బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథేత్యభ్యమన్థత్స ముఖాచ్చ యోనేర్హస్తాభ్యాం చాగ్నిమసృజత తస్మాదేతదుభయమలోమకమన్తరతోఽలోమకా హి యోనిరన్తరతః । తద్యదిదమాహురముం యజాముం యజేత్యేకైకం దేవమేతస్యైవ సా విసృష్టిరేష ఉ హ్యేవ సర్వే దేవాః । అథ యత్కిఞ్చేదమార్ద్రం తద్రేతసోఽసృజత తదు సోమ ఎతావద్వా ఇదం సర్వమన్నం చైవాన్నాదశ్చ సోమ ఎవాన్నమగ్నిరన్నాదః సైషా బ్రహ్మణోఽతిసృష్టిః । యచ్ఛ్రేయసో దేవానసృజతాథ యన్మర్త్యః సన్నమృతానసృజత తస్మాదతిసృష్టిరతిసృష్ట్యాం హాస్యైతస్యాం భవతి య ఎవం వేద ॥ ౬ ॥
తత్ర ప్రజాపతేరేకస్య దేవస్యాత్రాద్యలక్షణో భేదో వివక్షిత ఇతి — తత్రాగ్నిరుక్తోఽత్తా, ఆద్యః సోమ ఇదానీముచ్యతే । అథ యత్కిఞ్చేదం లోక ఆర్ద్రం ద్రవాత్మకమ్ , తద్రేతస ఆత్మనో బీజాత్ అసృజత ; ‘రేతస ఆపః’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౪) ఇతి శ్రుతేః । ద్రవాత్మకశ్చ సోమః । తస్మాద్యదార్ద్రం ప్రజాపతినా రేతసః సృష్టమ్ , తదు సోమ ఎవ । ఎతావద్వై ఎతావదేవ, నాతోఽధికమ్ , ఇదం సర్వమ్ । కిం తత్ ? అన్నం చైవ సోమో ద్రవాత్మకత్వాదాప్యాయకమ్ , అన్నాదశ్చాగ్నిః ఔష్ణ్యాద్రూక్షత్వాచ్చ ।

సర్వదేవతాత్మకస్య ప్రజాపతేః స్వతోఽసంసారిత్వం కల్పనయా వైపరీత్యమితి స్థితే సత్యథేత్యాద్యుత్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ —

తత్రేతి ।

వివక్షిత ఇత్యుత్తరగ్రన్థప్రవృత్తిరితి శేషః ।

తస్య విషయం పరిశినష్టి —

తత్రాగ్నిరితి ।

అత్రాద్యయోర్నిర్ధారణార్థా సప్తమీ ।

సంప్రతి ప్రతీకమాదాయాక్షరాణి వ్యాకరోతి —

అథేతి ।

అత్తుః సర్గాన్తన్తర్యమథశబ్దార్థః రేతసః సకాశాదపాం సర్గేఽపి సోమశబ్దే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ద్రవాత్మకశ్చేతి ।

శ్రద్ధాఖ్యాహుతేః సోమోత్పత్తిశ్రవణాత్తత్ర శైత్యోపలబ్ధేశ్చేతి భావః ।

సోమస్య ద్రవాత్మకత్వే ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

అగ్నీషోమయోరన్నాన్నాదయోః సృష్టావపి జగతి స్రష్టవ్యాన్తరమవశిష్టమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఎతావదితి ।

ఆప్యాయకః సోమో ద్రవాత్మకత్వాదన్నం చాఽఽప్యాయకం ప్రసిద్ధం తస్మాదుపపన్నం యథోక్తం వాక్యం సప్తమ్యర్థః ।