బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథేత్యభ్యమన్థత్స ముఖాచ్చ యోనేర్హస్తాభ్యాం చాగ్నిమసృజత తస్మాదేతదుభయమలోమకమన్తరతోఽలోమకా హి యోనిరన్తరతః । తద్యదిదమాహురముం యజాముం యజేత్యేకైకం దేవమేతస్యైవ సా విసృష్టిరేష ఉ హ్యేవ సర్వే దేవాః । అథ యత్కిఞ్చేదమార్ద్రం తద్రేతసోఽసృజత తదు సోమ ఎతావద్వా ఇదం సర్వమన్నం చైవాన్నాదశ్చ సోమ ఎవాన్నమగ్నిరన్నాదః సైషా బ్రహ్మణోఽతిసృష్టిః । యచ్ఛ్రేయసో దేవానసృజతాథ యన్మర్త్యః సన్నమృతానసృజత తస్మాదతిసృష్టిరతిసృష్ట్యాం హాస్యైతస్యాం భవతి య ఎవం వేద ॥ ౬ ॥
తత్రైవమవధ్రియతే — సోమ ఎవాన్నమ్ , యదద్యతే తదేవ సోమ ఇత్యర్థః ; య ఎవాత్తా స ఎవాగ్నిః ; అర్థబలాద్ధ్యవధారణమ్ । అగ్నిరపి క్వచిద్ధూయమానః సోమపక్షస్యైవ ; సోమోఽపీజ్యమానోఽగ్నిరేవ, అత్తృత్వాత్ । ఎవమగ్నీషోమాత్మకం జగదాత్మత్వేన పశ్యన్న కేనచిద్దోషేణ లిప్యతే ; ప్రజాపతిశ్చ భవతి । సైషా బ్రహ్మణః ప్రజాపతేరతిసృష్టిరాత్మనోఽప్యతిశయా । కా సేత్యాహ — యచ్ఛ్రేయసః ప్రశస్యతరానాత్మనః సకాశాత్ యస్మాదసృజత దేవాన్ , తస్మాద్దేవసృష్టిరతిసృష్టిః । కథం పునరాత్మనోఽతిశయా సృష్టిరిత్యత ఆహ — అథ యత్ యస్మాత్ మర్త్యః సన్ మరణధర్మా సన్ , అమృతాన్ అమరణధర్మిణో దేవాన్ , కర్మజ్ఞానవహ్నినా సర్వానాత్మనః పాప్మన ఓషిత్వా, అసృజత ; తస్మాదియమతిసృష్టిః ఉత్కృష్టజ్ఞానస్య ఫలమిత్యర్థః । తస్మాదేతామతిసృష్టిం ప్రజాపతేరాత్మభూతాం యో వేద, స ఎతస్యామతిసృష్ట్యాం ప్రజాపతిరివ భవతి ప్రజాపతివదేవ స్రష్టా భవతి ॥

యథాశ్రుతమవధారణమవధీర్య కుతో విధాన్తరేణ తద్వ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అర్థ బలాద్ధీతి ।

అన్నాదస్య సంహర్తృత్వాదగ్నిత్వమన్నస్య చ సంహరణీయతయా సోమత్వమవధారయితుం యుక్తమిత్యర్థః ।

నన్వన్నస్య సోమత్వేన న నియమోఽగ్నేరపి జలాదినా సమ్హారాన్న చాత్తురగ్నిత్వేన నియమః సోమస్యాపి కదాచిదిజ్యమానత్వేనాత్తృత్వాత్తత్కుతోఽర్థబలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అగ్నిరపీతి ।

సోఽపి సంహార్యశ్చేత్సోమ ఎవ స చ సంహర్తా చేదగ్నిరేవేత్యవధారణసిద్ధిరిత్యర్థః ।

ప్రజాపతేః సర్వాత్మత్వముపక్రమ్య జగతో ద్వేధావిభక్తత్వాభిధానం కుత్రోపయుక్తమిత్యాశఙ్క్య తస్య సూత్రే పర్యవసానాత్తస్మిన్నాత్మబుద్ధ్యోపాసకస్య సర్వదోషరాహిత్యం ఫలమత్ర వివక్షితమిత్యాహ —

ఎవమితి ।

అనుగ్రాహకదేవసృష్టిముక్త్వా తదుపాసకస్య ఫలోక్త్యర్థమాదౌ దేవసృష్టిం స్తౌతి —

సైషేతి ।

’అగ్నిర్మూర్ధా’ ఇత్యాదిశ్రుతేరగ్న్యాదయోఽస్యావయవాస్తత్కథం తత్సృష్టిస్తతోఽతిశయవతీత్యాశఙ్కతే —

కథమితి ।

ప్రజాపతేర్యజమానావస్థాపేక్షయా దేవసృష్టేరుత్కృష్టత్వవచనమవిరుద్ధమితి పరిహరతి —

అత ఆహేతి ।

దేవసృష్టేరతిసృష్టిత్వాభావశఙ్కానువాదార్థోఽథశబ్దః । జ్ఞానస్యేత్యుపలక్షణం కర్మణోఽపీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।

అతిసృష్ట్యామిత్యాది వ్యాచష్టే —

తస్మాదితి ।

దేవాదిస్రష్టా తదాత్మా ప్రజాపతిరహమేవేత్యుపాసితుస్తద్భావాపత్త్యా తత్స్రష్టృత్వం ఫలతీత్యర్థః ॥౬॥