ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥಾತಃ ಪವಮಾನಾನಾಮೇವಾಭ್ಯಾರೋಹಃ ಸ ವೈ ಖಲು ಪ್ರಸ್ತೋತಾ ಸಾಮ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ ಸ ಯತ್ರ ಪ್ರಸ್ತುಯಾತ್ತದೇತಾನಿ ಜಪೇತ್ । ಅಸತೋ ಮಾ ಸದ್ಗಮಯ ತಮಸೋ ಮಾ ಜ್ಯೋತಿರ್ಗಮಯ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಮೃತಂ ಗಮಯೇತಿ ಸ ಯದಾಹಾಸತೋ ಮಾ ಸದ್ಗಮಯೇತಿ ಮೃತ್ಯುರ್ವಾ ಅಸತ್ಸದಮೃತಂ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಮೃತಂ ಗಮಯಾಮೃತಂ ಮಾ ಕುರ್ವಿತ್ಯೇವೈತದಾಹ ತಮಸೋ ಮಾ ಜ್ಯೋತಿರ್ಗಮಯೇತಿ ಮೃತ್ಯುರ್ವೈ ತಮೋ ಜ್ಯೋತಿರಮೃತಂ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಮೃತಂ ಗಮಯಾಮೃತಂ ಮಾ ಕುರ್ವಿತ್ಯೇವೈತದಾಹ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಮೃತಂ ಗಮಯೇತಿ ನಾತ್ರ ತಿರೋಹಿತಮಿವಾಸ್ತಿ । ಅಥ ಯಾನೀತರಾಣಿ ಸ್ತೋತ್ರಾಣಿ ತೇಷ್ವಾತ್ಮನೇಽನ್ನಾದ್ಯಮಾಗಾಯೇತ್ತಸ್ಮಾದು ತೇಷು ವರಂ ವೃಣೀತ ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯೇತ ತಂ ಸ ಏಷ ಏವಂವಿದುದ್ಗಾತಾತ್ಮನೇ ವಾ ಯಜಮಾನಾಯ ವಾ ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ತಮಾಗಾಯತಿ ತದ್ಧೈತಲ್ಲೋಕಜಿದೇವ ನ ಹೈವಾಲೋಕ್ಯತಾಯಾ ಆಶಾಸ್ತಿ ಯ ಏವಮೇತತ್ಸಾಮ ವೇದ ॥ ೨೮ ॥
ಏತಾನಿ ತಾನಿ ಯಜೂಂಷಿ — ‘ಅಸತೋ ಮಾ ಸದ್ಗಮಯ’ ‘ತಮಸೋ ಮಾ ಜ್ಯೋತಿರ್ಗಮಯ’ ‘ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಮೃತಂ ಗಮಯ’ ಇತಿ । ಮಂತ್ರಾಣಾಮರ್ಥಸ್ತಿರೋಹಿತೋ ಭವತೀತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಮ್ — ಸಃ ಮಂತ್ರಃ, ಯದಾಹ ಯದುಕ್ತವಾನ್ ; ಕೋಽಸಾವರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ‘ಅಸತೋ ಮಾ ಸದ್ಗಮಯ’ ಇತಿ । ಮೃತ್ಯುರ್ವಾ ಅಸತ್ — ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯುಚ್ಯೇತೇ ; ಅಸತ್ ಅತ್ಯಂತಾಧೋಭಾವಹೇತುತ್ವಾತ್ ; ಸತ್ ಅಮೃತಮ್ — ಸತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ, ಅಮರಣಹೇತುತ್ವಾದಮೃತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಃ ಅಸತ್ಕರ್ಮಣೋಽಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ, ಮಾ ಮಾಮ್ , ಸತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ, ಗಮಯ, ದೇವಭಾವಸಾಧನಾತ್ಮಭಾವಮಾಪಾದಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ — ಅಮೃತಂ ಮಾ ಕುರ್ವಿತ್ಯೇವೈತದಾಹೇತಿ । ತಥಾ ತಮಸೋ ಮಾ ಜ್ಯೋತಿರ್ಗಮಯೇತಿ । ಮೃತ್ಯುರ್ವೈ ತಮಃ, ಸರ್ವಂ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಮಾವರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತಮಃ, ತದೇವ ಚ ಮರಣಹೇತುತ್ವಾನ್ಮೃತ್ಯುಃ । ಜ್ಯೋತಿರಮೃತಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತಂ ದೈವಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ತದೇವಾಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ತಮಸೋ ಮಾ ಜ್ಯೋತಿರ್ಗಮಯೇತಿ । ಪೂರ್ವವನ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಮೃತಂ ಗಮಯೇತ್ಯಾದಿ ; ಅಮೃತಂ ಮಾ ಕುರ್ವಿತ್ಯೇವೈತದಾಹ — ದೈವಂ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಫಲಭಾವಮಾಪಾದಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವೋ ಮಂತ್ರೋಽಸಾಧನಸ್ವಭಾವಾತ್ಸಾಧನಭಾವಮಾಪಾದಯೇತಿ ; ದ್ವಿತೀಯಸ್ತು ಸಾಧನಭಾವಾದಪ್ಯಜ್ಞಾನರೂಪಾತ್ಸಾಧ್ಯಭಾವಮಾಪಾದಯೇತಿ । ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಮೃತಂ ಗಮಯೇತಿ ಪೂರ್ವಯೋರೇವ ಮಂತ್ರಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಿತೋಽರ್ಥಸ್ತೃತೀಯೇನ ಮಂತ್ರೇಣೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತೈವ । ನಾತ್ರ ತೃತೀಯೇ ಮಂತ್ರೇ ತಿರೋಹಿತಮಂತರ್ಹಿತಮಿವಾರ್ಥರೂಪಂ ಪೂರ್ವಯೋರಿವ ಮಂತ್ರಯೋರಸ್ತಿ ; ಯಥಾಶ್ರುತ ಏವಾರ್ಥಃ ॥

ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಯಜುಷಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಏತಾನೀತಿ ।

ಮಂತ್ರಾರ್ಥಶಬ್ದೇನ ಪದಾರ್ಥೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ತತ್ಫಲಂ ಚೇತಿ ತ್ರಯಮುಚ್ಯತೇ ।

ಲೌಕಿಕಂ ತಮೋ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ವೈಪರೀತ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।

ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ತತ್ಫಲಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯಂ ಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।

ಫಲವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಮೃತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಮಂತ್ರಯೋರರ್ಥಭೇದಾಪ್ರತೀತೇಃ ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾವಾಂತರಭೇದಮಾಹ —

ಪೂರ್ವೋ ಮಂತ್ರ ಇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ತೃತೀಯೇ ಮಂತ್ರೇ ಪುನರುಕ್ತಿಸ್ತದವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪೂರ್ವಯೋರಿತಿ ।