ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸೋ ಹೇಯಮೀಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ ಕಥಂ ನು ಮಾತ್ಮನ ಏವ ಜನಯಿತ್ವಾ ಸಂಭವತಿ ಹಂತ ತಿರೋಽಸಾನೀತಿ ಸಾ ಗೌರಭವದೃಷಭ ಇತರಸ್ತಾಂ ಸಮೇವಾಭವತ್ತತೋ ಗಾವೋಽಜಾಯಂತ ಬಡಬೇತರಾಭವದಶ್ವವೃಷ ಇತರೋ ಗರ್ದಭೀತರಾ ಗರ್ದಭ ಇತರಸ್ತಾಂ ಸಮೇವಾಭವತ್ತತ ಏಕಶಫಮಜಾಯತಾಜೇತರಾಭವದ್ಬಸ್ತ ಇತರೋಽವಿರಿತರಾ ಮೇಷ ಇತರಸ್ತಾಂ ಸಮೇವಾಭವತ್ತತೋಽಜಾವಯೋಽಜಾಯಂತೈವಮೇವ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಮಿಥುನಮಾ ಪಿಪೀಲಿಕಾಭ್ಯಸ್ತತ್ಸರ್ವಮಸೃಜತ ॥ ೪ ॥
ಸಾ ಶತರೂಪಾ ಉ ಹ ಇಯಮ್ — ಸೇಯಂ ದುಹಿತೃಗಮನೇ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಮನುಸ್ಮರಂತೀ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ । ‘ಕಥಂ ನ್ವಿದಮಕೃತ್ಯಮ್ , ಯನ್ಮಾ ಮಾಮ್ ಆತ್ಮನ ಏವ ಜನಯಿತ್ವಾ ಉತ್ಪಾದ್ಯ ಸಂಭವತಿ ಉಪಗಚ್ಛತಿ ; ಯದ್ಯಪ್ಯಯಂ ನಿರ್ಘೃಣಃ, ಅಹಂ ಹಂತೇದಾನೀಂ ತಿರೋಽಸಾನಿ ಜಾತ್ಯಂತರೇಣ ತಿರಸ್ಕೃತಾ ಭವಾನಿ’ ಇತ್ಯೇವಮೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಅಸೌ ಗೌರಭವತ್ । ಉತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಭಿಶ್ಚೋದ್ಯಮಾನಾಯಾಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸೈವ ಮತಿಃ ಶತರೂಪಾಯಾ ಮನೋಶ್ಚಾಭವತ್ । ತತಶ್ಚ ಋಷಭ ಇತರಃ । ತಾಂ ಸಮೇವಾಭವದಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತತೋ ಗಾವೋಽಜಾಯಂತ । ತಥಾ ಬಡಬೇತರಾಭವತ್ ಅಶ್ವವೃಷ ಇತರಃ । ತಥಾ ಗರ್ದಭೀತರಾ ಗರ್ದಭ ಇತರಃ । ತತ್ರ ಬಡಬಾಶ್ವವೃಷಾದೀನಾಂ ಸಂಗಮಾತ್ತತ ಏಕಶಫಮ್ ಏಕಖುರಮ್ ಅಶ್ವಾಶ್ವತರಗರ್ದಭಾಖ್ಯಂ ತ್ರಯಮಜಾಯತ । ತಥಾ ಅಜಾ ಇತರಾಭವತ್ , ಬಸ್ತಶ್ಛಾಗ ಇತರಃ । ತಥಾವಿರಿತರಾ, ಮೇಷ ಇತರಃ । ತಾಂ ಸಮೇವಾಭವತ್ । ತಾಂ ತಾಮಿತಿ ವೀಪ್ಸಾ । ತಾಮಜಾಂ ತಾಮವಿಂ ಚೇತಿ ಸಮಭವದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತೋಽಜಾಶ್ಚಾವಯಶ್ಚಾಜಾವಯೋಽಜಾಯಂತ । ಏವಮೇವ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಮಿಥುನಂ ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಂದ್ವಮ್ , ಆ ಪಿಪೀಲಿಕಾಭ್ಯಃ ಪಿಪೀಲಿಕಾಭಿಃ ಸಹ ಅನೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನ ತತ್ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟವಾನ್ ॥

’ಅಕೃತ್ಯಂ ಹೀದಂ ಯದ್ದುಹಿತೃಗಮನಂ ಮಾತೃತಶ್ಚಾಽಽಪಂಚಮಾತ್ಪುರುಷಾತ್ಪಿತೃತಶ್ಚಾಽಽಸಪ್ತಮಾದಿ’ತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ತಯೋರ್ಜಾತ್ಯಂತರಗಮನಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಶತರೂಪಾಯಾಂ ಗೋಭಾವಮಾಪನ್ನಾಯಾಮೃಷಭಾದಿಭಾವೋ ಮನೋರ್ಭವತು ತಾವತಾ ಯಥೋಕ್ತದೋಷಪರಿಹಾರಸ್ತಯೋರ್ವಡವಾದಿಭಾವೇ ತು ನ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉತ್ಪಾದ್ಯೇತಿ ।

ತತಸ್ತಯಾ ಗೋಭಾವಾದನಂತರಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಗವಾಂ ಜನ್ಮಾರ್ಥಂ ಮಿಥಃ ಸಂಭವನಂ ತತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ತೇಷಾಮುತ್ಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ವೀಪ್ಸಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹ —

ತಾಮಿತಿ ।

ತಾಮೇವಾಭಿನಯತಿ —

ತಾಮಜಾಮಿತಿ ।

ತಾಂ ವಡವಾಂ ತಾಂ ಗರ್ದಭೀಂ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತತೋ ಮಿಥಃ ಸಂಭವನಾದ್ಯಥೋಕ್ತಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ವಿಶೇಷಾಣಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಪದೇಶಾಸಂಭವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯೋಪಸಮ್ಹರಂತಿ —

ಏವಮೇವೇತಿ ।

ತದ್ವಿಭಜತೇ —

ಇದಂ ಮಿಥುನಮಿತಿ ।

ಪಶುಕರ್ಮಪ್ರಯೋಗೋ ನ್ಯಾಯಃ ॥೪॥