ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥೇತ್ಯಭ್ಯಮಂಥತ್ಸ ಮುಖಾಚ್ಚ ಯೋನೇರ್ಹಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಚಾಗ್ನಿಮಸೃಜತ ತಸ್ಮಾದೇತದುಭಯಮಲೋಮಕಮಂತರತೋಽಲೋಮಕಾ ಹಿ ಯೋನಿರಂತರತಃ । ತದ್ಯದಿದಮಾಹುರಮುಂ ಯಜಾಮುಂ ಯಜೇತ್ಯೇಕೈಕಂ ದೇವಮೇತಸ್ಯೈವ ಸಾ ವಿಸೃಷ್ಟಿರೇಷ ಉ ಹ್ಯೇವ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ । ಅಥ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಮಾರ್ದ್ರಂ ತದ್ರೇತಸೋಽಸೃಜತ ತದು ಸೋಮ ಏತಾವದ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮನ್ನಂ ಚೈವಾನ್ನಾದಶ್ಚ ಸೋಮ ಏವಾನ್ನಮಗ್ನಿರನ್ನಾದಃ ಸೈಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಿಸೃಷ್ಟಿಃ । ಯಚ್ಛ್ರೇಯಸೋ ದೇವಾನಸೃಜತಾಥ ಯನ್ಮರ್ತ್ಯಃ ಸನ್ನಮೃತಾನಸೃಜತ ತಸ್ಮಾದತಿಸೃಷ್ಟಿರತಿಸೃಷ್ಟ್ಯಾಂ ಹಾಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಂ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೬ ॥
ತತ್ರೈವಮವಧ್ರಿಯತೇ — ಸೋಮ ಏವಾನ್ನಮ್ , ಯದದ್ಯತೇ ತದೇವ ಸೋಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯ ಏವಾತ್ತಾ ಸ ಏವಾಗ್ನಿಃ ; ಅರ್ಥಬಲಾದ್ಧ್ಯವಧಾರಣಮ್ । ಅಗ್ನಿರಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ಧೂಯಮಾನಃ ಸೋಮಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ; ಸೋಮೋಽಪೀಜ್ಯಮಾನೋಽಗ್ನಿರೇವ, ಅತ್ತೃತ್ವಾತ್ । ಏವಮಗ್ನೀಷೋಮಾತ್ಮಕಂ ಜಗದಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪಶ್ಯನ್ನ ಕೇನಚಿದ್ದೋಷೇಣ ಲಿಪ್ಯತೇ ; ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚ ಭವತಿ । ಸೈಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರತಿಸೃಷ್ಟಿರಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯತಿಶಯಾ । ಕಾ ಸೇತ್ಯಾಹ — ಯಚ್ಛ್ರೇಯಸಃ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಾನಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಯಸ್ಮಾದಸೃಜತ ದೇವಾನ್ , ತಸ್ಮಾದ್ದೇವಸೃಷ್ಟಿರತಿಸೃಷ್ಟಿಃ । ಕಥಂ ಪುನರಾತ್ಮನೋಽತಿಶಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ ಆಹ — ಅಥ ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮರ್ತ್ಯಃ ಸನ್ ಮರಣಧರ್ಮಾ ಸನ್ , ಅಮೃತಾನ್ ಅಮರಣಧರ್ಮಿಣೋ ದೇವಾನ್ , ಕರ್ಮಜ್ಞಾನವಹ್ನಿನಾ ಸರ್ವಾನಾತ್ಮನಃ ಪಾಪ್ಮನ ಓಷಿತ್ವಾ, ಅಸೃಜತ ; ತಸ್ಮಾದಿಯಮತಿಸೃಷ್ಟಿಃ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದೇತಾಮತಿಸೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾತ್ಮಭೂತಾಂ ಯೋ ವೇದ, ಸ ಏತಸ್ಯಾಮತಿಸೃಷ್ಟ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿವ ಭವತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವದೇವ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ ॥

ಯಥಾಶ್ರುತಮವಧಾರಣಮವಧೀರ್ಯ ಕುತೋ ವಿಧಾಂತರೇಣ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅರ್ಥ ಬಲಾದ್ಧೀತಿ ।

ಅನ್ನಾದಸ್ಯ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾದಗ್ನಿತ್ವಮನ್ನಸ್ಯ ಚ ಸಂಹರಣೀಯತಯಾ ಸೋಮತ್ವಮವಧಾರಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವನ್ನಸ್ಯ ಸೋಮತ್ವೇನ ನ ನಿಯಮೋಽಗ್ನೇರಪಿ ಜಲಾದಿನಾ ಸಮ್ಹಾರಾನ್ನ ಚಾತ್ತುರಗ್ನಿತ್ವೇನ ನಿಯಮಃ ಸೋಮಸ್ಯಾಪಿ ಕದಾಚಿದಿಜ್ಯಮಾನತ್ವೇನಾತ್ತೃತ್ವಾತ್ತತ್ಕುತೋಽರ್ಥಬಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಗ್ನಿರಪೀತಿ ।

ಸೋಽಪಿ ಸಂಹಾರ್ಯಶ್ಚೇತ್ಸೋಮ ಏವ ಸ ಚ ಸಂಹರ್ತಾ ಚೇದಗ್ನಿರೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಜಗತೋ ದ್ವೇಧಾವಿಭಕ್ತತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ಕುತ್ರೋಪಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಬುದ್ಧ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸರ್ವದೋಷರಾಹಿತ್ಯಂ ಫಲಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಅನುಗ್ರಾಹಕದೇವಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತದುಪಾಸಕಸ್ಯ ಫಲೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಾದೌ ದೇವಸೃಷ್ಟಿಂ ಸ್ತೌತಿ —

ಸೈಷೇತಿ ।

’ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಗ್ನ್ಯಾದಯೋಽಸ್ಯಾವಯವಾಸ್ತತ್ಕಥಂ ತತ್ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತತೋಽತಿಶಯವತೀತ್ಯಾಶಂಕತೇ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಯಜಮಾನಾವಸ್ಥಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದೇವಸೃಷ್ಟೇರುತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವವಚನಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ಅತ ಆಹೇತಿ ।

ದೇವಸೃಷ್ಟೇರತಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾಭಾವಶಂಕಾನುವಾದಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅತಿಸೃಷ್ಟ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ದೇವಾದಿಸ್ರಷ್ಟಾ ತದಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರಹಮೇವೇತ್ಯುಪಾಸಿತುಸ್ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಫಲತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥