బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
సోఽబిభేత్తస్మాదేకాకీ బిభేతి స హాయమీక్షాం చక్రే యన్మదన్యన్నాస్తి కస్మాన్ను బిభేమీతి తత ఎవాస్య భయం వీయాయ కస్మాద్ధ్యభేష్యద్ద్వితీయాద్వై భయం భవతి ॥ ౨ ॥
సోఽబిభేత్ । సః ప్రజాపతిః, యోఽయం ప్రథమః శరీరీ పురుషవిధో వ్యాఖ్యాతః సః, అబిభేత్ భీతవాన్ అస్మదాదివదేవేత్యాహ । యస్మాదయం పురుషవిధః శరీరకరణవాన్ ఆత్మనాశవిషయవిపరీతదర్శనవత్త్వాదబిభేత్ , తస్మాత్తత్సామాన్యాదద్యత్వేఽప్యేకాకీ బిభేతి । కిఞ్చాస్మదాదివదేవ భయహేతువిపరీతదర్శనాపనోదకారణం యథాభూతాత్మదర్శనమ్ । సోఽయం ప్రజాపతిః ఈక్షామ్ ఈక్షణం చక్రే కృతవాన్హ । కథమిత్యాహ — యత్ యస్మాత్ మత్తోఽన్యత్ ఆత్మవ్యతిరేకేణ వస్త్వన్తరం ప్రతిద్వన్ద్వీభూతం నాస్తి, తస్మిన్నాత్మవినాశహేత్వభావే, కస్మాన్ను బిభేమి ఇతి । తత ఎవ యథాభూతాత్మదర్శనాదస్య ప్రజాపతేర్భయం వీయాయ విస్పష్టమపగతవత్ । తస్య ప్రజాపతేర్యద్భయం తత్కేవలావిద్యానిమిత్తమేవ పరమార్థదర్శనేఽనుపపన్నమిత్యాహ — కస్మాద్ధ్యభేష్యత్ ? కిమిత్యసౌ భీతవాన్ ? పరమార్థనిరూపణాయాం భయమనుపపన్నమేవేత్యభిప్రాయః । యస్మాద్ద్వితీయాద్వస్త్వన్తరాద్వై భయం భవతి ; ద్వితీయం చ వస్త్వన్తరమవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితమేవ । న హ్యదృశ్యమానం ద్వితీయం భయజన్మనో హేతుః, ‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ । యచ్చైకత్వదర్శనేన భయమపనునోద, తద్యుక్తమ్ ; కస్మాత్ ? ద్వితీయాద్వస్త్వన్తరాద్వై భయం భవతి ; తదేకత్వదర్శనేన ద్వితీయదర్శనమపనీతమితి నాస్తి యతః ॥

అహమేకాకీ కోఽపి మాం హనిష్యతీత్యాత్మనాశవిషయవిపరీతజ్ఞానవత్త్వాత్ప్రజాపతిర్భీతవానిత్యత్ర కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య కార్యగతేన భయలిఙ్గేన కారణే ప్రజాపతౌ తదనుమేయమిత్యాహ —

యస్మాదితి ।

తత్సామాన్యాదేకాకిత్వావిశేషాదితి యావత్ ।

ప్రజాపతేః సంసారాన్తర్భూతత్వే హేత్వన్తరమాహ —

కిఞ్చేతి ।

యథాఽస్మదాదిభీ రజ్జుస్థాణ్వాదౌ సర్పపురుషాదిభ్రమజనితభయనివృత్తయే విచారేణ తత్త్వజ్ఞానం సంపాద్యతే తథా ప్రజాపతిరపి భయస్య తద్ధేతోశ్చ విపరీతధియో ధ్వస్తిహేతుం తత్త్వజ్ఞానం విచార్య సంపాదితవానిత్యర్థః ।

పరమార్థదర్శనమేవ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —

కథమిత్యాదినా ।

తస్మిన్నిత్యత్ర తస్మాదిత్యాది పఠితవ్యమ్ ।

మచ్ఛబ్దోపలక్షితం ప్రత్యక్చైతన్యమద్వితీయబ్రహ్మరూపేణ జ్ఞాత్వా సహేతుం భీతిం ప్రజాపతిరక్షిపదిత్యుక్తమిదానీం తత్త్వజ్ఞానఫలమాహ —

తత ఇతి ।

కస్మాద్ధీత్యాదేరుత్తరస్య పూర్వేణ పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్య విదుషో హేత్వభావాన్న భయమిత్యుక్తసమర్థనార్థత్వాదుత్తరస్య నైవమిత్యాహ —

తస్యేత్యాదినా ।

అనుపపత్తౌ హేతుమాహ —

యస్మాదితి ।

పరమార్థదర్శనేఽపి వస్త్వన్తరాత్కిమితి భయం న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ద్వితీయఞ్చేతి ।

అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ద్వైతస్యావిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వేఽపి కుతస్తదుత్థద్వైతదర్శనం భయకారణం న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న హీతి ।

తత్త్వజ్ఞానే సత్యాయోగాత్తదుత్థం ద్వైతం తద్దర్శనం చాయుక్తమిత్యతో హేత్వభావాద్భయానుపపత్తిరిత్యర్థః ।

అద్వైతజ్ఞానే భయనివృత్తిరిత్యత్ర మన్త్రం సంవాదయతి —

తత్రేతి ।

విరాడైక్యదర్శనేనైవ ప్రజాపతేర్భయమపనీతం నాద్వైతదర్శనేనేత్యస్మిన్నర్థేఽపి యన్మదన్యన్నాస్తీత్యాది శక్యం వ్యాఖ్యాతుమిత్యాశఙ్క్యాఙ్గీకుర్వన్నాహ —

యచ్చేతి ।

తదేవ ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి —

కస్మాదిత్యాదినా ।