బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథ హేమమాసన్యం ప్రాణమూచుస్త్వం న ఉద్గాయేతి తథేతి తేభ్య ఎష ప్రాణ ఉదగాయత్తే విదురనేన వై న ఉద్గాత్రాత్యేష్యన్తీతి తమభిద్రుత్య పాప్మనావివ్యత్సన్స యథాశ్మానమృత్వా లోష్టో విధ్వంసేతైవం హైవ విధ్వంసమానా విష్వఞ్చో వినేశుస్తతో దేవా అభవన్పరాసురా భవత్యాత్మనా పరాస్య ద్విషన్భ్రాతృవ్యో భవతి య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
అథ అనన్తరమ్ , హ ఇమమిత్యభినయప్రదర్శనార్థమ్ , ఆసన్యమ్ ఆస్యే భవమాసన్యం ముఖాన్తర్బిలస్థం ప్రాణమూచుః — ‘త్వం న ఉద్గాయ’ ఇతి । తథేత్యేవం శరణముపగతేభ్యః స ఎష ప్రాణో ముఖ్య ఉదగాయత్ ఇత్యాది పూర్వవత్ । పాప్మనా అవివ్యత్సన్ వేధనం కర్తుమిష్టవన్తః, తే చ దోషాసంసర్గిణం సన్తం ముఖ్యం ప్రాణమ్ , స్వేన ఆసఙ్గదోషేణ వాగాదిషు లబ్ధప్రసరాస్తదభ్యాసానువృత్త్యా, సంస్రక్ష్యమాణా వినేశుః వినష్టా విధ్వస్తాః ; కథమివేతి దృష్టాన్త ఉచ్యతే — స యథా స దృష్టాన్తో యథా — లోకే అశ్మానం పాషాణమ్ , ఋత్వా గత్వా ప్రాప్య, లోష్టః పాంసుపిణ్డః, పాషాణచూర్ణనాయాశ్మని నిక్షిప్తః స్వయం విధ్వంసేత విస్రంసేత విచూర్ణీభవేత్ ; ఎవం హైవ యథాయం దృష్టాన్త ఎవమేవ, విధ్వంసమానా విశేషేణ ధ్వంసమానాః, విష్వఞ్చః నానాగతయః, వినేశుః వినష్టాః, యతః ; — తతః తస్మాదాసురవినాశాద్దేవత్వప్రతిబన్ధభూతేభ్యః స్వాభావికాసఙ్గజనితపాప్మభ్యో వియోగాత్ , అసంసర్గధర్మిముఖ్యప్రాణాశ్రయబలాత్ , దేవాః వాగాదయః ప్రకృతాః, అభవన్ ; కిమభవన్ ? స్వం దేవతారూపమగ్న్యాద్యాత్మకం వక్ష్యమాణమ్ । పూర్వమప్యగ్న్యాద్యాత్మకా ఎవ సన్తః స్వాభావికేన పాప్మనా తిరస్కృతవిజ్ఞానాః పిణ్డమాత్రాభిమానా ఆసన్ । తే తత్పాప్మవియోగాదుజ్ఝిత్వా పిణ్డమాత్రాభిమానం శాస్త్రసమర్పితవాగాద్యగ్న్యాద్యాత్మాభిమానా బభూవురిత్యర్థః । కిఞ్చ తే ప్రతిపక్షభూతా అసురాః పరా — అభవన్నిత్యనువర్తతే ; పరాభూతా వినష్టా ఇత్యర్థః । యథా పురాకల్పేన వర్ణితః పూర్వయజమానోఽతిక్రాన్తకాలికః ఎతామేవాఖ్యాయికారూపాం శ్రుతిం దృష్ట్వా, తేనైవ క్రమేణ వాగాదిదేవతాః పరీక్ష్య, తాశ్చాపోహ్యాసఙ్గపాప్మాస్పదదోషవత్త్వేనాదోషాస్పదం ముఖ్యం ప్రాణమాత్మత్వేనోపగమ్య, వాగాద్యాధ్యాత్మికపిణ్డమాత్రపరిచ్ఛిన్నాత్మాభిమానం హిత్వా, వైరాజపిణ్డాభిమానం వాగాద్యగ్న్యాద్యాత్మవిషయం వర్తమానప్రజాపతిత్వం శాస్త్రప్రకాశితం ప్రతిపన్నః ; తథైవాయం యజమానస్తేనైవ విధినా భవతి ప్రజాపతిస్వరూపేణాత్మనా ; పరా చ, అస్య ప్రజాపతిత్వప్రతిపక్షభూతః పాప్మా ద్విషన్భ్రాతృవ్యః, భవతి ; — యతోఽద్వేష్టాపి భవతి కశ్చిద్భ్రాతృవ్యో భరతాదితుల్యః ; యస్త్విన్ద్రియవిషయాసఙ్గజనితః పాప్మా, భ్రాతృవ్యో ద్వేష్టా చ, పారమార్థికాత్మస్వరూపతిరస్కరణహేతుత్వాత్ — స చ పరాభవతి విశీర్యతే, లోష్టవత్ , ప్రాణపరిష్వఙ్గాత్ । కస్యైతత్ఫలమిత్యాహ — య ఎవం వేద, యథోక్తం ప్రాణమాత్మత్వేన ప్రతిపద్యతే పూర్వయజమానవదిత్యర్థః ॥

సంప్రతి ముఖ్యప్రాణస్య మన్త్రప్రకాశ్యత్వముపాస్యత్వం చ వక్తుముత్తరవాక్యముపాదాయ వ్యాకరోతి —

వాగాదీతి ।

క్రమేణోపాసీనా ఇతి సంబన్ధః వాగాదిషు నైరాశ్యానాన్తర్యమథశబ్దార్థః ।

వివక్షితార్థజ్ఞాపకోఽసాధారణో దేహతదవయవవ్యాపారోఽభినయః । దోషాసంసర్గిణం దోషేణ సంసృష్టం కర్తృమిచ్ఛా కుతో జాతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వేనేతి ।

తదభ్యాసానువృత్త్యా తస్య పాప్మసంసర్గకరణస్యాభ్యాసవశాదితి యావత్ ।

ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —

కథమిత్యాదినా ।

అసురనాశేనాఽఽసంగజనితపాప్మవియోగే హేతుమాహ —

అసంసర్గేతి ।

వక్ష్యమాణం సోఽగ్నిరభవదిత్యాదినేతి శేషః ।

వాగాదీనాం స్థితానాం నష్టానాం చ కుతోఽగ్న్యాదిరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —

పూర్వమపీతి ।

న తర్హి తేషాం పరిచ్ఛేదాభిమానః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వాభావికేనేతి ।

పరిచ్ఛేదాభిమానాదగ్న్యాద్యాత్మాభిమానస్య బలవత్త్వం సూచయతి —

శాస్త్రేతి ।

న కేవలమత్రోక్తానామేవాసురాణామసంసర్గధర్మిప్రాణాశ్రయాద్వినాశః కిన్తు తత్తుల్యజాతీయానామపీత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —

కిఞ్చేతి ।

వాగాదీనామగ్న్యాదిభావాపత్తివచనేన తత్సంహతస్య యజమానస్య దేవతాప్రాప్తిరాసురపాప్మధ్వంసశ్చ ఫలమిత్యుక్తం తత్ర పూర్వకల్పీయయజమానస్యాతిశయశాలిత్వాద్యథోక్తఫలవత్త్వేఽపి నేదానీన్తనస్యైవమిత్యాశఙ్క్య భవతీత్యాదిశ్రుతిమవతారయతి —

యథేతి ।

పూర్వకల్పనాప్రకారేణ పూర్వజన్మస్థో యజమానః శాస్త్రప్రకాశితం వర్తమానప్రజాపతిత్వం ప్రతిపన్నో యథేతి సంబన్ధః । పూర్వయజమాన ఇత్యస్య వ్యాఖ్యా అతిక్రాన్తకాలిక ఇతి ।

పురాకల్పమేవ దర్శయతి —

ఎతామితి ।

తేనేతి శ్రుత్యుక్తేనేత్యేతత్ । తేనైవ విధినా శ్రుతిప్రకాశితేన క్రమేణ ముఖ్యం ప్రాణమాత్మత్వేనోపగమ్యేతి శేషః ।

సపత్నో భ్రాతృవ్యస్తస్య ద్విషన్నితి కుతో విశేషణమర్థసిద్ధత్వాద్ద్వేషస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యత ఇతి ।

తస్య ద్వేష్టృత్వనియమే హేతుమాహ —

పారమార్థికేతి ।

అపరిఛిన్నదేవతాత్వమత్ర పారమార్థికమాత్మస్వరూపం వివక్షితం తత్తిరస్కరణకారణత్వాదుక్తపాప్మనో విశేషణమర్థవదితి శేషః ।

‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాల’ ఇతివద్ ‘య ఎవం వేదే’తి ప్రసిద్ధార్థోపబన్ధేఽపి విధిపరం వాక్యమతశ్చైవం విద్యాదితి వివక్షితమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —

యథోక్తమితి ॥౭॥