ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸಾ ವಾ ಏಷಾ ದೇವತಾ ದೂರ್ನಾಮ ದೂರಂ ಹ್ಯಸ್ಯಾ ಮೃತ್ಯುರ್ದೂರಂ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಾನ್ಮೃತ್ಯುರ್ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೯ ॥
ಸ್ಯಾನ್ಮತಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ; ನನು ಪರಿಹೃತಮೇತದ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಯಾಣವದನಾದ್ಯಾಸಂಗವತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಸಂಗಾಸ್ಪದಾಭಾವೇನ ; ಬಾಢಮ್ ; ಕಿಂ ತ್ವಾಂಗಿರಸತ್ವೇನ ವಾಗಾದೀನಾಮಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಗಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಶವಸ್ಪೃಷ್ಟಿತತ್ಸ್ಪೃಷ್ಟೇರಿವಾಶುದ್ಧತಾ ಶಂಕ್ಯತ ಇತಿ । ಆಹ — ಶುದ್ಧ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ; ಕುತಃ ? ಸಾ ವಾ ಏಷಾ ದೇವತಾ ದೂರ್ನಾಮ — ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಶ್ಮಾನಮಿವ ಲೋಷ್ಟವದ್ವಿಧ್ವಸ್ತಾ ಅಸುರಾಃ ; ತಂ ಪರಾಮೃಶತಿ — ಸೇತಿ ; ಸೈವೈಷಾ, ಯೇಯಂ ವರ್ತಮಾನಯಜಮಾನಶರೀರಸ್ಥಾ ದೇವೈರ್ನಿರ್ಧಾರಿತಾ ‘ಅಯಮಾಸ್ಯೇಽಂತಃ’ ಇತಿ ; ದೇವತಾ ಚ ಸಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಉಪಾಸನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಭಾವೇನ ಗುಣಭೂತತ್ವಾತ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಸಾ ದೂರ್ನಾಮ ದೂರಿತ್ಯೇವಂ ಖ್ಯಾತಾ — ನಾಮಶಬ್ದಃ ಖ್ಯಾಪನಪರ್ಯಾಯಃ — ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಸ್ಯಾ ವಿಶುದ್ಧಿಃ, ದೂರ್ನಾಮತ್ವಾತ್ ; ಕುತಃ ಪುನರ್ದೂರ್ನಾಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ದೂರಂ ದೂರೇ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣದೇವತಾಯಾಃ, ಮೃತ್ಯುರಾಸಂಗಲಕ್ಷಣಃ ಪಾಪ್ಮಾ ; ಅಸಂಶ್ಲೇಷಧರ್ಮಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಮೀಪಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ದೂರತಾ ಮೃತ್ಯೋಃ ; ತಸ್ಮಾದ್ದೂರಿತ್ಯೇವಂ ಖ್ಯಾತಿಃ ; ಏವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಿರ್ಜ್ಞಾಪಿತಾ । ವಿದುಷಃ ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ದೂರಂ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಾನ್ಮೃತ್ಯುರ್ಭವತಿ — ಅಸ್ಮಾದೇವಂವಿದಃ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ತಸ್ಮಾತ್ , ಏವಮಿತಿ — ಪ್ರಕೃತಂ ವಿಶುದ್ಧಿಗುಣೋಪೇತಂ ಪ್ರಾಣಮುಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸನಂ ನಾಮ ಉಪಾಸ್ಯಾರ್ಥವಾದೇ ಯಥಾ ದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ತಥಾ ಮನಸೋಪಗಮ್ಯ, ಆಸನಂ ಚಿಂತನಮ್ , ಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾವ್ಯವಧಾನೇನ, ಯಾವತ್ ತದ್ದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ಲೌಕಿಕಾತ್ಮಾಭಿಮಾನವತ್ ; — ‘ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾನಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೨) ‘ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೦) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ॥

ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಂ ವಾಗಾದಿವದಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾನ್ಮತಮಿತಿ ।

ಶಂಕಾಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶವೇನ ಸ್ಪೃಷ್ಟಿರ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ತೇನ ಸ್ಪೃಷ್ಟೇಽಪರಸ್ತಸ್ಯಾಶುದ್ಧವಾಗಾದಿಸಂಬಂಧಾದಶುದ್ಧತ್ವಾಶಂಕಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋನ್ಮಿಷತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರವಾಕ್ಯಮುತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ —

ಆಹೇತಿ ।

ನನ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣೋ ವೋಚ್ಯತೇ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗೇನಾರ್ಥಾಂತರೋಕ್ತಿಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಂ ಪ್ರಾಣಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದಪರೋಕ್ಷವಾಚೀ ಚ ಕಥಮೇತಚ್ಛಬ್ದೋ ಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸೈವೇತಿ ।

ಕಥಂ ಪ್ರಾಣೇ ದೇವತಾಶಬ್ದೋ ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದೇವತಾ ಚೇತಿ ।

ಯಾಗೇ ಹಿ ದೇವತಾ ಕಾರಕತ್ವೇನ ಗುಣಭೂತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ದ್ರವ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾಗುಣತ್ವಾದ್ದೇವತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತೇರ್ದ್ವಿವಿಧಂ ಫಲಂ ಪಾಪಹಾನಿರ್ದೇವತಾಭಾವಶ್ಚ ತತ್ರ ಪಾಪಹಾನೇರೇವ ಪ್ರಧಾನಫಲಸ್ಯಾತ್ರ ಶ್ರವಣಾದ್ದುರ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿರಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಣದೇವತಾಯಾ ದೂರ್ನಾಮತ್ವಂ ನಿರೂಢಂ ತತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರದರ್ಶನಾನ್ನಾಪಿ ಯೌಗಿಕಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗ್ವೃತ್ತೇರ್ದೂರತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ —

ಆಹೇತಿ ।

ಕಥಂ ಪಾಪ್ಮಸನ್ನಿಧೌ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ತತೋ ದೂರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಸಂಶ್ಲೇಷೇತಿ ।

ಉಪಾಸ್ತೇ ಸದಾ ಭಾವಯತೀತಿ ಯಾವತ್ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದಿವ ಪ್ರಾಣತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇ ಕಿಂ ಸದಾ ತದ್ಭಾವನಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾವನಾಪರ್ಯಾಯೋಪಾಸನಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಉಪಾಸನಂ ನಾಮೇತಿ ।

ದೀರ್ಘಕಾಲಾದರನೈರಂತರ್ಯರೂಪವಿಶೇಷಣತ್ರಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽಽಹ —

ಲೌಕಿಕೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಯಾವದಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿವದ್ದೇವೋಽಹಮಿತಿ ಯಸ್ಯ ಜೀವತ ಏವಾಭಿಮಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯೈವ ದೇಹಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ ತದ್ಭಾವಃ ಫಲತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ದೇವೋ ಭೂತ್ವೇತಿ ।

ಕಾ ದೇವತಾ ರೂಪಂ ತವೇತಿ ಕಿಂದೇವತೋಽಸೀತಿ ತದ್ಭಾವೋ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೯॥