ర. సూ. ౨.౩.౪౦) ఇతి న్యాయాదౌపాధికం తస్మిన్కర్తృత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —

వక్ష్యతి హీతి ।

యదుక్తమవిద్యావిషయః సర్వో వ్యవహార ఇతి తత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి —

ఇహాపీతి ।

ఇతశ్చ పరస్మిన్నాత్మని కర్తృత్వాదివ్యవహారో నాస్తీత్యాహ —

అవ్యాకృతాత్త్వితి ।

అనామరూపకర్మాత్మకమిత్యస్మాదుపరిష్టాత్తత్పదమధ్యాహర్తవ్యం పృథగవిద్యావిషయాత్క్రియాకారకఫలజాతాదితి శేషః ।

మా భూత్పరమాత్మా కర్తృత్వాద్యాశ్రయో జీవస్తు స్యాదితి ద్వితీయమాశఙ్క్యాఽఽహ —

యస్త్వితి ।

జీవశబ్దవాచ్యస్య విశిష్టస్య కల్పితత్వాన్న తాత్త్వికం కర్తృత్వాదికం కిన్తు తద్ద్వారా స్వరూపే సమారోపితమితి భావః ।

ఆత్మని తాత్త్వికకర్తృత్వాద్యభావే ఫలితమర్థవాదతాత్పర్యముపసమ్హరతి —

తస్మాదితి ।

తాత్పర్యమర్థవాదస్యోక్త్వా నియుక్తయా వాగ్దేవతయా యత్కృతం తదుపన్యస్యతి —

తథేత్యాదినా ।

ఉద్గాతృత్వం జపమన్త్రప్రకాశ్యత్వం చాఽఽత్మనోఽఙ్గీకృత్య వాగుద్గానే ప్రవృత్తా చేత్తయా కశ్చిదుపకారో దేవానాముద్గానేన నిర్వర్తనీయః స చ నాస్తీతి శఙ్కతే —

కః పునరితి ।

వదనాదివ్యాపారే సతి యః సుఖవిశేషసంఘాత్స నిష్పద్యతే స ఎవ కార్యవిశేష ఇత్యాహ —

ఉచ్యత ఇతి ।

యో వాచీతి ప్రతీకమాదాయ వ్యాఖ్యాయతే కథం పునర్వాచో వచనం చక్షుషో దర్శనమిత్యాదినా నిష్పన్నం ఫలం సర్వసాధారణమిత్యాశఙ్క్యానుభవమనుసృత్యాఽఽహ —

సర్వేషామితి ।

కిఞ్చ దేవార్థముద్గాయన్త్యా వాచః స్వార్థమపి కిఞ్చిదుద్గానమస్తి । తథా చ జ్యోతిష్టోమే ద్వాదశ స్తోత్రాణి తత్ర త్రిషు పవమానాఖ్యేషు స్తోత్రేషు యాజమానం ఫలముద్గానేన కృత్వా శిష్టేషు నవసు స్తోత్రేషు యత్కల్యాణవదనసామర్థ్యం తదాత్మనే స్వార్థమేవాఽఽగాయదిత్యాహ —

తం భోగమితి ।

ఋత్విజాం క్రీతత్వాన్న ఫలసంబన్ధః సంభవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

వాచనికమితి ।

’అథాఽఽత్మనేఽన్నాద్యమాగాయత్’ ఇతి శ్రుతమిత్యర్థః ।

కల్యాణవదనసామర్థ్యస్య స్వార్థత్వం సమర్థయతే —

తద్ధీతి ।

కల్యాణవదనం వాచోఽసాధారణం చేత్కస్తర్హి యో వాచీత్యాదేర్విషయస్తత్రాఽఽహ —

యత్త్వితి ।

వాగ్దేవతాయామసురాణామవకాశం దర్శయతి —

తత్రేతి ।

స్వార్థే పరార్థే చోద్గానే సతీతి యావత్ । కల్యాణవదనస్యాఽఽత్మనా వాచైవ సంబన్ధే యోఽయమాసంగోఽభినివేశః స ఎవావసరో దేవతాయాస్తమవసరం ప్రాప్యేత్యర్థః ।

అవసరమేవ వ్యాకరోతి —

రన్ధ్రమితి ।

అస్మానతీత్యేతి సంబన్ధః ।

కోఽసావసురాత్యయస్తం వ్యాచష్టే —

స్వాభావికమితి ।

తత్రోపాయముపన్యస్యతి —

శాస్త్రేతి ।

అసురానభిభూయ కేనాత్మనా దేవాః స్థాస్యన్తీతి వివక్షాయామాహ —

జ్యోతిషేతి ।

ప్రజాపతేర్వాచి పాప్మా క్షిప్తోఽసురైరితి కుతోఽవగమ్యతే తత్రాఽఽహ —

స యః స పాప్మేతి ।

ప్రతిషిద్ధవదనమేవ పాప్మేత్యయుక్తమదృష్టస్య క్రియాతిరిక్తత్వాఙ్గీకారాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యేనేతి ।

అసభ్యం సభానర్హం స్త్రీవర్ణనాది । బీభత్సం భయానకం ప్రేతాదివర్ణనమ్ । అనృతమయథాదృష్టవచనమ్ । ఆదిశబ్దాత్పిశునత్వం గృహ్యతే ।

కిమత్ర ప్రజాపతేర్వాచి పాప్మసత్త్వే మానముక్తం భవతీత్యాశఙ్క్య స ఎవ స పాప్మేతి వ్యాకరోతి —

అనేనేతి ।

ప్రాజాపత్యాసు ప్రజాసు ప్రతిపన్నేనాసత్యవదనాదినా లిఙ్గేన తద్వాచి పాప్మాఽనుమీయతే । విమతం కారణపూర్వకం కార్యత్వాద్ఘటవత్ । న చ ప్రజాగతం దురితం ప్రాజాపత్యం తద్వినా హేత్వన్తరాదేవ స్యాత్కారణానువిధాయిత్వాత్కార్యస్య । న చ తత్కారణేఽపి పరస్మిన్ప్రసంగః ‘అపాపవిద్ధమ్’(ఈ. ఉ. ౮) ఇతి శ్రుతేః । న చ ‘న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి’(బృ.ఉ.౧।౫।౨౦) ఇతి శ్రుతేర్న సూత్రేఽపి పాపవేధస్తస్య ఫలావస్థస్యాపాపత్వేఽపి యజమానావస్థస్య తద్భావాదిత్యర్థః । ఆద్యసకారాభ్యాం కారణస్థం పాప్మానమనూద్య తస్యైవ కార్యస్థత్వముచ్యతే । ఉత్తరాభ్యాం తు కార్యస్థం పాప్మానమనూద్య తస్యైవ కారణస్థత్వమితి విభాగమ్ ॥౨॥